Эмоционалдық жағдайды зерттеу әдістерін пайдалану ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Мектеп жасындағы балалардың эмоционалдық
даму ерекшеліктері

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАР ДАМУЫНДА ОРЫН АЛАТЫН АУЫТҚУЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ
СЕБЕПТЕРІ

1.1 Жекіншектердің тұлғалық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .6

1.2 Эмоция – мінез – құлық негізіне жататын
феномен ... ... ... ... ... ... ... .19

1.3 Мектеп жасындағы балаларда кездесетін эмоционалдық
тұрақсыздықтың
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 30

2 ОҚУШЫЛАРҒА ТӘН ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ҮЙЛЕСПЕУКШІЛІКТІ ДИАГНОСТИКАЛАУ ЖӘНЕ
КОРРЕКЦИЯЛАУ

2.1. Эмоционалдық жағдайды зерттеу әдістерін пайдалану
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35

2.2. Жеткіншектердің эмоционалдық жағдайына байланысты
мінез үйлеспеушіліктерін
коррекциялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 3

ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...65

ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..68

КІРІСПЕ

Зерттеудің көкейкестілігі. Жеке адамның эмоциялық жағдайының тұрақты
болуы оның өмір сүретін ортасына, экономикалық және ғылыми техникалық
жетістіктеріне байланысты екені ҚР Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан
халқына Жолдауында балаларға салуатты өмір салтын үйретіп, әр оқышының
білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін 1 арттыру қажет екендігі
көрсетілген. Оқушылардың жеке тұлғалық даму ерекшеліктерін дер кезінде
диагностикалау, олардың эмоционалдық жағдайында нормадан ауытқуы
байқалған кезде көмек көрсету көкейкесті мәселердің бірі болып отыр. ҚР
Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында балардың
эмоционалдық жағдайының ауытқулары қандай себептермен байланысты екені
келесі сөздермен айтылған: Біріншіден, осы өңірде тұрақсыздық пен діни
экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден, географиялық орналасуы жағынан
алғанда Қазақстан бел ортасында тұрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай
отыруы 2. Эмоцияның теріс көріністері ерекше дамуымен байланысты
өзгеге қиянат зорлық көрсету, нашақорлық, токсикомания, адам бойында
кері әсердің жиылуы, агрессивтілік әрекеттің бой көрсетуіне алып
келетіндігі психологияда дәлелденген.
Жеткіншектердің жас ерекшеліктерімен байланысты орын алатын
эмоционалдық үйлеспеушілікті зерттеушілер А.Бек 46, Л.С.Выготский
29, Л.А.Орбели 46, Г.Селье 87, К.Роджерс 46, К.Юнг 99,
В.Франки 94, Р.Бэрон 24, Перлз 74, Изард 45, З.Фрейд 91,
Қ.Жарықбаев 40, С.Н.Ениколапов 43 т.б. көптеген ғалымдар
еңбектерінде эмоционалдық жағдайлардың аныќтамасы мен сипаттамасы,
эмоционалдық үйлеспеушіліктің табиғаты, пайда болу себептері және одан
шығу жолдары талданған. Осының негізінде мектеп жасындағы балалардың
бойында кездесетін эмоционалдық үйлеспеушіліктер түрлері мен көрініс
беру ерекшеліктері талданған.
Жеткіншектер ағзасында орын алатын психофизиологиялық өзгерістер
пайда болуымен байланысты кризистік даму кезеңі орын алады және осы
ахуалмен байланысты бала мінезінң кейбір көрсеткіштері шамадан артық
дамып кетуі, мазасыздануының, агрессиясының орын алуы байқалады.
К.Леонгард, Л.В.Личко, Р.Д.Шмишек, Филипс, Басс және Дарки т.б.ғалымдар
осы құбылыстардың ерекшеліктерін жан-жақты зерттеп, оның типологиясын,
зерттеу әдістемелерін жасаған. Қазіргі кезде жеткіншектердің
психоэмоционалдық үйлеспеушілігін болдырмау және осы жағдайдан шығару
әдістемелерін тиімді пайдалану жолдары анықталған.
Зерттеу объектісі: білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет.
Зерттеу пәні: мектеп психологінің жеткіншектерге психологиялық
қызмет көрсету мазмұны.
Зерттеудің ғылыми болжамы: жеткіншектердің эмоционалдық
үйлеспеушілігінің себептерін анықтап, одан шығару амалдарын өз уақытында
жүргізу арқылы балалардың психоэмоционалдық жағдайын жақсартуға және
тұрақтандыруға мүмкіндік туады.
Зерттеу мақсаты: жеткіншектерде кездесетін эмоционалдық
үйлеспеушіліктің теориялық негіздерін талдау арқылы оның алдын алу және
коррекциялаудың жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- жеткіншектердің эмоционалдық даму проблемасы бойынша ғылыми-
әдістемелік еңбектеді талдау;
- жеткіншектердің эмоцияларының көрініс беру түрлерін және
себептерін анықтау;
- жеткіншектерде орын алатын акцентуация, мазасыздану, депрессия
жағдайларын диагностикалау;
- мектеп психологінің эмоционалдық үйлеспеушілік жағдайындағы
балаларды коррекциялау әдістемелерін пайдалану, нәтижелерін
талдау.
Зерттеу базасы: Тараз қаласындағы № 36 орта мектеп.
Ғылыми зерттеу әдістері: Зерттеу барысында келесі психологиялық
ғылыми зерттеу әдістері пайдаланылды: психологиялық ғылыми еңбектерді
теориялық талдау арқылы бастауыш сынып оқушыларының эмоциясына сипаттама
жасау, оқушылардың жекелік қасиеттерін зерттеуге Леонгард-Шмишек тестін,
М және Д, Басса-Дарки әдістемесін, пиктограмма, Әлеуметтік
мазасыздану шкаласы т.б. әдістемелер көмегімен балалардың
акцентуациясын, мазасыздануын, депрессиясын анықтау, жиналған
мәліметтерді талдау нәтижелері бойынша психокоррекциялық жұмыстар
жүргізу.

МЕКТЕП ЖАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАР ДАМУЫНДА ОРЫН АЛАТЫН АУЫТҚУЛАР ЖӘНЕ ОНЫҢ
СЕБЕПТЕРІ

1.1. Жеткіншектерде кездесетін мінез ауытқулары және оның себептері

Жеткіншек жас кезеңінде орын алатын мінез ауытқуларын зерттеу және
оның негізінде мінез типологиясын жасау ХІХ ғасырдың аяғында басталды.
Бұл мәселені зерттеушілер мінез ерекшелерінің жеке тұлғаның қоршаған
әлеуметтік ортаға икемделуіне және қарым-қатынас мәдениетіне үлкен әсер
ететінін атай отырып, типология жасаудың қажеттілігін көрсеткен. Бірінші
типологияны жасан неміс психиатры Э.Кречмер, кейінірек бұл проблеманы
тереңірек зерттегендер У.Шелдон, Э.Фромм, К.Леонгард, А.Е.Личко т.б.
ғалымдар. Мінез типологиясын жасаушылар келесі ортақ пікірлерге сүйенген:
Л.С.Выготский Кризистік кезең теориясы бойынша кризистік жас
дегеніміз, бір жағынан балалардың қоғамдық қарым-қатынас жүйесіндегі
өзгерулері жататын, екінші жағынан баланың ішкі позициясынан өзгеруі
жататын дамудың әлеуметтік ситуациясының қайта құрылу нәтижесі.
Оның нәтижесі бойынша, кіші мектеп жасындағы оқушылардағы
мазасыздану бейтаныс үлкен адамдармен қарым-қатынас кезінде және
қатарластарымен қарым-қатынас кезінде көрінсе, жеткіншектерде бейтаныс
адамдармен жеткіншектерден гөрі, қатарластары және ата-анасымен қарым-
қатынас кезінде, ал жасөспірімдерде мазасыздану барлық қатынас
сферасында, әсіресе ата-аналармен немесе балалар тәуелді болып табылатын
басқа да үлкендермен қарым-қатынас кезінде көрінеді екен және
жасөспірімдерге мазасыздану деңгейінің жоғарылылығы тән болып шықты.
Мұның себебі, жеткіншек кездегі эмоционалды реакцияның әсерінен
дифференциацияның жалғаса беруінде және эмоционалды реактивтіліктің
төмен дәрежеде болуында. Төмен реактивтілік психологиялық жағымсыз
фактор болып табылады. Осыған байланысты жүргізілген Калифорниялық
лонгютидтің зерттеу нәтижесі бойынша төмен эмоционалды реактив тән
жеткіншектер мен жасөспірімдерге біршама мазасыздық тән, эмоционалды
тұрақсыз, икемсіздеу және қарым-қатынассыздау болып келеді екен.
1. Мінез онтогенезде қалыптаса бастайды және адамның өмірінің
барысында біршама тұрақтылықпен көрініс береді.
2. Мінез ерекшеліктерін сипаттайтын жеке тұлға көрсеткіштері
кездейсоқ болмайды, олар анық байқалатын типтерді құратын болғандықтан
осы ерекшеліктер негізінде типология жасауға болады.
3. Адамдардың басым көпшілігін типтерге жатқызып зерттеуге болады.
Э.Кречмер 29 жеке тұлға құрылымындағы психологиялық және
физикалық қасиеттердің бір-біріне тәуелді деп тұжырымдама жасап, барлық
адамдарды дене құрылысына байланысты конституционалды типтерге бөліп,
олард: астеникалық, атлетикалық және пикникалық топтарға бөлді. Әр тип
өкілдері өздеріне тән ерекше темперамент иелері деп көрсетті. Сонымен
қатар әр тип өкілдері психоз ауруына ұшыраса оның бір түріне жақындығымен
сипатталатынын атап өтті. Кречмердің айтуы бойынша, психоз ол нормадағы
жеке тұлғаның келемежденген сипаты.
Бұл мәселені толық түсіну үшін балада орын алған акцентуацияның
түрлерін нақты анықтап алу қажет. Оны анықтау үшін К.Леонгардтың
теориясына сүйене отырып жасалған және бүл мәселені зерттеуге кеңінен
қолданылып жүрген классификациялардың бірі А.Е.Личко акцентуацияның
түрлері мен олардың сипаттамасын ұсынған.
Личко ұсынған сыныптастыру бойынша жеткіншектер акцентуациясы келесі
сипатта көрініс береді.
1. Гипертимдік тип. Негізгі ерекшелігі - көңіл-күйі барлық уақытта
көтеріңкі болып жүретін, болашағына үлкен үмітпен қарайтын оптимистер.
Олар өте сирек ашуға бөленіп, агрессия көрсетеді. Барлық уақытта
көпшіліктің ішінде болуға, жетекші болуға құмар. Қызығушылығы өзгермелі,
сондықтан бір істен екінші түріне тез ауысады, бастаған істерін аяғына
жеткізбей тастап кетуге, теріс мінез көрсетуге жақын. Гипертимияның
белгісі бар жасөспірімдер неше түрлі оқиғаларға, романтикаға бейімді.
Басқалардың өз басына билік жүргізгенін жақтырмайды, ал өзінен үлкен
балалар қамқорлық көрсеткенін ұнатады, олардың әсеріне тез бөленеді.
Сәтсіздікке реакциясы өте күшті, бірақ тез басылады. Паталогияда
жабысыңқы идеялар неврозы түрінде көрініс береді.
2. Лабильдік тип. Аффектілі тұрақсыздар, кей кезде ешқандай
себепсіз көңіл-күйлері тез және кенет өзгеретін адамдар. Барлық қарым-
қатынасы және іс-әрекеттері көңіл-күйіне байланысты – жұмысқа
жарамдылығы, хал-жайы, табыстылығы т.б. Эмоциясы өте нәзік
ұйымдастырылған: терең сезінуге және жағдайларды бастан кешуге
қабілетті. Қоршаған ортадағылармен жақсы қарым-қатынаста болуға бейімді.
Оны мақтағанда, мадақтағанда, сыйлағанда шын жүректен қуанып, үзақ уақыт
шат болып жүреді. Махабатта қатты ренжігіш, Бірақ қажетті болса
қамқорлық көрсетуге, қорғауға даярлық көрсетеді.
3. Сенситивтік тип. Үлкен компанияларды, дабр-шу шығаратын
ойындарды жақтырмайды. Бейтаныстармен қарым-қатынас жасамайды. Туған-
туысқандарына бауырмал, ашық-жарқындық белгілері басым. Оларға бір
эмоциялық жағдайдан екіншісіне көшу ауыр. Барлық нәрселердің өз
орнында болғанын, адамдар өз ойларын анық жинақтап айтқанын ұнатады.
Ескертулерге өте нәзік әсерленеді, ашулы, қамыққан кездерде қарсылық
көрсетпестен іштен тынып жүруге бейімді, кекшілдік білдіреді. Өзін өзі
қатал бағалап, кемістіктерім өте көп деп есептейді. Паталогияда-
эпилептикалық психопатия ретінде көрініс береді.
4. Шизойдтық тип. Тұйық, қарым-қатынасы шектеулі. Шизойдтық
жеткіншектер - тынымсыздықтың өте жоғары сатысындағы меланхоликтер.
Өздерінің достары жоқтығынан жалғыздық сезіміне бөленіп жүреді де одан
да бетер тұйықталады. Өздеріне сенімі төмен, өз кабілеттілігін
бағаламайтын, азайтып көрсететін, басқалардан өзін қорғап жүретін
адамдар. Ұялшақ, жауапкершіліктен қорқады. Олардың аффектілік
реакциялары өзін-өзі қорғау механизмі.
5. Эпилептоидтық тип. Аффектілік ұстамалы. Көңіл-күйі тұрақсыз,
көтеріңкі болуы қысқа мезгілге созылады, ал бұзылуы ұзақтығымен және
аффектісінің өте терең жүруімен сипатталады. Аффект барысында ерекше
және себепсіз қатыгездік көрсетіп, ашуланған адамын ұрып-соғуға дейін
барады. Депрессия кезінде тынымсыз, тез шаршайды, шығармашылық
белсенділігі төмендейді.
6. Тұрақсыз тип (Қозғыштық). Көңіл көтеруге, сырапшылыққа, уақытын
бос өткізуге әуесқой, импульсивті, реактивті. Ерік күші дамымаған,
эмоциясы тұрақсыз. Патологияда -эпилептоидты психопатия.
7. Астено-невротикалық тип. Көңіл-күйі айнымалы, ашушаң,
ипохондрияға бейім. Мәнсіз нәрсенің сылтауымен ұрыс-қағыс шығарып,
агрессиясын анық байқатады. Көңіл-күйі төмен, пессимист. Заттарға
қызығушылығы төмен, шаршағыш, қабілетсіз, жалғыздықты жақсы көреді.
8. Демонстративтік тип. Эгоцентризмі шексіз, өзіне көпшіліктің
көңлін аударып отыруды, олардан мақтау естуді, ең болмаса басқалардың
наразылығына бөленіп жүруді қажет етеді. Артистікке құмар, ашық-жарқын,
экстровагантты, өз ерекшелігін көрсету үшін көп әрекет жасайды.
Жалғандығы паталогиялыққа жақын, ассоциалдық әрекеттермен көзге түседі.
Патологияда - истериялық психопатия.
9. Циклоидтық тип (тұйықталып қалушылық). Балалық шақта гипертимдік
типтен айырмашылығы жоқ. Пубертанттық кезеңде көптеген қиыншылыққа
кездесумен байланысты көпшіліктен қашып, жекеленіп жүрумен ерекшеленеді.
Бүл түрі көрініс бергендер майда-шүйде сәтсіздіктерге өте көп көңіл
бөлетін
10. Аффекті-экзальтациялық. Наразылық көрсетуге, экзальтацияға
жақын, аффектіге бөленуі оңай, эмоцияға тез бөленетін, дінге берілген,
педант, кекшіл, жәбірленгенін, ренжіткенді ұзақ уақыт ұмытпайтын,
өкпелегіш болады. Осы көрсеткіштер негізінде жабысқақ идеялар жиі пайда
болуы мүмкін, ішкі кернеуі күшті, кейде аффект
Оқушылардың мінез-құлқындағы ситуацияларды талдай отырып,
Мектептік мазасыздану баланың жеке басының неврозын туғызады, оның
жүйкесі мен психикасының бұзылуына алып келеді де олардың шамадан тыс
зорлануымен сипаттауға болады. Оның себебі, мұғалім мен оқушы арасындағы
қатынасының бұзылуы. Бүл педагогтың өзін дұрыс ұстамауынан немесе оқушыға
байқамай ауыр сөз айтуынан т.б. сондай үлкендерге елеусіз себептерден
басталады.
Балаларда эмоционалды үйлеспеу олардың сабаққа үлгермеушілігімен де
сипатталады. Мысалы, балаларға көмектескенде егер де ол тапсырманы ұзақ
түсінбесе кері эмоцияны ғана емес, сонымен бірге, тапысрманы нәтижелі
орындаудың жолдарын қарастырмай мұндай әрекетттерден алдын-ала іштей бас
тарта бастайды.
Сонымен, жеткіншектік кезеңдегі дағдарысты түсіндіруде теориялық
ой-пікірдің дамуы жеткіншектік кезеңнің көріністері мен өтуінің
ерекшеліктері жеткіншектің өмірі мен дамуының нақты әлеуметтік
жағдайларымен, оның ересек адамдар дүниесіндегі қоғамдық жағдайымен
анықталатынын көрсететін қорытындылардың біртіндеп

1.2. Эмоция – мінез – құлық негізіне жататын феномен

Эмоция қазіргі теорияларда білімнің маңызды түрі ретінде
қарастырылады. Эмоция психологиясы психологияның белгілі аймағы
болып табылады. Қазіргі эмоция психологиясында эмоция түсінігінің
түрлі анықтамалары кездеседі. Бірақ, барлық теоретик
–психологтардың тәжірибелі тұрғыдан сай келуі осы эмоция
түсінігінің жалпы қабылдаған анықтамасының жоқтығында. Сондықтан да
эмоция категориясы мамандар тарапынан үлкен қызығушылықты
туғызып отыр. Осыған байланысты Э. Роштың прототивтік ағым бойынша
талдаған эмоция категориясының ішкі құрылымын зеріттеуін
қарастырамыз. П. Витгенштейн пікіріне негізделген бұл ағым бойынша,
табиғи категория прототип бойынша анықталады. Эмоция категориясы
келесі 4 өзгергіштік бойынша суреттеледі.
1. Жиілік.
2. Прототиптілік.
3. Бейкатегориялық.
4. Доминанттылық.
А. Ортони, Дж. Клор және А. Коллинз 45 өздерінің
эмоцияның конгетивті құрылымы, еңбегінде эмоцияға тек қана
валенттілігі бар психикалық пайда болулар ғана жатуы керек, яғни,
жағымды немесе жағымсыз сияқты уайымдар, таңқалу, қызығу,
сенімсіздік және осы сияқты феноменттер эмоция психологиясында
қарастырылмауы керек дейді. Бірақ, арнайы зерттеулердің нәтижесі
бойынша, таңқалу эмоцияға кіргізіледі.
К. Изарды Адам мінез – құлқының фундаметальды принципі
болып, эмоцияның қабылдауды, ойлауды және әрекетті ұйымдастыруы
және күшберуі болып табылады, барлық эмоция эволюция барысында
дамитын адаптивті функцияларға ие деп, атап көрсетеді.
Эмоция – адамның негізгі мотивациялық жүйесін құрады.
Мауер: эмоция өз әсерімен мінез – құлықты өзгерте алады,
сондықтан ол адам өмірінде маңызды роль атқарады. Сонымен қатар,
эмоция интелектінің жоғары тәртібін көрсетеді деп, атап өтеді.
Мінез – құлықтың негізгі қозғаушы күші эмоция болып табылады. Осы
эмоция субьектіге түгелімен әсер етеді. Оны жекелеп қарастырайық.

Эмоция және дене. Бет бұлшық еттерінде эмоция кезінде
электрофизиолгиялық өзгерістер жүреді. Сонымен қатар өзгеріс
мидің электірлік белсенділігінде, қан жүру және тыныс жолдарында
да жүреді. (Симонов, 1975) ; Қатты ашулану немесе қорқу
нәтижесінде жүрек ритмі минутына 40 – 60 дүрсілге көтеріледі.
Күшті жүретін эмоция кезіндегі соматикалық функциялардың бұлай
бірден өзгеруі барлық нейрофизиологиялық системалардың көп немесе
аз дәрежеде бір – біріне қосылуына әкеліп соқты. Мұндай
өзгерістер қабылдауға, ойлауға, субьектінің іс әрекетіне әсерін
тигізеді. Өзгерулер психикалық бұзылуға да әкеліп соғуы мүмкін.
Эмоция және қабылдау бір-бірімен тығыз байланысты. Эмоция
басқа мотивациялық жағдайлар секілді қабылдауға әсер етеді.
Нормадағы субьект дүниені дұрыс қабылдаса, ал қайғырып немесе
уайымдап жүрген адамдарға басқалардың берген бағасына, белсене
мән бермеу тән.
Сонымен қатар, эмоция танымдық процестердің басқада
бөліктеріне әсерін тигізеді. Осының әсерінен субьектінің мінез –
құлқы өзгереді.
Томкинс пен Изард эмоцияның пайда болуына қабылдаумен
білім үлкен роль ойнайды деп атап көсетеді. Жалпы эмоция
фудаментальді деп аталады. Өйткені ол 3 компанентен тұрады:
1. Арнайы ішкі детерминацияланған жүйкелі субстрат;
2. Мимикалық немесе жүйкелі бұлшықет тән комплекс;
3. Субьективті уайымдаумен ерекшеленетін немесе фенаменалогиялық
қасиет.
Осы 3 компонент бірігіп, эмоцияны көрсетеді. Ал осы пайда
болған эмоцияға түрлі сипат тән:
1. Қызығу – толқу – жиі уайымдалатын жағымды эмоция, ол оқуды,
дағды, үйрену және шығармашылық талпынуды мотивациялайды. Яғни,
осы қызығу нәтижесінде субьектінің белгілі нәрсеге деген
процестері артады.
2. Қуаныш – максималды қажет эмоция. Ол сенімділік сезімімен
сипатталады. Бұл Томкинс позициясы тұрғысынан қуаныш - жүйке
стимуляциясының градиентінің қатты төмендеуінің нәтижесінде пайда
болады.
3. Таңқалу эмоцияның бірнеше түрлерінен көрінеді, бірақ ол
эмоция емес. Басқаларға қарағанда таңғалудың ерекшелігі - ол
барлық уақытта өтпелі жағдаймен сипатталады. Ол жүйке
стимуляциясының бірден жоғарлауы нәтижесінде пайда болады.
4. Қайғы – қасірет - бұл эмоция нәтижесінде адам өзін тастап
жібереді. Жалғыздықты адамдармен қатынастың жоқтығын сезінеді,
өзіне жалынышпен қарайды.
5 . Ашу – бұл кезде бет қызарып, қан қайнап кетеді.
6. Жек көру – ашумен бірге пайда болады. Ол физикалық немесе
физиологиялық бұзылудың нәтижесінде пайда болады. Ол деструктивті
мінез – құлыққа алып келуі мүмкін;
7. Көргісі келмеу – жоғарыдағы екеуімен бірге пайда болады. Осы, яғни
эмоцоияның үш сипаты жаушылық триадасы деп аталады. Өзін күштімін
яғни, басқадан ақылдырақпын, білімдімін, т.с.с) сезіну осыған алып
келеді. Мұның бір қауіптілігі суық эмоцияға келіп тіреледі, ол
индивид немесе топтың деперсонизациялануына алып келеді. Бұл эмоция
біреуді өлтіруде көмегін тигізеді;
8. Қорқыныш – бұл эмоция адам психикасы үшін өте зиян: адам тіпті
өлуге дейін қорқуы мүмкін;
9. Ұят – бұл адамның тығылу немесе жоғалып кетуіне кепіл болады немесе
керісінше;
10. Күнә - моральды этикалық норманы бұзу нәтижесінде пайда болады.
Біз эмоцияны мінез - құлық бейнесі ретінде көреміз. Сонымен қатар,
біз эмоцияның компоненттерін, сипатын атап өттік, енді оның
комплекстерін атап өтеміз. Оның комплекстері:
1. Мазасыздану өмір ерекшелігімен байланысты, яғни субьект психикасының
белгілі бір нәрсеге мазасыздық көрсетуі;
2. Депрессия – дипрессияның алғашқы психодинамикалық түсінігін Карл
Абрахан берген. Ол мазасыздық пен дипрессияны қорқыныш пен қайғы
аналогиясы ретінде қарастырды. Дефференциалды эмоция теориясында
депрессия мазасызданудан да күрделі синдром деп аталады. Депрессия
фундаменталды эмоциялармен қатар басқа да аффективті факторлармен
сипатталады, яғни, өзін физикалық нашар сезіну, жоғары уайымдаушылық.
Махаббат – аффектінің маңызды комплексі болып табылады;
4. Жаушылық – агрессияның негізі ретінде анықталады.
Жалпы осы сипаттамаларға сүйене отырып мынандай қорытындыға келеміз:
Адам мінез-құлқының әр түрлі жағын эмоциялар арқылы көреді екенбіз.
Ал эмоция дегеніміз не? Оған анықтама бермес бұрын бірнеше теорияларға
тоқталамыз.
Фрейдтің психоаналитикалық теориялары психология тарихында және
мінез-құлық ғылымында белгілі бір себептерге байланысты үлкен роль алып
отыр. Фрейд санасыздық, түс динамикалығын сақтау мезанизмдері санасының
дамуы, қысылу, көтерілу, тұрақтылық, өзгергіштік, балалар сексуалдығы
сияқты эвристикалық концепцияларды шығарды. Мұның барлығы аффект
(эмоция) концепциясы болып табылады.
Фрейдтің инстинктік қызығушылық теориясы мотивацияның классикалық
психоланалитикалық теориясының ядросы болып табылады. Сөйтіп Фрейд:
аффект немесе эмоция психикалық өмірде тек қана қозғаушы күш болып
табылады. Сонымен қатар, ол кейінгі еңбектерінде: аффект немесе
эмоцияны адам психикасына фантазияны және тілекті итеруші күш ретіндегі
интропсихикалық фактор деп атап көрсетеді.
Эмоция туралы, Рапапорт: Аффект сигналдар жиынтығы секілді шындықты
танудың ойлау механизмі:
Джон Боулби: Үйреніп қалғанннан басқа өте күшті сезіммен
шығарылатын мінез-құлық жоқ (нет поведения сопроваждающегося более
сильным чувством чем привязанность) - деп көрсеткен.
Сонымен, эмоцияның толық анықтамасын беру үшін біз үш аспектіге
тоқталып өтеміз:
а) Эмоцияны сезіну;
ә) Жүйке, эндокринді, тыныс және организмнің тағы басқа жүйелерінде
болып жатқан процестер;
б) Бақылауға берілетін эмоциялық комплекстер, дәлірек айтсақ, түс
арқылы белгіленетіндігі.
Лабюерде (ХҮІІІ ғ.) Теофраст мінездері деген еңбегінде мінезді осы
мағынада қолданған. ХІХ ғасырда француз ғалымы А.Бен мінезді тек
психологиялық ерекшелік, дара адамның ақыл-ойы мен сезімінің және ерік
ерекшеліктерінің қасиеті деп санады.
Т.Рибо мінезді сезім мен ерік ерекшелігі десе, ал орыс медигі, әрі
педагог П.Ф.Лесгафт ерік қасиеті дейді.
И.Кант (ХҮІІІ ғ.) мінезді темпераментпен салыстыра отырып, оны
адамға жүре пайда болатын қасиет деп анықтады. Сондай-ақ ол адамның
даралық қасиеттеріндегі туа пайда болатын ерекшеліктер мен жүре пайда
болатын ерекшеліктерді бөліп көрсетеді.
Т.Рибо мінезді адамда туа пайда болатын икемделу десе, ал Малапер,
Фулье және тағы басқалары мінездің туа пайда болуымен қатар жүре пайда
болатын ерекшеліктері де бар дейді.
Адамдар түрлі іс-әрекеттермен айналысады, осы іс-әрекеттермен
айналысу барысында оларды белгілі бір мінез-құлық пайда болады. Адамның
мінез-құлқын түрлі жағынан суреттеуге болады. Кез-келген мінез-құлықтың
басы мен аяғы болады. Адамның мінез-құлық детерминациясын түсіндіру үшін
мотивацияның көптеген психологиялық теориялары қолданылады. Мотивацияны
оқу - бұл адам белсенділігін арттырып отыратын себептер мен факторларды
талдау. Мотивациялық теориялардың көбінде мінез-құлық белсенділігінің
3 негізгі параметрі талданады. Сондай-ақ, себебі бар мінез-құлық
жекелік және ситуациялы деп аталатын екі фактор әрекетінің нәтижесі:
1. Жекелік фактор – жеке адамның мотивациялық диспозициясы
(қажеттілік, дағды, бағыттылық);
2. Ситуациялы фактор – сыртқы, яғни, адамның айналасындағы
жағдайлар (басқа адамның мінез-құлқы, бағасы, қатынасы, физикалық
жағдайлары және т.с.с.).
Адам мінез-құлқының себептері американ психологтары Эдвард, Лиси,
Ричард және Руян өзіндік детерминация және ішкі мотивация
теорияларымен түсіндіреді. Ол бойынша мотивацияның екі типі және оған
сай мінез-құлықтың да екі типі бар:
1. Сыртқы мотивация және оған сай мотиві немесе себебі бар мінез-
құлық;
2. Ішкі мотивация және оған сай мотиві бар немесе себебі бар мінез-
құлық.
Мінез-құлық формалары мен функцияларының жүйелілігін Л.С. Выготский
келесі ретпен схемалық түрде көрсетеді.
1. Кең мағынасындағы жоғарғы психикалық функция:
Түрлері: 1. Сыртқы (экстрапсихикалық);
2. Ішкі (интрапсихикалық):
а) спонтанды түрі,
ә) еркін түрі. (Тар мағынасындағы жоғары психикалық
функция)
2. Мінез-құлықтың жоғары формасы:
Түрлері. 1. Әлеуметтік.
2. Даралық.
3. Мінез-құлықтың мәдениетті формасы:
Түрлері: 1. Әлеуметтік (интерпсихикалық):
а) примитивті.
ә) жоғары.
2. Даралық:
а) примитивті.
ә) жоғары.
4. Мінез-құлықтың табиғи формасы (реактивті мінез-құлық),
5. Элементарлы психофизиологиялық функция.
Жоғары психикалық функцияның құрылымы:
1. Мәселе және мақсат.
2. Белгі – психологиялық қару ретінде:
Түрлері: а) Сыртқы;
ә) Ішкі.
3. Мағынасы:
Түрлері: 1. Сөздердің мағынасы:
а) Заттық қарау (денотативті мағынасы)
ә) Сигнификативті мағынасы (сонымен қатар, түсінік)
б) Ішкі формасы (этимологиялық мағынасы)
в) Мазмұны
2. Қабылдаудағы заттық мағына:
3. Заттың функционалды мағынасы.
4. Жағдайдың мағынасы немесе мазмұны.
5. Байланыстылық (салыстыру іс-әрекеті):
Түрлері:1. Затты шығару және қолдану.
2. Белгілерді шығару және қолдану.
5. Психологиялық функционалды жүйе:
Қасиеттері: 1. Жоғарылылық пен төменділіктің бірлігі.
2. Функционалдық аралық байланыс.
6. Сананың құрылымы:
Түрлері: 1. Жүйелілік.
2. Мағыналық.
Л.С.Выготский бойынша схемалық түрдегі жасалған мінез-құлықтың
формалары мен функцияларының жүйелілігін былайша талдауға болады.
Жоғары психикалық функция мінез-құлықтың өз-өзіне арналған әлеуметтік
мүмкіндігі болып табылады.
Л.С.Выготский Жоғары психикалық функцияның дамуы мінез-құлықтың
жоғары формаларының дамуының екі бұтағын қамтиды деп көрсетеді.
Бірінші – мәдениетті даму және ойлаудың сыртқы түрлерін меңгерумен,
яғни, тілмен, жазумен, есеппен, суретпен көрінеді.
Екінші – дәстүрлі психологияда ерікті зейін, логикалық ес, түсінік
деп аталатын анық анықталмаған, шектелмеген арнайы жоғары функцияның
даму процесстері; осы аталғандарды балалардың мінез-құлқының жоғары
формаларының даму процесі деп шартты түрде айтамыз (Выготский Л.С.).
Л.С. Выготский мінез құлықтың нағыз табиғи формасына тек
қана шартсыз емес, шарттыда рефлекстерді жатқызды. Сонымен қатар,
К.Бюлердің (инстинк, интелект) теориясын жатқызады.
Үйлесімсіз психикалық жағдай күрделі өмір жағдайына байланысты
пайда болады. Олар мінез-құлықты әрекетті негізден алады, олар белгілі
бір жағдайға және жасқа байланысты түрлі ұзақтықпен көрінеді, сонымен
қатар интенсивтіліктің оптималды дәрежеден не төмендеуінен не
жоғарылауымен сипатталады. Үйлесімсіздік келесі жағдайларда пайда
болады:
1. Бұл жағдай күрделі құрылымнан, құрамнан тұрады. Үйлесімсіздік
психикалық жағдайды құрушы эмоционалды компоненттер болып табылады.
2. Күрделі өмір әрекетіндегі үйлесімсіз техникалық жағдайдың
динамикалық өзгеруі синусоидалды типтің фазалық процестерімен, екі
еселенудің өсуімен және жоғары информациялық жағдайлар кезіндегі сапалы
жақындықпен, физиологиялық және психологиялық сипаттардың
когеренттігінің жоғарлылығымен, сонымен қатар, психикалық процестердің
бір бағытты динамикасының бөлінуімен, яғни, стабилизациялану жаққа және
әрекет нәтижесінің жоғарылылығы немесе сипаттамаларының төмендігі
және әрекет нәтижелерінің төмендеуімен сипатталады. Бұл жағдайлар
психикалық процестердің пайда болу диапазонын негіздейді.
3. Үйлеспеушіліктің жас ерекшелік және іс-әрекеттік ерекшеліктері
белгілі. Жас ерекшелік даму барысында құрам күрделілігі және үйлесімсіз
психикалық жағдайдың құрылымы мен ұзақтығының жоғарылауы жүреді. Даралық
даму барысында әрекеттік фактордың ролі күшейеді.
1. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың негізгі әрекеті болып
табылатын оқу әрекеті жеткіншектің кезеңде де негізгі әрекет болып қала
береді. Яғни, жеткіншектік кездегі оқуға құмарлық күлкі болып табылады.
Сөйтіп олар қатарларымен араласа алмай қалады. Оқудағы жоғары
белсенділік ауытқу болып табылады.
2. Жеткіншектер әлі ойын кезеңін басынан өткізе алмай жатыр,
сөйтіп жеткіншектің кезеңде ойын бірінші орынға шығады.
3. Көп жоспарлы айналмалы әрекет. Имтимді жекелік және оқу-кәсібі
жақтарының дисбаланс тудыруы.
Дж. Эйсондорфпен жазылған мотив аралық теория бойынша, балалардың
әлеуметтік дамуындағы ауытқудың түрлі типтерінің пайда болуы жақындау
және қашу мотивациялық механизмі арқылы қарастырылады. Осы мотивацияның
бұзылуы қарым-қатынасты қиындыққа әкеледі. Дж. Эйсондорф мұндай
бұзылыстың үш вариантын көрсетеді:
1. Бұл жақындасудың төмен мотивациясымен сипатталады. Мұндай
мотивацияға ие балалар басқалардан бөлек болғанды қалайды. Бұл
балалармен ерте кездегі жалғызды конструктивті және зерттеу белсенділігі
кезінде пайда болады және бұл нашар әлеуметтенген адаммен байланысты
емес. Жақындасудың төменгі мотивациясы балалардың заттық өмірге деген
қызығушылығын меңгеруге негізделген.
Жақындасу және қашу мотивациялар арасындағы конфликтіге байланысты.
Ол баланың басқа адамдармен араласқысы келеді, бірақ белгілі себептерге
байланысты қатынас жасаудан қашады. Мұндай конфликт мінез-құлықтық
компромиске әкелуі мүмкін.
Әлеуметтік бөлектенудің тағы бір көрінісі - өзін еркін сезінбеу
немесе шегінушілік. Бұл жағдай баланың қатарластары арасында және тіпті
жағдайға байланысты да туып отырады. Бұның негізі жаңадан және
әлеуметтік бағадан қорқумен байланысты. Бұл жақындаудан қашудан күресуге
негізделген ішкі конфликтілік мінез-құлық. Сонымен қатар, әлеуметтік
бөлектенуге жақын, бірақ одан басқа ұстамды міне-құлық бар. Мұны
жақын немесе бейтаныс адамдардың арасында баланың өзін ұстап, олармен
қатынасқа түспей олардың әректені бақылаумен шектелу. Мұндай мінез-
құлық баланың әлеуметтік стимул алдында сезінетін мазасыздануды
бейнелейді. Сонымен қатар, мұның негізінде қашу себебі де жатыр. Бұл
үндемейтін балаларға тән. Осы мәліметтер нәтижесі бойынша, үйлеспеушілік
ерекше өмір жағдайында туады, яғни адам өмірінің күрделі де, қиын
кезеңдерінде пайда болады. Оның пайда болуы рационалды емес,
бейадекватты, агрессивті, кей кезде қайғылы да мінез-құлықтың себебі
болуы мүмкін. Сондықтан да, субьект үшін бұл жағдайларды басқару күрделі
болып табылады.
Жүйелі ағым және өзін ұйымдастыру концепциясы позициясы тұрғысынан
үйлеспеушілік ағза және орта арасындағы симметрияның бұзылысы
нәтижесінен пайда болатын күрделі функционалды құрылым болып табылады.
Симметрия бұзылысы ашық жүйеге келетін хабарлар және энергиялар
толқынына негізделген процесстер әсерінен пайда болады. Төмен
тұрақтылық үйлеспеушіліктің маңызды қасиеттерінің бірі. Күнделікті
өмірде үйлеспеушілік қарым-қатынастың үйреншіктік жүйесінің бұзылуынан,
шектен тыс белгілі бір жағдайлардан пайда болуы мүмкін. Үйлеспеушіліктің
пайда болуына әсер ететін басқа жағдайларда бар. Атап айтсақ ол
құрылымның негізгі белсенді элементтері және жеке адам жүйелері
арасындағы диссонанс болып табылады. Яғни, негізгі себептер арасындағы
мақсаттар, қажеттіліктер және мен құрылымы арасындағы қарсылықтар.
Мұндай жағдайлар әсерінен пайда болатын үйлеспеушілік өте ұзаққа
созылуы мүмкін және бұл сол жағдайға сай түрлі мінез-құлықпен
өткізіледі. Егер энергеетика тұрғысынан қарайтын болсақ, үйлеспеушілік
жете зерттелмеген олар тек уақытша координат ретінде қарастырылады. Осы
себептерге байланысты үйлеспеушіліктің феноменологиясы, құрылысы,
құрылымы, детерминацияның ішкі және сыртқы фаторлары белгілі бір
жағдайдың динамикалық өзгеруі және кезеңі, өзара өтулері, динамикалы
жағдайдың негізгі процессуалды сипаттамасы, үйлеспеушіліктің
субьектінің мінез-құлқына тигізетін әсері жете зерттелмеген. Бірақтар
педагогтар үйлеспеушіліктің негізгі себептерін жас ерекшеліктеріне
байланысты деп талдауға тырысады. Бұл көзқарас түсінікті, өйткені бұл
мәселе бала дамуының жас кезеңге бөлінуінің әртүрлілігіне байланысты.
Сонымен үйлеспеушілік, эмоция және мінез-құлық бір-бірімен
тығыз байланысты екен. Өйткені, эмоцияның белгілі бір сипаттары
үйлеспеушілікті (тіпті эмоция болып табылатын эмоцияның өзі де) тудырса,
пайда болған үйлесімсіздік (немесе үйлесімділік) мінез-құлықтың белгілі
бір көріністерін береді, яғни теріс немесе оң мінез-құлықты көрсетеді
екен.

1.3 Мектеп жасындағы балаларда кездесетін эмоционалдық
тұрақсыздықтың себептері

Бала дүниесінің басқа балалар дүниесімен, үлкендермен және түрлі
заттармен соқтығысуы олар үшін әсер қалдырады. Оқушыларды осы
жағдайлардың әсерінен көзқарастарының және жалпы қалыптасуының бұзылуы,
тілек және дағдыларының өзгеруі орын алады. Осындай келеңсіз
жағдайлардың барлық бала өмірінде кездеседі, ал балалар өмірі мектеппен
тығыз байланысты. Сондықтан мектептегі кезең оқушылары үшін сыналу
кезеңі болып табылады. Сыналу кезеңі дейтініміздің себебі, бала нақ осы
мектеп жасында жас ерекшелік кезеңдестіру бойынша маңызды болып
табылатын бірнеше қиын кезеңдерден өтеді. Яғни, сыналу кезеңі
дегеніміз, түрлі құбылыстарға толы белгілі бір өтпелі кезең және баланың
осы кезең аралығынан өте алу мүмкіндігі.
Бірінші кезең – баланың мектепке түсіп, жаңа ортаға бейімделуімен
сипатталады. Сонымен қатар бала ағзасында дененің күрт өсуі, ішкі
мүшелердің үлкейуі вегетативті қайта құрулар сияқты эндокриндік
өзгерістер бірден жүреді. Бұл өзгерістер баланың әлеуметтік қарым-
қатынас жүйесімен іс-әрекетіндегі кординалды өзгерістер оның
ағзаларындағы барлық жүйелер мен функцияларының қайта құруымен сай
келеді. Сондықтан бұл аралық үлкен күшті талап етеді;
Екінші кезең – баланың өтпелі кезеңімен тап келуімен, яғни қиын
саналатын кризистік кезеңмен сай келеді. Бұл кезең біріншіден
пубертаттық кезеңде келетін морфологиялық және физиологиялық өзгерістер
жеткіншектік ағзасын біршама өзгертуге ұшыратады да, олардағы
соматикалық аурулар кауіпін тудырады, сонымен бірге, тура осы
жеткіншектік кезеңде көптеген жүйке және психикалық аурулар көрініс
береді, екіншіден осы кезеңге тән әлеуметтік қарым-қатынас сферасының
(позитивті болмауы мүмкін) кеңеюі жеткіншектерге меңгеруге қиын болып
табылатын жаңа әлеуметтік тәжірибелер береді. Өтпелі кезең – жас
ерекшелік дамудың өте жауапты сатысы. Бұл кезеңнің өзіндік
ерекшеліктері П.П.Блонский, Л.С.Выготский еңбектерінде анық жазылған.
П.П.Блонский өтпелі кезеңде жүріп жатқан өзгерістердің бірден болып
жатқанына көңіл бөлсе; Л.С.Выготский бұл кезеңді ескінің өшуін
сипаттайтын жас деп көрсетеді. Олай болса, өтпелі жас дегеніміз, баланың
бір сатыдан екінші сатыға өту аралығы. Бірақ бұл уақытта балада оны
біршама жоғары сатыға дайындайтын барлық негізгі психологиялық жаңа
құрылымдар қалыптасуы қажет. Әйтсе де, бұл екі жас қиылысып, осы
қиылыста кризис тууы мүмкін. Ал кризис дегеніміз негативті байланыстарды
шақырушы, мінез-құлық моделінің ауытқуын көрсететін негізгі құбылыс.
Үшінші кезең – бұл оқушылардың жеткіншектік жаспен ересектік жас
аралығындағы және олардың 10-11 сыныпта кездесетін қиындықтарымен сай
келеді. Бұл уақыт адамның тұлғалық дамуының өте маңызды және жауапты
кезеңі болып табылады. Тіпті, Ж.Ж.Руссо (Эмиль немесе Тәрбие
еңбегінде) саналық өзіндік анықтауды жасөспірімдік кезеңдегі тұлғаның
екінші туылуының негізгі мазмұны ретінде қарастырады. Сонымен қатар,
жасөспірімдік кезеңде ағзаның физикалық дамуы, жыныстық жетілуі жүреді
және бұл кезеңдегі психикалық дамудың ерекшелігі дамудың әлеуметтік
жағдайымен де байланысты. Сондықтан да, бұл кезеңдегі әрбір қадамның
жауапкершілігі артады, сондай-ақ бұл кездегі әрбір қатенің белгілі бір
көлемді салдары болуы мүмкін, ал кей кезде ол драмалық сипатқа ие болуы
да мүмкін. Сондықтан да бұл жас аралығын немесе осы жас аралығындағы
оқушыларды қиын жас немесе қиын балалар категориясына кіргізуіміз
мүмкін. Қиын жасты екі сөзді талдау арқылы түсіндіруге болады: 1.
Кризистік; 2. Өте қиын, қауіпті. Өйткені бұл кезеңде де физикалық
әлсіздік, мінез сипатының ерекшеліктері, қарым-қатынас ерекшеліктерінің
жоқтығы, эмоционалды жетілмеушілік, жағымсыз сыртқы әлеуметтік орта
сияқты т.б. көптеген факторлар жалғаса беруі мүмкін. Осындай
факторлардың салдарынан қиын балалар пайда болуы мүмкін.
Сонымен, баланың жас ерекшелік психологиялық сипаты оның бөлек-
бөлек жаңа құрылымның немесе ерекшелігінің жиынтығымен анықталмайды, ол
оның әр жас кезеңіндегі жеке адамдық қасиеттерінің қалыптасуымен
анықталады.

2 . ОҚУШЫЛАРҒА ТӘН ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ҮЙЛЕСПЕУКШІЛІКТІ ДИАГНОСТИКАЛАУ ЖӘНЕ
КОРРЕКЦИЯЛАУ

2.1. Эмоционалдық күй-жағдайды зерттеу нәтижелері

Айқындау экспериментін Тараз қаласындағы № 36 орта мектепте 7
сыныптарда оқитын балаларды қамтыдық. Оқушылардың акцентуациясы мен
мазасыздануының көрініс беруін зерттеудің нәтижелерін бір-бірімен
ұштастырып салыстырмалы түрде талдадық.
Балалардың акцентуацияның түрлері мен оның көрініс беру деңгейін
бағалау үшін Шмишек-Леонгард тестін пайдаландық.
Жеткіншектердің мінез акцентуациясының қыр-сырын жан-жақты зерттеген
К.Леонгард жасаған теориялық қағидаларға сүйене отырып көптеген зерттеу
әдістемелері жасалған. Бұл тестер арқылы жүргізілген диагностикалық
бағдарлама баланың өмір жағдайы мен психологиялық дамуының түрлі жақтарын
анықтауға бағытталған. Осы проблеманы зерттеу үшін 7 сынып оқушыларының
дезадоптация, акцентуация, агрессия көрініс беруін және оның себептерін
анықтауға арналған тестілерді жүргіздік. Жеткіншектердегі тек сол жасқа тән
ерекше қасиеттерді анықтау үшін арнайы психодиагностикалық әдістер
жүргізіледі.
Тест нәтижесін талдау. Балалардың тест тапсырмаларына берген
жауаптарын талдау жоғарыда берілген акцентуация түрлерінің мінездемесі
бойынша жүргізіледі.
Осы тест нәтижесін талдау барысында балалардың басым көпшілігінде
акцентуацияның бір түрінің, кейде одан көп түрлерінің белгісі бар екені
анықталды. Зерттелініп отырған жетінші сынып оқушыларында орын алған
акцентуация түрлерін олардың жас ерекшеліктері сипаттамамен салыстырып
көргенде жағдай шектен шықпаған, норма көрсеткіштерінің дисперсиясында
орналасқанын анықтадық. Тек қана 4 оқушының акцентуациясы нормадан шамалы
асық болды.

Шмишек тесті бойынша жүргізілген зерттеу нәтижесі.
№ Акцентуация типі Анықталған балалар саны
1 Гипертимдік тип. 5
2. Лабильдік тип. 7
3. Сенситивтік тип. 3
4. Шизойдтық тип. 0
5. Эпилептоидтық тип. 0
6. Тұрақсыз тип. 3
7. Астено-невротикалық тип. 0
8. Демонстративтік тип. 0
9. Циклоидтық тип. 6
10. Аффекті-экзальтациялық 0

Акцентуацияны зерттеу барысында 7 сынып оқушыларында акцентуацияның
көптеген түрлері орын алатындығы анықталды. Олар кейде қосарланып, бірнеше
түрі бір балада кездесетіні де орын алатын жағдай екенін байқадық. Жетінші
сынып жағдайы кестеде көрсетілген.

Акцентуация түрлерін анықтау кестесі.
№ Акцентуация түрі
Балалар аты
1. Аяжан 9-ші түрі анық көрініс берді
2. Асан 2-ші түрі анық көрініс берді
3. Айгүл 2-ші түрі анық көрініс берді
4. Азиза 8-ші түрі анық көрініс берді
5. Бақыт 9-шы түрі анық көрініс берді
6. Гүлайша 1-ші түрі анық көрініс берді
7. Газиз 2-ші түрі анық көрініс берді
8. Даурен 9-ші түрі анық көрініс берді
9. Данияр 8-ші түрі анық көрініс берді
10 Жазира 1-ші түрі анық көрініс берді
11 Жанна 1-ші түрі анық көрініс берді
12 Жаннұр 8-ші түрі анық көрініс берді
13 Луиза 3-ші түрі анық көрініс берді
14 Лаура 1-ші түрі анық көрініс берді
15 Нұрғали 2-ші түрі анық көрініс берді
16 Нұрсұлу 9-ші түрі анық көрініс берді
17 Маншук 8-ші түрі анық көрініс берді
18 Раиса 9-шы түрі анық көрініс берді
19 Толик 3-ші түрі анық көрініс берді
20 Тимур 2-ші түрі анық көрініс берді
21 Фатима 9-ші түрі анық көрініс берді
22 Халил 3-ші түрі анық көрініс берді

Зерттеу нәтижелерін талдау кестесінде көрсетілгендей балалардың басым
көпшілігінде сенситивтік және демонстративтік акцентуация түрлері анық
байқалды, сонымен қатар тұрақсыздық (ұш балада), акцентуацияның басқа
түрлері 2-3 баланың көрсеткіштерінен байқалды, ал акцентуацияның
эпилептойдтық және экзальтациялық түрлерінің көрсеткіштері нормадан көп
ауытқу бермеді, сондықтан ондай көрсеткішке ие болғандар жоқ деп есептедік.
Акцентуацияның түрін дәлірек бағалау үшін біз Кондаштың Әлеуметтік –
ситуациялы мазасыздану шкаласы принципіне негізделіп жасалған
И.Спилбергердің Ситуативтік мазасыздану шкаласы әдістемесін әдістемесін
жүргіздік. Бұл шкала бойынша мазасызданудың негізгі көзі болып табылатын
объектілерді анықтауға болады.
Келесі кезеңде И.Спилбергердің Ситуативті мазасыздану шкаласы тестін
жүргіздік. Ситуативті мазасыздану субьективті уайымдалатын эмоциялармен
сипатталады, бұл стресті жағдайларға әсер ететін эмоционалды реакция болып,
интенсивті жағынан әртүрлі уақыт жағынан динамикалы болуы мүмкін.
И.Д.Спилбергертің ситуативті мазасыздану шкаласы мазасыздану деңгейін
дифференциалды өлшеуге мүмкіндік беретін бірден-бір әдіс болып табылады.
Шкала 40 тапсырмадан тұрады, оның 20 ситуативті мазасыздану деңгейі
бағалауға, 20 жекелік мазасыздану деңгейін бағалауға арналған. Әдістемені
топпен де, жеке ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.