Оқушыларының физикалық денсаулық жағдайын бағалау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..3
1 АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫ ЖӘНЕ ДЕНСАУЛЫҚҚА ӘСЕР ЕТЕТІН НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАР
1. Денсаулықтың анықтамалары және оның
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..7
1.2 Мектеп жасындағы балалар денсаулығы және оған әсер ететін жағдайлар..18
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ДАМУЫ АРҚЫЛЫ ДЕНСАУЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН АНЫҚТАУ
ЖОЛДАРЫ
2.1 Физикалық даму – баланың денсаулық жағдайы мен әлеуметтік
аманшылығының маңызды
көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..37
2.2 Оқушыларының физикалық денсаулық жағдайын бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..60
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Денсаулықты сақтау әр азаматтың ойы мақсатының
бірі. Қазакстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еліміздің
халқына жолдауында 2030 жылға дейін экономикалық-әлеуметтік биіктерге
көтерілу үшін рухани байлықтың, денсаулықгың қажетгігі атап көрсетілгені
мәлім. Сондықтан Жолдаудағы денсаулықты сақтау, оны насихаттау шараларын
белсендірек жүргізгеніміз абзал. Әсіресе жас ұрпақтың бойына тазалық пен
сергектікті орнықтыру - біздің міндетіміз. Сондықтан да басты міндеттердің
бірі - балалардың ауырмауға, денсаулықтарын күтуге, салауатты өмір салтын
ұстауға, гигиеналық дағды жан мен тән саулығын жан-жақты дамытуға
тәрбиелеу. [1] Қоғамымыздағы адамзаттың өмірінің аяғына дейін денсаулығының
мықты болуы қоршаған ортаның тазалығына байланысты.
Қазіргі заманғы қоғамда балалардың денсаулық жағдайына деген әлеуметтік
жауапкершілік мемлекет, мектеп пен ата-анаға жүктеледі. Балалардың
денсаулығы балаларды қорғау әлеуметтік саясатының негізгі бағыттарының бірі
болып табылады. Қазақстанда балалардың денсаулығын қорғау көптеген құқықтық-
нормативтік құжаттарда қарастырлған және денсаулық сақтау жүйесінің
мемлекеттік бағларламаларымен нығайтылған. Атап өтсек, Қазақстан
Республикасы Президентінің Халыққа http:www.enu.kz жолдауларында, 2002
жылғы 8 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасындағы Баланың құқықтары
туралы Заңының 8-бабында Баланың денсаулық сақтауға құқығы қарастырылған.
Ана мен бала денсаулығын сақтау саласында медициналық көмекті жетілдіру
бойынша шаралар туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің
2011 жылғы 31 наурызындағы №164 Бұйрығы, Қазақстан Республикасының 2020
жылға дейін арналған Стратегиялық жоспары, Қазақстан Республикасы денсаулық
сақтау министрлігінің Стратегиялық жоспары, Қазақстан Республикасының
денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011 - 2015 жылдарға арналған Саламатты
Қазақстан мемлекеттiк бағдарламасы. Аталған соңғы бағдарламаның мақсаты:
елдiң орнықты әлеуметтiк-демографиялық дамуын қамтамасыз ету үшiн Қазақстан
азаматтарының денсаулығын жақсарту, оның ішінде балалар денсаулығын қорғау
және нығайту міндетінің ерекше аталуы біз көтерген мәселенің қоғам
талабынан туындап отырғандығы, тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.
Саламатты Қазақстан мемлекеттiк бағдарламасының шеңберінде
денсаулық сақтау мәселелерi бойынша сектораралық кiшi бағдарламалар
қарастырылған. Балалардың денсаулығына қатысты мектеп оқушылары мен
жасөспiрiмдердiң денсаулығы атты кіші бағдарлама бар. Оның мақсаты: балалар
мен жасөспiрiмдердiң физикалық және психологиялық денсаулығын қалыптастыру.
Негiзгi мiндеттер: - балалар мен жасөспiрiмдердiң психологиялық және
физикалық денсаулығы проблемаларына кешендi ұстанымды қамтамасыз ету; -
бiлiм беру ұйымдарында денсаулық үшiн қолайлы және қауiпсiз қоршаған ортаны
құру; - мектеп оқушыларына дене шынықтырумен айналысуға жағдай мен
мүмкiншiлiк жасау; тұтас жүйенi дамыту - физикалық ортаны сақтауға,
оқушының тәни және психикалық денсаулығын нығайтуға, салауатты өмір салтын
ұстануға, валеологиялық сауаттылықты қалыптастыруға бағытталған мектеп
медицинасы қызметiн құру; - мектеп оқушылары мен жастардың арасында
есiрткiлердi тарату мен тұтынуға, темекi шегуге және алкогольге қарсы
тиiмдi iс-қимылды қамтамасызету; балалар мен жасөспiрiмдердi теңгерiмдi
және қауiпсiз тамақпен қамтамасыз ету
Ғасырлар бойы адам өзінің жаны мен тәнінің саулығын сақтайтын тиімді
жолдарды іздеген болатын. XIX ғ. өзінде неміс философы Артур Шопенгауэр
былай айтқан еді: "Біздің бақытымыздың 910 денсаулыққа негізделген.
Денсаулық болса барлық нәрсе рахат көзі болып табылады. Субъективті
игіліктердің өзі: ақыл сапасы, жан, темперамент денсаулық болмаса әлсіреп,
қатып қалады. Біз бір – бірімізбен кездескенде денсаулықтарымыз туралы
сұраймыз, бір – бірімізге денсаулық тілейміз: бұл адам бақытының шынайы
басты шарты".
Адам әр уақытта өзінің денсаулығының беріктігі жөнінде, күшінің,
төзімділігінің күшеюі туралы армандайды. Бірақ та, бұл армандар көптеген
адамдар үшін орындалмас арман болып қала береді, себебі адамдардың көбісі
инертті және қалай болса солай өмір сүріп жүре береді. Бұған ұқсас жағдай
денсаулыққа да байланысты – ол туралы көп жазғанымен, адамдар оған көп мән
бере қоймайды (40-50 жастан кейін ауру өрістегенде ғана ойлай бастайды).
Адамдар өздерінің кінараттарын біле отыра нашар дағдылардан қол үзбейді.
Никотин, алкоголь, бұлшық еттердің әлсіздігі, асыра тамақтану – мұның бәрі
денсаулықты құртушылар. Гиппократ былай айтқан еді: "ауру адамның басына
найзағай болып түсе салмайды, ол табиғат заңдылықтарының әрқашанда
бұзылуына байланысты болады. Бұл кінараттар бірте – бірте жинақтала келіп,
соңы ауруға ұласады".
Қазіргі кезеңде қоғамды ізгілікке, руханилыққа бетбұрыс оқу-тәрбие
жұмысында оқушыларда өз денсалуқтарын сақтаудың және салауатты өмір салтын
дамытудың қажеттілігін айқындап отыр.
Бұл міндетті шешудің алғы шарттары соңғы кездері дайындалған кейбір
зерттеулерде қарастырылған. Ол зерттеулердің мынадай бағыттарда дамып келе
жатқанын атап көрсетуге болады:
Денсаулықтың және салауаттылықтың мәні, тәрбиелік маңызы туралы қазақ
ғұламалары, қоғам қайраткерлері мен ағартушы-педагогтардың ой-пікірлері мен
көзқарастары (Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Өтеубойдақ Тілеуқабылұлы, Қ.А.Ясауи,
А.Құнанбаев, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов, Н.Құлжанова және т.б.)
Өмір сүру салты дегеніміз - әрбір жеке адамнан бастап, бүкіл қоғамның
қалай еңбек етіп, қалай тұрмыс құрып, бос уақытында демалатыны, қысқасы,
олардың қалыптасқан өмір тіршілігі, яғни, адамның өмір сүру салты қандай
болса, өзі де сондай, өмір сүру салты тұлға мен қоғам деңгейінің прогресті
даму көрсеткішінің категориясы.
Салауатты өмір сүру салты тұлға және адам деңгейінде болуы әлеуметтік
экономикалық жағдайларға байланысты болады, адамның психикасына,
денсаулығына, ағзаның функционалды-биологиялық қасиеттеріне де байланысты.
Биологиялық ерекшелігіне байланысты салауатты өмір сүру салты біркелкі
болады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа
"Қазақстан-2030" жолдауына сәйкес біздің елде де адам денсаулығының ең
маңызды, ең басты екендігі жарияланып, жаппай салауатты өмір сүруге
жағдайлар жасалуда. Осы игілікті істің айғағы - денсаулықты нығайтуға ықпал
ететін орта іздеу арқылы мектептегі адамдардың барлығын салауаттылыкқа
жеткізу жұмыстарының басталуы [1].
"Денсаулықты нығайту мектебінің бағдарламасының жобасын 1999-2000 оқу
жылынан бастап сынақтан өткізуші мектептер саны көбейді. Сонымен мектепте
денсаулықты нығайтуға ықпалын тигізетін мәселелер жоспарланып, жүйелі түрде
жүргізіле бастады.
Денсаулықты нығайту мектебінің мақсаты - денсаулықты нығайтуға ықпалын
тигізетін жағдайлар туғызу арқылы оқушыларда салауатты өмір салтын
қалыптастыру және оған баулу. Сондай-ақ мектеп қызметкерлерінің өз
денсаулықгарына жауапкершілігін арттыру[2].
- Оқу-тәрбие үрдісінде оқушылар мен студент жастардың денсаулықты
сақтау және салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселелері (Ж.Ембергенова,
Б.Қ.Мұхаммеджанов, Қ.М.Рахымғали, Ю.В.Салов, Г.Ж.Нұрышиева, Б.Қ.Игенбаева,
Ж.З.Торыбаева, Е.Ю.Шуберт және т.б.)
- Валеология ғылымының теориялық және әдіснамалық
мәселелері (А.С.Иманғалиев, А.Ақанов, Ж.Ж.Нұржанова және т.б.)
- Білім беру жүйесінде салауатты өмір салтын
қалыптастыру тұжырымдамасын әзірлеу. (Х.К.Сатпаева, А.С.Әділханов,
Л.З.Тель, Е.Д.Дәленов, А.А.Ақанов, К.Ә.Жанабердиева, З.Г.Брусенко,
С.Р.Рахметова және т.б.)
Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда оқушыларды денсаулыққа
жауапкершілікпен қарауға тәрбиелеу мәселелері біркелкі зерттелгенін
айқындайды. Дей тұрғанымен, мектеп қабырғасында төменгі сынып оқушыларының
денсаулық көрсеткіштерін ұдайы анықтап, денсаулықты сақтауға тәрбиелеудің
қажеттілігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда зерттеліп және ғылыми
әдістемелік жағынан қажетті деңгейде қамтамасыз етілмегендігі арасында
қайшылық орын алып отырғандығы байқалады.
Бұл мәселе біздің зерттеуіміздің өзектілігін анықтап, тақырыбын
Оқушылардың физикалық дамуы арқылы денсаулық көрсеткіштерін анықтау деп
таңдауға мүмкіндік берді.
Зерттеудін мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының физикалық дамуы арқылы
денсаулық көрсеткіштерін анықтау жолдарымен танысу.
Зерттедің міндеттері:
- Физикалық денсаулық, Денсаулық көрсеткіштері, Салауатты өмір
салты ұғымдарының мәнін нақтылау;
- Оқушылардың денсаулығын сақтау дағдыларын дамытудың теориялық
негіздерін айқындау;
- Бастауыш сынып оқушыларының денсаулық көрсеткіштерінің
өлшемдерін, көрсеткіштерін, деңгейлерін анықтау;
- Бастауыш сынып оқушыларының физикалық дамуын анықтаудың тиімді
әдіс-тәсілдерін ұсыну.
Зерттеу нысаны: бастауыш мектепте оқыту үдерісі
Зерттеу әдістері: шығармашылық және дидактикалық материалдар, ғылыми-
теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді іріктеу, талдау жасау,
педагогикалық-психологиялық тәжірибелерді жинақтау, салыстыру анализдеу,
синтездеу.
Зерттеудің практикалық құндылығы: бастауышта білім беру және тәрбиелеу
үрдісінде, студенттердің оқу – іс тәжірибесінде, практикалық және
зертханалық сабақтарда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
1 АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫ ЖӘНЕ ДЕНСАУЛЫҚҚА ӘСЕР ЕТЕТІН НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАР
1.1 Денсаулықтың анықтамалары және оның көрсеткіштері
Адам денсаулығы ең алдымен өмірдің сара жолына тәуелді, ал өмір жолы
тарихи, ұлттық дәстүрлер мен тұлғаның бейімділіктері бойынша анықталады.
Денсаулыққа берілген анықтамалар өте кеп. Дүниежүзі денсаулық сақтау
ұйымының анықтамасы бойынша Денсаулық дегеніміз — бұл аурудың немесе дене
кемтарлығының жай ғана жоқ болуы емес, денелік, психикалық және әлеуметтік
тұрғыдан ойдағыдай толыққанды күй.
Академик Н.М.Амосов адам денсаулығы мүшелердің атқаратын қызмет сапасы
толық сақталған кезде олардың барынша көп өнім бepeтінін бағалауға болатын
мөлшермен анықталады деп жорамалдайды.
И.И.Брехман денсаулықты сезімталдық, ауызша айту және құрылымдық, үш
түрде бірегей ағымдардың мөлшерлік және сапалық керсеткіштерінің әртүрлі
өзгерістері жағдайында адамның жасына сәйкес тұрақтылықты сақтау қaбiлeтi
ретінде анықтайды[5].
Сібірлік ғылыми мектебі ұсынған денсаулық, анықтамасы - бұл денсаулық,
дегеніміз физиологиялық, қызметтерді сақтап, дамыту
пpoцeci, психологиялық - әлеуметтік әлеуметтер, қолайлы еңбекке жарамдылық
және әлеуметтік белсенділік кезінде салауатты өмірдің барынша ұзаққа созылу
процесі.
Келтірілген денсаулық, анықтамалары негізінен алғанда, денсаулық ұғымын
бірдей қамтып көрсетеді, яғни организмнің сыртқы орта жағдайлары мен ішкі
факторларға бейімделу сапасын айқындайды.
Денсаулықтың мынадай: физиологиялық, сезім әрекетіне берілгіштік,
зияттылық, әлеуметтік, тұлғалық секілді нeгiзгi түрлері бар. Ал рухани түpi
олардың бipeгeйi тұтастыққа -денсаулыққа бipiктipeдi.
Денсаулықтың физиологиялық түpi - организмдердегі физиологиялық
үрдістерді, олардың өзара әрекеттесуін, организмнің қоршаған орта әсеріне
қайтаратын жауабына бейімделу реакцияларын қамтамасыз ететін морфологиялық
және функционалдық сақтамаларды зерттейді.
Ертедегі ата-бабаларымыздан бізге шынығуды қажет ететін дене мен
кемістікке бейім биологиялық сезімдер немесе психика қалды. Олардың
біріншісі -жалқаулық. Адам жануарлар сияқты, ынталандыру болса ғана күш
салады. Босаңсу әрқашан да жағымды. Тек балалар ғана ерекше: олар ешбір
мұқтаждықсыз жүгіреді, ойнайды.
Екінші кемшілік - қомағайлық. Тамақ ішіп-жеуден қанағат табу - аса
маңызды құбылыстардың бірі. Дәмді тамақ ішіп, оны басқа сезімдер сияқты,
жаттықтыруға болады. Адам әлдеқашан етті қуыруды үйреніп, оны дәмді ету
тәсілін пайдаланғаннан бері өзінің тамақ сіңіру орталығын жаттықтырады.
Үшінші кемшілік - қорқыныш. Хайуандармен салыстырғанда адамда қорқыныш
күшейе түседі, өйткені ол, есіне жақсы сақтайды, оның кейіннен болар
салдарын да болжай біледі. Сондықтан тек оны өзінің ауырулары ғана емес,
басқа біреулерден көргені, оқығаны немесе көргені үрейлендіреді[3].
Қорытып айтқанда, адам баласы ақылды, бірак жалқау әрі қомағай. Табиғат
оны тоқ және жеңіл өмір үшін жаратқан жоқ. Мол және дәмді тағам ішіп-жеп,
рахаттанып, жылы жайда демалғанының есесін аурумен өтеуіне тура келеді.
Егер алғашқыда, яғни қанағат алуды асыра сілтесе, оның көлемі тым көбейіп
кетуі ықтимал. Дене азабы өркениет игілігінен келген барлық рахатты жоққа
шығаруы мүмкін. Әрине, денсаулық сақтау режимін барлық адам қатаң ұстайды
деп санауға болмайды, бірақ оған адамдардың көзін жеткізуге тырысу қажет:
кауіпті ауруларға ұшырамас үшін, өзіне-өзі кажетті шек қоя білген кім кімге
болса да тиімді. Мұны салауатты, дұрыс мағынаға жетелейтін ғылым ғана іске
асыра алады.
Денсаулық - ауруларға қарама қарсы құбылыс екені әркімге түсінікті
сияқты. Бүкіл медицинаның даму кезеңінде оның екі бағыты анықталды:
біріншісі -бұзылған денсаулыкты дәрі-дәрмектің көмегімен қалпына келтіру,
екіншісі - сол мақсатқа "организмнің табиғи қорғаныс күштерін" жұмылдыру
арқылы жету. Әрине, екі тәсілді бірдей колданған дәрігерлер әрқашан да
болды, бірақ, әдетте, іс жүзінде біреуі ғана басымырақ қолданылады.
Өкінішке қарай, көпшілік адамдар, кейбір дәрігерлер де организмнің ауруға
қарсы күресетін табиги күшін ескере бермейді. Сол табиғи күштерді
толықтырып, шынықтыруға көңіл бөлмейді. Мемлекеттік барлық құрылымдардың
тікелей қатысуын талап ететін маңызды мәселенің бірі - салауатты өмір
салты. Ол адамдардың өздері шеше алатын, өз қолдарынан келетін жұмыс.
Ендеше, әр адамзат өз денсаулығына жауапты болып, оны әрі қарай нығайтып,
шыңдағаны дұрыс. Ал қай адамның болсын өз өмірін бақытты етуге толық
мүмкіндігі бар. Өмір қуанышын сезініп, мақсаттарға жету үшін саналы сезім,
саралы ой қалыптастыруы қажет. Өз дене бітімінің дұрыс жетілуіне, өзін-өзі
сергек сезінуге, ақыл ойын, сана сезімін тәрбиелеуге жағдайлар туғызуға
міндетті.
Денсаулық сақтаудың бүкіл дүниежүзілік ұйымы денсаулықты жақсарту
бағдарламасын жасауды 1978 жылдан бастап ұсынған. Бағдарлама жоспарлары
жасалып, бірнеше жыл талданды. Ал денсаулық нығайту қозғалысын іс жүзіне
асыруда мектептің атқаратын рөлі өте үлкен. Сол себепті 1994 жылы
"Денсаулықты нығайту мектептерінің" негізін салып, жобасын жасады. Бұл
мектептің жұмысы санитарлық-ағарту бағдарламалары және орта мектептің
тәрбиелік іс шараларымен ұштасып жатуы керек. Алғаш рет жасалған жоба,
Венгрия, Чехия, Словакия және Польшада сынақтан өтті. Одан соң Еуропалық
комиссия, Еуропалык кеңес және денсаулық сақтау дүниежүзілік ұйымы
Еуропалық аймақтық бюросының халықаралық келісімі бойынша аталған жобаны
дамыту бекітілді және "Денсаулықты нығайту мектептерінің" еуропалық
торабына мүше болуға жол ашылды. 1997 жылы оған 37 ел енді. Қазір көптеген
елдер Еуропалық тораптың жобасын іс жүзінде орындауға кіріскен. [4]
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа
"Қазакстан-2030" жолдауына сәйкес біздің елде де адам денсаулығының ең
маңызды, ең басты екендігі жарияланып, жаппай салауатты өмір сүруге
жағдайлар жасалуда. Осы игілікті істің айғағы - денсаулықты нығайтуға ықпал
ететін орта іздеу арқылы мектептегі адамдардың барлығын салауаттылыққа
жеткізу жұмыстарының басталуы.
"Денсаулықты нығайту мектебінің бағдарламасының жобасын 1999-2000 оқу
жылынан бастап сынақтан өткізуші мектептер саны көбейді. Сонымен мектепте
денсаулықты нығайтуға ықпалын тигізетін мәселелер жоспарланып, жүйелі түрде
жүргізіле бастады.
Денсаулықты нығайту мектебінің мақсаты - денсаулықты нығайтуға ықпалын
тигізетін жағдайлар туғызу арқылы оқушыларда салауатты өмір салтын
қалыптастыру және оған баулу. Сондай-ақ мектеп қызметкерлерінің өз
денсаулықтарына жауапкершілігін арттыру. Шешетін мәселелер:
- денсаулық бағдарламасы мәселелерін шешуге кірісу;
мектептегі сынып бөлмелерін дұрыс бөлу, окушының бос уақытын өткізуге
арналған алаңдарды жөндеу, қауіпсіздік шараларын қамтамасыз ету
және дұрыс тамақтануды ұйымдастыру арқылы оқыту кезеңінде
қоршаған орта саулығын сақтау;
- жекелеген адамдардың отбасында немесе жалпы қоғамда денсаулықты
қорғауда жауапкершілігін туғызу;
- салауатты өмір салтын сүруге оқушылар мен қызметкерлеріне нақтылы
жағдай және мүмкіндіктер жасау;
- барлық окушыларға өз жаратылысының, психикасының,
әлеуметтік жағдайының ең жоғары дәрежедегі мүмкіндіктерін көрсетуіне
жағдай жасау;
- денсаулықты нығайту жолында және мектеп ұжымының денсаулығын
кауіпсіздендіруде анық мақсат қоя білу;
- оқушылар мен мектеп мұғалімдерінің және оқушылардың өз арасында,
сондай-ақ олардың үйімен, қоғамдастықтармен ара қатынасын нығайту;
- қолда бар ресурстарды денсаулықты нығайту жолында дұрыс қолдана
білу;
- медициналық - санитарлық оқыту бағдарламасының жобасын дайындау;
білім алуды және денсаулығына қатысты дұрыс шешім қабылдауға қажетті
дағдыларды қалыптастыруды қамтамасыз ету, қоршаған ортасын сақтауды үйрету;
- оқушылардың өз денсаулықтары туралы мәліметтер деңгейін
арттыру және медициналық-санитарлық оқытуларды дұрыс жолға
кою мақсатында мектептің медициналық-санитарлық жұмыстарына кеңінен жол
ашу.
Жас жеткіншектердің денсаулығы күннен-күнге нашарлап, соңғы кезде
сырқаулардың саны көбеюде. Бұған генетикалық - тұқым қуалаушы аурулардың
әрі қарай бағыт алуы, адамдардың денсаулық сақтау білімдерінің төмендігі,
әсіресе, ақша табу жолында жанын аямай, демалуды ұмытып, өзіне көңіл
бөлмейтіндіктері себеп. Міне, осындай түсінбеушілікті жою сана-сезімі
жоғары, білікті, тез шешім қабылдайтын және әртүрлі жағда өзін алып шыға
алатын азамат даярлау мақсатында мектептерге "валеолс денсаулықты қалай
сақтауға болады" бағдарламасы енгізілді.
Ал бұл жұмыстардың нәтижесі үнемі талқыланып, жинақталып отырады. Соның
аркасында:
- оқушылардың денсаулық топтары анықталды, оқу үрдісінде әр балаға
көңіл бөлу керектігі ескертілді;
- жас жеткіншек қыз балаларда микроэлементтер, әсіресе
Р.Р.витаминінің жетіспеушілігі анықталды.
Бүгінгі оқушы - ертеңгі болашағымыз. Әр балаға ата-аналары, мектеп
қызметкерлері жылылық нәр беріп, үлкен үмітпен қараса, өзінің денсаулығын
шындап, білімін нығайтуға ұмтылған азамат дайындауға болады. Салауатты өмір
салтын сақтау арқылы ғана дені сау қоғамға жететіндігіміз айқын.
Педагогикалық салауаттанудың даму негіздеріне тоқталайық. 1980 жылы
орыс ғалымы И.И.Брехман денсаулық жөніндегі жаңа ғылымның негізін жасау
қажетгігін ұсына отырып, қолданысқа "валеология" терминін енгізді.
"Валеолог (латын тілінен аударғанда vаіео - денсаулық, "дені сау болу",
lоgоc- ілім,қазақша салауаттану) - дені сау адамның денсаулығын сақтау
жөніндегі ғылым[5].
Әдетте адам денсаулығы жөнінде сөз қозғағанда, ол адам организмінің жай-
күйін бакылап, оның саулығын сақтауды және оны нығайтуына
жағдай жасайтын, ауруды сауықтыратын, ауру түрлерінің алдын алуды өз
міндеті ретінде дәрігерлердің зерттеу нысаны деген түсінік туады. Бірақ
валеология -ғылымы "салауаттануды адам денсаулығы және салауатты өмір
жөніндегі ғылым" деп ат көрсете отырып, бүл медициналық емес, педагогикалық
ғылым деп тұжырымдады. Солардың бірі - Л.Г.Татарникова өз зерттеуінде
салауаттануды салауатты өмір сүу салтына деген профилактикалық
сананы қалыптастыруға, әрбір түлғаның денсаулығын және оның
құндылықты көзқарасын дамытатын, тұрақты мінез құлқын қалыптастыратын
негізгі әлеуметтік институт - отбасының беделін қалпына келтіруге
жетелейтін педагогикалық гуманистік білімнің маңызды бөлшектерінің бірі
тұрғысынан қарастырды. В.П.Петленко салауаттануды адамның
денсаулығын нығайтудағы өзіндік күш жігері мен жеке даралығының дамуына
мүмкіндік жасайтын ғылым деп есептеді.
1997 жылға дейін ғылым аясында, салауаттанудың қандай ғылымдар
жүйесіне жататын, оның жеке ғылым ретінде қарастырылу құқығының бары
немесе жоқтығы жөнінде пікірталастар жүріп отырды. Р.Артоманов және
В.В.Колбано салауаттануды идеология деп қарайтын ғалымдардың пікірлеріне
сын айтады "Ешқандай ғылым жалаң жерде пайда болған жоқ. Кез келген
ғылымның дамуына басқа ғылымдардың тәжірибелері себеп болған,
сондықтан салауаттануды жасауда қолданылған ғылыми тұжырымдаманың
қалыптасуына үлес қосқан клиникалық медицинаның, гигиенистердің,
физиологтардың, биохимиктердің, генетиктердің және басқа да ғылым
салаларының алдыңғы қатарлы ғалымдар мен практиктерінін рөлін ұмытқанымыз
жөн болмас"[6].
Салауаттану мәселесін талқылай отырып, ғалымдар салауаттану кешенді
ғылым деп қарастыруда. И.И.Брехман өзінің еңбегінде, салауаттану
денсаулыққа экологияның, биологияның, медицинаның, педагогиканың және басқа
да ғылымдардың қосатын үлестерін "синтездеп", денсаулыққа тіке жол салуы
керек деген тұжырым айтады.
В.Д.Санькин және В.В.Зайцев салауатгануды физиологияға, гигиенаға,
психологияға, педагогикаға, антропологияға, сондай-ақ адамның физикалық
және психологиялық қабілеттіліктерін, олардың даму заңдылықтарын, сонымеи
қатар физикалық, психологиялык және адамгершілік-рухани денсаулығын нығайту
мақсатындағы оларды жетілдірудің тәсілдерін зерттейтін басқа да адам
жөніндегі ғылымдарға негізделген, адам денсаулығы және дені сау адам
жөніндегі кешенді ғылым деп түсінеді.
Салауаттану негізінен қазіргі таңда қалыптасу сатысында.
Қалыптасуының алғашқы кезеңдерінде салауаттану гигиенамен және саналогиямен
жарыса дамыды деуге болады. Салауаттанудың даму және қалыптасу кезеңдерін
зерттеген еңбектерге сүйене отырып, даму тарихына мына нұсқа бойынша шолу
жүргізуге болады.
Салауаттанудың даму кезеңдері.
кезең –классикалық кезең адам денсаулығының маңыздылығы, оны алдын
ала сақтау қажеттілігі жөніндегі ой-пікірлердің дамуы. (Гиппократ, Әбу Әли
Ибн-Сина және тағы басқа).
кезең - клиникалық медицина тәжірибелерінің қорытындысы – адам
организмінің ауру түрлерінің, олардың себептері, емдеу
жолдарының зерттелуі, сауықтыру мүмкіндігінің анықталуы.
кезең - гигиеналық медицина тәжірибелерінің қорытындысы.
Ауру түрлерінің алдын алу мүмкіндіктеріне байланысты әлеуметтік,
гигиенелық, психологиялық деңгейде денсаулықты сактау және нығайту іс-
әрекеттері жүйесін жасау жөніндегі ғылыми түсініктер дамиды.
кезең - саналогия ілімінің дамуы. Организмнің ауру түрлеріне
қарсы күресудегі мүмкіндіктері мен күресу тәсілдері анықталады.
кезең – дені сау адамның денсаулығын сақтаудың, нығайтудың
заңдылықтарын, тәсілдері мен тетіктерін зерттеу жөніндегі ғылым. Кезінде
Әбу Әли Ибн-Сина (980-1037ж.) өзінің "Дәрігерлік ғылым ережелері"
еңбегінде, ұзақ өмір сүрудің тиімді жолы, ауруды емдеу жолы емес,
денсаулықты сақтау мен нығайту екенін атап көрсеткен болатын.
Алайда медицинада дені сау адамдардың денсаулығын сақтау мен нығайтуды
емес, көп жағдайда ауруды емдеуге, сауықтыруға көңіл бөлінді.
XX ғасырда туындаған экологиялық қолайсыздық, тиімді өндірістік
технологияның дамуы, жұмыссыздықтың көбеюі немесе әлеуметтік теңсіздік,
тағы басқа нысандық факторлар адамның түрлі психикалық адамгершілік-рухани
және тағы басқа күйлерінің тепе-теңдігінің бұзылуына себепші болды. Адамның
өмір салтынан туындайтын осы себептерге байланысты қоғамда адам өлімі,
психикалық күйзелістер, ауру түрлері жоғары көрсеткішке жетті[7].
Медицинаның әлеуметтік, гигиеналық, психологиялық, психопрофилактикалық
бағыттарында жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесі өркениет дәуіріндегі
адамдардың денсаулығының нашарлау себептерін анықтап, психогенді және
психосоматикалық аурулардың (гипертония, қан тасуы, асқазан жарасы, жүрек
ауруларының) алдын алуда адам организмінің түрлі аулуларға қарсы тұруының
ішкі мүмкіндігін жетілдіру жағдайын зерттеу мәселесін алға қояды.
Осы бағытта С.М.Павленконың адам организмінің гоместаздық күйін сақтау
және кездейсоқ тітіркендіргіштер әсерінен физиологиялқ қызметінің бір
түрінің (қанайналым, тынысалу, температураның қалыптылығы және тағы басқа)
бұзылған жағдайында оны қалпына келтіру тетіктерінің заңдылығын зерттейтін
- "санология" ілімі дамыды. Бірақ адам денсаулығын сақтауда, оны нығайтуда,
ауру түрлерін алдын алуда санология ілімінің ғылыми негіз бола алатынын
дәлелдей отырып, И.И.Брехман "салауаттану" ғылымының негізін ұсынған
болатын. Ол "санология" ұғымының мазмұнын аша отырып, оның денсаулық
жөніндегі ғылым емес, сауықтыру жөніндегі ілім екенін және келешекте ол
жаңа ғылым -салауаттанудың маңызды салаларының бірі ретінде (клиникалық
салауаттану) жаңа бағытта дамуы керектігі жөніндегі пікірін дәлелдеді.
Г.А.Апанасенко салауаттанудың жеке қарастырылу құқығын сараптай отырып,
гигиена мен медициналық салауаттануды жеке екі түрлі ғылым ретіндегі
ерекшеліктерін көрсетеді. Олардың зерттеу нысандары мен пәндерінің,
мақсаттарының әсер ету деңгейлерінің, практикалық маныздылықтарын,
әдіснамалық негіздерінің айырмашылықтарын ажыратып берді. Г.А.Кураевтың,
С.К.Сергеевтің, Ю.В.Шленовтың анықтамалары бойынша салауаттану - сыртқы
және ішкі ортаның өзгермелі факторларының әсер етуі жағдайында, адамның
физикалық, биологиялық, психологиялық, әлеуметтік мәдени дамуының
тұрақтылығын қамтамасыз ететін және денсаулығын сақтайтын организмнің
гигиеналық және физиологиялық мүмкіндіктері жөніндегі ғылым. Салауаттану
адам денсаулығын сақтауда әлеуметтік қажеттіліктен дамыған. Оның негізін
организмдер жүйесінің динамикалық мүмкіндіктері және тұтас организм
жөніндегі түсініктер құрайды. Салауаттанудың міндетіне адам организмі
жүйелерінің қызметін, оның жеке физиологиялық ерекшеліктерін ескере отыру
негізінде сақтау және үйлестіру жатады[8].
А.А.Семенов салауаттанудың басқа ғылымдардың бір саласы ретінде
қаралуының себебін, оның өзіндік ерекшеліктерімен түсіндіреді. Ол
ерекшеліктерге:
- салауаттанудың бірнеше ғылымдардың түйіскен жерінде пайда болуын;
- салауаттанудың денсаулықты сақтау және нығайту аясындағы кез-келген
ғылымның жетістіктерін губка секілді өзіне сіңіру қасиеттерін жатқызады.
Б.Махамбетованың пікірінше, салауаттану - қоғамның денсаулық жағдайын
игере алмауына, ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін денсаулықтың
сакгалуына және нығаюына қолданбауынан дүниеге келіп отыр.
Е.Е.Лунина салауаттану жөніндегі ғылыми еңбектерді сараптай отырып, оны
медицинаға және педагогикаға жіктесе, Е.И.Вайнер салауаттануды қазіргі даму
сатысында сараптай отырып, оның жалпы медициналық, педагогикалық, жас
ерекшелігі, диференциалды, кәсіби, арнайы отбасылық, экологиялық,
әлеуметтік бағыттарын ажыратады.
Салауаттанудың негізгі сатысы тұлғаның даму үрдісіндегі жеке денсаулығы
мен денсаулық мәдениетін тәрбиелеуге қатысты. Сондықтан ғалымдар
медициналық және педагогикалық салауаттану арасындағы стратегиялық және
тактикалық шығармашылықтары негізінде түсіндіруге көбірек ден қояды.
Н.Мырзаханұлының пікірі бойынша педагогикалық салауаттанудың зертгеу нысаны
- дені сау адам, медициналық салауаттануда болмысы - "үшінші жағдаяттағы"
адамдар. үшінші жағдаяттағы адамдар -бұл не ауру, не сау еместер.
"Салауаттану" ғылымының мазмұнына берілген түсініктемелерді талдай
отырып, салауаттану - адам денсаулығын, оны сақтау мен нығайту жолдары
жөніндегі ғылымаралық бағыт деп түсінеміз. Оның негізгі міндеті - салауатты
өмір салтын қалыптастырудың мәнін ашу мен оны қалыптастырудың барлық
заңдылықтарын зерттеу. Т.Қ.Мұстафина сөзімен айтқанда, "салауаттану
-денсаулықты басқару ғылымы". Салауаттану - медицина, экология, биология,
әлеуметтану, педагогика, психология, физиология, гигиена ғылымдарының
ортасынан шығатын денсаулықты қалай басқарудың заңдылықтарын, әдіс-
тәсілдерін нұсқаушы ғылым.
Зияттылық түр дегеніміз -денсаулық туралы білімнің ақпараттық көзі.
Сезім әрекетіне берілгіштік түр жағдайға байланысты өз сезімін бағалай
білуді түсініп сол қалпында анықтай айта алу жағымсыз эмоцияға ұстамдылық
жасап, жағымды эмоцияны мадақтау.
Әлеуметтік түр - тұлғаны әлеуметтендіру, өзін қоғамға кажетті мүше
екенін аңғару, белсенді өмір сүру.
Тұлғалық түр - өзін түлға түрінде түсіну, тұлға ретінде анықтау. Өзін
іс жүзінде анықтау.
Рухани түр - адам жеке басының біртұтастығын қамтамасыз ететін қоғамның
рухани құндылығын көрсетеді.
Қазіргі кезде денсаулықтың бірнеше түрі бар екені белгілі. Олар:
1. Физикалық денсаулық - ағза жүйесі мен органдардың өсу деңгейі. Оның
негізін морфологиялық және функциялық кезектер қалайды. Олар ағзаның
бейімделу реакциясын қамтамасыз етеді.
2. Соматикалық денсаулық - ол адам ағзасы мен органдардың арасындағы
биологиялық жағдайы. Оның негізін ағзаның жеке басы дамуының биологиялық
бағдарламасы реттейді.
3. Психикалық денсаулық - ол адамның психикалық сферасының жағдайы.
Ауруды болдырмау, адекватты реакцияларды жасау, адам өмірінің мақсатын
болжау, мұның бәрі биологиялық және әлеуметтік қажеттіліктен туындайды.
Ағзасында функциялардың өздігінен реттелуі, функциялық үрдістердің
келісімді түрде өтуі, айналаны қоршаған сыртқы орта факторларының
әсерлеріне бейімделу қасиеттерінің жоғары дәрежелі жағдайда болуы.
4.Рухани денсаулық - ол адамның информацияны қабылдау қабілеттілігі мен
мотивациялық іс-әрекетінің арасындағы қарым -қатынастардың сипаттамасын
көрсетеді. Оның негізгі барлық жүйесі, индивидтердің қоғамдағы орны мен
мотивті түрде орнығуын баяндайды. Ол адамның көңіл күйін анықтайды. Өйткені
рухани денсаулық жалпы адамдардың жомарттылығын, сүйіспеншілігі және жан
дүниесінің сұлулығын көрсетеді.
Денсаулық туралы М.Монтель былай дейді: Денсаулық - баға жетпейтін
жалғыз ғана асыл дүние. Ол жақсы болу үшін не күш жігерді, не еңбекті,
тіпті барлық дүниені аямай жұмсау керек[9].
Денсаулық үшін өмірдің бір бөлімінде қоюға болады. Денсаулықсыз өмір
қызықсыз әлем деп есептеймін.
Шынында да денсаулық — адам өміріндегі ең жоғарғы бағалы дүние. Өмірдің
шаттығы мен қызығы денсаулыққа байланысты. Адам бақыты -денсаулық.
Денсаулық зор байлық - дейді қазақ. Ол адам символы дені сау қайырлы
адам ауру хандардан артық деген нақыл бар. Дені сау адам көңілді жүреді.
Әлемде болып жататын кішігірім, ұсақ түйектерге ол ешқандай көңіл
аудармайды. Көңілді күйімен неше түрлі киыншылықтарды жеңіп тіршілік ете
береді.
Адамдардың биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес салауатты өмір сүру салты
біркелкі болмайды. Әр адам өзіне тән қалыптасқан өмір салтымен тіршілік
етеді. Ол ұрпақтан ұрпаққа ген арқылы беріліп отыруы мүмкін. Міне осыған
байланысты салауатты өмір сүру салтының үш категориясы болады.
Дене шынықтыру;
Жеке бас гигиенасы;
Жағымды эмоциялар.
Сонымен салауаттану - денсаулықты сақтау бағдарламасы бойынша
салауатты өмір салтын қалыптастыру балалар мен жасөспірімдерде салауатты
өмір салтын жүргізуге күш салады.
Салауаттану ғылымға қандай амалдардың жәрдемімен денсаулықты сақтап,
нығайтуға болатынын егжей-тегжейлі түсіндіреді. Осыған байланысты
денсаулықты сақтаудың негізгі бағыттары мыналар:
-тұлғалық және қоғамдық гигиена;
-дене шынықтыру, гиподинамиямен күрес;
-организм жаратылысы
-табиғи факторлармен су, су булау, күн жарығымен және т.б. шыңдау;
-күн тәртібін тиімді пайдалану;
-тамақтандыруды толық теңдестіру;
-жұқпалы аурулардың алдын алу;
-тән ауруларынан сақтандыру;
-жарақаттанудан, уланудан, т.б. сақтандыру;
-зиянды әдеттерді (темекі тарту, алкоголь, есірткілік, улы заттарды)
қолданудан сақтандыру;
-жыныстық тәрбиенің гигиеналық түрлері;
-экология және денсаулық;
Денсаулық сақтауға тәрбиелеу мақсаты – әрбір жеке адамның және
тұтастай қоғамның денсаулығын қамтамасыз ету. Салауатты өмір салтын
қалыптастырудың негізгі мақсаты – балалармен жастарда жас ерекшеліктеріне
сәйкес салауатты өмір салтының ұғымдарын және уәждерін қалыптастыру[10].
Бұдан мынадай міндеттер туындайды:
оқушыларға салауатты өмір салтының әдістерін үйрету;
өз денсаулығына қоғамдық игілік, қоғамның рухани құндылығы ретінде
жауапкершілікпен қарауға тәрбиелеу;
оқушыларды негізгі гигиеналық дағдыларға төселдіру;
осы заманғы ауру түрлерімен және олардың алдын алу шараларымен
таныстыру.
Мұны мына сызба арқылы көрсетуге болады.
1-сызбанұсқа. Денсаулық сақтау дағдыларын дамытудың негізгі бағыттары
Денсалуық сақтаудың негізгі биологиялық және әлеуметтік принциптері:
1. Биологиялық принциптерге:
а) адамдардың жас ерекшелігі;
ә) энергетикалық принцип;
б) эстетикалық кызметке;
в) ритмикалық үрдістерге байланысты болу керек.
2. Әлеуметтік принциптерге
а) эстетикалық қызмет.
ә) салауатты өмір сүру салты еріктігін дамыту.
б) рухани түрде жеткіліктілігі.
в) адамның үшінші жағдайда болмауын қамтамасыз ету.
Осы жоғарыда көрсетілген принциптерді іске асыру оңай шаруа емес.
Өйткені бұл принциптер бір біріне қарама-қарсы келеді. Әрқашанда
көңілдегідей болып шықпайды.
Денсаулықты бұзатын факторлар.
Денсаулықты бұзатын факторлардың бірі дұрыс және жүйелі түрде өз
мезгілінде тамақтанбау. Сондықтан да адамның массасы өсіп, шектен тыс
семіріп кетеді. Ол адамды ауруларға шалдықтырады. Кейіннен өмірімен
қоштасуға себепші болады.
Денсаулықты сақтау үшін мұңаймау, жағымсыз жерлерден бойын алыс ұстау
арқылы жеңудің жолдарын іздеу керек.
Халықтың денсаулығын сақтау аурулардың алдын алу мен оларды емдеу
бағыттары мемлекеттік, әлеуметтік, экономикалық, медициналық және
биологиялық мәселе. Адамның еңбек пен тұрмыс жағдайын жақсарта беру,
аурулардың алдын алу.
Дүниежүзілік медицина ғылымдарының ұлы өкілдері, денсаулық адам
баласына тартқан үлкен сыйы деп түсіндірді. Медицина ғылымдарының пайда
болуына, оның дамуы мен казіргі жағдайына зер салып қараңыз, медицина
ғылымы адамдардың денсаулығын сақтауға аурулардың алдын алуға, ауруларды
емдеу әдістерін тауып, оны жетілдірумен шұғылданған және шұғылданып отырған
ғылым екені байқалады. Медицина ғылымдары адамды және оның денсаулығын
арттыруда ең басты роль атқарады.
Елімізде денсаулық сақтау ісімен денсаулық сақтау министірлігі
айналысады.
Адамзат баласының тіршілік өмірінде ең бағалы нәрсе, оның денсаулығы.
Денсаулықты сақтап оны орынсыз ысырап етпеу керек, үнемі денсаулықтың қорын
көбейтіп отыру керек. Денсаулықты көздің қарашығындай етіп сақтау дұрыс.
Оған пассивті емес, активті түрде қарау керек. Денсаулықты сақтаудың жолын
үйрету әрбір адамның басты міндеті.
Ғылымда валеология - денсаулық және салауатты өмір сүру салты туралы
ғылым. Салауатты өмір сүру валеология ғылымының негізі болып есептеледі.
Валеология гректің және латын тілінен алғанда валео - денсаулық,
logos- ғылым.
Валеология - денсаулық туралы ғылым. Оның алғаш негізін қалаған
И.И.Брехман. Ол медицина ғылымдарының докторы, профессор. 1987 жылы ол
валеология ғылымын медицинаға, биология және
педагогика ғылымдарына енгізген.
Валеология - И.И.Брехманның айтуына қарағанда оны адамтану ғылымы деп
айту керек. Оның көздеген мақсаты адамдардың денсаулығын арттыру, ауруларды
болғызбау, аурулардың алдын алу. Дәрігер С.Фуллер Адам және биологиялық
белсенді заттар деп аталатын кітапты ағылшын тіліне аударған кезде ол
кітаптың алғы сөзінде Валеология — денсаулық сақтау ғылымы - деп жазды.
Қазіргі кезде валеология ғылымы өз алдына дара ғылым ретінде қалыптаса
бастады. Ол адамдардың денсаулығын қамтамасыз ететін ғылым. Бұл ғылымның
негізін адам денсаулығы мен дені сау адам құрайды дейді профессор
И.И.Брехман.
Валеология - айналаны, қоршаған сыртқы ортаның факторлары адам
денсаулығына қалай әсер ететінін карастырады. Сондай-ақ биоәлеуметтік
жағдайдың денсаулықка тигізетін әсерін де анықтайды.
Ауру адамдардың физиологиясы мен тек физиология ғылымдары шұғылданады.
Ұлы физиолог И.П.Павлов өзінің еңбегінде былай деп жазады:
Өкінішке орай, бізде әлі күнге дейін организмнің негізгі принципі
-денсаулық деп аталатын сыртқы және ішкі біркелкілік қалыптың айқын
анықтамасы жоқ. Ия, медицина ғылымы қаншама көне болғанымен, денсаулық
туралы анықтама бере алмайды. XX ғ әртүрлі себептер әсерінен медицина
емдік, госпитальдық, емханалық соңғы онжылдықтар бойынша ықшам
мамандандырылған анықтама бере бастады.
Медицина - көне заманнан бері қарай адам ауруларын емдеп, аурулардың
алдын алуды мақсат еткен ғылыми жүйе деп жазған. Бұл жазылған қағидаға зер
салып қарасаңыз денсаулық деген ешқандай сөз келтірілмеген.
Адамзат баласының денсаулығы айналаны қоршаған сыртқы орта факторлары
мен ішкі және физиологиялық үрдістермен байланысты болатыны анықталып отыр.
Валеология ғылымының өзіне тән категориясы және негізгі зерттейтін
міндеттері бар. Олар:
Адамның денсаулығының қалай сақталуын білу;
Актуальдығы және потенциалды мүмкіндігін анықтау.
Денсаулықтың сақталу факторларын зерттеу.
Осы және басқадай мәселелерді шешу үшін өмір сүрудің сапасы мен
салауатты өмір сүрудің салты арасындағы заңдылықтарды зерттеп, шешуге
болады. Сондай-ақ адамның денсаулығы мен мәдениеттің арасындағы
байланыстардың заңдылықтары анықталуы тиіс, сонымен бірге адамдардың
денсаулығы мен адамдардың иерархиялық қажеттілігін анықтап барып, барлық
мәселелерді ойдағыдай шешуге болады.
Валеология — биология ғылымдарымен салыстырғанда жас ғылым. Оны
зерттейтін мамандар аз емес. Денсаулықтың сақталуының негізі неге
байланысты екені әлі де болса толығымен анықтала қойған жоқ. Оны анықтау
ғылыми зерттеулер жүргізуді қажет етеді. Валеологияның интегративтігі
ғылымдардың бірімен - бірінің байланыстығында. Ғылымның байланыстылығы адам
денсаулығын күшейтеді.
Экология - айналаны қоршаған сыртқы ортамен тірі ағзалардың қарым —
қатынастарын зерттейтін ғылым. Ол айналаны қоршаған сыртқы орта
факторларының денсаулыққа тигізетін әсерін анықтайды. Ал физиология-ағзада
өтетін физиологиялық үрдістерді, олардың денсаулықтағы маңызын анықтайды.
Адамның ішкі жағдайын зерттеп, сипаттама береді.
Ағзаға жас ерекшелігіне қарай этапты түрде анықтама береді. Дәрігерлер
дені сау адамның параметрін анықтайды. Ауруды емдейді, аурудың алдын алады.
Осыған орай, медицина ауруды емдейтін мекеме болып саналады. Жас
жеткіншектерді аурудан сақтандыру тек дәрігерлердің ғана жұмысы емес,
сондай-ақ бұл жұмысқа педагогтар да қатысуы керек. Педагогика тәрбие туралы
ғылым. Тұлғаның қалыпты жағдайда өсуі мен дамуына өз үлесін қосады. Жас
адамдар күнделікті өмірде өз орнын тауып, белгілі бір тіршілік стилін тауып
өмір сүруі мүмкін. Адамдар адекватты тіршілік етуге әрқашанда дайын болуы
керек[11].
Адамды емдеу дәрігерлердің алғашқы қадамынан бастап осы уақытқа дейін
адамдардың денсаулығын қорғау медицинаның бірінші міндеті болып келді.
Кейін ол ғылым ретінде дамыды. Адамдардың денсаулығының мықты болуына да
дәрігерлер айтарлықтай үлес қосып келеді. Медицинаның бір жақты дамуы -
деп жазды. И.Давыдовский және отандық ғалымдар және шетел ғалымдары адамдар
ағзасының қасиетін дамытуға да болса, жаңадан кірісе бастады. Ағзаның
өзіндік табиғи қорғаныс күш бар екенін дәрігер байқады. Ағзаның қорғаныс
қасиеті өте күшті болатынын дәрігер анықтады. Міне, осыған байланысты 1960
ж бастап саналогия ғылымы пайда болып, дами түсті. Саналогия - дегеніміз
жалпы ілім, ағзаның ауруларға қарсы түру күші. Оның негізін санагенез
кұрайды. Санагенез - ағзалардың айналаны қоршаған сыртқы орта факторларына
бейімделуі, бейімділік механизмдерінің динамика комплексі. Ол төтенше
қоздырғыш факторлардың әсерінен пайда болады. Бұл бағытты дамытқан
С.М.Павленко мен С.Ф.Олейник еді.
Ал И.И.Брехманның айтуына қарағанда саналогия - ағзалардың дерттерден
айығуы туралы ғылым дейді. Сондықтан да валеология медицина ғылымының
негізінде пайда болған, бірақ валеология жеке дара ғылым екені кейінгі
кезде дәлелдене түсті. Валеологиялық мәселелерді ойдағыдай шешу үшін
биология, экология, медицина, педагогика, физиология және т.б. ғылымдар
интегративті түрде болуы керек. Валеология тұлға денсаулығына ерекше мән
береді. Тұлғаның валеология ғылымы дамуына үлес қосатын жолдары мен
тәсілдерін көрсетеді[12].
Қорыта келе айтарымыз, валеология денсаулық сақтау, салауатты өмір сүру
ғылымы. И.И.Брехман өзінің еңбегінде былай деп жазады: Адам және
биологиялық белсенді заттар атты кітабында валеология терминін алғаш рет
қолданған болатын. Бұл ғылым негізінен адам денсаулығы мен дені сау адамды
құрайды деп тұжырымдайды И.И.Брехман. Валеология айналаны қоршаған сыртқы
ортаның факторлары адам денсаулығына қалай әсер ететінін қарастырды.
Академик Н.М.Амосов айтқандай: Денсаулығы мықты болу үшін тұрақты да,
мәнді өз күшінің болуы қажет, оны еш нәрсемен ауыстыруға болмайды -дейді.
1.2 Мектеп жасындағы балалар денсаулығы және оған әсер ететін
жағдайлар
XXI ғасырдағы әлеуметтік-экономикалық жағдай, тіршілік деңгейінің
құлдырауы және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл
халқының денсаулығына әсіресе мектеп оқушыларына теріс әсерін тигізуде.
Балалардың денсаулық күйінің нашарлауының негізгі себебі, оқушылардың
имандылық-рухани құндылығының күрт төмендеуі, санитарлық мәдениеттің
жеткіліксіздігі, қарапайым гигиеналық дағдылардың болмауын және өз
денсаулығына жауапсыз қарағанынан болып табылады. Оқушыларды барлық
деңгейде оқытып, тәрбиелеу кезінде тиісті дәрежеде денсаулықты сақтауға,
салауатты өмір салтын бұзбауға дағдыландыру болмағандықтан, үйлесімді мінез-
құлық дағдылары кеміген.
Мектеп оқушылары арасында аурушаңдық деңгейінің жоғары болуы
денсаулықты сақтау жөнінде білімді жетілдіру жөніндегі шараларды,
денсаулыққа мұқтаждық жағдайларына төсілдіруді кідіртпеуді талап етеді.
Осыған байланысты Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының Жалпы
білім беру институты, салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемаларының
Ұлттық орталығы, Ақмола мемлекеттік медицина академиясы, Қазақ мемлекеттік
медицина университеті, Абай атындағы Алматы мемлекеттік ұлттық университеті
және басқа да білім беру ұйымдарының бір топ ғалымдары мен ұстаздары
(Х.К.Сатпаева, А.С.Әділханов, Л.З.Тель, Е.Д.Дәрменов, А.А.Аханов,
К.Ә.Жанабердиева, З.Г.Брусенко, С.Р.Рахметова және т.б.) Қазақстан Білім
беру жүйесінде салауатты өмір салтын калыптастыру тұжырымдамасының жобасын
жасады.
Аталған тұжырымдамада осы бағытта ғылыми зерттеулер жүргізіліп оны одан
әрі дамытуға қажетті салауатты өмір салтын қалыптастырудың философиялық
негіздемесі қамтылып көрсетілген[13].
Әлем ғалымдары бүгінгі таңда адам денсаулығына кері әсер тигізетін
маңызды биологиялық, әлеуметтік факторларға қам жасап, қоғамды сауықтырудың
тиімді жолдарын іздестірумен шұғылдануда. Бұл салада салауатты өмір салтын
қалыптастыру проблемаларын жетілдіре, осы саладағы басымдықтарды анықтайтын
ғылым да, өскелең ұрпақты оқыту, тәрбиелеу формалары мен жаңа әдістерді
ұсынатын білім де қомақты үлес қоса алады.
"Бақытты болу жағдайы біздің денемізге жасаған қамқорлыққа байланысты
болады. Дене үйлесімдігі арқылы салтанатты рух пайда болады. Ақыл-ойдағы
айқындық өте-мөте күш-қайратқа негізделеді" (П.С.Брегг) - дегендей,
оқушылардың бақытты болуы, өмір қуанышын қызықтауы, олардағы әрекеттің
барлық түрінің жоғары нәтижелі болуы өзін-өзі жақсы сезінуі және дене
мүшелерінің ең жоғары деңгейде қызмет етуімен тығыз байланысты. Осы бағытта
жас жеткіншектерді тәрбиелеу әрі тартымды және онша қиындықты туғызбайды.
Себебі, дені сау бала барлық бастамалар мен істерге қанағаттанарлық
сезіммен, көтеріңкі көңіл күймен қатыса алады. Дүниеге сеніммен
шаттана қарайды. Мұндай жағдай тұлғаның барлық жағынан дамуына бірден-бір
кепіл болады. Бұл, тәрбиенің мақсаты ретінде баланың әлеуметтену жағдайына
нәтижелі ықпал етеді. Сондықтан да, біз оқушылардың салауатты өмір салтын
ынталандыру - тәрбиешілердің және мектептің тәрбие жұмысының негізгі бір
бағыты болу керектігіне айрықша маңыз береміз.
Платон "мемлекет туралы" өзінің философиялық трактатында жазған пікірі
бойынша біздің назарымызды екі жағдайға аударады: "адамның денесі үшін
гимнастика, жаны үшін музыка" кажет. Онда айтайын деген ойы, біздің
көзқарасымыз бойынша, "гимнастика" тек денені жаттықтыру үшін ғана емес, ол
адамды "әдемілік заңы" бойынша дене мүшелерін үйлесімділік пен
көтеріңкілікке тәрбиелеудің, ал "музыка" - тар мағынасында біздің тек
музыка жайында ғана біліміміз деп түсінбеуімізді, керісінше барлық музыкаға
(көркем өнер мен ғылымның қамқоршы кұдайы) қызмет көрсету деп түсіну
керектігін көрсетеді.
"Салауаттылық", яғни "деннің саулығы" - Бүкіләлемдік денсаулықты сақтау
ұйымының Жарғысында көрсетілгендей дененің, моральдық және әлеуметтік
саулықтың, есендіктің толыққанды түрдегі жағдайы. "Деннің саулығы" -адамның
қоршаған ортаға байсалды, теңгерушілік қатынасын білдіретін дене
мүшелерінің қалыпты жағдайы.
"Өмір салты" - адамның дене, интеллектуальдық және еңбек әрекетін;
тұрмыстық өзара қарым-қатынасын; дағдысын, орныққан мінез-кұлық тәртібін,
өмір сүру қарқынын; бірсарынды жұмысы, демалысы және қарым-қатынас
ерекшелігін жатқызуға болады. Олай болса, "өмір салты" - деннің саулылығына
нәтижелі ықпал ететін "салауатты өмір сүру" ұғымын білдіреді.
Қазіргі таңда педагогика ғылымында "салауатты өмір салтын" дамытудағы
ең жақсы үйлесімді тәртіп;
иммунитетті және денені шынықтыру;
дұрыс тамақтану;
орнықты өмір сүру әдеті;
зиянды әдеттің болмауы ("ауыру қалса да - әдет қалмайды");
жоғары дәрігерлік белсенділік - деп түсіндіреді.
Қазақта "Деннің саулығы - бастың амандығы" - деген ұғым қалыптасқан.
Олай болса, салауатты өмір салты және оны тәрбиелеу мәселесі, көптеген
ғасырлар бойы күн тәртібіне қойылып келе жатқан әлеуметтік маңызы бар
күрделі мәселе. Себебі, жаңа XXI ғасырдың адамы - дені сау, рухы күшті, жан
дүниесі таза адам болуы шарт. Сондықтан, окушылардың салауатты өмір сүруін
дамыту - мемлекеттің қамқорлығы. Дені сау адам - қоғамның маңызды
қүндылығы.
Деннің сау болуы - ол, яғни өмірді шексіз сүю, қуаныш сезіміне бөлену,
өмірден ләззат алу, баланың жаңа жыл сыйлығын шыдамсыз тосқанындай, әрбір
таңды, күнді асыға ризашылдық көңіл күймен тосу және кешкілік қам-көңілсіз,
кіршіксіз тәтті үйқыға кету, ең қажеттісі, өзіңді өзің сүю, кұрметтеуден
басталады.
Ол үшін оқушыларды алдына өмірлік маңызды мақсат қоя
білуге тәрбиелеу қажет. Оған жету, шалдықбай үлкен еңбек етуді қажет етеді.
Ондай еңбек -деннің сау болуын қажет етеді. Міне, осы тұрғысында
оқушылардың санасы таза, сенімі айқын болуы шарт. Кімде кім өзінің өмірін
темекі түтінімен, ішімдік уытымен уласа, арам қылықпен өмір сүрсе, сол
ертеңгі күнге сенімсіздікпен қарайды. Ол үшін тіршілік, өзін қоршаған орта
көңілсіз, беймәлім, күңгірт болып келеді. Осы қағиданы әрбір баланың
жадына, зердесіне тоқыту, жалпы адамзаттың, соның ішінде мектеп пен ата-
аналардың мемлекет, қоғам, бала алдындағы міндетті борышы.
Философтардың айтуынша, бақытты адамдардың көніл күйі тек оларды
коршаған қандай да болмасын өмірге ғана байланысты болып келмейтіндігі,
сонымен бірге сол өмір туралы адамның өз ойы қандай болатындығына да
байланыстылығы. Осындай көзқарас баланың өзін-өзі дұрыс бағыттап, күш-
жігерін реттеп отыруына көмектесуі мумкін. Табиғат адам баласын бақытты
және қуанышты өмір суруге жаратса, ол оны тайсалмай және төзімділікпен
қарсы ала білуге дағдылануы қажет.
Бала кезден бізге мәлім болғаныңдай: "Қозғалыс - ол өмір", "Деннің
саулығы - жанның саулығы", " Орынды дұрыс тамақтану - дұрыс өмір сүру және
деннің саулығының кепілі". "Күн, ауа және су - біздің ең жақын досымыз" -
бүгінгі мектепте осы мәселе қалай карастырылады? Ал, табиғатты алсақ:
орман, тоғай, өзен, көл және дала, оның әртүрлі табиғи өсімдіктері мен
шөптері; аспан - оның бұлттан құралған кемелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..3
1 АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫ ЖӘНЕ ДЕНСАУЛЫҚҚА ӘСЕР ЕТЕТІН НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАР
1. Денсаулықтың анықтамалары және оның
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..7
1.2 Мектеп жасындағы балалар денсаулығы және оған әсер ететін жағдайлар..18
2 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ДАМУЫ АРҚЫЛЫ ДЕНСАУЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН АНЫҚТАУ
ЖОЛДАРЫ
2.1 Физикалық даму – баланың денсаулық жағдайы мен әлеуметтік
аманшылығының маңызды
көрсеткіші ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..37
2.2 Оқушыларының физикалық денсаулық жағдайын бағалау
... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..60
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Денсаулықты сақтау әр азаматтың ойы мақсатының
бірі. Қазакстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың еліміздің
халқына жолдауында 2030 жылға дейін экономикалық-әлеуметтік биіктерге
көтерілу үшін рухани байлықтың, денсаулықгың қажетгігі атап көрсетілгені
мәлім. Сондықтан Жолдаудағы денсаулықты сақтау, оны насихаттау шараларын
белсендірек жүргізгеніміз абзал. Әсіресе жас ұрпақтың бойына тазалық пен
сергектікті орнықтыру - біздің міндетіміз. Сондықтан да басты міндеттердің
бірі - балалардың ауырмауға, денсаулықтарын күтуге, салауатты өмір салтын
ұстауға, гигиеналық дағды жан мен тән саулығын жан-жақты дамытуға
тәрбиелеу. [1] Қоғамымыздағы адамзаттың өмірінің аяғына дейін денсаулығының
мықты болуы қоршаған ортаның тазалығына байланысты.
Қазіргі заманғы қоғамда балалардың денсаулық жағдайына деген әлеуметтік
жауапкершілік мемлекет, мектеп пен ата-анаға жүктеледі. Балалардың
денсаулығы балаларды қорғау әлеуметтік саясатының негізгі бағыттарының бірі
болып табылады. Қазақстанда балалардың денсаулығын қорғау көптеген құқықтық-
нормативтік құжаттарда қарастырлған және денсаулық сақтау жүйесінің
мемлекеттік бағларламаларымен нығайтылған. Атап өтсек, Қазақстан
Республикасы Президентінің Халыққа http:www.enu.kz жолдауларында, 2002
жылғы 8 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасындағы Баланың құқықтары
туралы Заңының 8-бабында Баланың денсаулық сақтауға құқығы қарастырылған.
Ана мен бала денсаулығын сақтау саласында медициналық көмекті жетілдіру
бойынша шаралар туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің
2011 жылғы 31 наурызындағы №164 Бұйрығы, Қазақстан Республикасының 2020
жылға дейін арналған Стратегиялық жоспары, Қазақстан Республикасы денсаулық
сақтау министрлігінің Стратегиялық жоспары, Қазақстан Республикасының
денсаулық сақтау саласын дамытудың 2011 - 2015 жылдарға арналған Саламатты
Қазақстан мемлекеттiк бағдарламасы. Аталған соңғы бағдарламаның мақсаты:
елдiң орнықты әлеуметтiк-демографиялық дамуын қамтамасыз ету үшiн Қазақстан
азаматтарының денсаулығын жақсарту, оның ішінде балалар денсаулығын қорғау
және нығайту міндетінің ерекше аталуы біз көтерген мәселенің қоғам
талабынан туындап отырғандығы, тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.
Саламатты Қазақстан мемлекеттiк бағдарламасының шеңберінде
денсаулық сақтау мәселелерi бойынша сектораралық кiшi бағдарламалар
қарастырылған. Балалардың денсаулығына қатысты мектеп оқушылары мен
жасөспiрiмдердiң денсаулығы атты кіші бағдарлама бар. Оның мақсаты: балалар
мен жасөспiрiмдердiң физикалық және психологиялық денсаулығын қалыптастыру.
Негiзгi мiндеттер: - балалар мен жасөспiрiмдердiң психологиялық және
физикалық денсаулығы проблемаларына кешендi ұстанымды қамтамасыз ету; -
бiлiм беру ұйымдарында денсаулық үшiн қолайлы және қауiпсiз қоршаған ортаны
құру; - мектеп оқушыларына дене шынықтырумен айналысуға жағдай мен
мүмкiншiлiк жасау; тұтас жүйенi дамыту - физикалық ортаны сақтауға,
оқушының тәни және психикалық денсаулығын нығайтуға, салауатты өмір салтын
ұстануға, валеологиялық сауаттылықты қалыптастыруға бағытталған мектеп
медицинасы қызметiн құру; - мектеп оқушылары мен жастардың арасында
есiрткiлердi тарату мен тұтынуға, темекi шегуге және алкогольге қарсы
тиiмдi iс-қимылды қамтамасызету; балалар мен жасөспiрiмдердi теңгерiмдi
және қауiпсiз тамақпен қамтамасыз ету
Ғасырлар бойы адам өзінің жаны мен тәнінің саулығын сақтайтын тиімді
жолдарды іздеген болатын. XIX ғ. өзінде неміс философы Артур Шопенгауэр
былай айтқан еді: "Біздің бақытымыздың 910 денсаулыққа негізделген.
Денсаулық болса барлық нәрсе рахат көзі болып табылады. Субъективті
игіліктердің өзі: ақыл сапасы, жан, темперамент денсаулық болмаса әлсіреп,
қатып қалады. Біз бір – бірімізбен кездескенде денсаулықтарымыз туралы
сұраймыз, бір – бірімізге денсаулық тілейміз: бұл адам бақытының шынайы
басты шарты".
Адам әр уақытта өзінің денсаулығының беріктігі жөнінде, күшінің,
төзімділігінің күшеюі туралы армандайды. Бірақ та, бұл армандар көптеген
адамдар үшін орындалмас арман болып қала береді, себебі адамдардың көбісі
инертті және қалай болса солай өмір сүріп жүре береді. Бұған ұқсас жағдай
денсаулыққа да байланысты – ол туралы көп жазғанымен, адамдар оған көп мән
бере қоймайды (40-50 жастан кейін ауру өрістегенде ғана ойлай бастайды).
Адамдар өздерінің кінараттарын біле отыра нашар дағдылардан қол үзбейді.
Никотин, алкоголь, бұлшық еттердің әлсіздігі, асыра тамақтану – мұның бәрі
денсаулықты құртушылар. Гиппократ былай айтқан еді: "ауру адамның басына
найзағай болып түсе салмайды, ол табиғат заңдылықтарының әрқашанда
бұзылуына байланысты болады. Бұл кінараттар бірте – бірте жинақтала келіп,
соңы ауруға ұласады".
Қазіргі кезеңде қоғамды ізгілікке, руханилыққа бетбұрыс оқу-тәрбие
жұмысында оқушыларда өз денсалуқтарын сақтаудың және салауатты өмір салтын
дамытудың қажеттілігін айқындап отыр.
Бұл міндетті шешудің алғы шарттары соңғы кездері дайындалған кейбір
зерттеулерде қарастырылған. Ол зерттеулердің мынадай бағыттарда дамып келе
жатқанын атап көрсетуге болады:
Денсаулықтың және салауаттылықтың мәні, тәрбиелік маңызы туралы қазақ
ғұламалары, қоғам қайраткерлері мен ағартушы-педагогтардың ой-пікірлері мен
көзқарастары (Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Өтеубойдақ Тілеуқабылұлы, Қ.А.Ясауи,
А.Құнанбаев, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Х.Досмұхамедов, Н.Құлжанова және т.б.)
Өмір сүру салты дегеніміз - әрбір жеке адамнан бастап, бүкіл қоғамның
қалай еңбек етіп, қалай тұрмыс құрып, бос уақытында демалатыны, қысқасы,
олардың қалыптасқан өмір тіршілігі, яғни, адамның өмір сүру салты қандай
болса, өзі де сондай, өмір сүру салты тұлға мен қоғам деңгейінің прогресті
даму көрсеткішінің категориясы.
Салауатты өмір сүру салты тұлға және адам деңгейінде болуы әлеуметтік
экономикалық жағдайларға байланысты болады, адамның психикасына,
денсаулығына, ағзаның функционалды-биологиялық қасиеттеріне де байланысты.
Биологиялық ерекшелігіне байланысты салауатты өмір сүру салты біркелкі
болады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа
"Қазақстан-2030" жолдауына сәйкес біздің елде де адам денсаулығының ең
маңызды, ең басты екендігі жарияланып, жаппай салауатты өмір сүруге
жағдайлар жасалуда. Осы игілікті істің айғағы - денсаулықты нығайтуға ықпал
ететін орта іздеу арқылы мектептегі адамдардың барлығын салауаттылыкқа
жеткізу жұмыстарының басталуы [1].
"Денсаулықты нығайту мектебінің бағдарламасының жобасын 1999-2000 оқу
жылынан бастап сынақтан өткізуші мектептер саны көбейді. Сонымен мектепте
денсаулықты нығайтуға ықпалын тигізетін мәселелер жоспарланып, жүйелі түрде
жүргізіле бастады.
Денсаулықты нығайту мектебінің мақсаты - денсаулықты нығайтуға ықпалын
тигізетін жағдайлар туғызу арқылы оқушыларда салауатты өмір салтын
қалыптастыру және оған баулу. Сондай-ақ мектеп қызметкерлерінің өз
денсаулықгарына жауапкершілігін арттыру[2].
- Оқу-тәрбие үрдісінде оқушылар мен студент жастардың денсаулықты
сақтау және салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселелері (Ж.Ембергенова,
Б.Қ.Мұхаммеджанов, Қ.М.Рахымғали, Ю.В.Салов, Г.Ж.Нұрышиева, Б.Қ.Игенбаева,
Ж.З.Торыбаева, Е.Ю.Шуберт және т.б.)
- Валеология ғылымының теориялық және әдіснамалық
мәселелері (А.С.Иманғалиев, А.Ақанов, Ж.Ж.Нұржанова және т.б.)
- Білім беру жүйесінде салауатты өмір салтын
қалыптастыру тұжырымдамасын әзірлеу. (Х.К.Сатпаева, А.С.Әділханов,
Л.З.Тель, Е.Д.Дәленов, А.А.Ақанов, К.Ә.Жанабердиева, З.Г.Брусенко,
С.Р.Рахметова және т.б.)
Қарастырылған жұмыстар бүгінгі таңда оқушыларды денсаулыққа
жауапкершілікпен қарауға тәрбиелеу мәселелері біркелкі зерттелгенін
айқындайды. Дей тұрғанымен, мектеп қабырғасында төменгі сынып оқушыларының
денсаулық көрсеткіштерін ұдайы анықтап, денсаулықты сақтауға тәрбиелеудің
қажеттілігі мен бұл мәселенің теориялық тұрғыда зерттеліп және ғылыми
әдістемелік жағынан қажетті деңгейде қамтамасыз етілмегендігі арасында
қайшылық орын алып отырғандығы байқалады.
Бұл мәселе біздің зерттеуіміздің өзектілігін анықтап, тақырыбын
Оқушылардың физикалық дамуы арқылы денсаулық көрсеткіштерін анықтау деп
таңдауға мүмкіндік берді.
Зерттеудін мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының физикалық дамуы арқылы
денсаулық көрсеткіштерін анықтау жолдарымен танысу.
Зерттедің міндеттері:
- Физикалық денсаулық, Денсаулық көрсеткіштері, Салауатты өмір
салты ұғымдарының мәнін нақтылау;
- Оқушылардың денсаулығын сақтау дағдыларын дамытудың теориялық
негіздерін айқындау;
- Бастауыш сынып оқушыларының денсаулық көрсеткіштерінің
өлшемдерін, көрсеткіштерін, деңгейлерін анықтау;
- Бастауыш сынып оқушыларының физикалық дамуын анықтаудың тиімді
әдіс-тәсілдерін ұсыну.
Зерттеу нысаны: бастауыш мектепте оқыту үдерісі
Зерттеу әдістері: шығармашылық және дидактикалық материалдар, ғылыми-
теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді іріктеу, талдау жасау,
педагогикалық-психологиялық тәжірибелерді жинақтау, салыстыру анализдеу,
синтездеу.
Зерттеудің практикалық құндылығы: бастауышта білім беру және тәрбиелеу
үрдісінде, студенттердің оқу – іс тәжірибесінде, практикалық және
зертханалық сабақтарда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімнен тұрады.
1 АДАМ ДЕНСАУЛЫҒЫ ЖӘНЕ ДЕНСАУЛЫҚҚА ӘСЕР ЕТЕТІН НЕГІЗГІ ФАКТОРЛАР
1.1 Денсаулықтың анықтамалары және оның көрсеткіштері
Адам денсаулығы ең алдымен өмірдің сара жолына тәуелді, ал өмір жолы
тарихи, ұлттық дәстүрлер мен тұлғаның бейімділіктері бойынша анықталады.
Денсаулыққа берілген анықтамалар өте кеп. Дүниежүзі денсаулық сақтау
ұйымының анықтамасы бойынша Денсаулық дегеніміз — бұл аурудың немесе дене
кемтарлығының жай ғана жоқ болуы емес, денелік, психикалық және әлеуметтік
тұрғыдан ойдағыдай толыққанды күй.
Академик Н.М.Амосов адам денсаулығы мүшелердің атқаратын қызмет сапасы
толық сақталған кезде олардың барынша көп өнім бepeтінін бағалауға болатын
мөлшермен анықталады деп жорамалдайды.
И.И.Брехман денсаулықты сезімталдық, ауызша айту және құрылымдық, үш
түрде бірегей ағымдардың мөлшерлік және сапалық керсеткіштерінің әртүрлі
өзгерістері жағдайында адамның жасына сәйкес тұрақтылықты сақтау қaбiлeтi
ретінде анықтайды[5].
Сібірлік ғылыми мектебі ұсынған денсаулық, анықтамасы - бұл денсаулық,
дегеніміз физиологиялық, қызметтерді сақтап, дамыту
пpoцeci, психологиялық - әлеуметтік әлеуметтер, қолайлы еңбекке жарамдылық
және әлеуметтік белсенділік кезінде салауатты өмірдің барынша ұзаққа созылу
процесі.
Келтірілген денсаулық, анықтамалары негізінен алғанда, денсаулық ұғымын
бірдей қамтып көрсетеді, яғни организмнің сыртқы орта жағдайлары мен ішкі
факторларға бейімделу сапасын айқындайды.
Денсаулықтың мынадай: физиологиялық, сезім әрекетіне берілгіштік,
зияттылық, әлеуметтік, тұлғалық секілді нeгiзгi түрлері бар. Ал рухани түpi
олардың бipeгeйi тұтастыққа -денсаулыққа бipiктipeдi.
Денсаулықтың физиологиялық түpi - организмдердегі физиологиялық
үрдістерді, олардың өзара әрекеттесуін, организмнің қоршаған орта әсеріне
қайтаратын жауабына бейімделу реакцияларын қамтамасыз ететін морфологиялық
және функционалдық сақтамаларды зерттейді.
Ертедегі ата-бабаларымыздан бізге шынығуды қажет ететін дене мен
кемістікке бейім биологиялық сезімдер немесе психика қалды. Олардың
біріншісі -жалқаулық. Адам жануарлар сияқты, ынталандыру болса ғана күш
салады. Босаңсу әрқашан да жағымды. Тек балалар ғана ерекше: олар ешбір
мұқтаждықсыз жүгіреді, ойнайды.
Екінші кемшілік - қомағайлық. Тамақ ішіп-жеуден қанағат табу - аса
маңызды құбылыстардың бірі. Дәмді тамақ ішіп, оны басқа сезімдер сияқты,
жаттықтыруға болады. Адам әлдеқашан етті қуыруды үйреніп, оны дәмді ету
тәсілін пайдаланғаннан бері өзінің тамақ сіңіру орталығын жаттықтырады.
Үшінші кемшілік - қорқыныш. Хайуандармен салыстырғанда адамда қорқыныш
күшейе түседі, өйткені ол, есіне жақсы сақтайды, оның кейіннен болар
салдарын да болжай біледі. Сондықтан тек оны өзінің ауырулары ғана емес,
басқа біреулерден көргені, оқығаны немесе көргені үрейлендіреді[3].
Қорытып айтқанда, адам баласы ақылды, бірак жалқау әрі қомағай. Табиғат
оны тоқ және жеңіл өмір үшін жаратқан жоқ. Мол және дәмді тағам ішіп-жеп,
рахаттанып, жылы жайда демалғанының есесін аурумен өтеуіне тура келеді.
Егер алғашқыда, яғни қанағат алуды асыра сілтесе, оның көлемі тым көбейіп
кетуі ықтимал. Дене азабы өркениет игілігінен келген барлық рахатты жоққа
шығаруы мүмкін. Әрине, денсаулық сақтау режимін барлық адам қатаң ұстайды
деп санауға болмайды, бірақ оған адамдардың көзін жеткізуге тырысу қажет:
кауіпті ауруларға ұшырамас үшін, өзіне-өзі кажетті шек қоя білген кім кімге
болса да тиімді. Мұны салауатты, дұрыс мағынаға жетелейтін ғылым ғана іске
асыра алады.
Денсаулық - ауруларға қарама қарсы құбылыс екені әркімге түсінікті
сияқты. Бүкіл медицинаның даму кезеңінде оның екі бағыты анықталды:
біріншісі -бұзылған денсаулыкты дәрі-дәрмектің көмегімен қалпына келтіру,
екіншісі - сол мақсатқа "организмнің табиғи қорғаныс күштерін" жұмылдыру
арқылы жету. Әрине, екі тәсілді бірдей колданған дәрігерлер әрқашан да
болды, бірақ, әдетте, іс жүзінде біреуі ғана басымырақ қолданылады.
Өкінішке қарай, көпшілік адамдар, кейбір дәрігерлер де организмнің ауруға
қарсы күресетін табиги күшін ескере бермейді. Сол табиғи күштерді
толықтырып, шынықтыруға көңіл бөлмейді. Мемлекеттік барлық құрылымдардың
тікелей қатысуын талап ететін маңызды мәселенің бірі - салауатты өмір
салты. Ол адамдардың өздері шеше алатын, өз қолдарынан келетін жұмыс.
Ендеше, әр адамзат өз денсаулығына жауапты болып, оны әрі қарай нығайтып,
шыңдағаны дұрыс. Ал қай адамның болсын өз өмірін бақытты етуге толық
мүмкіндігі бар. Өмір қуанышын сезініп, мақсаттарға жету үшін саналы сезім,
саралы ой қалыптастыруы қажет. Өз дене бітімінің дұрыс жетілуіне, өзін-өзі
сергек сезінуге, ақыл ойын, сана сезімін тәрбиелеуге жағдайлар туғызуға
міндетті.
Денсаулық сақтаудың бүкіл дүниежүзілік ұйымы денсаулықты жақсарту
бағдарламасын жасауды 1978 жылдан бастап ұсынған. Бағдарлама жоспарлары
жасалып, бірнеше жыл талданды. Ал денсаулық нығайту қозғалысын іс жүзіне
асыруда мектептің атқаратын рөлі өте үлкен. Сол себепті 1994 жылы
"Денсаулықты нығайту мектептерінің" негізін салып, жобасын жасады. Бұл
мектептің жұмысы санитарлық-ағарту бағдарламалары және орта мектептің
тәрбиелік іс шараларымен ұштасып жатуы керек. Алғаш рет жасалған жоба,
Венгрия, Чехия, Словакия және Польшада сынақтан өтті. Одан соң Еуропалық
комиссия, Еуропалык кеңес және денсаулық сақтау дүниежүзілік ұйымы
Еуропалық аймақтық бюросының халықаралық келісімі бойынша аталған жобаны
дамыту бекітілді және "Денсаулықты нығайту мектептерінің" еуропалық
торабына мүше болуға жол ашылды. 1997 жылы оған 37 ел енді. Қазір көптеген
елдер Еуропалық тораптың жобасын іс жүзінде орындауға кіріскен. [4]
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа
"Қазакстан-2030" жолдауына сәйкес біздің елде де адам денсаулығының ең
маңызды, ең басты екендігі жарияланып, жаппай салауатты өмір сүруге
жағдайлар жасалуда. Осы игілікті істің айғағы - денсаулықты нығайтуға ықпал
ететін орта іздеу арқылы мектептегі адамдардың барлығын салауаттылыққа
жеткізу жұмыстарының басталуы.
"Денсаулықты нығайту мектебінің бағдарламасының жобасын 1999-2000 оқу
жылынан бастап сынақтан өткізуші мектептер саны көбейді. Сонымен мектепте
денсаулықты нығайтуға ықпалын тигізетін мәселелер жоспарланып, жүйелі түрде
жүргізіле бастады.
Денсаулықты нығайту мектебінің мақсаты - денсаулықты нығайтуға ықпалын
тигізетін жағдайлар туғызу арқылы оқушыларда салауатты өмір салтын
қалыптастыру және оған баулу. Сондай-ақ мектеп қызметкерлерінің өз
денсаулықтарына жауапкершілігін арттыру. Шешетін мәселелер:
- денсаулық бағдарламасы мәселелерін шешуге кірісу;
мектептегі сынып бөлмелерін дұрыс бөлу, окушының бос уақытын өткізуге
арналған алаңдарды жөндеу, қауіпсіздік шараларын қамтамасыз ету
және дұрыс тамақтануды ұйымдастыру арқылы оқыту кезеңінде
қоршаған орта саулығын сақтау;
- жекелеген адамдардың отбасында немесе жалпы қоғамда денсаулықты
қорғауда жауапкершілігін туғызу;
- салауатты өмір салтын сүруге оқушылар мен қызметкерлеріне нақтылы
жағдай және мүмкіндіктер жасау;
- барлық окушыларға өз жаратылысының, психикасының,
әлеуметтік жағдайының ең жоғары дәрежедегі мүмкіндіктерін көрсетуіне
жағдай жасау;
- денсаулықты нығайту жолында және мектеп ұжымының денсаулығын
кауіпсіздендіруде анық мақсат қоя білу;
- оқушылар мен мектеп мұғалімдерінің және оқушылардың өз арасында,
сондай-ақ олардың үйімен, қоғамдастықтармен ара қатынасын нығайту;
- қолда бар ресурстарды денсаулықты нығайту жолында дұрыс қолдана
білу;
- медициналық - санитарлық оқыту бағдарламасының жобасын дайындау;
білім алуды және денсаулығына қатысты дұрыс шешім қабылдауға қажетті
дағдыларды қалыптастыруды қамтамасыз ету, қоршаған ортасын сақтауды үйрету;
- оқушылардың өз денсаулықтары туралы мәліметтер деңгейін
арттыру және медициналық-санитарлық оқытуларды дұрыс жолға
кою мақсатында мектептің медициналық-санитарлық жұмыстарына кеңінен жол
ашу.
Жас жеткіншектердің денсаулығы күннен-күнге нашарлап, соңғы кезде
сырқаулардың саны көбеюде. Бұған генетикалық - тұқым қуалаушы аурулардың
әрі қарай бағыт алуы, адамдардың денсаулық сақтау білімдерінің төмендігі,
әсіресе, ақша табу жолында жанын аямай, демалуды ұмытып, өзіне көңіл
бөлмейтіндіктері себеп. Міне, осындай түсінбеушілікті жою сана-сезімі
жоғары, білікті, тез шешім қабылдайтын және әртүрлі жағда өзін алып шыға
алатын азамат даярлау мақсатында мектептерге "валеолс денсаулықты қалай
сақтауға болады" бағдарламасы енгізілді.
Ал бұл жұмыстардың нәтижесі үнемі талқыланып, жинақталып отырады. Соның
аркасында:
- оқушылардың денсаулық топтары анықталды, оқу үрдісінде әр балаға
көңіл бөлу керектігі ескертілді;
- жас жеткіншек қыз балаларда микроэлементтер, әсіресе
Р.Р.витаминінің жетіспеушілігі анықталды.
Бүгінгі оқушы - ертеңгі болашағымыз. Әр балаға ата-аналары, мектеп
қызметкерлері жылылық нәр беріп, үлкен үмітпен қараса, өзінің денсаулығын
шындап, білімін нығайтуға ұмтылған азамат дайындауға болады. Салауатты өмір
салтын сақтау арқылы ғана дені сау қоғамға жететіндігіміз айқын.
Педагогикалық салауаттанудың даму негіздеріне тоқталайық. 1980 жылы
орыс ғалымы И.И.Брехман денсаулық жөніндегі жаңа ғылымның негізін жасау
қажетгігін ұсына отырып, қолданысқа "валеология" терминін енгізді.
"Валеолог (латын тілінен аударғанда vаіео - денсаулық, "дені сау болу",
lоgоc- ілім,қазақша салауаттану) - дені сау адамның денсаулығын сақтау
жөніндегі ғылым[5].
Әдетте адам денсаулығы жөнінде сөз қозғағанда, ол адам организмінің жай-
күйін бакылап, оның саулығын сақтауды және оны нығайтуына
жағдай жасайтын, ауруды сауықтыратын, ауру түрлерінің алдын алуды өз
міндеті ретінде дәрігерлердің зерттеу нысаны деген түсінік туады. Бірақ
валеология -ғылымы "салауаттануды адам денсаулығы және салауатты өмір
жөніндегі ғылым" деп ат көрсете отырып, бүл медициналық емес, педагогикалық
ғылым деп тұжырымдады. Солардың бірі - Л.Г.Татарникова өз зерттеуінде
салауаттануды салауатты өмір сүу салтына деген профилактикалық
сананы қалыптастыруға, әрбір түлғаның денсаулығын және оның
құндылықты көзқарасын дамытатын, тұрақты мінез құлқын қалыптастыратын
негізгі әлеуметтік институт - отбасының беделін қалпына келтіруге
жетелейтін педагогикалық гуманистік білімнің маңызды бөлшектерінің бірі
тұрғысынан қарастырды. В.П.Петленко салауаттануды адамның
денсаулығын нығайтудағы өзіндік күш жігері мен жеке даралығының дамуына
мүмкіндік жасайтын ғылым деп есептеді.
1997 жылға дейін ғылым аясында, салауаттанудың қандай ғылымдар
жүйесіне жататын, оның жеке ғылым ретінде қарастырылу құқығының бары
немесе жоқтығы жөнінде пікірталастар жүріп отырды. Р.Артоманов және
В.В.Колбано салауаттануды идеология деп қарайтын ғалымдардың пікірлеріне
сын айтады "Ешқандай ғылым жалаң жерде пайда болған жоқ. Кез келген
ғылымның дамуына басқа ғылымдардың тәжірибелері себеп болған,
сондықтан салауаттануды жасауда қолданылған ғылыми тұжырымдаманың
қалыптасуына үлес қосқан клиникалық медицинаның, гигиенистердің,
физиологтардың, биохимиктердің, генетиктердің және басқа да ғылым
салаларының алдыңғы қатарлы ғалымдар мен практиктерінін рөлін ұмытқанымыз
жөн болмас"[6].
Салауаттану мәселесін талқылай отырып, ғалымдар салауаттану кешенді
ғылым деп қарастыруда. И.И.Брехман өзінің еңбегінде, салауаттану
денсаулыққа экологияның, биологияның, медицинаның, педагогиканың және басқа
да ғылымдардың қосатын үлестерін "синтездеп", денсаулыққа тіке жол салуы
керек деген тұжырым айтады.
В.Д.Санькин және В.В.Зайцев салауатгануды физиологияға, гигиенаға,
психологияға, педагогикаға, антропологияға, сондай-ақ адамның физикалық
және психологиялық қабілеттіліктерін, олардың даму заңдылықтарын, сонымеи
қатар физикалық, психологиялык және адамгершілік-рухани денсаулығын нығайту
мақсатындағы оларды жетілдірудің тәсілдерін зерттейтін басқа да адам
жөніндегі ғылымдарға негізделген, адам денсаулығы және дені сау адам
жөніндегі кешенді ғылым деп түсінеді.
Салауаттану негізінен қазіргі таңда қалыптасу сатысында.
Қалыптасуының алғашқы кезеңдерінде салауаттану гигиенамен және саналогиямен
жарыса дамыды деуге болады. Салауаттанудың даму және қалыптасу кезеңдерін
зерттеген еңбектерге сүйене отырып, даму тарихына мына нұсқа бойынша шолу
жүргізуге болады.
Салауаттанудың даму кезеңдері.
кезең –классикалық кезең адам денсаулығының маңыздылығы, оны алдын
ала сақтау қажеттілігі жөніндегі ой-пікірлердің дамуы. (Гиппократ, Әбу Әли
Ибн-Сина және тағы басқа).
кезең - клиникалық медицина тәжірибелерінің қорытындысы – адам
организмінің ауру түрлерінің, олардың себептері, емдеу
жолдарының зерттелуі, сауықтыру мүмкіндігінің анықталуы.
кезең - гигиеналық медицина тәжірибелерінің қорытындысы.
Ауру түрлерінің алдын алу мүмкіндіктеріне байланысты әлеуметтік,
гигиенелық, психологиялық деңгейде денсаулықты сактау және нығайту іс-
әрекеттері жүйесін жасау жөніндегі ғылыми түсініктер дамиды.
кезең - саналогия ілімінің дамуы. Организмнің ауру түрлеріне
қарсы күресудегі мүмкіндіктері мен күресу тәсілдері анықталады.
кезең – дені сау адамның денсаулығын сақтаудың, нығайтудың
заңдылықтарын, тәсілдері мен тетіктерін зерттеу жөніндегі ғылым. Кезінде
Әбу Әли Ибн-Сина (980-1037ж.) өзінің "Дәрігерлік ғылым ережелері"
еңбегінде, ұзақ өмір сүрудің тиімді жолы, ауруды емдеу жолы емес,
денсаулықты сақтау мен нығайту екенін атап көрсеткен болатын.
Алайда медицинада дені сау адамдардың денсаулығын сақтау мен нығайтуды
емес, көп жағдайда ауруды емдеуге, сауықтыруға көңіл бөлінді.
XX ғасырда туындаған экологиялық қолайсыздық, тиімді өндірістік
технологияның дамуы, жұмыссыздықтың көбеюі немесе әлеуметтік теңсіздік,
тағы басқа нысандық факторлар адамның түрлі психикалық адамгершілік-рухани
және тағы басқа күйлерінің тепе-теңдігінің бұзылуына себепші болды. Адамның
өмір салтынан туындайтын осы себептерге байланысты қоғамда адам өлімі,
психикалық күйзелістер, ауру түрлері жоғары көрсеткішке жетті[7].
Медицинаның әлеуметтік, гигиеналық, психологиялық, психопрофилактикалық
бағыттарында жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесі өркениет дәуіріндегі
адамдардың денсаулығының нашарлау себептерін анықтап, психогенді және
психосоматикалық аурулардың (гипертония, қан тасуы, асқазан жарасы, жүрек
ауруларының) алдын алуда адам организмінің түрлі аулуларға қарсы тұруының
ішкі мүмкіндігін жетілдіру жағдайын зерттеу мәселесін алға қояды.
Осы бағытта С.М.Павленконың адам организмінің гоместаздық күйін сақтау
және кездейсоқ тітіркендіргіштер әсерінен физиологиялқ қызметінің бір
түрінің (қанайналым, тынысалу, температураның қалыптылығы және тағы басқа)
бұзылған жағдайында оны қалпына келтіру тетіктерінің заңдылығын зерттейтін
- "санология" ілімі дамыды. Бірақ адам денсаулығын сақтауда, оны нығайтуда,
ауру түрлерін алдын алуда санология ілімінің ғылыми негіз бола алатынын
дәлелдей отырып, И.И.Брехман "салауаттану" ғылымының негізін ұсынған
болатын. Ол "санология" ұғымының мазмұнын аша отырып, оның денсаулық
жөніндегі ғылым емес, сауықтыру жөніндегі ілім екенін және келешекте ол
жаңа ғылым -салауаттанудың маңызды салаларының бірі ретінде (клиникалық
салауаттану) жаңа бағытта дамуы керектігі жөніндегі пікірін дәлелдеді.
Г.А.Апанасенко салауаттанудың жеке қарастырылу құқығын сараптай отырып,
гигиена мен медициналық салауаттануды жеке екі түрлі ғылым ретіндегі
ерекшеліктерін көрсетеді. Олардың зерттеу нысандары мен пәндерінің,
мақсаттарының әсер ету деңгейлерінің, практикалық маныздылықтарын,
әдіснамалық негіздерінің айырмашылықтарын ажыратып берді. Г.А.Кураевтың,
С.К.Сергеевтің, Ю.В.Шленовтың анықтамалары бойынша салауаттану - сыртқы
және ішкі ортаның өзгермелі факторларының әсер етуі жағдайында, адамның
физикалық, биологиялық, психологиялық, әлеуметтік мәдени дамуының
тұрақтылығын қамтамасыз ететін және денсаулығын сақтайтын организмнің
гигиеналық және физиологиялық мүмкіндіктері жөніндегі ғылым. Салауаттану
адам денсаулығын сақтауда әлеуметтік қажеттіліктен дамыған. Оның негізін
организмдер жүйесінің динамикалық мүмкіндіктері және тұтас организм
жөніндегі түсініктер құрайды. Салауаттанудың міндетіне адам организмі
жүйелерінің қызметін, оның жеке физиологиялық ерекшеліктерін ескере отыру
негізінде сақтау және үйлестіру жатады[8].
А.А.Семенов салауаттанудың басқа ғылымдардың бір саласы ретінде
қаралуының себебін, оның өзіндік ерекшеліктерімен түсіндіреді. Ол
ерекшеліктерге:
- салауаттанудың бірнеше ғылымдардың түйіскен жерінде пайда болуын;
- салауаттанудың денсаулықты сақтау және нығайту аясындағы кез-келген
ғылымның жетістіктерін губка секілді өзіне сіңіру қасиеттерін жатқызады.
Б.Махамбетованың пікірінше, салауаттану - қоғамның денсаулық жағдайын
игере алмауына, ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін денсаулықтың
сакгалуына және нығаюына қолданбауынан дүниеге келіп отыр.
Е.Е.Лунина салауаттану жөніндегі ғылыми еңбектерді сараптай отырып, оны
медицинаға және педагогикаға жіктесе, Е.И.Вайнер салауаттануды қазіргі даму
сатысында сараптай отырып, оның жалпы медициналық, педагогикалық, жас
ерекшелігі, диференциалды, кәсіби, арнайы отбасылық, экологиялық,
әлеуметтік бағыттарын ажыратады.
Салауаттанудың негізгі сатысы тұлғаның даму үрдісіндегі жеке денсаулығы
мен денсаулық мәдениетін тәрбиелеуге қатысты. Сондықтан ғалымдар
медициналық және педагогикалық салауаттану арасындағы стратегиялық және
тактикалық шығармашылықтары негізінде түсіндіруге көбірек ден қояды.
Н.Мырзаханұлының пікірі бойынша педагогикалық салауаттанудың зертгеу нысаны
- дені сау адам, медициналық салауаттануда болмысы - "үшінші жағдаяттағы"
адамдар. үшінші жағдаяттағы адамдар -бұл не ауру, не сау еместер.
"Салауаттану" ғылымының мазмұнына берілген түсініктемелерді талдай
отырып, салауаттану - адам денсаулығын, оны сақтау мен нығайту жолдары
жөніндегі ғылымаралық бағыт деп түсінеміз. Оның негізгі міндеті - салауатты
өмір салтын қалыптастырудың мәнін ашу мен оны қалыптастырудың барлық
заңдылықтарын зерттеу. Т.Қ.Мұстафина сөзімен айтқанда, "салауаттану
-денсаулықты басқару ғылымы". Салауаттану - медицина, экология, биология,
әлеуметтану, педагогика, психология, физиология, гигиена ғылымдарының
ортасынан шығатын денсаулықты қалай басқарудың заңдылықтарын, әдіс-
тәсілдерін нұсқаушы ғылым.
Зияттылық түр дегеніміз -денсаулық туралы білімнің ақпараттық көзі.
Сезім әрекетіне берілгіштік түр жағдайға байланысты өз сезімін бағалай
білуді түсініп сол қалпында анықтай айта алу жағымсыз эмоцияға ұстамдылық
жасап, жағымды эмоцияны мадақтау.
Әлеуметтік түр - тұлғаны әлеуметтендіру, өзін қоғамға кажетті мүше
екенін аңғару, белсенді өмір сүру.
Тұлғалық түр - өзін түлға түрінде түсіну, тұлға ретінде анықтау. Өзін
іс жүзінде анықтау.
Рухани түр - адам жеке басының біртұтастығын қамтамасыз ететін қоғамның
рухани құндылығын көрсетеді.
Қазіргі кезде денсаулықтың бірнеше түрі бар екені белгілі. Олар:
1. Физикалық денсаулық - ағза жүйесі мен органдардың өсу деңгейі. Оның
негізін морфологиялық және функциялық кезектер қалайды. Олар ағзаның
бейімделу реакциясын қамтамасыз етеді.
2. Соматикалық денсаулық - ол адам ағзасы мен органдардың арасындағы
биологиялық жағдайы. Оның негізін ағзаның жеке басы дамуының биологиялық
бағдарламасы реттейді.
3. Психикалық денсаулық - ол адамның психикалық сферасының жағдайы.
Ауруды болдырмау, адекватты реакцияларды жасау, адам өмірінің мақсатын
болжау, мұның бәрі биологиялық және әлеуметтік қажеттіліктен туындайды.
Ағзасында функциялардың өздігінен реттелуі, функциялық үрдістердің
келісімді түрде өтуі, айналаны қоршаған сыртқы орта факторларының
әсерлеріне бейімделу қасиеттерінің жоғары дәрежелі жағдайда болуы.
4.Рухани денсаулық - ол адамның информацияны қабылдау қабілеттілігі мен
мотивациялық іс-әрекетінің арасындағы қарым -қатынастардың сипаттамасын
көрсетеді. Оның негізгі барлық жүйесі, индивидтердің қоғамдағы орны мен
мотивті түрде орнығуын баяндайды. Ол адамның көңіл күйін анықтайды. Өйткені
рухани денсаулық жалпы адамдардың жомарттылығын, сүйіспеншілігі және жан
дүниесінің сұлулығын көрсетеді.
Денсаулық туралы М.Монтель былай дейді: Денсаулық - баға жетпейтін
жалғыз ғана асыл дүние. Ол жақсы болу үшін не күш жігерді, не еңбекті,
тіпті барлық дүниені аямай жұмсау керек[9].
Денсаулық үшін өмірдің бір бөлімінде қоюға болады. Денсаулықсыз өмір
қызықсыз әлем деп есептеймін.
Шынында да денсаулық — адам өміріндегі ең жоғарғы бағалы дүние. Өмірдің
шаттығы мен қызығы денсаулыққа байланысты. Адам бақыты -денсаулық.
Денсаулық зор байлық - дейді қазақ. Ол адам символы дені сау қайырлы
адам ауру хандардан артық деген нақыл бар. Дені сау адам көңілді жүреді.
Әлемде болып жататын кішігірім, ұсақ түйектерге ол ешқандай көңіл
аудармайды. Көңілді күйімен неше түрлі киыншылықтарды жеңіп тіршілік ете
береді.
Адамдардың биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес салауатты өмір сүру салты
біркелкі болмайды. Әр адам өзіне тән қалыптасқан өмір салтымен тіршілік
етеді. Ол ұрпақтан ұрпаққа ген арқылы беріліп отыруы мүмкін. Міне осыған
байланысты салауатты өмір сүру салтының үш категориясы болады.
Дене шынықтыру;
Жеке бас гигиенасы;
Жағымды эмоциялар.
Сонымен салауаттану - денсаулықты сақтау бағдарламасы бойынша
салауатты өмір салтын қалыптастыру балалар мен жасөспірімдерде салауатты
өмір салтын жүргізуге күш салады.
Салауаттану ғылымға қандай амалдардың жәрдемімен денсаулықты сақтап,
нығайтуға болатынын егжей-тегжейлі түсіндіреді. Осыған байланысты
денсаулықты сақтаудың негізгі бағыттары мыналар:
-тұлғалық және қоғамдық гигиена;
-дене шынықтыру, гиподинамиямен күрес;
-организм жаратылысы
-табиғи факторлармен су, су булау, күн жарығымен және т.б. шыңдау;
-күн тәртібін тиімді пайдалану;
-тамақтандыруды толық теңдестіру;
-жұқпалы аурулардың алдын алу;
-тән ауруларынан сақтандыру;
-жарақаттанудан, уланудан, т.б. сақтандыру;
-зиянды әдеттерді (темекі тарту, алкоголь, есірткілік, улы заттарды)
қолданудан сақтандыру;
-жыныстық тәрбиенің гигиеналық түрлері;
-экология және денсаулық;
Денсаулық сақтауға тәрбиелеу мақсаты – әрбір жеке адамның және
тұтастай қоғамның денсаулығын қамтамасыз ету. Салауатты өмір салтын
қалыптастырудың негізгі мақсаты – балалармен жастарда жас ерекшеліктеріне
сәйкес салауатты өмір салтының ұғымдарын және уәждерін қалыптастыру[10].
Бұдан мынадай міндеттер туындайды:
оқушыларға салауатты өмір салтының әдістерін үйрету;
өз денсаулығына қоғамдық игілік, қоғамның рухани құндылығы ретінде
жауапкершілікпен қарауға тәрбиелеу;
оқушыларды негізгі гигиеналық дағдыларға төселдіру;
осы заманғы ауру түрлерімен және олардың алдын алу шараларымен
таныстыру.
Мұны мына сызба арқылы көрсетуге болады.
1-сызбанұсқа. Денсаулық сақтау дағдыларын дамытудың негізгі бағыттары
Денсалуық сақтаудың негізгі биологиялық және әлеуметтік принциптері:
1. Биологиялық принциптерге:
а) адамдардың жас ерекшелігі;
ә) энергетикалық принцип;
б) эстетикалық кызметке;
в) ритмикалық үрдістерге байланысты болу керек.
2. Әлеуметтік принциптерге
а) эстетикалық қызмет.
ә) салауатты өмір сүру салты еріктігін дамыту.
б) рухани түрде жеткіліктілігі.
в) адамның үшінші жағдайда болмауын қамтамасыз ету.
Осы жоғарыда көрсетілген принциптерді іске асыру оңай шаруа емес.
Өйткені бұл принциптер бір біріне қарама-қарсы келеді. Әрқашанда
көңілдегідей болып шықпайды.
Денсаулықты бұзатын факторлар.
Денсаулықты бұзатын факторлардың бірі дұрыс және жүйелі түрде өз
мезгілінде тамақтанбау. Сондықтан да адамның массасы өсіп, шектен тыс
семіріп кетеді. Ол адамды ауруларға шалдықтырады. Кейіннен өмірімен
қоштасуға себепші болады.
Денсаулықты сақтау үшін мұңаймау, жағымсыз жерлерден бойын алыс ұстау
арқылы жеңудің жолдарын іздеу керек.
Халықтың денсаулығын сақтау аурулардың алдын алу мен оларды емдеу
бағыттары мемлекеттік, әлеуметтік, экономикалық, медициналық және
биологиялық мәселе. Адамның еңбек пен тұрмыс жағдайын жақсарта беру,
аурулардың алдын алу.
Дүниежүзілік медицина ғылымдарының ұлы өкілдері, денсаулық адам
баласына тартқан үлкен сыйы деп түсіндірді. Медицина ғылымдарының пайда
болуына, оның дамуы мен казіргі жағдайына зер салып қараңыз, медицина
ғылымы адамдардың денсаулығын сақтауға аурулардың алдын алуға, ауруларды
емдеу әдістерін тауып, оны жетілдірумен шұғылданған және шұғылданып отырған
ғылым екені байқалады. Медицина ғылымдары адамды және оның денсаулығын
арттыруда ең басты роль атқарады.
Елімізде денсаулық сақтау ісімен денсаулық сақтау министірлігі
айналысады.
Адамзат баласының тіршілік өмірінде ең бағалы нәрсе, оның денсаулығы.
Денсаулықты сақтап оны орынсыз ысырап етпеу керек, үнемі денсаулықтың қорын
көбейтіп отыру керек. Денсаулықты көздің қарашығындай етіп сақтау дұрыс.
Оған пассивті емес, активті түрде қарау керек. Денсаулықты сақтаудың жолын
үйрету әрбір адамның басты міндеті.
Ғылымда валеология - денсаулық және салауатты өмір сүру салты туралы
ғылым. Салауатты өмір сүру валеология ғылымының негізі болып есептеледі.
Валеология гректің және латын тілінен алғанда валео - денсаулық,
logos- ғылым.
Валеология - денсаулық туралы ғылым. Оның алғаш негізін қалаған
И.И.Брехман. Ол медицина ғылымдарының докторы, профессор. 1987 жылы ол
валеология ғылымын медицинаға, биология және
педагогика ғылымдарына енгізген.
Валеология - И.И.Брехманның айтуына қарағанда оны адамтану ғылымы деп
айту керек. Оның көздеген мақсаты адамдардың денсаулығын арттыру, ауруларды
болғызбау, аурулардың алдын алу. Дәрігер С.Фуллер Адам және биологиялық
белсенді заттар деп аталатын кітапты ағылшын тіліне аударған кезде ол
кітаптың алғы сөзінде Валеология — денсаулық сақтау ғылымы - деп жазды.
Қазіргі кезде валеология ғылымы өз алдына дара ғылым ретінде қалыптаса
бастады. Ол адамдардың денсаулығын қамтамасыз ететін ғылым. Бұл ғылымның
негізін адам денсаулығы мен дені сау адам құрайды дейді профессор
И.И.Брехман.
Валеология - айналаны, қоршаған сыртқы ортаның факторлары адам
денсаулығына қалай әсер ететінін карастырады. Сондай-ақ биоәлеуметтік
жағдайдың денсаулықка тигізетін әсерін де анықтайды.
Ауру адамдардың физиологиясы мен тек физиология ғылымдары шұғылданады.
Ұлы физиолог И.П.Павлов өзінің еңбегінде былай деп жазады:
Өкінішке орай, бізде әлі күнге дейін организмнің негізгі принципі
-денсаулық деп аталатын сыртқы және ішкі біркелкілік қалыптың айқын
анықтамасы жоқ. Ия, медицина ғылымы қаншама көне болғанымен, денсаулық
туралы анықтама бере алмайды. XX ғ әртүрлі себептер әсерінен медицина
емдік, госпитальдық, емханалық соңғы онжылдықтар бойынша ықшам
мамандандырылған анықтама бере бастады.
Медицина - көне заманнан бері қарай адам ауруларын емдеп, аурулардың
алдын алуды мақсат еткен ғылыми жүйе деп жазған. Бұл жазылған қағидаға зер
салып қарасаңыз денсаулық деген ешқандай сөз келтірілмеген.
Адамзат баласының денсаулығы айналаны қоршаған сыртқы орта факторлары
мен ішкі және физиологиялық үрдістермен байланысты болатыны анықталып отыр.
Валеология ғылымының өзіне тән категориясы және негізгі зерттейтін
міндеттері бар. Олар:
Адамның денсаулығының қалай сақталуын білу;
Актуальдығы және потенциалды мүмкіндігін анықтау.
Денсаулықтың сақталу факторларын зерттеу.
Осы және басқадай мәселелерді шешу үшін өмір сүрудің сапасы мен
салауатты өмір сүрудің салты арасындағы заңдылықтарды зерттеп, шешуге
болады. Сондай-ақ адамның денсаулығы мен мәдениеттің арасындағы
байланыстардың заңдылықтары анықталуы тиіс, сонымен бірге адамдардың
денсаулығы мен адамдардың иерархиялық қажеттілігін анықтап барып, барлық
мәселелерді ойдағыдай шешуге болады.
Валеология — биология ғылымдарымен салыстырғанда жас ғылым. Оны
зерттейтін мамандар аз емес. Денсаулықтың сақталуының негізі неге
байланысты екені әлі де болса толығымен анықтала қойған жоқ. Оны анықтау
ғылыми зерттеулер жүргізуді қажет етеді. Валеологияның интегративтігі
ғылымдардың бірімен - бірінің байланыстығында. Ғылымның байланыстылығы адам
денсаулығын күшейтеді.
Экология - айналаны қоршаған сыртқы ортамен тірі ағзалардың қарым —
қатынастарын зерттейтін ғылым. Ол айналаны қоршаған сыртқы орта
факторларының денсаулыққа тигізетін әсерін анықтайды. Ал физиология-ағзада
өтетін физиологиялық үрдістерді, олардың денсаулықтағы маңызын анықтайды.
Адамның ішкі жағдайын зерттеп, сипаттама береді.
Ағзаға жас ерекшелігіне қарай этапты түрде анықтама береді. Дәрігерлер
дені сау адамның параметрін анықтайды. Ауруды емдейді, аурудың алдын алады.
Осыған орай, медицина ауруды емдейтін мекеме болып саналады. Жас
жеткіншектерді аурудан сақтандыру тек дәрігерлердің ғана жұмысы емес,
сондай-ақ бұл жұмысқа педагогтар да қатысуы керек. Педагогика тәрбие туралы
ғылым. Тұлғаның қалыпты жағдайда өсуі мен дамуына өз үлесін қосады. Жас
адамдар күнделікті өмірде өз орнын тауып, белгілі бір тіршілік стилін тауып
өмір сүруі мүмкін. Адамдар адекватты тіршілік етуге әрқашанда дайын болуы
керек[11].
Адамды емдеу дәрігерлердің алғашқы қадамынан бастап осы уақытқа дейін
адамдардың денсаулығын қорғау медицинаның бірінші міндеті болып келді.
Кейін ол ғылым ретінде дамыды. Адамдардың денсаулығының мықты болуына да
дәрігерлер айтарлықтай үлес қосып келеді. Медицинаның бір жақты дамуы -
деп жазды. И.Давыдовский және отандық ғалымдар және шетел ғалымдары адамдар
ағзасының қасиетін дамытуға да болса, жаңадан кірісе бастады. Ағзаның
өзіндік табиғи қорғаныс күш бар екенін дәрігер байқады. Ағзаның қорғаныс
қасиеті өте күшті болатынын дәрігер анықтады. Міне, осыған байланысты 1960
ж бастап саналогия ғылымы пайда болып, дами түсті. Саналогия - дегеніміз
жалпы ілім, ағзаның ауруларға қарсы түру күші. Оның негізін санагенез
кұрайды. Санагенез - ағзалардың айналаны қоршаған сыртқы орта факторларына
бейімделуі, бейімділік механизмдерінің динамика комплексі. Ол төтенше
қоздырғыш факторлардың әсерінен пайда болады. Бұл бағытты дамытқан
С.М.Павленко мен С.Ф.Олейник еді.
Ал И.И.Брехманның айтуына қарағанда саналогия - ағзалардың дерттерден
айығуы туралы ғылым дейді. Сондықтан да валеология медицина ғылымының
негізінде пайда болған, бірақ валеология жеке дара ғылым екені кейінгі
кезде дәлелдене түсті. Валеологиялық мәселелерді ойдағыдай шешу үшін
биология, экология, медицина, педагогика, физиология және т.б. ғылымдар
интегративті түрде болуы керек. Валеология тұлға денсаулығына ерекше мән
береді. Тұлғаның валеология ғылымы дамуына үлес қосатын жолдары мен
тәсілдерін көрсетеді[12].
Қорыта келе айтарымыз, валеология денсаулық сақтау, салауатты өмір сүру
ғылымы. И.И.Брехман өзінің еңбегінде былай деп жазады: Адам және
биологиялық белсенді заттар атты кітабында валеология терминін алғаш рет
қолданған болатын. Бұл ғылым негізінен адам денсаулығы мен дені сау адамды
құрайды деп тұжырымдайды И.И.Брехман. Валеология айналаны қоршаған сыртқы
ортаның факторлары адам денсаулығына қалай әсер ететінін қарастырды.
Академик Н.М.Амосов айтқандай: Денсаулығы мықты болу үшін тұрақты да,
мәнді өз күшінің болуы қажет, оны еш нәрсемен ауыстыруға болмайды -дейді.
1.2 Мектеп жасындағы балалар денсаулығы және оған әсер ететін
жағдайлар
XXI ғасырдағы әлеуметтік-экономикалық жағдай, тіршілік деңгейінің
құлдырауы және экологиялық қолайсыздық Қазақстан Республикасының бүкіл
халқының денсаулығына әсіресе мектеп оқушыларына теріс әсерін тигізуде.
Балалардың денсаулық күйінің нашарлауының негізгі себебі, оқушылардың
имандылық-рухани құндылығының күрт төмендеуі, санитарлық мәдениеттің
жеткіліксіздігі, қарапайым гигиеналық дағдылардың болмауын және өз
денсаулығына жауапсыз қарағанынан болып табылады. Оқушыларды барлық
деңгейде оқытып, тәрбиелеу кезінде тиісті дәрежеде денсаулықты сақтауға,
салауатты өмір салтын бұзбауға дағдыландыру болмағандықтан, үйлесімді мінез-
құлық дағдылары кеміген.
Мектеп оқушылары арасында аурушаңдық деңгейінің жоғары болуы
денсаулықты сақтау жөнінде білімді жетілдіру жөніндегі шараларды,
денсаулыққа мұқтаждық жағдайларына төсілдіруді кідіртпеуді талап етеді.
Осыған байланысты Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының Жалпы
білім беру институты, салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемаларының
Ұлттық орталығы, Ақмола мемлекеттік медицина академиясы, Қазақ мемлекеттік
медицина университеті, Абай атындағы Алматы мемлекеттік ұлттық университеті
және басқа да білім беру ұйымдарының бір топ ғалымдары мен ұстаздары
(Х.К.Сатпаева, А.С.Әділханов, Л.З.Тель, Е.Д.Дәрменов, А.А.Аханов,
К.Ә.Жанабердиева, З.Г.Брусенко, С.Р.Рахметова және т.б.) Қазақстан Білім
беру жүйесінде салауатты өмір салтын калыптастыру тұжырымдамасының жобасын
жасады.
Аталған тұжырымдамада осы бағытта ғылыми зерттеулер жүргізіліп оны одан
әрі дамытуға қажетті салауатты өмір салтын қалыптастырудың философиялық
негіздемесі қамтылып көрсетілген[13].
Әлем ғалымдары бүгінгі таңда адам денсаулығына кері әсер тигізетін
маңызды биологиялық, әлеуметтік факторларға қам жасап, қоғамды сауықтырудың
тиімді жолдарын іздестірумен шұғылдануда. Бұл салада салауатты өмір салтын
қалыптастыру проблемаларын жетілдіре, осы саладағы басымдықтарды анықтайтын
ғылым да, өскелең ұрпақты оқыту, тәрбиелеу формалары мен жаңа әдістерді
ұсынатын білім де қомақты үлес қоса алады.
"Бақытты болу жағдайы біздің денемізге жасаған қамқорлыққа байланысты
болады. Дене үйлесімдігі арқылы салтанатты рух пайда болады. Ақыл-ойдағы
айқындық өте-мөте күш-қайратқа негізделеді" (П.С.Брегг) - дегендей,
оқушылардың бақытты болуы, өмір қуанышын қызықтауы, олардағы әрекеттің
барлық түрінің жоғары нәтижелі болуы өзін-өзі жақсы сезінуі және дене
мүшелерінің ең жоғары деңгейде қызмет етуімен тығыз байланысты. Осы бағытта
жас жеткіншектерді тәрбиелеу әрі тартымды және онша қиындықты туғызбайды.
Себебі, дені сау бала барлық бастамалар мен істерге қанағаттанарлық
сезіммен, көтеріңкі көңіл күймен қатыса алады. Дүниеге сеніммен
шаттана қарайды. Мұндай жағдай тұлғаның барлық жағынан дамуына бірден-бір
кепіл болады. Бұл, тәрбиенің мақсаты ретінде баланың әлеуметтену жағдайына
нәтижелі ықпал етеді. Сондықтан да, біз оқушылардың салауатты өмір салтын
ынталандыру - тәрбиешілердің және мектептің тәрбие жұмысының негізгі бір
бағыты болу керектігіне айрықша маңыз береміз.
Платон "мемлекет туралы" өзінің философиялық трактатында жазған пікірі
бойынша біздің назарымызды екі жағдайға аударады: "адамның денесі үшін
гимнастика, жаны үшін музыка" кажет. Онда айтайын деген ойы, біздің
көзқарасымыз бойынша, "гимнастика" тек денені жаттықтыру үшін ғана емес, ол
адамды "әдемілік заңы" бойынша дене мүшелерін үйлесімділік пен
көтеріңкілікке тәрбиелеудің, ал "музыка" - тар мағынасында біздің тек
музыка жайында ғана біліміміз деп түсінбеуімізді, керісінше барлық музыкаға
(көркем өнер мен ғылымның қамқоршы кұдайы) қызмет көрсету деп түсіну
керектігін көрсетеді.
"Салауаттылық", яғни "деннің саулығы" - Бүкіләлемдік денсаулықты сақтау
ұйымының Жарғысында көрсетілгендей дененің, моральдық және әлеуметтік
саулықтың, есендіктің толыққанды түрдегі жағдайы. "Деннің саулығы" -адамның
қоршаған ортаға байсалды, теңгерушілік қатынасын білдіретін дене
мүшелерінің қалыпты жағдайы.
"Өмір салты" - адамның дене, интеллектуальдық және еңбек әрекетін;
тұрмыстық өзара қарым-қатынасын; дағдысын, орныққан мінез-кұлық тәртібін,
өмір сүру қарқынын; бірсарынды жұмысы, демалысы және қарым-қатынас
ерекшелігін жатқызуға болады. Олай болса, "өмір салты" - деннің саулылығына
нәтижелі ықпал ететін "салауатты өмір сүру" ұғымын білдіреді.
Қазіргі таңда педагогика ғылымында "салауатты өмір салтын" дамытудағы
ең жақсы үйлесімді тәртіп;
иммунитетті және денені шынықтыру;
дұрыс тамақтану;
орнықты өмір сүру әдеті;
зиянды әдеттің болмауы ("ауыру қалса да - әдет қалмайды");
жоғары дәрігерлік белсенділік - деп түсіндіреді.
Қазақта "Деннің саулығы - бастың амандығы" - деген ұғым қалыптасқан.
Олай болса, салауатты өмір салты және оны тәрбиелеу мәселесі, көптеген
ғасырлар бойы күн тәртібіне қойылып келе жатқан әлеуметтік маңызы бар
күрделі мәселе. Себебі, жаңа XXI ғасырдың адамы - дені сау, рухы күшті, жан
дүниесі таза адам болуы шарт. Сондықтан, окушылардың салауатты өмір сүруін
дамыту - мемлекеттің қамқорлығы. Дені сау адам - қоғамның маңызды
қүндылығы.
Деннің сау болуы - ол, яғни өмірді шексіз сүю, қуаныш сезіміне бөлену,
өмірден ләззат алу, баланың жаңа жыл сыйлығын шыдамсыз тосқанындай, әрбір
таңды, күнді асыға ризашылдық көңіл күймен тосу және кешкілік қам-көңілсіз,
кіршіксіз тәтті үйқыға кету, ең қажеттісі, өзіңді өзің сүю, кұрметтеуден
басталады.
Ол үшін оқушыларды алдына өмірлік маңызды мақсат қоя
білуге тәрбиелеу қажет. Оған жету, шалдықбай үлкен еңбек етуді қажет етеді.
Ондай еңбек -деннің сау болуын қажет етеді. Міне, осы тұрғысында
оқушылардың санасы таза, сенімі айқын болуы шарт. Кімде кім өзінің өмірін
темекі түтінімен, ішімдік уытымен уласа, арам қылықпен өмір сүрсе, сол
ертеңгі күнге сенімсіздікпен қарайды. Ол үшін тіршілік, өзін қоршаған орта
көңілсіз, беймәлім, күңгірт болып келеді. Осы қағиданы әрбір баланың
жадына, зердесіне тоқыту, жалпы адамзаттың, соның ішінде мектеп пен ата-
аналардың мемлекет, қоғам, бала алдындағы міндетті борышы.
Философтардың айтуынша, бақытты адамдардың көніл күйі тек оларды
коршаған қандай да болмасын өмірге ғана байланысты болып келмейтіндігі,
сонымен бірге сол өмір туралы адамның өз ойы қандай болатындығына да
байланыстылығы. Осындай көзқарас баланың өзін-өзі дұрыс бағыттап, күш-
жігерін реттеп отыруына көмектесуі мумкін. Табиғат адам баласын бақытты
және қуанышты өмір суруге жаратса, ол оны тайсалмай және төзімділікпен
қарсы ала білуге дағдылануы қажет.
Бала кезден бізге мәлім болғаныңдай: "Қозғалыс - ол өмір", "Деннің
саулығы - жанның саулығы", " Орынды дұрыс тамақтану - дұрыс өмір сүру және
деннің саулығының кепілі". "Күн, ауа және су - біздің ең жақын досымыз" -
бүгінгі мектепте осы мәселе қалай карастырылады? Ал, табиғатты алсақ:
орман, тоғай, өзен, көл және дала, оның әртүрлі табиғи өсімдіктері мен
шөптері; аспан - оның бұлттан құралған кемелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz