Қызанақтың микрорганизмдік аурулары
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер
4
Анықтамалар
5
Белгілеулер мен қысқартулар
6
КІРІСПЕ
7
1ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
10
1.1 Қызанақтың биологиялық және зақымдану ерекшеліктері
10
1.2Дақылдың ботаникалық сипаттамасы
11
1.3 Қызанақтың биологиялық ерекшеліктері
17
1.4 Қызанақты өсірудің ерекшеліктері
17
1.5 Қызанақ сорттары мен будандары
19
1.6 Қызанақтың микроорганизмдік аурулары
2ЗЕРТТЕУЛЕРДІ ЖҮРГІЗУДІҢБАҒДАРЛАМАСЫ, ӘДІСТЕМЕСІ МЕН ЖАҒДАЙЛАРЫ
20
2.1. Өсімдіктердің аурулары мен олардың себебі туралы жалпы мәліметтер
28
2.2. Қызанақ ауруларына мониторинг жүргізу
29
2.3. Қызанақ ауруларына қарсы қолданылатын препараттар
30
2.4. Химиялық күресу шаралары
3 ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
32
3.1 Зерттеу жүргізу шарттары, орны, материалы және әдістері
32
3.2. Эксперименттік зерттеулердің нәтижелері
39
3.3.Түркістан ауданы учаскелердегі қызанақ дақылы ауруларына қарсы қолданылған қорғау шараларының биологиялық тиімділігін анықтау
43
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
53
5 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ
58
6 ЕҢБЕК ҚОРҒАУ
61
ҚОРЫТЫНДЫ
62
Пайдаланған әдебиеттер
64
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі
Қызанақ-біздің елімізде ғана емес, бүкіл әлемде де негізгі көкөніс дақылдарының бірі. Оны Африка мен Америкада, Канада мен Жапонияда, Орта Азия мен Еуропаның солтүстігінде табысты өсіреді. Бұл дақылдың жоғары экологиялық тиімділігі мен өнімділігімен, жемістерінің жақсы дәмдік қасиеттерімен түсіндіріледі. Қызанақ - еліміздің сүрлеу өнеркәсібі үшін де негізгі шикізат көзінің бірі. Қазіргі заманғы өңдеу технологиясы қызанақ өнімдерінде биологиялық құнды заттардың 80% - дан астамын сақтауға мүмкіндік береді. 1 кг жаңа піскен қызанақ жемістерінің құрамында (мг): 250-300 - С витамині (аскорбин қышқылы), 15-17 - А провитамині (β-каротин), 1-1,2 - В1 витамині (тиамин), 0,5-0,6 - В2 витамині (рибофлавин), 4,1-4,5 - РР витамині (никотин қышқылы), 0,75 - В9 витамині (фолий қышқылы) және 0,04 - N (биотин) болады.
Қызанақ және басқа да пайдалы заттарға бай. Жемістерде көп мөлшерде қант (2,5-3,5%), органикалық қышқылдар (0,4-0,6%), майлар мен эфир майлары (0,2%), әртүрлі минералды тұздар бар. Қызанақ жемістері фитонцидтік қасиеттерге ие - оларда 3-5 мг% томатин бар. Жаңа піскен жемістерге, ал консерві өнеркәсібіне қажеттілікті қанағаттандыру үшін шикізатта қызанақ өндірісінің көлемін таяудағы жылдары 8,5-9 млн. тоннаға дейін жеткізу қажет, оған тек қана қызанақ өсірудің қарқынды технологиясын енгізу негізінде өнімнің өзіндік құнын бір мезгілде төмендете отырып, дақылдың шығымдылығын өсіру есебінен ғана қол жеткізуге болады.
Бақша өсімдіктері, яғни көкөніс шаруашылығы ауыл шаруашылығының саласы ретінде өзіндік ерекшеліктерге ие; солардың ең бастылары:
- Көкөністерді егістік жағдайында өсіру (ашық топырақтағы көкөніс шаруашылығы) және жасанды микроклимат жағдайында өсіру (қорғалған топырақтағы көкөніс шаруашылығы);
- Көшетпен өсіру әдісі кеңінен қолданылады, өсімдіктер алдын ала оңтайлы қоректік алаңда (аз көлемдегі) өсіріліп, кейіннен көшеттеліп отырғызылады, сондай-ақ көктету, тежеу, өсіру және дозалау жұмыстары жүргізіледі;
- Көкөністерді егу қалалар мен өндірістік орталықтар маңайындағы онша үлкен емес жерлерде шоғырландырылады, сонымен қатар жерді тиімді пайдаланумен қатар, арасында қайталап және тығыздап егу жөнінен өндіріс егістік жұмыстарына қарағанда жоғары өнімді болып келеді.
Адамзаттың тағамына пайдалану үшін өсірілетін екпе өсімдіктердің жалпы түрлері 200-дің шамасында. Осының ішінде 100 ден астамы көкөніс дақылдары. ТМД елдерінде көкөніс дакылдарының 70-тен астамы, ал Қазақстанда 50-ге жуығы өсіріледі. ҚР Тағамтану Академиясының мәліметтеріне сай, әр адам жылына орта есеппен 126 кг түрлі көкөніс дақылдарын пайдалану қажет екен. Қазақстандағы көкөніс дақылдарының жыл сайынғы егістік көлемі 110-115 мың га шамасында, оның - 20-22 мың га оңтүстік облыстардың еншісінде. Көкөністердің барлық түрлерінен алынатын жалпы түсім 2,2-2,5 млн.тоннаға дейін. Көкөніс дақылдарының орташа өнімділігі - 17-20 тга аралығында, бұл көрсеткіш олардың өсіру аймақтарына, түріне, сорттық ерекшеліктері мен агротехнологиясына байланысты 10-12-ден 30-35 тга дейінгі аралықта ауытқиды [1].
Аурулар мен зиянкестер көкөністерге үлкен зиян келтіруі мүмкін, сондықтан бақшада түрлі санитарлық алдын алу шараларын: арамшөптерді дер кезінде алып тастау, ауру көкөністерді құрту және учаскеде тазалықты сақтау жұмыстарын іске асыру қажет. Сабан, түрлі жәшіктер және қаптар секілді заттарды қалдырмау керек, олар кемірушілердің тіршілік ортасы болуы мүмкін. Қыста қоректендіре, көктемде жайлы ұя жасай отырып, учаскеге құстарды үйір ету қажет. Қияр және қызанақ көшеттерін өсіретін жерге гүлді өсімдіктерді өсірмеу керек, себебі олар зиянкестер мен аурулардың таралу көздері болуы мүмкін. Көшетті отырғызар кезде мұқият қарап, қандай да бір аурудың белгілері байқалса, ондай көшеттерді іріктеп алып, бірден жою керек.
Бақша өсімдіктерінің зиянкестері және олармен күрес шаралары жайлы мәселелер аз зерттелген. Сондықтан да біздің зерттеу жұмысымыз маңызды көкөніс дақылдарының бірі - қызанақтың ауру қоздырушыларына талдау, күресу шараларын жасау.Сонымен қатар қызанақ зиянкестерінің түрлерін анықтау және олармен күресу шараларының тиімділерін зерттеуге арналған.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері
Түркістан облысы Түркістан ауданына қарасты шаруа қожалық егістік алқабы мен жылыжайда өсірілген қызанақ дақылының ауру қоздырғыштары мен олардың зиянкестерін зерттеу жұмысымыздың мақсаты болып табылады.
Жоғарыда айтылған мақсатқа байланысты бұл жұмыста алдымызда мынадай нақты зерттеу міндеттері тұрды:
1. қызанақ дақылының ауру қоздырушыларының биологиялық ерекшеліктерін, өсіп дамуын анықтау.
2. қызанақ дақылының негізгі зиянкестерін анықтау және олармен күресу шараларының тиімділігін анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы
Алғаш рет Түркістан облысы Түркістан ауданы жағдайында өсірілген қызанақты зақымдайтын микроорганизмдер мен зиянкес түрлерінің ерекшеліктері, оларға тиімді күресу шаралары анықталды.
Зерттеудің практикалық құндылығы
Қызанақтарды зиянкестер мен аурулардан қорғамай сан және сапа жағынан толыққанды өнім алуға болмайды. Ал өсімдіктерді қорғау зиянкес буынаяқтыларға, кенелерге және ауру қоздырғыш микроорганизмдерге кері әсер етуші барлық факторларды қолдануға негізделген. Бұлар агротехникалық және санитарлық алдын-алу іс-шаралары, биологиялық және химиялық әдістер. Соның ішінде биологиялық әдістер адамға, өсімдікке, көкөністерге кері әсер етпейді. Олар ақырын әсер етсе де, көпке дейін зиянды жәндіктердің, зиянды микроорганизмдер санын ұзақ уақыт көбейтпей тұрады.
1 ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
1.1 Дақылдың ботаникалық сипаттамасы
Қызанақ Алқа тұқымдасының (Solanaceae) Lycopersicum Tourn туысына жатады. Негізгі түрі - қарапайым қызанақ-Lycopersicum esculentum Mill., аталған туыста ең маңызды орын алады. Lycopersicum esculentum Mill қызанағы ішінара 3 түрге бөлінеді: кәдімгі қызанақ vulgare - жапырақтары орташа немесе ірі, таққауырсынды тілінген; ірі жапырақты - grandifolium, орташа көлемді өсімдік, жапырақтары ірі, картоптың жапырақтарына ұқсас; діңді-validum, аласа, орташа қуатты , көпжапырақты өсімдік. Сабақтары тік, жапырақтары қысқа сапты, қатпарлы. Қызанақтың барлық өсірілетін сорттары бір жылдық, ал белгілі бір жағдайларда - екі жылдық және көпжылдық. Томаттың сабағы доғал, тік. Көптеген бұтақтар пайда болған кезде және жемістердің ауырлығымен ол иіліп, жатып қалады. Негізгі және бүйір өркендері гүл шоғырымен аяқталады. Гүл шоғыры әр түрлі өркендердің жоғарғы бүршіктерінен ғана қалыптасады. Топыраққа сеуіп егілген қызанақта айқын кіндік тамыр жүйесі байқалады ; көшеттік әдіспен өсіргенде тамыр жүйесі негізінен 15-25 см тереңдікте орналасқан көлденең бүйір тамырларынан тұрады. Жапырақтары кезектесе орналасқан. Кәдімгі қызанақтың жапырақтары қарапайым, таққауырсынды тілінген, қарапайым құрылымды, сабағының түбі жағында аз тілімделген, ал өсімдіктің орта және жоғарғы бөліктерінде күрделірек. Қызанақтың діңді (штамбалық) сұрыптарының жапырақтары қалың, қара - жасыл түсті және қатты гофрленген. Дұрыс пішінді гүлдер әдетте шашақ деп аталатын шырмауық гүлшоғырына жиналған. Қызанақтың гүлшоғырлары қарапайым және күрделі болуы мүмкін. Күрделі гүлшоғырлары бір немесе бірнеше рет тармақталған. Қарапайым гүлшоғырлар әдетте 7-9 гүлдерден тұрады. Күрделі гүлшоғырларда гүлдердің саны 100-ден көп болуы мүмкін, бірақ олардың барлығы жеміс байламайды. Өсімдік көптеген түйіндерді толық қалыптасуына қажет пластикалық заттармен көбінесе қамтамасыз ете алмайды, сондықтан гүл шоғырындағы гүлдердің басым саны ашылмай тұрып төгіліп қалады.. Қызанақ жемісі-шырынды жидек. Пішіні - жалпақ, доғал, эллипс тәрізді, қара өрік тәрізді, алмұрт тәрізді, шие тәрізді және т. б. Оның ішкі бөлігін бүтіндей шырынды плацента алып жатыр. Тұқымдары жеміс пісу кезеңінде плаценталық тіннің бұзылған жасушаларының құрамы есебінен түзілетін сілікпе массасына (пульпаға) батырылған. Жемістің салмағы едәуір шектерде ауытқиды-қызанақтың жекелеген сорттарында ол 1 кг - ға жетсе, ал жабайы қарақаттәрізді қызанақ жемісінің салмағы -1 г. Ұсақ жемістер аз камералы (2-5 камера), орташа камералы (6-9 камера) болады.. Ірі жемістерде камера саны 9 дан жоғары.Ұрықтың массасы мен камералығы - маңызды сорттық белгілері болып табылады. Камералары көбейген сайын жемістердің көлемі де артады, олардың еттілігі мен сапасы артып, тұқымның шығуы біршама азаяды. Төменгі (бірінші) қабаттағы алғашқы пайда болған жемістерде өсімдіктің орта және жоғарғы қабаттарына қарағанда камералар саны көп болады. Ұрықтың дамуы екі фазадан тұрады: гүлденуден кейін 30 күн өседі, содан кейін 10-15 күн бойы піседі, көптеген сорттардың жасыл бояуы алдымен қоңырға, содан кейін қызғылт түске және ақыр соңында қызылға өзгереді, өсуі жалғаса береді. Егер жасыл жемістердің салмағы 100% - ды құраса, онда қоңыр болып пісіп-жетілген кезде салмағы 7% - ға, ал қызғылт күйінде-9% - ға артады.Кейбір сорттардың жемістері қызғылт, сары, күлгін түсті. Мұндай сорттар балғын күйінде тұтыну үшін жиі қолданылады, көбінесе жеке бақшаларда өсіріледі [2].
1.2 Қызанақтың биологиялық ерекшеліктері
Қызанақтың мол өнімін алуда су өте маңызды рөл атқарады. Өсімдіктердегі барлық тіршілік процестері судың белсенді қатысуымен өтеді: көмірқышқылынан және судан тиісті температурада және өсімдіктерде минералдық заттар болған кезде жемістерді қалыптастыру үшін қажетті органикалық заттар түзіледі. Топырақта су жетіспеген жағдайда фотосинтез және өсімдіктегі өсу процестері әлсірейді. Қызанақ үшін топырақтың ең жақсы көрсеткіші толық ылғалдылықтың 75...80% құрайды. Өсімдіктердің қалыпты дамуы үшін ауаның ылғалдылығы да үлкен маңызға ие, оны жасанды түрде қорғалған топырақта ұстауға болады (парниктерде, пленкалы жабындарда, жылыжайларда) және ашық грунтта (өсімдіктерді суару кезінде ауаның жерге жақын қабатындағы ылғалдылығы). Қызанақ үшін ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 45...60% шегінде болады. Қызанақтарда ауаның жоғары ылғалдылығы (70% - дан жоғары) болғанда, қиярға қарағанда, гүлдердің тозаңдануы төмендейді: олардың гүлдері түсіп, өсімдіктер көптеген саңырауқұлақ ауруларына шалдығады. Көшеттер "қара мойнақпен", ересектер - кладоспориозбен, фитофторозбен ауырады. Ауаның жоғары ылғалдылығы кезінде өсімдіктер ұзынына өсіп кетеді, транспирация төмендейді, яғни судың өсімдіктерден булануы ондағы минералдық және органикалық заттардың қозғалысын әлсіретеді, бұл өнімге теріс әсер етеді [3].
Басқа өсімдіктер сияқты қызанақ үшін минералды қоректенудің негізгі элементтері азот, фосфор және калий болып табылады. Азот өсімдіктердің өсуін күшейтеді.. Бұл элемент жеткіліксіз болғанда, олар өсуін баяулатады, жас жапырақтары бозғылт-жасыл түске боялады. Азоттың мөлшері артық болғанда қызанақтың майлануы байқалады; сабақтар қуаттанады, жапырақтары - қанық жасыл, өсімдіктер кеш гүлдеп, жемістердің пісуі кешеуілдейді. Фосфор жеміс байлайтын мүшелердің дамуына әсер етеді. Фосфордың жетіспеушілігіне қызанақ әсіресе көшет кезінде сезімтал. Бұл элемент жетіспесе өсімдік күлгін түске боялады. Өсімдікте фосфордың жетімсіздігі оның топырақта жеткілікті мөлшерде болса орын алуы мүмкін. Бұл төмен температураларда томаттың тамыр жүйесі фосфорды өте нашар сіңіруімен байланысты. Калийді қызанақ азот пен фосфорға қарағанда көп тұтынады. Әсіресе, жемістер жетілу кезінде калий өте қажет. Осы элемент жетіспеген жағдайда жапырақтары бұралып, өсімдік фитофторозға шалдықты деп қателеседі. Осы кезеңде өсімдіктерді фосфорлы тыңайтқыштармен қоректендіру жапырақтардың бұралуын күшейте түседі. Егер жапырақтары ширатылған болса, онда жемістердің өсуі кезінде фосфорды қосымша жемнің құрамынан шығарады, ал калий тыңайтқыштарының үлесін арттырады. Қызанақты калиймен жеткілікті жабдықтау өсімдіктердің суыққа, ауруларға төзімділігін арттырады және жемістердің сапасын жақсартады [4].
Қызанақтың өсуі мен дамуына әсер ететін негізгі микроэлементтер: марганец, бор, мыс, магний және күкірт. Оларды микротыңайтқыштар түрінде енгізеді. Өсімдіктердегі микроэлементтер ферментативтік қызметті күшейтеді, физиологиялық процестерді ынталандырады, басқа қоректік элементтердің түсуін реттейді және өсімдіктердің ауруларға қарсы тұрақтылығын арттырады. Қызанаққа микроэлементтерді енгізудің ең жақсы тәсілі тұқымдарды осы элементтердің бірінің ерітінділерінде суландыру болып табылады. Микроэлементтерден мыс- мыстың күкірт қышқылы түрінде, марганец - күкірт қышқылды марганец түрінде, бор - бор қышқылы түрінде пайдаланылады. Тұқымдарды суландыру үшін 0,1% ерітіндіні дайындайды,ол үшін осы микроэлементтердің бірін бір литр бөлме температурасындағы суда ерітеді. Тұқымдарды бөрту үшін 12 сағатқа ерітіндіге салады. Содан кейін тұқымдарды дымқыл қаптарға салып, 20-25°С температурада өсе бастағанға дейін ұстайды. Өнген дәндерді көшетханаға себеді [5].
Қызанақ-бұл жылу сүйгіш өсімдік, оның тұқымдары 10-15°С-да өсе бастайды, өне бастаудың оңтайлы температурасы 20-25°С, өсімдіктердің өсуі мен дамуы үшін - 22-25°С күндізгі уақытта және 16-18°С түнде. Қызанақты тозаңдандыру температурасы 15 - 35°С құрайды, 15°С төмен және 35°С жоғары температурада тозаңдану болмайды. Қызанақтың өсуі мен дамуы үшін оңтайлы температура (22+-7)°С шегінде ауытқиды. 15°С ден төмендегенде гүлдену баяулайды, ал 10°С та өсімдік өсуін тоқтатады. Қызанақтың жекелеген суыққа төзімді сорттары 8°С температурада өсуді жалғастыра алады. Температураның 10°С шегінде ұзақ әсері гүлдердің түсуіне әкеледі және 10-12 күнге дейін жеміс түзілуін кідіртеді. Қызанақ жемісінің пісуі кезінде температураның 15°С тан төмендеуі олардың пісуін кідіртеді және өнімнің сапасын төмендетеді. Қызанақ өсімдіктері минус 1-2°Ста жойылып кетеді. - 0,5°С та гүлдері мен жемістері жойылады. Қызанақ өсімдігі топырақ температурасының төмендеуіне теріс әсер етеді; егер топырақ температурасы 18°С-тан 16°С-қа дейін төмендесе, онда фосфордың қызанақ өсімдігінің тамырына сіңуі 50% - ға төмендейді. Температураның одан әрі төмендеуі фосфордың сіңірілуін одан әрі азайтуға әкеледі, бұл нәтижесінде өнімділіктіңің айтарлықтай төмендеуіне әкеледі [6].
Қызанақ жарық сүйгіш өсімдіктерге жатады. Жарықтандырудың жоғары талап етілуі қысқы-көктемгі және күзгі-қысқы кезеңдерде жылыжайларда өте қатты көрінеді. Желтоқсан және қаңтар айларында жасанды жарық көздерін қолданбай көшеттерді өсіру мүмкін емес. Көшеттер үшін ең аз жарықтандыру шамамен 5000 лк құрайды. Тұқым жапырақтарының ашылуынан бастап өсімдіктің гүлденуіне дейін 4000000 лк-ны талап етеді. Кейіннен өсімдіктердің жоғары жарықтандыруға қажеттілігі, әсіресе гүлдерді ұрықтандыру және жемістердің өсуі кезінде сақталады. Тек жетілу кезеңінде оның рөлі айтарлықтай төмендейді. Б. С. Мошковтың мәліметтері бойынша, өте қуатты жарық көздерін пайдаланған кезде қызанақ 60 күннен кейін жеміс береді. Өсу және даму жоғары температурамен (және қараңғы уақытта оның төмендеуі) жоғары жарықтың үйлесуі кезінде жеделдетіледі. Жарықтың төмендеуімен температураны азайту қажет. Осы өзара байланыстың негізінде норвегиялық зерттеуші Кристофферсон қызанақ үшін жарық және температуралық режимдерді әзірледі, оларды қолдану арқылы 45 күн ішінде жоғары сапалы көшеттерді алуға болады. Қызанақ өсірілетін барлық аудандарда ашық топырақтағы табиғи жарықтандыру шарттары оның қажеттіліктерін қанағаттандырады. Күн инсоляциясы жоғары аймақтарда өсімдіктердің өсуі әлдеқайда қарқынды жүреді, бұл пісудің ерте мерзімдерін және мол өнім алуды қамтамасыз етеді. Бұлттылық жоғары аудандарда қызанақ иілгіштігінің арқасында қолайлығы төмен жағдайларға бейімделеді және вегетациялық кезеңі қысқа сорттарды пайдалану арқылы жемістердің жақсы түсімі алынады . Жарық - фотосинтез үшін маңызды фактор. Өсімдіктердің, әсіресе жылыжайларда (жарығы аз жерлерде) өсетін, вегетативтік және репродуктивті мүшелерінің өсуі оның қарқындылығына тікелей байланысты. Жарықтың жетіспеушілігінен жапырақтар көмірқышқыл газын аз сіңіріп, өсімдіктердің дамуы едәуір тежеледі [6, 121].
Вегетативтік өсу үшін ең аз жарықтылық 2000-2500 лк, ал генеративтік органдар үшін - 5500-6000 лк құрайды; жалпы жарықтық дәрежесі жоғары болған сайын, жемістердің пісуі жеделдейді. Қызанақтың фотопериодикалық реакциясы туралы мәліметтер қарама-қайшы. Кейбіреулер оны ұзын күндік өсімдік деп санайды, басқалары - қысқа күндік, үшіншілері фотопериодикалық бейтарап деп есептейді. Алайда, қатаң бақыланатын жағдайларда алынған деректер оны ұзын күндік өсімдік екенін дәлелдейді [7].
Қызанақ топырақтың ауамен қамтамасыз етілуін талап етеді. Тамыр жүйесі оттегімен үнемі қамтамасыз етуді қажет етеді. Оның жетіспеушілігі су мен қоректік заттардың өсімдікке сіңірілуін қатты төмендетеді. Минералды қоректену элементтерін сіңіру тамыр жүйесінің белсенділігіне байланысты, ал ол өз кезегінде топырақтағы оттегі мөлшеріне тәуелді.. Өсімдіктерді көмірқышқыл газымен қамтамасыз ету де маңызды. Фотосинтез процесінің қарқындылығы оның сіңіру дәрежесіне байланысты. Ауа құрамында СО2 жоғары болуы өсімдіктердің өсуін белсендіреді, ұрықтандыруды жақсартады, өнімді едәуір арттырады. Алайда, СО2 жоғары шоғырлануын қолданудың тиімділігі көбінесе өсімдіктердің басқа факторлармен қамтамасыз етілуіне, сондай-ақ қолданылатын агротехниканың деңгейіне байланысты. Топырақ құнарлы және борпылдақ болуы қажет, жарықтығы-жоғары, температуралық режим - тиімді болғаны дұрыс. Бұтақсыздандыруды кешігіп жасалғанда (ұзындығы 20 см асып кеткенде) СО2 оң әсері үнемі азаяды . Басқа қолайлы жағдайларда оның концентрациясы әдетте ауадағы көмірқышқыл газынан 5-10 есе жоғары болғаны жақсы [8].
Гүлдер саны үлкен шектерде өзгереді: жеті-он гүлдері бар өсімдіктер азгүлділер, ал 10-20 және одан да көп гүлдері барлар көпгүлділер деп аталады. Шырмауық құрылымы бойынша борпылдақ және тығыз, ұзын және қысқа болуы мүмкін. Қызанақ гүлдері ұсақ, қызыл емес, сары түстің түрлі реңктері бар, қосжынысты, одан да көп болуы мүмкін (16-18 дейін), және де олар бірігіп кетуі де мүмкін. Қызанақтың тозаңқаптары бойлық саңылаумен ашылады және тозаң ақшыл-жасыл түсті аналық аузына түседі. Гүлдер өздігінен тозаңдануға бейімделген, бірақ жәндіктер арқылы айқас тозаңдануы да мүмкін. Қорғалған топырақта осы мақсаттар үшін түкті аралар қолданылады. Ұрықтың салмағы бойынша сорттар үш топқа бөлінеді: салмағы 50-60 г майда жемісті; 60-80 г орташа салмақты жемістер; ірі жемістілердің салмағы 80 г және одан жоғары (әуесқойлық сорттарда 400 г-2,5 кг болады). Ұрықтың беті тегіс және қырлы болуы мүмкін. Гүлден жеміс піскенге дейінгі кезең сорты мен өсіру жағдайларына байланысты 45-65 күнді құрайды. Жетілу кезеңдері түсі бойынша ерекшеленеді: жасыл, ақ (ақшыл), қоңыр, қызғылт және қызыл. Жемістерді жеуді пайдалану мақсатына байланысты жетілудің әртүрлі сатыларында жүргізеді. Қызанақтың көптеген сорттары мен будандарының жеміссабағы маңында қара-жасыл дақ бар, ол ұрықтың пісуін қатты тежейді, ал жетілген түрінде ол аз боялған. Дегенмен, Белый налив-241 сұрыпты қызанақтардың жемісі жасыл болмайды, оның жемістері пайда болған сәттен бастап ақ түсті болады. Сұр түсті мамығы бар қызанақ тұқымының салмағы 1000 дана - 2,5-5 г, яғни 1 г-да 200-280 дана бар. Қызанақтың көпкамералы жемістері азтұқымды, ал , азкамералылар - көптұқымды болады. Тұқым 6-8 жыл және одан да көп уақыт бойы өнгіштігін сақтайды [7, 93].
Қызанақ өсімдігінің өсу процесінде бірінші болып ең төменгі жапырақтың қолтығынан өгей бұтақшалар және ең соңғы болып - гүлшоғырының астындағы жапырақтың қолтығынан өгей бұташалар пайда болады. Жасы бойынша алғашқы бұташалар ең жас болуына қарамастан, өсу және даму күші бойынша ол қалғандарынан күштірек, оның ішінде ерте пайда болған төменгі өркен де кіреді. Средние побеги мало развиты, бұл өсімдіктерді шабу кезінде ескерілу қажет. Егер екі сабақты өсімдік қалыптасса, онда гүлшоғырының астынан дамыған жоғарғы бүйірлік өркен екінші сабақ ретінде қалдырылады. Егер өсімдікте үшінші өркенді қалдыру керек болса, онда әдетте төменгі бүйірлік өркендердің бірі алынады [2, 236].
1.3 Қызанақты өсірудің ерекшеліктері
Қызанақ жылу сүйгіш дақылдар ретінде құнарлы қышқылды емес (бейтарап) топырақтарда орналастырылады. Қызанақ үшін жақсы алғы егістер -қияр, ерте пісетін қырыққабат,пияз, бұршақ. Оны картоптан, қызанақтан, баклажаннан кейін егуге болмайды, өйткені бұл дақылдар бірдей ауруларға шалдығады. Қызанақтың астына топырақты негізгі өңдеу (25-27 см тереңдікке) күзде жүргізіледі және бір мезгілде жүйектеді дайындайды. Ерте көктемде оларды қопсытады немесе бөлектейді, органикалық (6-8 кгм2) және фосфор-калий тыңайтқыштарын енгізеді. Көшетті отырғызу алдында жүйекке азотты тыңайтқыштар себіледі және бітеді. Әдетте қызанақтың минералдық тыңайтқыштарға жылдық қажеттілігінің 70-80% ғана береді, ал қалғандары көшеттерді отырғызу кезінде және қосымша құнарландыру үшін шұңқырларға енгізеді. Орташа дақылданған шымды-күлденген топырақтарда қызанақ астына (әсер етуші заттың гм2): азот 3-9, фосфор - 12-16, калий 6-12 енгізу қажет. Топырақтың түріне, оның өсіп - өну дәрежесіне, онда қоректік заттардың болуына байланысты тыңайтқыштардың мөлшері әр түрлі (кесте. 1.). Қызанаққа төмен пайыздық минералды тыңайтқыштар (бау-бақша, гүл және жеміс-жидек қоспалары) қажет емес [9].
Кесте 1. Әр түрлі топырақтағы қызанаққа арналған минералдық тыңайтқыштардың үлгі нысандары (өнімділігі 2 кгм2), гм2
Топырақ
Тыңайтқыштар
Мочевина 46%-
Дық
Екі есе супер- фосфат 45%-дық
Хлорлы ка- лий 55%-дық
шымды-күлденген
су жайылмасының топырағы
7-20
7-13
27-35
22-29
11-22
16-27
Көшетті топыраққа егу алдында оны мұқият тексереді. Ауру, әлсіз және екіге бөлінген сабақтары бар өсімдіктер жарамсыз болады, өйткені соңғылары әлсіз бірінші сабағын өседі де баяу дамиды. 6...8 жапырақтары және бір гүл шоғыры бар қызанақтың дайын көшеттерін 2 қатарда, 25...30 см қатар өсімдіктер арасындағы қашықтықпен, 50...60 см қатарлар арасында орналастырады. Тамырдың топырағы тығыз қысылады, бұл жағдайда сабақ түбінде төбешік қалдырмайды. Өсіп кеткен көшетті (сабақтарының ұзындығы 50 см және одан да көп) жүйекке еңкейіп, ұшын солтүстікке қарай бағыттайды. Сабақ қосымша тамыр пайда болғанға дейін 2-4-жапырақ деңгейіне дейін көміледі. Отырғызу кезінде жүйектер көп суарылады. Көшетті отырғызу кезінде пайда болған топырақ қыртысын жояды, одан әрі топырақ үнемі қопсытылады (7...8 күннен кейін). Бұл қосымша тамырлардың өсуіне ықпал етеді, топырақтың жылу режимін жақсартады және жемістердің ауруын төмендетеді. Қызанақ сирек, бірақ мол суарылуы қажет. Көшетті 1 м2 отырғызу кезінде 10...15 л су, гүлдеу кезінде - 15...20 лм2, байлам пайда болған кезде - 30 лм2 дейін жұмсайды. Суарылғаннан кейін топырақ қопсытылады, ал жеміс салған кезде өсімдіктерді қосымша шабықтайды. Ылғалдың жетіспеуі қызанақ жемісінің шірігін, ал артықтығы - сұр шірікке және фитофторозбен зақымдануға әкеледі. Одан әрі минералды тыңайтқыштармен және микротыңайтқыштармен қоректендіреді [9, 89].
Жергілікті тұтынуға арналған қызанақтар сортқа тән бояуды п алғаннан кейін техникалық пісіп-жетілу фазасында жиналады. Экспортқа арналған немесе неғұрлым ұзақ тасымалдауға жататын қызанақтар мынадай белгілермен сипатталатын экспорттық пісіп-жетілу фазасында іріктеледі: жемістер толығымен қалыптасқан және ұшында қызғылт түске бояла бастаған немесе онда кішкене қызғылт жұлдыз тәрізді дақ пайда болған, ал ұрықтың ішкі бөлігі кесіндіде, әсіресе тұқымның жанында қызғылт түскебоялған болса болды. Бұл жағдайда алынған қызанақтар тек бірнеше күн ішінде пісіп жетіледі [10].
1.4Қызанақ сорттары мен будандары
Қызанақ сортиментінің негізін детерминантты және жартылай детерминантты сорттар мен гибридтер құрайды. Олар морфологиялық және шаруашылық жағынан ерекшеленеді. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығына байланысты (өскіндердің пайда болуынан бастап қайта жинауға дейін) қызанақ сорттары ерте пісетін (85...110 күн), орташа пісетін (110...120 күн) және кеш пісетін (120 күн және одан да көп) болып бөлінеді. Ерте сорттардан ашық топырақтағы ең үлкен алқаптарды Агата, тез пісетін Волгоградский 323, Искорка, тез пісетін Сибирский , Свитанок, Утро, Лунный сорттары алады. Орташа ерте пісетін сорттардан көбінесе Венетаны, Викторинаны, Драгоценность 341 және т.б. пайдаланады. Орташа пісетін сорттарға Новинка Приднестровья, Факел сорттары жатады, кеш пісетіндерден - Волгоградский 595, Ермак, Олимпиец, Титан сорттары бар. Машиналық жинауды көздейтін қарқынды технология үшін Венета, Волгоградец, Ермак, Лебяжинский, Моряна, Новинка Кубани, Новичок, Олимпиец, Прометей және т.б. сорттарын қолданады немесе ұсынады. Сорттардың барлық түрлілігінен көлемі үлкен емес және аласа бойы бар карлик пішінді және байлауға және бұтақсыздандыруды қажет етпейтін, сабақтары діңді, жатаған болмайтын карлик деп аталатын қызанақ түрі бар. Карлик қызанақтарға Белый налив 241, Грунтовый грибовский 1180, Искорка, Факел және т.б. сұрыптары жатады. Шаруашылық құнды белгілері бойынша қызанақтың барлық сорттарын үш топқа бөлуге болады: балғын күйінде тұтынылатын және тасымалдауға арналған; консервілеу үшін (тұтас жеміс консервілеу, шырынды алу, томат - паста және пюре); кешенді пайдалану үшін [2, 56]. Қызанақ селекциясы бойынша көкөніс шаруашылығы ҒЗИ - мен бірлесіп жұмыс істеу барысында кәсіпқойлар мен әуесқойларға арналған перспективалы сорттар жасалды. Оның ішінде механикаландырылған жинау үшін орташа пісетін сорттар жарамды: Станичник, Балтимор, Краснодарье [11].
Қызанақ өндірісінің ең маңызды кезеңдерінің бірі - қажетті будандарды таңдау. Қайта өңдеуге арналған гибридтер жоғары өнімді, механикаландырылған жинау, қайта өңдеу технологиясы талаптарына жауап беруі тиіс. Қызанақтарды механикаландырылған жинау, әдетте, бір реттік, сондықтан будандар құнарландырылған жеміс түзетін және бір уақытта пісетін, жемістің жеміс сабағынан оңай ажырайтын болуы тиіс. Қызанақ жемістері тығыз, механикалық зақымдануға төзімді, көлемі мен пішіні бойынша біртекті, ашық түсті, құрғақ заттары жоғары болуы тиіс.
1.5Қызанақтың микрорганизмдік аурулары
Қызанақ қара мойнағы. Қоздырғыш - Рythium debaryanum Hesse саңырауқұлағы. Көктемде көшетті өсіру кезеңінде тамыр мойнында тартылу мен қарайған дақ көрінеді, көбінесе бүкіл сабақты құрсаулап алады; жапырақтарда ұсақ қара дақтар пайда болады. Қатты зақымдалғанда өсімдіктердің жатып қалуы мен солуы байқалады. Шірік өсімдіктің тамырына өтіп, өлуіне әкелуі мүмкін. Қоздырғыштар-топырақтық сапрофитті саңырауқұлақтар. Күрес шаралары: пикировкалы жәшіктерде тек қана таза топырақты пайдалану немесе оны мыс купоросымен (10 л суға 5 г) дезинфекциялау, хлорлы ыдыстар мен мүкәммалды (10 л суға 200 л) бір мезгілде дезинфекциялау; тұрақты орынға түсіру кезінде көшетті іріктеу; зақымданған өсімдіктерді алып тастау және топырақты марганец қышқылды калий ерітіндісімен (10 л суға 3 г) суару, сабақ түптеріне суарғаннан кейін құмды 2 см биіктікке дейін үйу; егістің тым жиі , ылғалдылықтың жоғары және температураның күрт ауытқуының болмауын қамтамасыз ету [20].
Фитофтороз. Фитофтороздың қоздырғышы-Phytophthora infestans Dby ретті Peronosporales оомицеті. Бұл қызанақтың ашық топырақта және пленкалы жылыжайларда негізгі ауруы. Ашық топырақта соңғы сортты қызанақ зақымданады, өйткені фитофтороздың дамуына қолайлы жағдайлар жаздың екінші жартысында және күзде, күндіз жылы ауа райы (20...22ºС) болғанда, ал түндер суық (10...12ºС) болғанда пайда болады. Бұл ретте пайда болатын шық тамшылары қоздырғыштың споралауын қалыптастыруға және жұқтыру процесіне ықпал етеді.
Жапырақтардың ақ дақтылығы. Қоздырғышы-Septoria lycopersici Speg саңырауқұлағы. Қызанақты жазғы-күзгі кезеңде зақымдайды. Тұрақты орынға отырғызылған өсімдіктерде жапырақтар мен сабақтарда, сирек жемістерде өсе бастаған сәттен бастап ортасында қара жиегі және қара нүктелері бар ақшыл түсті ұсақ дөңгелек дақтар пайда болады [19]. Төменгі жапырақтарынан ауру жоғарғы қабатқа беріледі [20]. Ауру балконда, веранда немесе парникте өсірілген көшеттерді де зақымдайды. Жалғыз дереккөз - ауру өсімдіктердің қалдықтары, сондай-ақ нарықта сатып алынған бүлінген көшет. Күрес шаралары. Дақылдарды кезектестіру қажет: көшетті өсіру үшін топырақты ауыстыру, ашық топырақтан көшетті пайдалану кезінде карантин сақтау; аурудың алғашқы белгілері пайда болған кезде өсімдіктерді 1% - дық күрең сұйықтығымен (100 г мыс купоросы және 10 л суға 100 г әк) бүрку, қызанақты тік шпалерге байлау [19, 83].
Вертициллезді солу. Қоздырғыш-Verticillium aibo-atrum Reinke et Ber-thold, (Verticillium dahliae Kleb). Жапырақтары біртіндеп сарғаяды және өледі. Сабақтың кесіндісінде тамыр-талшықты бумалардың қурауы байқалады. Өсімдіктер кебеді, бірақ әдетте маусымның соңына дейін тірі қалады. Топырақтағы саңырауқұлақ дамуының оңтайлы температурасы 20-22ºС, ауа мен топырақ ылғалдылығының азаюы. Аурудың инкубациялық кезеңі 8-20 күн. Күресу шаралары: фузариозды солуға қарсы шаралармен бірдей [20, 58].
Сабақ негізінің шіруі. Dydimella lycopersici Kleb саңырауқұлағы тудырады. Сабақтарда және олардың негіздерінде қысылған қара жаралар пайда болады, олар сөлдің ағынын бұзып, ішінара немесе толық солуды тудырады. Патоген топырақтан тамыр, ауыз, эпидермис арқылы өтеді; қауырсын жұқпасы тұқымдармен беріледі,топырақта және өсімдік қалдықтарында сақталады. Ауру әсіресе сұр шіріктің сабақ түрімен үйлескенде зиянды. Күрес шаралары. Топырақты булау немесе дезинфекциялау арқылы зарарсыздандыра отырып немесе топырақты жүйелі түрде жаңарта отырып, топырақтың тазалығын сақтау қажет. Булау алдында топырақ ылғалдайды, ұңғыманы ұлғайту үшін қабаттың айналымынсыз 25-30 см жерді жыртады. Қабырғадан, қалқалардан, калориферден, шұңқырлардан топырақты күрек еніндей етіп аршиды. Құбырларды, шлангтарды орналастырады, (20- 35 см) қашықтықтан термометр датчиктерін көміп қояды. Топырақ ыстыққа төзімді пленкамен тартусыз жабылады. Оны периметрі бойынша құм салынған қаптармен нығайтады. Бу көзін қосады. 2 сағаттан кейін пленка 60-70 см көтеріледі, оның астындағы қысым 40-50 Па жоғары, бу температурасы 100-110°с болуы тиіс. Жылыжайлар буланған кезде желдетілуі керек, жұмысшылардың респираторы болуы керек. Буланатын жылыжайға кірер алдында кілемшелер 1%-дық мыс купорос ерітіндісімен немесе ас тұзымен немесе хлорлы әкпен сіңдірілуі тиіс. Өсірудің дұрыс режимін орнату, өсімдіктерге уақтылы күтім жасау қажет. Топырақтың 28°С дейін және одан жоғары жылынуына жол берілмейді. Жемістерді байлау басталғанға дейін қорғалған топырақ құрылыстарындағы ауа температурасын 19-22°С, ал жеміс беру сәтінен бастап 20-26°С, түнде 16-20°С дейін төмендетіп, ауа ылғалдылығы 60-70% болуы тиіс. Орташа суару, зақымдалған өсімдіктерді жер комасымен және тамыр жүйесімен бірге алып тастай отырып тазалау қажет [15, 61].
Жемістің ішкі некрозы. Қоздырғышы-ВТМ. Аурудың зияндылығы өнімнің төмендеуінен, жемістердің дәмдік және тауарлық сапасының күрт нашарлауынан көрінеді. Зарарланған жемістерде қоңыр түсті ұлпалардың учаскелері пайда болады. Некроз көбінесе ұрықтың түбінен басталады, оның жеміске бекітілген жерінің жанында, содан кейін шыңына қарай бөлінеді. Некроздық учаскелер ұрықтың бетін қамтымайды, бірақ ішінен түссіз эпидермис арқылы ілінеді, сондықтан ұрықтың тілуінсіз жақсы байқалады. Әлсіз, жасырын зақымдануды диагностикалау үшін ұрықтың кесіндісін оның жемісіне бекітілген жердің жанында жасау қажет. Ішкі некроздың белгілері бар жемістер көлеңкелеу және ауаның жоғары ылғалдылығы жағдайында болатын төменгі жаққыштарда жиі пайда болады. Мұндай жағдайларды жасауға өсімдіктерді тым жиі отырғызу, өсімдіктердің вегетативтік массасының артық жиналуы, азот тыңайтқыштарын бір жақты енгізу ықпал етеді. Күрес шаралары: мозаикамен бірдей, артық ауа ылғалдылығы мен төмен жарықтандырудан аулақ болу. Вакцинация ішкі некроздың дамуын және оның таралуын ескертеді [15, 87].
Қызанақ столбуры. Ауру қоздырғышы-микоплазмалық организмдер. Олардың пішіні сопақша немесе шар тәрізді, диаметрі 50-90нм. Микоплазмалық организмдер цикадалар арқылы және телу кезінде таралады. Инкубациялық кезең 30 күнге созылады. Жоғары температурада ауру қарқынды дамиды. Столбурға шалдыққан өсімдіктің төбесі мен жас өркендері қызылдау немесе күлгін түсті болады. Жаңадан шыққан жапырақтар пішінін өзгертіп (жіңішкеріп немесе папоротник жапырағына ұқсап), жоғары бағытталып, тікірейеді. Өсімдіктің төменгі жапырақтары сарғайып, жүйкелері астыңғы жағынан күлгін түске енеді. Тостағанша жапырақшалары бір-біріне қосылып, көлемі ұлғайып, пішіні "қоңырау" тәрізді болады. Гүліндегі аталықтары семіп, аналығы қысқарып, кейіпсізденеді. Күлте жапырақшалары ұсақталып, түсі көбінесе жасыл болады. Ауруға шалдыққан гүлде жеміс түзілмейді. Түйін түзілу кезінде залалданған өсімдіктің жемісі піскенде түсі қызыл-сары болып, оңың төменгі бөлігі торланып, қабығы жұқарады. Залалданған жемісте түтікті талшықтардың ксилема клеткалары қарқынды дамып, тұқым ұялары кішірейіп, тұқымдар жетілмей, әлжуазданады, кейде мүлдем түзілмейді. Жемістері қатайы, дәмсіз болады. Инфекция қоры арамшөптерде сақталып, цикадалармен тарайды
Қызанақ мозайкасы. Ауру қоздырғышы - Nicotiana virus 1 Smith. вирусы. Ол жылыжайларда және егістіктерде алқа, бұршақ тұқымдас және басқа да көптеген өсімдіктерді залалдайды. Вирус бір өсімдіктен екінші өсімдікке жұмыс қолдарымен, қолданылған құралдармен, насекомдармен (біте) таралады. Залалданған өсімдіктердің жапырақтары мозайкаланып, қоңыр-жасыл, ашық-жасыл және сары бөліктер кезектесіп орналасады. Өсімдіктің жас жапырақтары ауруға көбірек шалдығады. Кесел қарқынды дамығанда жас жапырақтар деформацияланады. Жапырақ алақаны аса тілімденіп (папоротник жапырағы сияқты) немесе жіңішке жіпшелерге бөлініп (жапырақтың жіпшеленуі), пішінін мүлдем өзгертеді. Бұл жағдайлар өсімдікке жарық жетіспей, ауа ылғалдылығы аса мол болғанда байқалады. Өсімдік ауруға ерте шалдықса жетілмеген жемістер пайда болады, өсімдіктің өсуі тежеледі, өсімдік өнімі 50%-ға дейін жоғалтуы мүмкін. Егер ауру қатты дамыса жемістер мүлдем түзілмеуі мүмкін. Инфекция қоры залалданған тұқым мен шірімеген өсімдік қалдықтарында сақталады.
Қызанақтың саңырауқұлақтық ауруларына қарсы күрес шаралары.
oo Ауыспалы егісті қолдану, қызанақты картоп егістігінен алшақ отырғызу және картоп, бұрыш, баялды өсірілген жерге қызанақты отырғызбау керек.
oo Дұрыс алғы дақылдардан кейін қызанақты отырғызу. Қызанақ дақылына жақсы алғы дақылдар: күздік бидай, қарақұмық, асбұршақ немесе көкөніс дақылдарынан пияз, қырыққабат, қияр.
oo Топырақ дезинфекциясы және жылыжайларда топырақты булау, қыздыру.
oo Отырғызар немесе себер алдында мұқият тексерілген таза көшет пен тұқымдық материалдарды қолдану.
oo Тұқымдық материалдарды дайындау (бүтін, залалданбаған тұқымдарды іріктеу, тазалау, тұқым өңдейтін препараттармен өңдеу ).
oo Тұқымдарды 48-50°С температуралық ыстық суда 20 минут ұстауға немесе тұз қышқылымен өңдеуге болады.
oo Тұқымдарды саңырауқұлақтық ауруларға қарсы фундозол 50% (5-6кгт) өңдеу өте жақсы нәтиже береді[22].
oo Қызанақ көшеттерін дұрыс дайындалған топыраққа тереңірек қазып отырғызу керек және көшеттер тығыз отырғызылмау керек.
oo Төзімді сорттар мен гибридтерді қолдану.
oo Ең алғаш ауру өсімдікті байқағанда оны жұлып, егістіктен аластату.
oo Алдын алу шарасы ретінде өсімдіктерді 1% бордо сұйықтығымен өңдеу.
oo Суару кезінде судың жапырақтарға тимеуін және судың барынша тамырына баруын қадағалау, өйткені саңырауқұлақтық ауруларға ылғал барынша қолайлы.
oo Ауа температурасы төмен болғанда суаруды барынша азайту немесе тоқтату.
oo Егістіктегі арамшөптерді үнемі жойып отыру.
oo Егістікті өсімдік қалдықтарынан тазартып отыру[21].
oo Топырақты өңдеу жұмыстары уақында орындалуы тиіс.
oo Топырақты азотты және фосфорлы тыңайтқыштармен байыту.
oo Биологиялық Триходермин, Псевдобактерин-2, Фитоцид-р препараттарын қолдану.
oo Егістікте ауру дамыған кезде тізімдегі фунгицидтермен өңдеу керек. Олар: Ридомил Голд (ә.е.з. манкоцеб+мефеноксам, 640+40гкг), Квадрис (ә.е.з. азаксистробин, 250гл), Строби (крезоксим-метил, 500гкг) тағы басқалар.
oo Өнімді уақытында, механикалық зақымдарсыз дұрыс жинау.
Қоймаға сақтауға қояр болса қойманы дұрыс таңдау керек. Қойма дезинфекцияланған, таза, желдетілген болуы шарт және жемістерді зақымданған немесе зақымданбағанын мұқият тексеріп тек зақымсыз, таза жемістерді орналастыру қажет.
Қызанақтың бактериялық ауруларына қарсы күрес шаралары
oo Ауыспалы егісті сақтау, яғни қызанақты дара дақыл ретінде қайталап егуге және алқа тұқымдас дақылдардан кейін (картоп, бұрыш, баялды) егуге болмайды. Өйткені инфекция топырақта сақталады.
oo Қызанақ үшін жақсы алғы дақыл ретінде көпжылдық шөптер, күздік бидай, бұршақ дақылдары т.б. саналады.
oo Қызанақ егістігін картоп егістігінен кем дегенде 500 м ары отырғызу.
oo Төзімді сорттар мен гибридтерді қолдану.
oo Климат жағдайына, өнімділігіне қарай отырғызылатын сортты дұрыс таңдау.
oo Жылыжай, булыжайларда топырақты булау және топырақ дезинфекциясы[20].
oo Ашық егістіктерде топырақты дұрыс дайындау.
oo Егуге немесе отырғызуға таза, жарақаттанбаған, мұқият тексерілген тұқымдық материалдары және көшеттерді қолдану.
oo Себер алдында тұқымдарды өңдеу өте маңызды шара болып табылады. Тұқымдарды 3-5%-қ ас тұзы ерітіндісінде 5 минут ұстап, араластыру және одан кейін тұқымдарды кептіру.
oo Бактериялды ауруларға қарсы тұқымдарды 20%-қ тұз қышқылында өңдеу(1л суға 250мл). Ол үшін мәрлі қапшықтарға салынған тұқымдарды ерітіндіге 30 минутқа салып қояды. Одан кейін тұқымдарды қышқылдың иісі кеткенше жақсылап шаяды. Одан басқа тұқымдарды бор қышқылына да салуға болады (1л суға 2г). 15минут салып, одан кейін таза сумен жақсылап шаю керек.
oo Топыраққа гипстеу. Әр 100м²-қа 10-13 кг гипс енгізу, одан кейін егістікті суару керек, ал қыста қар тоқтату жұмыстарын жүргізу керек.
oo Себу кезінде себу мөлшерін, мерзімін, себу жиілігін қадағалау.
oo Азотты және фосфорлы тыңайтқыштардың қолайлы мөлшерін енгізу өсімдіктің ауруға қарсы тұру қабілеттілігін арттырады.
oo Топырақта кальцийдің жетіспеуінен қолайлы жағдай туғанда төбе шірігі ауруы өршіп кетуі мүмкін, сол үшін топыраққа кльций енгізу маңызды шара болып табылады.
oo Егістікте залалданған өсімдікті бірден жұлып, егістіктен аластату керек.
oo Егістікті өсімдік қалдықтарынан және түскен қызанақ жемістерінен таза ұстау.
oo Антибиотик Аренарин қызанақтың бактериялық ауруларға қарсы тұруына өз септігін тигізеді.
oo Қызанақтарды 2% ,Фитофлавин және Фитоспорин-М-мен бүрку керек.
Қызанақтың вирустық және микоплазмалық ауруларына қарсы күрес шаралары.
oo Ауыспалы егісті сақтау, дақылдарды үнемі ауыстырып отыру.
oo Топырақты егіске дұрыс дайындау(жырту, қопсыту).
oo Жылыжай, булыжайларда топырақты дезинфекциялау және 100°С температурада 1-2 сағат бойы булау.
oo Отырғызуға, егуге сау тұқымдық материал, көшеттерді пайдалану.
oo Құрғақ тұқымдарды алғаш термостатта 50°С температурада 3 тәулік, кейін 75-80°С температурада 1 тәулік ұстау қажет. Одан кейін 1%-қ калий перманганатына 20-30 минут салып, таза сумен шаю керек.
2ЗЕРТТЕУЛЕРДІ ЖҮРГІЗУДІҢ БАҒДАРЛАМАСЫ,ӘДІСТЕМЕСІ МЕН ЖАҒДАЙЛАРЫ
2.1 Өсімдіктердің аурулары мен олардың себебі туралы жалпы мәліметтер
Өсімдік өмір сүру барысында қоршаған ортамен тікелей байланыста болады. Оның өсуі, дамуы міндетті түрде температураға, ылғалдылыққа, топырақтың химиялық құрамына, ауаға, әртүрлі фактілерге байланысты болады.
Қоршаған ортаның жағдайлары өсімдіктің керекті талаптарына сай болса, оның морфологиялық және функционалдық өзгерістері болмас еді. Кез-келген өзінің мөлшерінен асып немесе кем болса, өсімдікке басқа бөгде организмдер әсер етіп, зат алмасуы және физиологиялық қызметтері, анатомиялық құрылысы және өсімдіктің сыртқы бейнесі өзгеріп патологиялық процесс немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік сілтемелер
4
Анықтамалар
5
Белгілеулер мен қысқартулар
6
КІРІСПЕ
7
1ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
10
1.1 Қызанақтың биологиялық және зақымдану ерекшеліктері
10
1.2Дақылдың ботаникалық сипаттамасы
11
1.3 Қызанақтың биологиялық ерекшеліктері
17
1.4 Қызанақты өсірудің ерекшеліктері
17
1.5 Қызанақ сорттары мен будандары
19
1.6 Қызанақтың микроорганизмдік аурулары
2ЗЕРТТЕУЛЕРДІ ЖҮРГІЗУДІҢБАҒДАРЛАМАСЫ, ӘДІСТЕМЕСІ МЕН ЖАҒДАЙЛАРЫ
20
2.1. Өсімдіктердің аурулары мен олардың себебі туралы жалпы мәліметтер
28
2.2. Қызанақ ауруларына мониторинг жүргізу
29
2.3. Қызанақ ауруларына қарсы қолданылатын препараттар
30
2.4. Химиялық күресу шаралары
3 ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ НӘТИЖЕЛЕРІ
32
3.1 Зерттеу жүргізу шарттары, орны, материалы және әдістері
32
3.2. Эксперименттік зерттеулердің нәтижелері
39
3.3.Түркістан ауданы учаскелердегі қызанақ дақылы ауруларына қарсы қолданылған қорғау шараларының биологиялық тиімділігін анықтау
43
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
53
5 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ
58
6 ЕҢБЕК ҚОРҒАУ
61
ҚОРЫТЫНДЫ
62
Пайдаланған әдебиеттер
64
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі
Қызанақ-біздің елімізде ғана емес, бүкіл әлемде де негізгі көкөніс дақылдарының бірі. Оны Африка мен Америкада, Канада мен Жапонияда, Орта Азия мен Еуропаның солтүстігінде табысты өсіреді. Бұл дақылдың жоғары экологиялық тиімділігі мен өнімділігімен, жемістерінің жақсы дәмдік қасиеттерімен түсіндіріледі. Қызанақ - еліміздің сүрлеу өнеркәсібі үшін де негізгі шикізат көзінің бірі. Қазіргі заманғы өңдеу технологиясы қызанақ өнімдерінде биологиялық құнды заттардың 80% - дан астамын сақтауға мүмкіндік береді. 1 кг жаңа піскен қызанақ жемістерінің құрамында (мг): 250-300 - С витамині (аскорбин қышқылы), 15-17 - А провитамині (β-каротин), 1-1,2 - В1 витамині (тиамин), 0,5-0,6 - В2 витамині (рибофлавин), 4,1-4,5 - РР витамині (никотин қышқылы), 0,75 - В9 витамині (фолий қышқылы) және 0,04 - N (биотин) болады.
Қызанақ және басқа да пайдалы заттарға бай. Жемістерде көп мөлшерде қант (2,5-3,5%), органикалық қышқылдар (0,4-0,6%), майлар мен эфир майлары (0,2%), әртүрлі минералды тұздар бар. Қызанақ жемістері фитонцидтік қасиеттерге ие - оларда 3-5 мг% томатин бар. Жаңа піскен жемістерге, ал консерві өнеркәсібіне қажеттілікті қанағаттандыру үшін шикізатта қызанақ өндірісінің көлемін таяудағы жылдары 8,5-9 млн. тоннаға дейін жеткізу қажет, оған тек қана қызанақ өсірудің қарқынды технологиясын енгізу негізінде өнімнің өзіндік құнын бір мезгілде төмендете отырып, дақылдың шығымдылығын өсіру есебінен ғана қол жеткізуге болады.
Бақша өсімдіктері, яғни көкөніс шаруашылығы ауыл шаруашылығының саласы ретінде өзіндік ерекшеліктерге ие; солардың ең бастылары:
- Көкөністерді егістік жағдайында өсіру (ашық топырақтағы көкөніс шаруашылығы) және жасанды микроклимат жағдайында өсіру (қорғалған топырақтағы көкөніс шаруашылығы);
- Көшетпен өсіру әдісі кеңінен қолданылады, өсімдіктер алдын ала оңтайлы қоректік алаңда (аз көлемдегі) өсіріліп, кейіннен көшеттеліп отырғызылады, сондай-ақ көктету, тежеу, өсіру және дозалау жұмыстары жүргізіледі;
- Көкөністерді егу қалалар мен өндірістік орталықтар маңайындағы онша үлкен емес жерлерде шоғырландырылады, сонымен қатар жерді тиімді пайдаланумен қатар, арасында қайталап және тығыздап егу жөнінен өндіріс егістік жұмыстарына қарағанда жоғары өнімді болып келеді.
Адамзаттың тағамына пайдалану үшін өсірілетін екпе өсімдіктердің жалпы түрлері 200-дің шамасында. Осының ішінде 100 ден астамы көкөніс дақылдары. ТМД елдерінде көкөніс дакылдарының 70-тен астамы, ал Қазақстанда 50-ге жуығы өсіріледі. ҚР Тағамтану Академиясының мәліметтеріне сай, әр адам жылына орта есеппен 126 кг түрлі көкөніс дақылдарын пайдалану қажет екен. Қазақстандағы көкөніс дақылдарының жыл сайынғы егістік көлемі 110-115 мың га шамасында, оның - 20-22 мың га оңтүстік облыстардың еншісінде. Көкөністердің барлық түрлерінен алынатын жалпы түсім 2,2-2,5 млн.тоннаға дейін. Көкөніс дақылдарының орташа өнімділігі - 17-20 тга аралығында, бұл көрсеткіш олардың өсіру аймақтарына, түріне, сорттық ерекшеліктері мен агротехнологиясына байланысты 10-12-ден 30-35 тга дейінгі аралықта ауытқиды [1].
Аурулар мен зиянкестер көкөністерге үлкен зиян келтіруі мүмкін, сондықтан бақшада түрлі санитарлық алдын алу шараларын: арамшөптерді дер кезінде алып тастау, ауру көкөністерді құрту және учаскеде тазалықты сақтау жұмыстарын іске асыру қажет. Сабан, түрлі жәшіктер және қаптар секілді заттарды қалдырмау керек, олар кемірушілердің тіршілік ортасы болуы мүмкін. Қыста қоректендіре, көктемде жайлы ұя жасай отырып, учаскеге құстарды үйір ету қажет. Қияр және қызанақ көшеттерін өсіретін жерге гүлді өсімдіктерді өсірмеу керек, себебі олар зиянкестер мен аурулардың таралу көздері болуы мүмкін. Көшетті отырғызар кезде мұқият қарап, қандай да бір аурудың белгілері байқалса, ондай көшеттерді іріктеп алып, бірден жою керек.
Бақша өсімдіктерінің зиянкестері және олармен күрес шаралары жайлы мәселелер аз зерттелген. Сондықтан да біздің зерттеу жұмысымыз маңызды көкөніс дақылдарының бірі - қызанақтың ауру қоздырушыларына талдау, күресу шараларын жасау.Сонымен қатар қызанақ зиянкестерінің түрлерін анықтау және олармен күресу шараларының тиімділерін зерттеуге арналған.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері
Түркістан облысы Түркістан ауданына қарасты шаруа қожалық егістік алқабы мен жылыжайда өсірілген қызанақ дақылының ауру қоздырғыштары мен олардың зиянкестерін зерттеу жұмысымыздың мақсаты болып табылады.
Жоғарыда айтылған мақсатқа байланысты бұл жұмыста алдымызда мынадай нақты зерттеу міндеттері тұрды:
1. қызанақ дақылының ауру қоздырушыларының биологиялық ерекшеліктерін, өсіп дамуын анықтау.
2. қызанақ дақылының негізгі зиянкестерін анықтау және олармен күресу шараларының тиімділігін анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы
Алғаш рет Түркістан облысы Түркістан ауданы жағдайында өсірілген қызанақты зақымдайтын микроорганизмдер мен зиянкес түрлерінің ерекшеліктері, оларға тиімді күресу шаралары анықталды.
Зерттеудің практикалық құндылығы
Қызанақтарды зиянкестер мен аурулардан қорғамай сан және сапа жағынан толыққанды өнім алуға болмайды. Ал өсімдіктерді қорғау зиянкес буынаяқтыларға, кенелерге және ауру қоздырғыш микроорганизмдерге кері әсер етуші барлық факторларды қолдануға негізделген. Бұлар агротехникалық және санитарлық алдын-алу іс-шаралары, биологиялық және химиялық әдістер. Соның ішінде биологиялық әдістер адамға, өсімдікке, көкөністерге кері әсер етпейді. Олар ақырын әсер етсе де, көпке дейін зиянды жәндіктердің, зиянды микроорганизмдер санын ұзақ уақыт көбейтпей тұрады.
1 ӘДЕБИЕТТІК ШОЛУ
1.1 Дақылдың ботаникалық сипаттамасы
Қызанақ Алқа тұқымдасының (Solanaceae) Lycopersicum Tourn туысына жатады. Негізгі түрі - қарапайым қызанақ-Lycopersicum esculentum Mill., аталған туыста ең маңызды орын алады. Lycopersicum esculentum Mill қызанағы ішінара 3 түрге бөлінеді: кәдімгі қызанақ vulgare - жапырақтары орташа немесе ірі, таққауырсынды тілінген; ірі жапырақты - grandifolium, орташа көлемді өсімдік, жапырақтары ірі, картоптың жапырақтарына ұқсас; діңді-validum, аласа, орташа қуатты , көпжапырақты өсімдік. Сабақтары тік, жапырақтары қысқа сапты, қатпарлы. Қызанақтың барлық өсірілетін сорттары бір жылдық, ал белгілі бір жағдайларда - екі жылдық және көпжылдық. Томаттың сабағы доғал, тік. Көптеген бұтақтар пайда болған кезде және жемістердің ауырлығымен ол иіліп, жатып қалады. Негізгі және бүйір өркендері гүл шоғырымен аяқталады. Гүл шоғыры әр түрлі өркендердің жоғарғы бүршіктерінен ғана қалыптасады. Топыраққа сеуіп егілген қызанақта айқын кіндік тамыр жүйесі байқалады ; көшеттік әдіспен өсіргенде тамыр жүйесі негізінен 15-25 см тереңдікте орналасқан көлденең бүйір тамырларынан тұрады. Жапырақтары кезектесе орналасқан. Кәдімгі қызанақтың жапырақтары қарапайым, таққауырсынды тілінген, қарапайым құрылымды, сабағының түбі жағында аз тілімделген, ал өсімдіктің орта және жоғарғы бөліктерінде күрделірек. Қызанақтың діңді (штамбалық) сұрыптарының жапырақтары қалың, қара - жасыл түсті және қатты гофрленген. Дұрыс пішінді гүлдер әдетте шашақ деп аталатын шырмауық гүлшоғырына жиналған. Қызанақтың гүлшоғырлары қарапайым және күрделі болуы мүмкін. Күрделі гүлшоғырлары бір немесе бірнеше рет тармақталған. Қарапайым гүлшоғырлар әдетте 7-9 гүлдерден тұрады. Күрделі гүлшоғырларда гүлдердің саны 100-ден көп болуы мүмкін, бірақ олардың барлығы жеміс байламайды. Өсімдік көптеген түйіндерді толық қалыптасуына қажет пластикалық заттармен көбінесе қамтамасыз ете алмайды, сондықтан гүл шоғырындағы гүлдердің басым саны ашылмай тұрып төгіліп қалады.. Қызанақ жемісі-шырынды жидек. Пішіні - жалпақ, доғал, эллипс тәрізді, қара өрік тәрізді, алмұрт тәрізді, шие тәрізді және т. б. Оның ішкі бөлігін бүтіндей шырынды плацента алып жатыр. Тұқымдары жеміс пісу кезеңінде плаценталық тіннің бұзылған жасушаларының құрамы есебінен түзілетін сілікпе массасына (пульпаға) батырылған. Жемістің салмағы едәуір шектерде ауытқиды-қызанақтың жекелеген сорттарында ол 1 кг - ға жетсе, ал жабайы қарақаттәрізді қызанақ жемісінің салмағы -1 г. Ұсақ жемістер аз камералы (2-5 камера), орташа камералы (6-9 камера) болады.. Ірі жемістерде камера саны 9 дан жоғары.Ұрықтың массасы мен камералығы - маңызды сорттық белгілері болып табылады. Камералары көбейген сайын жемістердің көлемі де артады, олардың еттілігі мен сапасы артып, тұқымның шығуы біршама азаяды. Төменгі (бірінші) қабаттағы алғашқы пайда болған жемістерде өсімдіктің орта және жоғарғы қабаттарына қарағанда камералар саны көп болады. Ұрықтың дамуы екі фазадан тұрады: гүлденуден кейін 30 күн өседі, содан кейін 10-15 күн бойы піседі, көптеген сорттардың жасыл бояуы алдымен қоңырға, содан кейін қызғылт түске және ақыр соңында қызылға өзгереді, өсуі жалғаса береді. Егер жасыл жемістердің салмағы 100% - ды құраса, онда қоңыр болып пісіп-жетілген кезде салмағы 7% - ға, ал қызғылт күйінде-9% - ға артады.Кейбір сорттардың жемістері қызғылт, сары, күлгін түсті. Мұндай сорттар балғын күйінде тұтыну үшін жиі қолданылады, көбінесе жеке бақшаларда өсіріледі [2].
1.2 Қызанақтың биологиялық ерекшеліктері
Қызанақтың мол өнімін алуда су өте маңызды рөл атқарады. Өсімдіктердегі барлық тіршілік процестері судың белсенді қатысуымен өтеді: көмірқышқылынан және судан тиісті температурада және өсімдіктерде минералдық заттар болған кезде жемістерді қалыптастыру үшін қажетті органикалық заттар түзіледі. Топырақта су жетіспеген жағдайда фотосинтез және өсімдіктегі өсу процестері әлсірейді. Қызанақ үшін топырақтың ең жақсы көрсеткіші толық ылғалдылықтың 75...80% құрайды. Өсімдіктердің қалыпты дамуы үшін ауаның ылғалдылығы да үлкен маңызға ие, оны жасанды түрде қорғалған топырақта ұстауға болады (парниктерде, пленкалы жабындарда, жылыжайларда) және ашық грунтта (өсімдіктерді суару кезінде ауаның жерге жақын қабатындағы ылғалдылығы). Қызанақ үшін ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 45...60% шегінде болады. Қызанақтарда ауаның жоғары ылғалдылығы (70% - дан жоғары) болғанда, қиярға қарағанда, гүлдердің тозаңдануы төмендейді: олардың гүлдері түсіп, өсімдіктер көптеген саңырауқұлақ ауруларына шалдығады. Көшеттер "қара мойнақпен", ересектер - кладоспориозбен, фитофторозбен ауырады. Ауаның жоғары ылғалдылығы кезінде өсімдіктер ұзынына өсіп кетеді, транспирация төмендейді, яғни судың өсімдіктерден булануы ондағы минералдық және органикалық заттардың қозғалысын әлсіретеді, бұл өнімге теріс әсер етеді [3].
Басқа өсімдіктер сияқты қызанақ үшін минералды қоректенудің негізгі элементтері азот, фосфор және калий болып табылады. Азот өсімдіктердің өсуін күшейтеді.. Бұл элемент жеткіліксіз болғанда, олар өсуін баяулатады, жас жапырақтары бозғылт-жасыл түске боялады. Азоттың мөлшері артық болғанда қызанақтың майлануы байқалады; сабақтар қуаттанады, жапырақтары - қанық жасыл, өсімдіктер кеш гүлдеп, жемістердің пісуі кешеуілдейді. Фосфор жеміс байлайтын мүшелердің дамуына әсер етеді. Фосфордың жетіспеушілігіне қызанақ әсіресе көшет кезінде сезімтал. Бұл элемент жетіспесе өсімдік күлгін түске боялады. Өсімдікте фосфордың жетімсіздігі оның топырақта жеткілікті мөлшерде болса орын алуы мүмкін. Бұл төмен температураларда томаттың тамыр жүйесі фосфорды өте нашар сіңіруімен байланысты. Калийді қызанақ азот пен фосфорға қарағанда көп тұтынады. Әсіресе, жемістер жетілу кезінде калий өте қажет. Осы элемент жетіспеген жағдайда жапырақтары бұралып, өсімдік фитофторозға шалдықты деп қателеседі. Осы кезеңде өсімдіктерді фосфорлы тыңайтқыштармен қоректендіру жапырақтардың бұралуын күшейте түседі. Егер жапырақтары ширатылған болса, онда жемістердің өсуі кезінде фосфорды қосымша жемнің құрамынан шығарады, ал калий тыңайтқыштарының үлесін арттырады. Қызанақты калиймен жеткілікті жабдықтау өсімдіктердің суыққа, ауруларға төзімділігін арттырады және жемістердің сапасын жақсартады [4].
Қызанақтың өсуі мен дамуына әсер ететін негізгі микроэлементтер: марганец, бор, мыс, магний және күкірт. Оларды микротыңайтқыштар түрінде енгізеді. Өсімдіктердегі микроэлементтер ферментативтік қызметті күшейтеді, физиологиялық процестерді ынталандырады, басқа қоректік элементтердің түсуін реттейді және өсімдіктердің ауруларға қарсы тұрақтылығын арттырады. Қызанаққа микроэлементтерді енгізудің ең жақсы тәсілі тұқымдарды осы элементтердің бірінің ерітінділерінде суландыру болып табылады. Микроэлементтерден мыс- мыстың күкірт қышқылы түрінде, марганец - күкірт қышқылды марганец түрінде, бор - бор қышқылы түрінде пайдаланылады. Тұқымдарды суландыру үшін 0,1% ерітіндіні дайындайды,ол үшін осы микроэлементтердің бірін бір литр бөлме температурасындағы суда ерітеді. Тұқымдарды бөрту үшін 12 сағатқа ерітіндіге салады. Содан кейін тұқымдарды дымқыл қаптарға салып, 20-25°С температурада өсе бастағанға дейін ұстайды. Өнген дәндерді көшетханаға себеді [5].
Қызанақ-бұл жылу сүйгіш өсімдік, оның тұқымдары 10-15°С-да өсе бастайды, өне бастаудың оңтайлы температурасы 20-25°С, өсімдіктердің өсуі мен дамуы үшін - 22-25°С күндізгі уақытта және 16-18°С түнде. Қызанақты тозаңдандыру температурасы 15 - 35°С құрайды, 15°С төмен және 35°С жоғары температурада тозаңдану болмайды. Қызанақтың өсуі мен дамуы үшін оңтайлы температура (22+-7)°С шегінде ауытқиды. 15°С ден төмендегенде гүлдену баяулайды, ал 10°С та өсімдік өсуін тоқтатады. Қызанақтың жекелеген суыққа төзімді сорттары 8°С температурада өсуді жалғастыра алады. Температураның 10°С шегінде ұзақ әсері гүлдердің түсуіне әкеледі және 10-12 күнге дейін жеміс түзілуін кідіртеді. Қызанақ жемісінің пісуі кезінде температураның 15°С тан төмендеуі олардың пісуін кідіртеді және өнімнің сапасын төмендетеді. Қызанақ өсімдіктері минус 1-2°Ста жойылып кетеді. - 0,5°С та гүлдері мен жемістері жойылады. Қызанақ өсімдігі топырақ температурасының төмендеуіне теріс әсер етеді; егер топырақ температурасы 18°С-тан 16°С-қа дейін төмендесе, онда фосфордың қызанақ өсімдігінің тамырына сіңуі 50% - ға төмендейді. Температураның одан әрі төмендеуі фосфордың сіңірілуін одан әрі азайтуға әкеледі, бұл нәтижесінде өнімділіктіңің айтарлықтай төмендеуіне әкеледі [6].
Қызанақ жарық сүйгіш өсімдіктерге жатады. Жарықтандырудың жоғары талап етілуі қысқы-көктемгі және күзгі-қысқы кезеңдерде жылыжайларда өте қатты көрінеді. Желтоқсан және қаңтар айларында жасанды жарық көздерін қолданбай көшеттерді өсіру мүмкін емес. Көшеттер үшін ең аз жарықтандыру шамамен 5000 лк құрайды. Тұқым жапырақтарының ашылуынан бастап өсімдіктің гүлденуіне дейін 4000000 лк-ны талап етеді. Кейіннен өсімдіктердің жоғары жарықтандыруға қажеттілігі, әсіресе гүлдерді ұрықтандыру және жемістердің өсуі кезінде сақталады. Тек жетілу кезеңінде оның рөлі айтарлықтай төмендейді. Б. С. Мошковтың мәліметтері бойынша, өте қуатты жарық көздерін пайдаланған кезде қызанақ 60 күннен кейін жеміс береді. Өсу және даму жоғары температурамен (және қараңғы уақытта оның төмендеуі) жоғары жарықтың үйлесуі кезінде жеделдетіледі. Жарықтың төмендеуімен температураны азайту қажет. Осы өзара байланыстың негізінде норвегиялық зерттеуші Кристофферсон қызанақ үшін жарық және температуралық режимдерді әзірледі, оларды қолдану арқылы 45 күн ішінде жоғары сапалы көшеттерді алуға болады. Қызанақ өсірілетін барлық аудандарда ашық топырақтағы табиғи жарықтандыру шарттары оның қажеттіліктерін қанағаттандырады. Күн инсоляциясы жоғары аймақтарда өсімдіктердің өсуі әлдеқайда қарқынды жүреді, бұл пісудің ерте мерзімдерін және мол өнім алуды қамтамасыз етеді. Бұлттылық жоғары аудандарда қызанақ иілгіштігінің арқасында қолайлығы төмен жағдайларға бейімделеді және вегетациялық кезеңі қысқа сорттарды пайдалану арқылы жемістердің жақсы түсімі алынады . Жарық - фотосинтез үшін маңызды фактор. Өсімдіктердің, әсіресе жылыжайларда (жарығы аз жерлерде) өсетін, вегетативтік және репродуктивті мүшелерінің өсуі оның қарқындылығына тікелей байланысты. Жарықтың жетіспеушілігінен жапырақтар көмірқышқыл газын аз сіңіріп, өсімдіктердің дамуы едәуір тежеледі [6, 121].
Вегетативтік өсу үшін ең аз жарықтылық 2000-2500 лк, ал генеративтік органдар үшін - 5500-6000 лк құрайды; жалпы жарықтық дәрежесі жоғары болған сайын, жемістердің пісуі жеделдейді. Қызанақтың фотопериодикалық реакциясы туралы мәліметтер қарама-қайшы. Кейбіреулер оны ұзын күндік өсімдік деп санайды, басқалары - қысқа күндік, үшіншілері фотопериодикалық бейтарап деп есептейді. Алайда, қатаң бақыланатын жағдайларда алынған деректер оны ұзын күндік өсімдік екенін дәлелдейді [7].
Қызанақ топырақтың ауамен қамтамасыз етілуін талап етеді. Тамыр жүйесі оттегімен үнемі қамтамасыз етуді қажет етеді. Оның жетіспеушілігі су мен қоректік заттардың өсімдікке сіңірілуін қатты төмендетеді. Минералды қоректену элементтерін сіңіру тамыр жүйесінің белсенділігіне байланысты, ал ол өз кезегінде топырақтағы оттегі мөлшеріне тәуелді.. Өсімдіктерді көмірқышқыл газымен қамтамасыз ету де маңызды. Фотосинтез процесінің қарқындылығы оның сіңіру дәрежесіне байланысты. Ауа құрамында СО2 жоғары болуы өсімдіктердің өсуін белсендіреді, ұрықтандыруды жақсартады, өнімді едәуір арттырады. Алайда, СО2 жоғары шоғырлануын қолданудың тиімділігі көбінесе өсімдіктердің басқа факторлармен қамтамасыз етілуіне, сондай-ақ қолданылатын агротехниканың деңгейіне байланысты. Топырақ құнарлы және борпылдақ болуы қажет, жарықтығы-жоғары, температуралық режим - тиімді болғаны дұрыс. Бұтақсыздандыруды кешігіп жасалғанда (ұзындығы 20 см асып кеткенде) СО2 оң әсері үнемі азаяды . Басқа қолайлы жағдайларда оның концентрациясы әдетте ауадағы көмірқышқыл газынан 5-10 есе жоғары болғаны жақсы [8].
Гүлдер саны үлкен шектерде өзгереді: жеті-он гүлдері бар өсімдіктер азгүлділер, ал 10-20 және одан да көп гүлдері барлар көпгүлділер деп аталады. Шырмауық құрылымы бойынша борпылдақ және тығыз, ұзын және қысқа болуы мүмкін. Қызанақ гүлдері ұсақ, қызыл емес, сары түстің түрлі реңктері бар, қосжынысты, одан да көп болуы мүмкін (16-18 дейін), және де олар бірігіп кетуі де мүмкін. Қызанақтың тозаңқаптары бойлық саңылаумен ашылады және тозаң ақшыл-жасыл түсті аналық аузына түседі. Гүлдер өздігінен тозаңдануға бейімделген, бірақ жәндіктер арқылы айқас тозаңдануы да мүмкін. Қорғалған топырақта осы мақсаттар үшін түкті аралар қолданылады. Ұрықтың салмағы бойынша сорттар үш топқа бөлінеді: салмағы 50-60 г майда жемісті; 60-80 г орташа салмақты жемістер; ірі жемістілердің салмағы 80 г және одан жоғары (әуесқойлық сорттарда 400 г-2,5 кг болады). Ұрықтың беті тегіс және қырлы болуы мүмкін. Гүлден жеміс піскенге дейінгі кезең сорты мен өсіру жағдайларына байланысты 45-65 күнді құрайды. Жетілу кезеңдері түсі бойынша ерекшеленеді: жасыл, ақ (ақшыл), қоңыр, қызғылт және қызыл. Жемістерді жеуді пайдалану мақсатына байланысты жетілудің әртүрлі сатыларында жүргізеді. Қызанақтың көптеген сорттары мен будандарының жеміссабағы маңында қара-жасыл дақ бар, ол ұрықтың пісуін қатты тежейді, ал жетілген түрінде ол аз боялған. Дегенмен, Белый налив-241 сұрыпты қызанақтардың жемісі жасыл болмайды, оның жемістері пайда болған сәттен бастап ақ түсті болады. Сұр түсті мамығы бар қызанақ тұқымының салмағы 1000 дана - 2,5-5 г, яғни 1 г-да 200-280 дана бар. Қызанақтың көпкамералы жемістері азтұқымды, ал , азкамералылар - көптұқымды болады. Тұқым 6-8 жыл және одан да көп уақыт бойы өнгіштігін сақтайды [7, 93].
Қызанақ өсімдігінің өсу процесінде бірінші болып ең төменгі жапырақтың қолтығынан өгей бұтақшалар және ең соңғы болып - гүлшоғырының астындағы жапырақтың қолтығынан өгей бұташалар пайда болады. Жасы бойынша алғашқы бұташалар ең жас болуына қарамастан, өсу және даму күші бойынша ол қалғандарынан күштірек, оның ішінде ерте пайда болған төменгі өркен де кіреді. Средние побеги мало развиты, бұл өсімдіктерді шабу кезінде ескерілу қажет. Егер екі сабақты өсімдік қалыптасса, онда гүлшоғырының астынан дамыған жоғарғы бүйірлік өркен екінші сабақ ретінде қалдырылады. Егер өсімдікте үшінші өркенді қалдыру керек болса, онда әдетте төменгі бүйірлік өркендердің бірі алынады [2, 236].
1.3 Қызанақты өсірудің ерекшеліктері
Қызанақ жылу сүйгіш дақылдар ретінде құнарлы қышқылды емес (бейтарап) топырақтарда орналастырылады. Қызанақ үшін жақсы алғы егістер -қияр, ерте пісетін қырыққабат,пияз, бұршақ. Оны картоптан, қызанақтан, баклажаннан кейін егуге болмайды, өйткені бұл дақылдар бірдей ауруларға шалдығады. Қызанақтың астына топырақты негізгі өңдеу (25-27 см тереңдікке) күзде жүргізіледі және бір мезгілде жүйектеді дайындайды. Ерте көктемде оларды қопсытады немесе бөлектейді, органикалық (6-8 кгм2) және фосфор-калий тыңайтқыштарын енгізеді. Көшетті отырғызу алдында жүйекке азотты тыңайтқыштар себіледі және бітеді. Әдетте қызанақтың минералдық тыңайтқыштарға жылдық қажеттілігінің 70-80% ғана береді, ал қалғандары көшеттерді отырғызу кезінде және қосымша құнарландыру үшін шұңқырларға енгізеді. Орташа дақылданған шымды-күлденген топырақтарда қызанақ астына (әсер етуші заттың гм2): азот 3-9, фосфор - 12-16, калий 6-12 енгізу қажет. Топырақтың түріне, оның өсіп - өну дәрежесіне, онда қоректік заттардың болуына байланысты тыңайтқыштардың мөлшері әр түрлі (кесте. 1.). Қызанаққа төмен пайыздық минералды тыңайтқыштар (бау-бақша, гүл және жеміс-жидек қоспалары) қажет емес [9].
Кесте 1. Әр түрлі топырақтағы қызанаққа арналған минералдық тыңайтқыштардың үлгі нысандары (өнімділігі 2 кгм2), гм2
Топырақ
Тыңайтқыштар
Мочевина 46%-
Дық
Екі есе супер- фосфат 45%-дық
Хлорлы ка- лий 55%-дық
шымды-күлденген
су жайылмасының топырағы
7-20
7-13
27-35
22-29
11-22
16-27
Көшетті топыраққа егу алдында оны мұқият тексереді. Ауру, әлсіз және екіге бөлінген сабақтары бар өсімдіктер жарамсыз болады, өйткені соңғылары әлсіз бірінші сабағын өседі де баяу дамиды. 6...8 жапырақтары және бір гүл шоғыры бар қызанақтың дайын көшеттерін 2 қатарда, 25...30 см қатар өсімдіктер арасындағы қашықтықпен, 50...60 см қатарлар арасында орналастырады. Тамырдың топырағы тығыз қысылады, бұл жағдайда сабақ түбінде төбешік қалдырмайды. Өсіп кеткен көшетті (сабақтарының ұзындығы 50 см және одан да көп) жүйекке еңкейіп, ұшын солтүстікке қарай бағыттайды. Сабақ қосымша тамыр пайда болғанға дейін 2-4-жапырақ деңгейіне дейін көміледі. Отырғызу кезінде жүйектер көп суарылады. Көшетті отырғызу кезінде пайда болған топырақ қыртысын жояды, одан әрі топырақ үнемі қопсытылады (7...8 күннен кейін). Бұл қосымша тамырлардың өсуіне ықпал етеді, топырақтың жылу режимін жақсартады және жемістердің ауруын төмендетеді. Қызанақ сирек, бірақ мол суарылуы қажет. Көшетті 1 м2 отырғызу кезінде 10...15 л су, гүлдеу кезінде - 15...20 лм2, байлам пайда болған кезде - 30 лм2 дейін жұмсайды. Суарылғаннан кейін топырақ қопсытылады, ал жеміс салған кезде өсімдіктерді қосымша шабықтайды. Ылғалдың жетіспеуі қызанақ жемісінің шірігін, ал артықтығы - сұр шірікке және фитофторозбен зақымдануға әкеледі. Одан әрі минералды тыңайтқыштармен және микротыңайтқыштармен қоректендіреді [9, 89].
Жергілікті тұтынуға арналған қызанақтар сортқа тән бояуды п алғаннан кейін техникалық пісіп-жетілу фазасында жиналады. Экспортқа арналған немесе неғұрлым ұзақ тасымалдауға жататын қызанақтар мынадай белгілермен сипатталатын экспорттық пісіп-жетілу фазасында іріктеледі: жемістер толығымен қалыптасқан және ұшында қызғылт түске бояла бастаған немесе онда кішкене қызғылт жұлдыз тәрізді дақ пайда болған, ал ұрықтың ішкі бөлігі кесіндіде, әсіресе тұқымның жанында қызғылт түскебоялған болса болды. Бұл жағдайда алынған қызанақтар тек бірнеше күн ішінде пісіп жетіледі [10].
1.4Қызанақ сорттары мен будандары
Қызанақ сортиментінің негізін детерминантты және жартылай детерминантты сорттар мен гибридтер құрайды. Олар морфологиялық және шаруашылық жағынан ерекшеленеді. Вегетациялық кезеңнің ұзақтығына байланысты (өскіндердің пайда болуынан бастап қайта жинауға дейін) қызанақ сорттары ерте пісетін (85...110 күн), орташа пісетін (110...120 күн) және кеш пісетін (120 күн және одан да көп) болып бөлінеді. Ерте сорттардан ашық топырақтағы ең үлкен алқаптарды Агата, тез пісетін Волгоградский 323, Искорка, тез пісетін Сибирский , Свитанок, Утро, Лунный сорттары алады. Орташа ерте пісетін сорттардан көбінесе Венетаны, Викторинаны, Драгоценность 341 және т.б. пайдаланады. Орташа пісетін сорттарға Новинка Приднестровья, Факел сорттары жатады, кеш пісетіндерден - Волгоградский 595, Ермак, Олимпиец, Титан сорттары бар. Машиналық жинауды көздейтін қарқынды технология үшін Венета, Волгоградец, Ермак, Лебяжинский, Моряна, Новинка Кубани, Новичок, Олимпиец, Прометей және т.б. сорттарын қолданады немесе ұсынады. Сорттардың барлық түрлілігінен көлемі үлкен емес және аласа бойы бар карлик пішінді және байлауға және бұтақсыздандыруды қажет етпейтін, сабақтары діңді, жатаған болмайтын карлик деп аталатын қызанақ түрі бар. Карлик қызанақтарға Белый налив 241, Грунтовый грибовский 1180, Искорка, Факел және т.б. сұрыптары жатады. Шаруашылық құнды белгілері бойынша қызанақтың барлық сорттарын үш топқа бөлуге болады: балғын күйінде тұтынылатын және тасымалдауға арналған; консервілеу үшін (тұтас жеміс консервілеу, шырынды алу, томат - паста және пюре); кешенді пайдалану үшін [2, 56]. Қызанақ селекциясы бойынша көкөніс шаруашылығы ҒЗИ - мен бірлесіп жұмыс істеу барысында кәсіпқойлар мен әуесқойларға арналған перспективалы сорттар жасалды. Оның ішінде механикаландырылған жинау үшін орташа пісетін сорттар жарамды: Станичник, Балтимор, Краснодарье [11].
Қызанақ өндірісінің ең маңызды кезеңдерінің бірі - қажетті будандарды таңдау. Қайта өңдеуге арналған гибридтер жоғары өнімді, механикаландырылған жинау, қайта өңдеу технологиясы талаптарына жауап беруі тиіс. Қызанақтарды механикаландырылған жинау, әдетте, бір реттік, сондықтан будандар құнарландырылған жеміс түзетін және бір уақытта пісетін, жемістің жеміс сабағынан оңай ажырайтын болуы тиіс. Қызанақ жемістері тығыз, механикалық зақымдануға төзімді, көлемі мен пішіні бойынша біртекті, ашық түсті, құрғақ заттары жоғары болуы тиіс.
1.5Қызанақтың микрорганизмдік аурулары
Қызанақ қара мойнағы. Қоздырғыш - Рythium debaryanum Hesse саңырауқұлағы. Көктемде көшетті өсіру кезеңінде тамыр мойнында тартылу мен қарайған дақ көрінеді, көбінесе бүкіл сабақты құрсаулап алады; жапырақтарда ұсақ қара дақтар пайда болады. Қатты зақымдалғанда өсімдіктердің жатып қалуы мен солуы байқалады. Шірік өсімдіктің тамырына өтіп, өлуіне әкелуі мүмкін. Қоздырғыштар-топырақтық сапрофитті саңырауқұлақтар. Күрес шаралары: пикировкалы жәшіктерде тек қана таза топырақты пайдалану немесе оны мыс купоросымен (10 л суға 5 г) дезинфекциялау, хлорлы ыдыстар мен мүкәммалды (10 л суға 200 л) бір мезгілде дезинфекциялау; тұрақты орынға түсіру кезінде көшетті іріктеу; зақымданған өсімдіктерді алып тастау және топырақты марганец қышқылды калий ерітіндісімен (10 л суға 3 г) суару, сабақ түптеріне суарғаннан кейін құмды 2 см биіктікке дейін үйу; егістің тым жиі , ылғалдылықтың жоғары және температураның күрт ауытқуының болмауын қамтамасыз ету [20].
Фитофтороз. Фитофтороздың қоздырғышы-Phytophthora infestans Dby ретті Peronosporales оомицеті. Бұл қызанақтың ашық топырақта және пленкалы жылыжайларда негізгі ауруы. Ашық топырақта соңғы сортты қызанақ зақымданады, өйткені фитофтороздың дамуына қолайлы жағдайлар жаздың екінші жартысында және күзде, күндіз жылы ауа райы (20...22ºС) болғанда, ал түндер суық (10...12ºС) болғанда пайда болады. Бұл ретте пайда болатын шық тамшылары қоздырғыштың споралауын қалыптастыруға және жұқтыру процесіне ықпал етеді.
Жапырақтардың ақ дақтылығы. Қоздырғышы-Septoria lycopersici Speg саңырауқұлағы. Қызанақты жазғы-күзгі кезеңде зақымдайды. Тұрақты орынға отырғызылған өсімдіктерде жапырақтар мен сабақтарда, сирек жемістерде өсе бастаған сәттен бастап ортасында қара жиегі және қара нүктелері бар ақшыл түсті ұсақ дөңгелек дақтар пайда болады [19]. Төменгі жапырақтарынан ауру жоғарғы қабатқа беріледі [20]. Ауру балконда, веранда немесе парникте өсірілген көшеттерді де зақымдайды. Жалғыз дереккөз - ауру өсімдіктердің қалдықтары, сондай-ақ нарықта сатып алынған бүлінген көшет. Күрес шаралары. Дақылдарды кезектестіру қажет: көшетті өсіру үшін топырақты ауыстыру, ашық топырақтан көшетті пайдалану кезінде карантин сақтау; аурудың алғашқы белгілері пайда болған кезде өсімдіктерді 1% - дық күрең сұйықтығымен (100 г мыс купоросы және 10 л суға 100 г әк) бүрку, қызанақты тік шпалерге байлау [19, 83].
Вертициллезді солу. Қоздырғыш-Verticillium aibo-atrum Reinke et Ber-thold, (Verticillium dahliae Kleb). Жапырақтары біртіндеп сарғаяды және өледі. Сабақтың кесіндісінде тамыр-талшықты бумалардың қурауы байқалады. Өсімдіктер кебеді, бірақ әдетте маусымның соңына дейін тірі қалады. Топырақтағы саңырауқұлақ дамуының оңтайлы температурасы 20-22ºС, ауа мен топырақ ылғалдылығының азаюы. Аурудың инкубациялық кезеңі 8-20 күн. Күресу шаралары: фузариозды солуға қарсы шаралармен бірдей [20, 58].
Сабақ негізінің шіруі. Dydimella lycopersici Kleb саңырауқұлағы тудырады. Сабақтарда және олардың негіздерінде қысылған қара жаралар пайда болады, олар сөлдің ағынын бұзып, ішінара немесе толық солуды тудырады. Патоген топырақтан тамыр, ауыз, эпидермис арқылы өтеді; қауырсын жұқпасы тұқымдармен беріледі,топырақта және өсімдік қалдықтарында сақталады. Ауру әсіресе сұр шіріктің сабақ түрімен үйлескенде зиянды. Күрес шаралары. Топырақты булау немесе дезинфекциялау арқылы зарарсыздандыра отырып немесе топырақты жүйелі түрде жаңарта отырып, топырақтың тазалығын сақтау қажет. Булау алдында топырақ ылғалдайды, ұңғыманы ұлғайту үшін қабаттың айналымынсыз 25-30 см жерді жыртады. Қабырғадан, қалқалардан, калориферден, шұңқырлардан топырақты күрек еніндей етіп аршиды. Құбырларды, шлангтарды орналастырады, (20- 35 см) қашықтықтан термометр датчиктерін көміп қояды. Топырақ ыстыққа төзімді пленкамен тартусыз жабылады. Оны периметрі бойынша құм салынған қаптармен нығайтады. Бу көзін қосады. 2 сағаттан кейін пленка 60-70 см көтеріледі, оның астындағы қысым 40-50 Па жоғары, бу температурасы 100-110°с болуы тиіс. Жылыжайлар буланған кезде желдетілуі керек, жұмысшылардың респираторы болуы керек. Буланатын жылыжайға кірер алдында кілемшелер 1%-дық мыс купорос ерітіндісімен немесе ас тұзымен немесе хлорлы әкпен сіңдірілуі тиіс. Өсірудің дұрыс режимін орнату, өсімдіктерге уақтылы күтім жасау қажет. Топырақтың 28°С дейін және одан жоғары жылынуына жол берілмейді. Жемістерді байлау басталғанға дейін қорғалған топырақ құрылыстарындағы ауа температурасын 19-22°С, ал жеміс беру сәтінен бастап 20-26°С, түнде 16-20°С дейін төмендетіп, ауа ылғалдылығы 60-70% болуы тиіс. Орташа суару, зақымдалған өсімдіктерді жер комасымен және тамыр жүйесімен бірге алып тастай отырып тазалау қажет [15, 61].
Жемістің ішкі некрозы. Қоздырғышы-ВТМ. Аурудың зияндылығы өнімнің төмендеуінен, жемістердің дәмдік және тауарлық сапасының күрт нашарлауынан көрінеді. Зарарланған жемістерде қоңыр түсті ұлпалардың учаскелері пайда болады. Некроз көбінесе ұрықтың түбінен басталады, оның жеміске бекітілген жерінің жанында, содан кейін шыңына қарай бөлінеді. Некроздық учаскелер ұрықтың бетін қамтымайды, бірақ ішінен түссіз эпидермис арқылы ілінеді, сондықтан ұрықтың тілуінсіз жақсы байқалады. Әлсіз, жасырын зақымдануды диагностикалау үшін ұрықтың кесіндісін оның жемісіне бекітілген жердің жанында жасау қажет. Ішкі некроздың белгілері бар жемістер көлеңкелеу және ауаның жоғары ылғалдылығы жағдайында болатын төменгі жаққыштарда жиі пайда болады. Мұндай жағдайларды жасауға өсімдіктерді тым жиі отырғызу, өсімдіктердің вегетативтік массасының артық жиналуы, азот тыңайтқыштарын бір жақты енгізу ықпал етеді. Күрес шаралары: мозаикамен бірдей, артық ауа ылғалдылығы мен төмен жарықтандырудан аулақ болу. Вакцинация ішкі некроздың дамуын және оның таралуын ескертеді [15, 87].
Қызанақ столбуры. Ауру қоздырғышы-микоплазмалық организмдер. Олардың пішіні сопақша немесе шар тәрізді, диаметрі 50-90нм. Микоплазмалық организмдер цикадалар арқылы және телу кезінде таралады. Инкубациялық кезең 30 күнге созылады. Жоғары температурада ауру қарқынды дамиды. Столбурға шалдыққан өсімдіктің төбесі мен жас өркендері қызылдау немесе күлгін түсті болады. Жаңадан шыққан жапырақтар пішінін өзгертіп (жіңішкеріп немесе папоротник жапырағына ұқсап), жоғары бағытталып, тікірейеді. Өсімдіктің төменгі жапырақтары сарғайып, жүйкелері астыңғы жағынан күлгін түске енеді. Тостағанша жапырақшалары бір-біріне қосылып, көлемі ұлғайып, пішіні "қоңырау" тәрізді болады. Гүліндегі аталықтары семіп, аналығы қысқарып, кейіпсізденеді. Күлте жапырақшалары ұсақталып, түсі көбінесе жасыл болады. Ауруға шалдыққан гүлде жеміс түзілмейді. Түйін түзілу кезінде залалданған өсімдіктің жемісі піскенде түсі қызыл-сары болып, оңың төменгі бөлігі торланып, қабығы жұқарады. Залалданған жемісте түтікті талшықтардың ксилема клеткалары қарқынды дамып, тұқым ұялары кішірейіп, тұқымдар жетілмей, әлжуазданады, кейде мүлдем түзілмейді. Жемістері қатайы, дәмсіз болады. Инфекция қоры арамшөптерде сақталып, цикадалармен тарайды
Қызанақ мозайкасы. Ауру қоздырғышы - Nicotiana virus 1 Smith. вирусы. Ол жылыжайларда және егістіктерде алқа, бұршақ тұқымдас және басқа да көптеген өсімдіктерді залалдайды. Вирус бір өсімдіктен екінші өсімдікке жұмыс қолдарымен, қолданылған құралдармен, насекомдармен (біте) таралады. Залалданған өсімдіктердің жапырақтары мозайкаланып, қоңыр-жасыл, ашық-жасыл және сары бөліктер кезектесіп орналасады. Өсімдіктің жас жапырақтары ауруға көбірек шалдығады. Кесел қарқынды дамығанда жас жапырақтар деформацияланады. Жапырақ алақаны аса тілімденіп (папоротник жапырағы сияқты) немесе жіңішке жіпшелерге бөлініп (жапырақтың жіпшеленуі), пішінін мүлдем өзгертеді. Бұл жағдайлар өсімдікке жарық жетіспей, ауа ылғалдылығы аса мол болғанда байқалады. Өсімдік ауруға ерте шалдықса жетілмеген жемістер пайда болады, өсімдіктің өсуі тежеледі, өсімдік өнімі 50%-ға дейін жоғалтуы мүмкін. Егер ауру қатты дамыса жемістер мүлдем түзілмеуі мүмкін. Инфекция қоры залалданған тұқым мен шірімеген өсімдік қалдықтарында сақталады.
Қызанақтың саңырауқұлақтық ауруларына қарсы күрес шаралары.
oo Ауыспалы егісті қолдану, қызанақты картоп егістігінен алшақ отырғызу және картоп, бұрыш, баялды өсірілген жерге қызанақты отырғызбау керек.
oo Дұрыс алғы дақылдардан кейін қызанақты отырғызу. Қызанақ дақылына жақсы алғы дақылдар: күздік бидай, қарақұмық, асбұршақ немесе көкөніс дақылдарынан пияз, қырыққабат, қияр.
oo Топырақ дезинфекциясы және жылыжайларда топырақты булау, қыздыру.
oo Отырғызар немесе себер алдында мұқият тексерілген таза көшет пен тұқымдық материалдарды қолдану.
oo Тұқымдық материалдарды дайындау (бүтін, залалданбаған тұқымдарды іріктеу, тазалау, тұқым өңдейтін препараттармен өңдеу ).
oo Тұқымдарды 48-50°С температуралық ыстық суда 20 минут ұстауға немесе тұз қышқылымен өңдеуге болады.
oo Тұқымдарды саңырауқұлақтық ауруларға қарсы фундозол 50% (5-6кгт) өңдеу өте жақсы нәтиже береді[22].
oo Қызанақ көшеттерін дұрыс дайындалған топыраққа тереңірек қазып отырғызу керек және көшеттер тығыз отырғызылмау керек.
oo Төзімді сорттар мен гибридтерді қолдану.
oo Ең алғаш ауру өсімдікті байқағанда оны жұлып, егістіктен аластату.
oo Алдын алу шарасы ретінде өсімдіктерді 1% бордо сұйықтығымен өңдеу.
oo Суару кезінде судың жапырақтарға тимеуін және судың барынша тамырына баруын қадағалау, өйткені саңырауқұлақтық ауруларға ылғал барынша қолайлы.
oo Ауа температурасы төмен болғанда суаруды барынша азайту немесе тоқтату.
oo Егістіктегі арамшөптерді үнемі жойып отыру.
oo Егістікті өсімдік қалдықтарынан тазартып отыру[21].
oo Топырақты өңдеу жұмыстары уақында орындалуы тиіс.
oo Топырақты азотты және фосфорлы тыңайтқыштармен байыту.
oo Биологиялық Триходермин, Псевдобактерин-2, Фитоцид-р препараттарын қолдану.
oo Егістікте ауру дамыған кезде тізімдегі фунгицидтермен өңдеу керек. Олар: Ридомил Голд (ә.е.з. манкоцеб+мефеноксам, 640+40гкг), Квадрис (ә.е.з. азаксистробин, 250гл), Строби (крезоксим-метил, 500гкг) тағы басқалар.
oo Өнімді уақытында, механикалық зақымдарсыз дұрыс жинау.
Қоймаға сақтауға қояр болса қойманы дұрыс таңдау керек. Қойма дезинфекцияланған, таза, желдетілген болуы шарт және жемістерді зақымданған немесе зақымданбағанын мұқият тексеріп тек зақымсыз, таза жемістерді орналастыру қажет.
Қызанақтың бактериялық ауруларына қарсы күрес шаралары
oo Ауыспалы егісті сақтау, яғни қызанақты дара дақыл ретінде қайталап егуге және алқа тұқымдас дақылдардан кейін (картоп, бұрыш, баялды) егуге болмайды. Өйткені инфекция топырақта сақталады.
oo Қызанақ үшін жақсы алғы дақыл ретінде көпжылдық шөптер, күздік бидай, бұршақ дақылдары т.б. саналады.
oo Қызанақ егістігін картоп егістігінен кем дегенде 500 м ары отырғызу.
oo Төзімді сорттар мен гибридтерді қолдану.
oo Климат жағдайына, өнімділігіне қарай отырғызылатын сортты дұрыс таңдау.
oo Жылыжай, булыжайларда топырақты булау және топырақ дезинфекциясы[20].
oo Ашық егістіктерде топырақты дұрыс дайындау.
oo Егуге немесе отырғызуға таза, жарақаттанбаған, мұқият тексерілген тұқымдық материалдары және көшеттерді қолдану.
oo Себер алдында тұқымдарды өңдеу өте маңызды шара болып табылады. Тұқымдарды 3-5%-қ ас тұзы ерітіндісінде 5 минут ұстап, араластыру және одан кейін тұқымдарды кептіру.
oo Бактериялды ауруларға қарсы тұқымдарды 20%-қ тұз қышқылында өңдеу(1л суға 250мл). Ол үшін мәрлі қапшықтарға салынған тұқымдарды ерітіндіге 30 минутқа салып қояды. Одан кейін тұқымдарды қышқылдың иісі кеткенше жақсылап шаяды. Одан басқа тұқымдарды бор қышқылына да салуға болады (1л суға 2г). 15минут салып, одан кейін таза сумен жақсылап шаю керек.
oo Топыраққа гипстеу. Әр 100м²-қа 10-13 кг гипс енгізу, одан кейін егістікті суару керек, ал қыста қар тоқтату жұмыстарын жүргізу керек.
oo Себу кезінде себу мөлшерін, мерзімін, себу жиілігін қадағалау.
oo Азотты және фосфорлы тыңайтқыштардың қолайлы мөлшерін енгізу өсімдіктің ауруға қарсы тұру қабілеттілігін арттырады.
oo Топырақта кальцийдің жетіспеуінен қолайлы жағдай туғанда төбе шірігі ауруы өршіп кетуі мүмкін, сол үшін топыраққа кльций енгізу маңызды шара болып табылады.
oo Егістікте залалданған өсімдікті бірден жұлып, егістіктен аластату керек.
oo Егістікті өсімдік қалдықтарынан және түскен қызанақ жемістерінен таза ұстау.
oo Антибиотик Аренарин қызанақтың бактериялық ауруларға қарсы тұруына өз септігін тигізеді.
oo Қызанақтарды 2% ,Фитофлавин және Фитоспорин-М-мен бүрку керек.
Қызанақтың вирустық және микоплазмалық ауруларына қарсы күрес шаралары.
oo Ауыспалы егісті сақтау, дақылдарды үнемі ауыстырып отыру.
oo Топырақты егіске дұрыс дайындау(жырту, қопсыту).
oo Жылыжай, булыжайларда топырақты дезинфекциялау және 100°С температурада 1-2 сағат бойы булау.
oo Отырғызуға, егуге сау тұқымдық материал, көшеттерді пайдалану.
oo Құрғақ тұқымдарды алғаш термостатта 50°С температурада 3 тәулік, кейін 75-80°С температурада 1 тәулік ұстау қажет. Одан кейін 1%-қ калий перманганатына 20-30 минут салып, таза сумен шаю керек.
2ЗЕРТТЕУЛЕРДІ ЖҮРГІЗУДІҢ БАҒДАРЛАМАСЫ,ӘДІСТЕМЕСІ МЕН ЖАҒДАЙЛАРЫ
2.1 Өсімдіктердің аурулары мен олардың себебі туралы жалпы мәліметтер
Өсімдік өмір сүру барысында қоршаған ортамен тікелей байланыста болады. Оның өсуі, дамуы міндетті түрде температураға, ылғалдылыққа, топырақтың химиялық құрамына, ауаға, әртүрлі фактілерге байланысты болады.
Қоршаған ортаның жағдайлары өсімдіктің керекті талаптарына сай болса, оның морфологиялық және функционалдық өзгерістері болмас еді. Кез-келген өзінің мөлшерінен асып немесе кем болса, өсімдікке басқа бөгде организмдер әсер етіп, зат алмасуы және физиологиялық қызметтері, анатомиялық құрылысы және өсімдіктің сыртқы бейнесі өзгеріп патологиялық процесс немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz