Компьютерлік бағдарламалар тізбегі
Мазмұны
Анықтамалар
2
Белгілеулер мен қысқартулар
4
Кіріспе
5
1
Білім беру қажеттіліктері ерекше балалардың танымдық процестерін дамытудың теориялық негіздері
9
1.1
Арнайы білім беру жүйесінің әлеуметтік-мәдени тұрғыдан қалыптасуы
9
1.2
Қазақстан Республикасының арнайы білім берудегі тәжірибесі мен даму перспективалары
14
1.3
Мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы сөйлеу тілінде мүкістігі бар балаларды оқытуды ұйымдастыруда ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану ерекшеліктері
17
2
Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балалармен коррекциялық жұмыста компьютерлік бағдарламаларды қолдану арқылы дыбысты айту мүмкіндіктерін жетілдіру
28
2.1
Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларды жетілдіруге арналған педагогикалық іс-шаралар
28
2.2
Сөйлеу тілі жалпы дамымаған балаларды логопедиялық тексеруден өткізу әдістері мен тәсілдері
34
3
Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларға арналған компьютерлік бағдарлама ортасы
38
3.1
Психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеті жағдайында кіші мектеп жасындағы балаларға арналған компьютерлік бағдарлама түсінігі
38
3.2
Компьютерлік бағдарлама құруда Flash технологиясының мүмкіндіктері
42
4.
Тілінде кемістігі бар балалармен коррекциялық жұмыста ақпараттық технология құралдарын қолдануды эксперименталды зерттеу
49
4.1
Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларға арналған компьютерлік бағдарлама әзірлеу
49
4.2
Эксперименталды зерттеу нәтижесін өңдеу және талдау
56
Қорытынды
70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
72
Анықтамалар
Ақпараттық-коммуникациялық технология құралдары - микропроцессорлық және жаңа АКТ негізінде қызмет атқаратын, ақпаратты таратудың жаңа құралдары мен жүйелері, ақпаратты жинақтау мен олардың қорын жасау, сақтау мен өңдеу, оларды жан - жақты таратуды, одан қалды компьютерлік жүйелердің ақпараттар қорына енуді қамтамасыз ете алатын программалық, программалық - аппараттық және техникалық құралдар мен құрылымдарды айтамыз [34].
Анартрия дегеніміз - толық немесе жартылай дыбысталуының бұзылысымен сөйлеу қозғалыстарының бұлшықеттерінің жетілмеуі [14].
Артикуляциялық жаттығулар - дұрыс дыбыстауға қажетті артикуляциялық мүшелердің (еріндер, тіл, төменгі жақ) жаттықтырылуына арналған жаттығулар. Бала күрделі дыбыстарды [л], [р]дыбыстап үйрету үшін оның еріндері және тілі күшті және иілгіш болып, қажетті қалыпты ұзақ уақыт ұстап тұруы, қиындықсыз бір қозғалыстан екіншісіне бірнеше рет ауыса алуы керек. осының барлығына үйренуге артикуляциялық жаттығулар көмектеседі [27].
Артикуляциялық база - бұл артикуляциялық аппараттың ұсақ дифференциациялық қимылдарды, айту үшін қажетті дыбыстарды - сөйлеу жүйесінің бірлігін орындауға дайын болуы [27].
Гиперкинез- дегеніміз баланың бақылауынсыз сөйлеу тілі мүшелеріндегі және мимикалық бұлшық еттерінің еріксіз күшпен қимылдауы [16].
Даму принципі -логопедиялық жұмыс үрдісінде тапсырмалар мен лексикалық материалды біртіндеп күрделендіру алғышарты [43].
Дизартрия - сөйлеу тіл аппаратындағы ағзалар мен тіндердің нервпен қамтамасыз етілуінің органикалық жеткіліксіздігінен сөйлеу тілінің дыбыстарды айту жағынан бұзылуын көрсетеді [2].
Диспраксия - бұл нейрогендік негізіндегі сөйлеудің бұзылысы [16].
Компьютерлік технологиялар - бұл енгізілген, жаңа, жоғары тиімділікке ие әдістер мен ойындар, логопедтің зияткерлік қызметінің түпкі нәтижесі болып табылатын бағдарламалар [34].
Перцептивті база - бұл фонетикалық бірліктерді қабылдау [20].
Психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеті - Ерекше білім беруге қажеттіліктері бар балалар мен жасөспірімдері тәрбиелеу және түзеп-оқыту, жеке тұлға ретінде қалыптастыру, әлеуметтік ортаға бейімдеу. Және де көптеген міндеттерді жүзеге асырады [22].
Сөйлеу тілі жалпы дамымауы - ол есту қабілетімен зердесі сақталған балаларда пайда болып, тіл жүйесінің барлық компоненттерінің (лексика, грамматика, фонетика, солардың салдарынан байланыстырып сөйлеуі) жеткіліксіз дамумен сипатталады. СТЖД-нда сөйлеу тілі кеш дамып бастайды, сөз қоры өте аз, аграмматизмдер, дыбыс айту және фонема жасау бұзылыстары байқалады [22].
Сөйлеу тілі жалпы дамымауының III деңгейі - сөйлем құрамындағы лексикалық-грамматикалық және фонетикалық-фонематикалық элементтердің жетілмеуімен сипатталады [22].
Белгілеулер мен қысқартулар
АКТ - Ақпараттық-коммуникациялық технология
ЕДШ - Емдік дене шынықтыру
Грам. құрылым - Грамматикалық құрылым
Логика-грам. құрылым - Логика-грамматикалық құрылым
МДБ - Минималды дизартриялық бұзылыс
ММД - Минималды ми дисфункциясының
МПК - Медициналық-педагогикалық кеңес
ОЖЖ - Орталық жүйке жүйесі
СЖД - Сөйлеудің жалпы дамымауы
СТЖД - Сөйлеу тілі жалпы дамымауы
ПДТ - Психикалық дамуы тежелген
ППТК - Психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеті
Фон. процесс - Фонематикалық процесс
ФФД - Фонетико-фонематикасы дамымаған
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі: Сөз адамның маңызды психикалық функцияларының бірі және күрделі функционалдық жүйесі болып табылады, оның негізінде қарым-қатынас барысында тілдің таңбалы жүйесін пайдалану жатыр. Тілдік қарым-қатынас әр түрлі қызмет түрлерін дамыту үшін қажетті жағдай жасайды. Баланың сөйлеуді меңгеруі оның мінез-құлқын сезінуге, жоспарлауға және реттеуге ықпал етеді.
Біз мектепке дейінгі жастағы баланың жақсы дамыған сөзі мектепте табысты оқытудың маңызды шарты болып табылатындығын жақсы білеміз. Балаға сөйлеу бұзылыстарын жеңуге көмектесу қажет, өйткені олар барлық психикалық функцияларға теріс әсер етеді, баланың іс-әрекетіне, мінез-құлқына әсер етеді.
Бүгінгі күні мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеумен және оқытумен айналысатындардың барлығының қорында кең практикалық материал бар, оны қолдану баланың тиімді сөйлеу дамуына ықпал етеді.
Бірақ сөйлеу патологиясы санының өсуіне байланысты түзету жұмысының қиындықтары кездеседі.
Кез келген практикалық материалды шартты түрде екі топқа бөлуге болады: біріншіден, баланың тілдік дамуына көмектесетін және екіншіден, дәстүрлі емес логопедиялық технологиялар жататын оқыту құралдары.
Логопедтің қызметіндегі әсер етудің жаңа компьютерлік технология әдістері сөйлеу бұзылыстары бар балалармен түзету-дамыту жұмысының перспективалы құралы болып табылады. Бұл әдістер тиімді түзету құралдарының қатарына жатады және мектеп жасына дейінгі және кіші мектеп жасындағы балалардың сөйлеу қиындықтарын жеңуде барынша мүмкін болатын табыстарға жетуге көмектеседі. Кешенді логопедиялық көмек аясында жаңа технологиялық әдістер ерекше күш-жігерді талап етпей, балалардың тілін түзету процесін оңтайландырады.
Қазіргі логопедия ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға тән әртүрлі жас кезеңдерінде және түрлі білім беру жағдайларында балаларды оқыту және дамыту процесін жетілдіру және оңтайландыру жолдарын үнемі және белсенді түрде іздестіруде.
Компьютерлік технологиялар - бұл енгізілген, жаңа, жоғары тиімділікке ие әдістер мен ойындар, логопедтің зияткерлік қызметінің түпкі нәтижесі болып табылатын бағдарламалар.
Қолданылатын педагогикалық процеске бағдарлама енгізу оның жаңа мақсаттары, мазмұны, әдістері, формалары және білім беруі логопед пен баланың зияткерлік қызметтің түпкі нәтижесі.
Компьютерлік бағдарламаның негізгі өлшемі оны қолдану есебінен білім беру процесінің тиімділігін арттыру болып табылады.
Жаңа ақпараттық технологиялар сөйлеу қабілеті бұзылған балалармен түзету-дамыту жұмысының перспективалы құралы болды. Барлық жерде компьютерлендіру оқытудың жаңа, әлі зерттелмеген нұсқаларын ашу өзекті мәселелердің бірі.
Зерттеу жаңалығы: Алғаш рет сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларға арналған ротацизмді (Р) және ламбдацизмді (Л) түзетудің қазақ тіліндегі кешенді бағдарламалық жүйесі ұсынылып отыр.
Жұмыстың қолданбалы маңыздылығы: Р және Л дыбыстарының артикуляциясын түзетуге, дыбыстарды қоюға, дыбыстарды буында, сөзде, сөз тіркесінде, сөйлемде және де байланыстырып сөйлеу тілінде машықтандыруға бағытталған қазақ тіліндегі жаттығулар кешені әзірленді.
Зерттеу объектісі: Дефектологтың түзету жұмысына арналған әдіс-тәсілдер мен логопедиялық жаттықтырушы құралдар.
Зерттеу пәні: Дефектологтың түзету жұмысын бағдарламалық сүйемелдеу үрдісі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларға білім беру үрдісінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолданудың теориялық және методологиялық негізіне сүйене отырып, қазақ тілді логопедиялық компьютерлік бағдарлама әзірлеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo Білім беру қажеттіліктері ерекше балалардың әлемдік және Қазақстандағы тәжірибесіне және даму перспективаларына салыстырмалы түрде талдау жүргізу;
oo Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларға компьютерлік бағдарламаларды қолдану арқылы артикуляциясын және дыбысты айту мүмкіндіктерін жетілдіру әдістері мен тәсілдерін зерттеу;
oo Сөйлеу тілінде мүкістігі бар балаларға білім беру үрдісінде ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың рөлін анықтау және жаңа инновациялық технологияларға негізделген дефектологтың түзету жұмысындағы тиімді әдіс-тәсілдерді ұсыну;
oo Білім беру қажеттіліктері ерекше балаларды жетілдіруге арналған педагогикалық іс-шараларын айқындау;
oo Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларды дамыту үрдісін бағдарламалық сүйемелдеудің ақпараттық моделін құру;
oo Жүргізілген зерттеулер негізінде сөйлеу тілінде мүкістігі бар балаларды оқытуға арналған компьютерлік бағдарлама дайындау.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы:
oo Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларға компьютерлік бағдарламаларды қолдану арқылы артикуляциясын және дыбысты айту мүмкіндіктерін жетілдіру әдістері мен тәсілдерін зерттелді;
oo Білім беру қажеттіліктері ерекше балаларды жетілдіруге арналған педагогикалық іс-шараларын айқындалды;
oo Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларды дамыту үрдісін бағдарламалық сүйемелдеудің ақпараттық моделі құрылды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы:
Компьютерлік бағдарламада дайындалған тапсырмалар мен жаттығулар балалардың артикуляциясын, моторикасын жетілдіреді, дыбыстың, сөздердің дұрыс айтылуын және дыбыстың дұрыс қойылуын бекітеді, есте сақтау қабілеттері мен логикалары дамиды, сөздік қорлары артады,сөйлеу мәдениеті жетіледі, грамматикалық құрылым дұрыс қалыптасады, логопед сабақтарына деген оқушы мотивациясы артады. Балаларда қысқа мерзім ішінде қызықты жаттығулар, анимациялар арқылы сабаққа деген толыққанды қызығушылық пайда болады. Логопедке арналған бөлімдер арқылы олардың жұмысы жеңілдейді, ата-ананың баламен өз бетімен жұмыс жасауына мүмкіндігі туады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
Білім беру қажеттіліктері ерекше балалардың білім алу қажеттілігінде компьютерлік бағдарламаларды қолдану, оларға қатарластарынан қалмай өздері өмір сүріп отырған қоғамға сай білім алуға, дағдыларын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Жұмыста компьютерлік техниканы қолданатын дефектолог арнайы оқытудың екі негізгі міндеттерін шешуі қажет: балалардың компьютерді қолдана білуін қалыптастыру және психофизиологиялық бұзылыстарды түзету және дамыту үшін компьютерлік технологияларды ыңғайлы таңдау.
Дамуында ауытқушылығы бар балалармен түзету-тәрбие жұмысы мамандандырылған немесе бейімделген компьютерлік бағдарламаларды (негізінен оқыту, диагностикалық және дамытушы) пайдалануды көздейді. Оларды қолдану әсері логопедтың кәсіби құзыреттілігіне, жаңа мүмкіндіктерді пайдалана білуіне, әр баланың оқыту жүйесіне жаңа ақпараттық технологияларды қосуға, мотивация мен психологиялық жайлылық жасай отырып тәрбиеленушіге қызмет түрлері мен құралдарын таңдау еркіндігін ұсына алады. Арнайы педагогикада компьютерлік технологияларды қолданудың басым міндеті балаларды информатика мен есептеу техникасының бейімделген негіздерін оқытудан емес, олардың өмір сүру ортасын, белсенді шығармашылық қызметін дамытудың жаңа ғылыми негізделген құралдарын игеруден тұрады.
Сондықтанда мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беруде жаңа технологияларды, компьютерлік программаларды тиімді түрде қолдану бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Демек,
oo Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларға компьютерлік бағдарламаларды қолдану арқылы артикуляциясын және дыбысты айту мүмкіндіктерін жетілдіру әдістері мен тәсілдерін зерттеледі;
oo Р және Л дыбыстарын айта алмайтын балаларға арналған электронды логопедиялық жаттықтырушы құрал кешені дайындалады;
oo Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балалармен (Р, Л дыбыстарын айта алмайтын балалармен) коррекциялық жұмыста компьютерлік технология құралдарын қолдана отырып эксперименталды зерттеу жүргізу ерекшеліктері көрсетіледі;
Магистрлік диссертация жұмысы кіріспеден, негізгі төрт бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Жұмыс көлемі 74 бетті құрайды. Жұмыс 22 суреттен, 13 кестеден тұрады. Қолданылған әдебиеттер саны 45.
1 Білім беру қажеттіліктері ерекше балалардың танымдық процестерін дамытудың теориялық негіздері
0.1 Арнайы білім беру жүйесінің әлеуметтік-мәдени тұрғыдан қалыптасуы
Барлық тарихи кезеңдерде арнайы оқыту жүйесінің дамуы мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық жағдайымен, қоғамның құндылықтары мен кемтар балаларға қатысты мемлекет саясатымен, білім беру жүйесіндегі заңдылықтармен, ғалымының даму деңгейімен, әлемдік арнайы білім беру тәжіребесіне лайық жүреді.
Арнайы білім беру жүйесінің бір кезеңнен екінші кезеңге өтуі және сапалы кұрылып, қалыптасуы әлеуметтік көрінісімен анықталады.
Антикалық дәуірден бастап бүгінгі күнге дейінгі кемтар тұлғалардың дамуың зерттеу жұмыстары дамудың бес деңгейін ажыратуға мүмкіндік берді. Бұл кезеңдерді ажыратудың негізгі көрсеткіші ретінде Н.Н Малофеев қоғамның кемтар тұлғаларға деген көзқарасы, көрсетілген көмектің дәрежелерімен бекіткен.
Антика заманынан орта ғасырларға дейін қоғам мен мемлекеттің даму барысында дамуында ауытқулары бар тұлғаларға деген қарым-қатынас өте төмен дәрежеде болды. Ол кезде олардың азамат есебіне алмай, статустарын құлдардың статусымен тең қойды.
Мәліметтер бойына ол кездегі өзіне тамақ тауып жеуге мүмкіншілігі жоқтұлғалар, егер өз өлімімен өлмесе, ру басылары күшпен өлтіріп отырған екен. Туа біткен ақыл-ойы кем немесе дене кемістігі бар тұлғаларды азаматтық өлім күтіп тұрды [35].
Ежелгі Грециядағы балаларды өлтіру туралы мәліметтер ерте жастағы күрделі деңгейдегі кейіп-кеспірсіз балаларға қатысты болған және де өлтіруге негізінен дене кемістігі бар балалар ұшыраған. Спартада осындай балаларды өлтіру ІҮ-Ү ғасырларды қамтиды және олар бұл істерін экономикалық жағдайына тәуелді болған. Бұндай құбылыс Римде де өз орнын алған. Оны ежелгі Рим философы Сенеканың (б.д.д. 6 - б.д.д. 65ж.) сөзінен байқауға болады. Біз өмірге әлсіз және кейіп-кеспірсіз болып туылған балаларды өлтіріп, суға тұншықтырамыз, бұны біз ызалықтан немесе қолайсыздықтан емес, санамыздың жетекшілігімен істейміз, жарамсыз бен сауды ажырату үшін деп жазған [30].
Ал ежелгі грек елінің ұлы философы Аристотель адам бойындағы бұзылғандықты, ашуланшақтықты, топастықты - жаман қылықтардың қалыптасуына әкелетін жетіспеушілік - деп тұжырымдады.
Адамзат тұлғасына деген жаңа мұрат, құндылықтар мен көзқарастар адам өмірінің мәні туралы түсініктерді христиан дініне сеңушілер алып келді. Олар діни сезімталдық пен жан ашу қаситетін енгізді. Қайырымдылық көрсету әркімнің өз еркінде ғана емес, ол әрбір христианның міндеті болып жарияланды. Шіркеулерде ашылған пана үйлер кемтарларға жағымды қатынастың басталу болды. Келесі бес жүзжылдықта Батыс Еуропа мемлекеттерінде алғашқы қайырымдылық мекемелері мен ауруханалар құрылды. Ең алғаш рет соқырларға және соғысқа қатысу салдарынан көрмей қалған тұлғаларға арнайы пана ашылды.
Бұл жүйенің бастапқы қалыптасуы қала билігінің, монархтың жауапкершілігіне айналды. Осы мәселе мемлекет міндетінің нысаны бола берді.
Сөйтіп, Еуропа елдері өркениеті дамуында кемістігі бар тұлғаларды басынудан, оларды өлтіруге тыйым салынған уақытқа дейін, өте ұзақ, азапты жолдан өтті.
Ресей елінде зиялы мекемелердің ұйымдастырылуы, яғни кемтарлаға әлеуметтік көмек көрсету туралы мемлекет саясатынын зандылықтары, көбінесе, Батыс Еуропа тәжірибесінің нәтижесімен танысудан бас алған.
XII ғ. мен ХҮІІІ ғ. аралығында Батыс Еуропа мемлекеттерінде кемтар тұлғаларға арналған зиялы мекемелер мен үйлер (мемлекеттік және жекеменшік) жүйесі құрылды. Реннесанс мәдениеті (қайта өрлеу дәуірі -ХІҮ-ХҮІІ ғ.ғ.) мен Ұлы Реформация (Ұлы шіркеу төңкерілісі- ХҮІ ғ. екінші жартысы - ХҮІІ ғ. ортасы) ақыл-ойы мен дене кемістігі бар тұлғаларға деген мемлекет пен қоғам қатынасын күрт өзгертті. Реннесанс данышпандарынан туған гуманистік және орталандыру туралы ой-пікірлері еуропалықтардың санасына еніп, адам және адам өмірінің мәні туралы түсініктердін өзгертті, мүмкіндіктері шектеулі тұлғалардың дәрежесіне деген көзқарастын өзгеруіне әсер етті. Христиан дінінің тағы бір бағытын тудырған реформация қайырымдылықтың жаңа үлгілерін дүниеге әкелді [11].
Біраз уақыттар өте келе дамуында ауытқуы бар тұлғаларға деген немқұрайлық біртіндеп жойыла бастады. Оларға деген жанашырлық пайда болып, мұндай адамдарды тәрбиелеуге болатыны жайлы да көзқарастар қалыптасты. Мысалға, Ян Амос Коменский (1592-1670) өзінің Ұлы дидактика атты еңбегінде былай деп жазған: Кімде-кім осындай ақылсыз адамдарға табиғи ақылсыздығынан құтылу үшін тәрбие беру екендігіне күмән келтіре алады. Ары қарай: Кім жаратылысынан өзі баяу және ашуланшақ болса, сол адам өзіне көмекті көп қажет етеді, өйткені өз бойындағы пайдасыз ақылсыздық пен жындылықтан құтылу үшін. Ян Амос Коменский бұл сөздерінен аномалді балаларға білім беру мүмкін екеніне кәміл сенгенін көреміз. Осылайша мүмкіндігі шектеулі тұлғалар қоғамға артылған жүк болмас үшін оларды оқыту, тәрбиелеу мәселелері қарастырыла бастады.
XII ғасырдан XVII ғасырларда Батыс Еуропа елдерінде кемтар балалар мен ересектерге деген көзқарас алдыңғы ғасырларға қарағанда айтарлықтай жақсарды. Бірақ бұл процесс баяу және күрделі жолмен дамыды. Қайта өрлеу ойшылдарынан (Ренессанс дәуірінің ойшылдары) туындаған гуманизм идеялары европалықтардың саналарына ене отырып, олардың адам жайлы және оның өмірі жайлы ой-пікірлердің өзгеруіне, мүмкіндігі шектеулі адамдардың статустарына деген көзқарастардың өзгеруіне әкелді.
Алғашында әр түрлі кемістігі бар балаларды жеке-дара оқыту тәжірибесі, арнайы оқу мекемелерін өзіне қарай тартқан жоқ. Саңырау және соқырлар жеке-дара оқытудың алғашқы талпыныстары, олардың іс-әрекетке жарамды екенін занды түрде дәлелдегісі келген, ауқатты семьядағы ата-аналар тарапынан қолдау тапты. Міне, осындай қолдау 1578 жылы Испанияда, 1648 жылы Англияда, 1670 жылы Францияда іске асырыла бастады [29].
Ағарту дәуірінде дамуында кемістігі бар тұлғаларды оқытуға алғашқы қадам жасалды. Алғашында түрлі мемлекетерден жинақталған балаларды жеке дара оқыту тәжірибесі арнайы оқу мекемелерін ұйымдастыру қажеттігін тудырмады.
Бұл кезеңнің басында кереңдер мен соқырлар үшін арнайы мекемелер ашылып, соңында Батыс еуропа мемлекеттерінде жылпығы бірдей міндетті білім беру туралы, кейіннен сенсорикалық кемісіктері бар және ақыл-ойы кемтар балаларға таралған, заңды актілер қабылданды. Үшінші кезең кемтар балаларға деген көзқарас пен қатынастардың өзгеріп, олардың құқықтарына назар аударылуымен ерекшеленеді. Ең маңызыдысы кемтар тұлғалардың білім алуға құқықтары қарастырылады, кейін занды түрде бірқатар мемлекеттерде бекітіледі. Олар келесі 1-кестеде көрсетілді.
Кесте 1. Ең алғашқы мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға арналып жасалған заңдар
№
Қабылданған елдер
Жылы
Құқық атаулары
1
Дания
1817 ж.
Кереңдерді міндетті түрде оқыту туралы акт
2
Саксония
1873 ж.
Соқыр, керең және ақыл-ойы кемтар балаларды оқытудың міндеттілігі туралы заң қабылдады
3
Норвегия
1881 ж.
Саңырауларды оқытудың міндеттілігі туралы заң
4
Норвегия
1882 ж.
Ақыл-ойы кемтар балаларды оқыту туралы заң
5
Пруссия
1884 ж.
Көмекші сыныптардан жағымсыз жанұядан шыққан балаларды шығару туралы өкім
6
Швеция
1887 ж.
Кедей және ақыл-ойы кемтар балаларға бастауыш білім туралы заң
7
Швеция
1889 ж.
Саңырау балаларға 8 жылдық білім беру туралы заң
8
Пруссия
1892 ж.
Көмекші мектептер санын кеңейтудің қажеттілігі
туралы заң
9
Англия
1893 ж.
Соқыр, керең балаларға бастауыш білім туралы заң
10
Швеция
1896 ж.
Соқыр балаларды мінтетті түрде оқыту туралы заң
11
Англия
1899 ж.
Ақыл-ойы кемтар балаларды оқыту туралы заң
12
Пруссия
1900 ж.
Саңырау, соқыр және ақыл-ойы кемтар балаларды
оқытудың міндеттілігі туралы заң
13
Бельгия
1914 ж.
Көмекші мектептерді ұйымдастыру туралы заң
14
Нидерланды
1920 ж.
Ақыл-ойы кемтар, соқыр, саңырау және нашар еститін балаларға білім беру туралы қағида
Ақыл ойы кемтар балаларға арналған көмекші мектептер пен сыныптардың үдемелі дамуы жалпыға міндетті бірдей бастауыш білім беру туралы Заңның енуімен тікелей байланысты. Мемлекет барлық балаларды оқыта отырып, аталмыш мерзімде білім стандартын меңгере алмайтын балаларға арналған білім жүйесін құруға мәжбүр болды.
Сенсорикалық кемістігі бар тұлғалардың азаматтық құқығын және мәртебесін тану ғана, керең-мылқау балаларға (Париж, 1770 ж.) және соқыр балаларға (1774 ж.) арналған алғашқы мемлекеттік арнайы мектептердің пайда болуына мүмкіндік берді. Дамуында кемістігі бар тұлғалардың тағдырына қоғам көзқарасының өзгеруін Ұлы француз төңкерісі еңгізді. Бұл психиатрияның күрт дамуына жағдай жасады. Ф. Пиннель, Ж,Эскироль, Ж, Итар дәрегерлер кемтар балаларды оқыту тәжірибесін емханаларда бастаған.
Ағылшын тифлопедагогы Г.Армитедж (1824-1894) өзі қайырымдылық ұжымының мүшесі бола тұра, көрмейтіндердің жанұясын аралап ата-аналары мен көрмейтін оқушыларға өмірлік қиындықтарды жеңу туралы ақыл-кеңестерін айтқан [28].
1892 жылы Лондон мен Лейчестер қалаларында ақыл-ойы кем балалар үшін алғашқы мектептер ашылды. Келесі он жылдықта Англияда ақыл-ойы кем балаларды күштеп жабық мекемелерде емдеуге мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың жанашырлары қарсы шығып, олардың қамқорлығы мен құқықтарын заңды түрде қорғауға ат салысты. Қоғамдық инициатива, 1913 жылы ағылшын парламентіне ақыл-ойы кем тұлғаларды қамтамасыз ету туралы заң қабылдануына әкелді.
XX ғ. басында есту мен көруінде ауытқуы бар және ақыл- ойы кемтар балаларға арналған арнайы білім беру жүйесін нақтылы рәсімдеу уақыты болды.
Барлық Еуропа елдерінде арнайы білім беру жүйесі дамуының жалпы белгілері:
- жалпыға бірдей бастауыш білім беру туралы Заңның қабылдануы;
- кемтар балалардың білім алуға құқығын белгілеу;
- арнайы оқыту жүйесінің қызметің реттейтін шағын нормативті-құқықтық базасын құрылуы;
- арнайы мектептерді қаржыландырудың бастауы мен принциптерін анықтау;
- мемлекеттік емес ұйымдарды (қайырымдылық қорлар мен ассоциациялар) қаржыландыру;
- барлық аймақтағы балаларды арнайы біліммен қамту [13].
XX ғ. басынан бастап 70 жылдар аралығанда Батыс еуропа мемлекеттері керең, соқыр және ақыл-ойы кемтар балаларға арнайы білім берудің қажеттілігін түсінуден кемтар балалардың барлығын оқыту қажеттілігін танитындай дәрежеге жетті. Бұл кезең жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беру туралы заңның қабылдануы мен күшіне енуі уақытымен анықталады. Бірақ, барлық бастамалар мен жобалар бірінші дүниежізілік соғыстын басталуына байланысты еуропа аймақтарында бір мезгілде қирады. Бірінші дүниежізілік соғыстын аяқталуымен екінші дүниежізілік соғыстың басталу аралығындағы қыска уақытта арнайы білім беру саласындағы белсенділік біршама төмендеді.
Батыс еуропа философиясының гуманистік тенденциясындағы көмек, фашистік идеологиямен басылып қалады. Соғыс жылдарында мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды жоспарлы түрде жарамсыз, адам емес, төменгі сапалы адамдар деп санап, оларды қоғамда өмір сүру құқығынан айырады. Әрине осының салдарынан Еуропа елдеріндегі әлеуметтік-педагогикалық көмек беру ондаған жылдар бойы жалғасын таппай дамусыз қала берді.
Екінші дүниежізілік соғыс пен концлагерь қиындықтарын басынан өткізген өркениетті мемлекеттер адамдар арасындағы айырмашылыққа, олардың ерекшелігіне ерекше көзбен қарады.
Бұл дүниетанымдық түсініктер мен заңдар барлық азаматтардың білім алуға құқын, оларға медициналық қызмет көрсетілген, зейнетақымен қамтамасыз ету, кемтарларға көмек көрсету, жұмыссыздарға төлем ақы төлеу т.б. түсініктерді анықтап, оларды бір жүйеге біріктірді.
Дәл осы кезде Еуропа қоғамының алдында, өз азаматтарынын жеке құқыктарын жеке тұлғалық деңгейге көтеру, әрбір адамға жеке қарым-қатынас негізін құру мәселесі тұрды, ал қазірде ол Европа мемлекетінің заманға сай әлеуметтік-педагогикалық негізін құрайды.
Міне осындай шараларды қолданудың арқасында бүкіл дүние жүзі елдеріне өте қажет және маңызды ұйым құрылды, ол Біріккен Ұлттар Ұйымы (1945ж). Оның негізгі қызметі - дүниежүзілік стандарт бойынша адамның құқықтарын қорғау. Өмір, еркіндік, адам құқығы мен теңдігі маңызды құндылықтар болып жарияланды. БҰҰ 1948 жылы Адам құқығы туралы Декларацияны қабылдады [27].
Сол 50-70 жылдар аралығында кемтар балаларды анықтау, есепке алу, арнайы білім беру мекемелерін дамыту жүзеге асырылды. Осыған сәйкес, кемтар балаларды топтастыру, жіктеу де өзгерді, балалардың жаңа категориялары (психикалық дамуы тежелген балалар, эмоция-ерік саласында ауытқуы бар балалар) анықталып жүйені саралауға жол ашты. Психологиялық-педагогикалық көмек көрсету баланың жасына лайық өзгертілді, кеңейді, яғни мектеп жасына дейінгі кемтар балаларға арнайы кемек ұйымдастырылды.
Бұл кезеңнің аяқталуында БҰҰ ақыл-ойы кемтар (1971), мүгедектердің (1975) құқықтарын декларацияларда бекітті.
XX ғасырдың 70-ші жылдарында өркениетті елдерінде қалыптасқан қоғамның жалпы адамзаттың құндылығы туралы түсінігі бойынша және ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алуындағы оқшалау шетте қалтыруға қарсы қоғамға қосу, құқықтарының теңдігі жарияланған. Тарихта ең бірініші рет дамуындағы ауытқушылықтарға қарамастан, кемтар тұлғалардың тең құқылы екендігін қоғам көзқарастарында толығымен қалыптасты. Сол жылдары дамуында ауытқуы бар тұлғалардың құқықтарын қорғайтын бір қатар БҰҰ бекіткен ақыл-ой кемтар тұлғалардың құқықтары туралы, мүгедектердің құқыктары туралы декларациялар қабылданды - бұл бесінші кезеңнің басталуын белгісі.
Құжаттарда аталмыш тұлғалардың отбасында өмір сүру, қалыпты адамдар арасында білім алуға, кемтар қабілеттерін қалпына келтіру, еңбек ету құқықтарын қамтамасыз ету қажеттілігі бекітілген. Мүмкіндіктері шектеулі балаларды жабық мекемелерде (интернаттарда) оқыту және тэрбиелеу шетелдегі қоғамда элеуметтік оқшалау белгісі ретінде талкыға салынды. Сол кездерден бастап батыс Еуропа және АҚШ елдерінде әлеуметтік-саяси, экономикалық өзгерістерге тэуелді арнайы білім берудің әдіснамасы күрт өзгеріп, мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы мектептерде оқыту жағдайын терен қарастырды. Бұл кезеңде жетекшілік ретінде мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларды қоғамға қосу қолға алынды. Қоғамға біріктіруде кедергі жасайтын жағдайларды жою, қоршаған ортаны бейімдеу жұмыстары белсенді жүре бастады [14].
Осы кезенде мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы мектептердегі арнайы сыныптарда оқыту тәжірибесімен бірге бұрын окытылмағғн, яғни дамуында ауыр, терең ауытқулары бар балаларды оқыту басталды. Бұл кезең әлі аяқталмады, көтерілген мәселе қоғамда кең талқыланып жатыр. Қазіргі уақытта кемтар тұлғаларга медициналық көмек көрсетудің жаңа технологиялары енгізілуде, арнайы білім беру саласында да жетістіктер мүмкінідіктері шектеулі тұлғалардың қоғамда тәуелсіз өмір сүру жағдайын қамтамасыз етуге бағытталған. Осы кезеңде дәрігірлер ұрықтың пренаталды кезінде ауытқушылығын диагностикалау технологиясын халыққа ұсынады, сонымен қатар:
- ағза мүшелерін ауыстырудың жаңа технологияларын;
- жасанды органдарды әзірлеудің жетістіктерін;
- имплант және протездеудің технологияларын;
- жүктілік кезінде қолайсыз жағдайлардың алдын алу үшін арнайы вакциналар мен дәрмектерді пайдалану;
- кемістіктерді ерте анықтап арнайы түзетушілік бағдарламаларын әзрілеу, жүзеге асыру.
Біздің елімізде арнайы білім беру жүйесінің қалыптасуы мен даму тарихы әлеуметтік-мәдени тұрғыдан қарастырылмаған. ҚР арнайы білім беру жүйесі өз дамуын кеңес кұрамында бастап, кейін 90-шы жылдардан өзінші дамығаны, белгілі дерек.
0.2 Қазақстан Республикасының арнайы білім берудегі тәжірибесі мен даму перспективалары
Бүгінде арнайы білім беру мәселесі бүкіл әлемде өзекті. Қазақстанда бұл құбылыс да назардан тыс қалған жоқ. Бұл мәселе өзіне назар аударуды талап етеді, себебі туа біткен және жүре пайда болған даму кемістіктері бар балалар саны жыл сайын өсіп келеді. Мемлекет балалардың дамуындағы ауытқуларды ерте диагностикалау және ағзаның компенсаторлық қызметі есебінен осы ауытқуларды ерте түзету міндеттерін қояды. Білім беру жүйесі, өз кезегінде, мүмкіндігінше осы санаттағы балаларды жаппай балабақшаларда, жалпы білім беретін мектептерде, кәсіптік лицейлерде және жоғары оқу орындарында оқыту үдерісіне енгізуге тиіс.
Арнайы білім беру - бұл жалпы білім беруді дамыту процесі, ол барлық балалардың әр түрлі қажеттіліктеріне бейімделу тұрғысынан барлығына білім алуға қол жетімділікті білдіреді, бұл ерекше қажеттіліктері бар балаларға білім алуға қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтендірудің қолда бар практикасы көбінесе клиникалық тәсіл шеңберінде қалыптасты, онда шектеулі мүмкіндіктер патология, дамудың бұзылуы ретінде қарастырылады, бұл өз кезегінде емдеуді, арнайы қызметтерді құруды көздейді [26].
Бұл тәсіл әлеуметтік ұстанымын баланың қиындатып отыр оның неравный әлеуметтік мәртебесін әсіретеді. Бір жағынан, арнайы білім беру осындай балаларды әлеуметтік қорғаудың элементі болып табылады және оларға бір мезгілде емдеу мен оқыту мүмкіндігін береді. Екінші жағынан, арнайы білім беру, денсаулық мүмкіндіктері шектеулі балаларды мамандандырылған мектептерге, интернаттарға бөле отырып, адамдар кейіннен маргиналды мәртебелік позицияларды алатын қалыптасқан әлеуметтік құрылымды жаңғыртуға ықпал етеді. Инклюзивтік білім беру балаларға бағытталған және барлық балалар - индивидуумдардың оқытудағы түрлі қажеттіліктері бар екенін мойындайтын жүйені дамытуға ұмтылады.
Арнайы білім беру оқытудың әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін неғұрлым икемді болатын оқыту мен оқытуға көзқарасты әзірлеуге ұмтылады. Егер оқыту арнайы білім беруді енгізетін өзгерістер нәтижесінде неғұрлым тиімді болса, онда барлық балалар (ерекше қажеттіліктері бар балалар ғана емес) жеңеді. Жалпы білім беретін мектепте, қалыпты дамып келе жатқан құрдастарының арасында оқыту ерекше білім беру қажеттілігі бар балаға өздерін достары, сыныптастары, ауладағы ұлдар мен қыздар сияқты қарапайым сезінуге мүмкіндік береді. Қоғамның мүмкіндіктері шектеулі балаларды білім алу, өз қабілетін, дарынын және ең бастысы дамыту, қалыпты балалармен қарым-қатынас жасау ортасы болу құқығынан айыруға құқығы жоқ [22].
Енді даму мүмкіндігі шектеулі балаларды жабық интернаттарға бермей, қарапайым балабақшалар мен мектептерді анықтауға болады. Бұл инклюзивті білім. Олардың проблемаларын еңсеру жолдарының бірі - Қазақстан 2008 жылы қол қойған Мүгедектердің құқықтары туралы Конвенцияда айтылған инклюзивті (интеграцияланған білім беруді қамтитын) идеяларды ілгерілету. Қазақстанда инклюзивті білім беру тек алғашқы қадамдар жасайды, бірақ әлемнің көптеген елдерінде барлық мектептер дерлік инклюзивті. Қазіргі уақытта Қазақстанда жергілікті бюджеттер қаржыландыратын 56 психологиялық-медициналық-педагогик алық кеңес жұмыс істейді. Нормативтерге сәйкес республикада мұндай ұйымдар 79 болуы тиіс. Аталған кеңестерге әдістемелік басшылық жасау Алматыда орналасқан республикалық психологиялық-медициналық-педагогик алық консультацияға бекітілген.
Білім және ғылым министрлігінің мәліметінше, ағымдағы жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша елімізде 149246 мүмкіндігі шектеулі бала тұрып жатыр, бұл Республиканың кәмелетке толмаған азаматтарының жалпы санының шамамен 3,15%-ы. Алайда, бұл статистика нақты жағдайды көрсетпейді, өйткені статистикалық деректерді тіркеу фактілері бар. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес 2020 жылға қарай инклюзивті білім беру үшін жағдай жасаған мектептердің үлесін олардың жалпы санынан 70% - ға дейін ұлғайту жоспарланып отыр [3].
2011 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін республика өңірлерінде Сорос Қазақстан Қорының қолдауымен Жалпы орта білім беру жүйесінің басшылары үшін Инклюзивті білім беру: халықаралық тәжірибе және Қазақстанда іске асыру жолдарый тақырыбы бойынша дөңгелек үстелдердің бағдарламасы жұмыс істейді. Ағымдағы кезеңде сайт базасында интернет-жоба іске асырылуда www.inclusion.kz [2].
Қазір жылына мыңға дейін дефектолог мамандар шығарылады. Ең қуатты оқу, әдістемелік орталық Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті болып табылады. Мамандарды қайта даярлау ҒНПЦКП базасында жүргізіледі. Ақтөбе педагогикалық институтында Дефектология кафедрасы ашылды. Олардың басты міндеті түзету педагогикасымен тәжірибе жүзінде айналысатындарды оқыту сапасы болып табылады. Бүгінгі күні балалар да 10-20 жыл бұрын әлем өзгеруде, біздің өмірімізге компьютер, жаңа байланыс құралдары берік кірді. Екі санаттағы балалардың ата-аналары да Балаларды бірлесіп оқытуға деген дұрыс қарым-қатынасты қалыптастыруға, қолдауға мұқтаж. Дамыған елдердің тәжірибесі толыққанды инклюзивті топтар мен сыныптар ұйымдастырылуы мүмкін және ұйымдастырылуы тиіс екендігін көрсетеді, ең бастысы - олардың өмір сүруінің оңтайлы жағдайларын жасау, сондай-ақ осы гуманистік идеяны табысты жүзеге асыруды қамтамасыз етуге бағытталған ересек адамдарды ынталандыру [16].
Бұл мәселе біздің әлеуметтік ортаға белгілі физикалық ерекшеліктері бар адамдарды тарту жөніндегі қызметте ерекше өзекті болып табылады. Мүгедек ұғымы бастапқыда зиянсыз, біз бұл адамдарға өздері сенетін толық емес кешенді жазамыз. Олар үшін оқу, дамыту, спортпен шұғылданудың көптеген мүмкіндіктері жабылды. Қатардағы адамдардың мүгедектерге деген қарым-қатынасы түсінікпен және ақылмен ерекшеленеді. Біздің қоғамда бұл қарым-қатынас бала жастан бастап дамиды. Бұл проблеманы шешудің мүмкін нұсқаларының бірі Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамыту болып табылады:
- мүмкіндігі шектеулі балаларды білім беру үдерісіне тарту;
- мүгедек балаларды қазіргі қоғамдағы бейімдеу;
- мүгедек балалардың қазіргі қоғамда өзін сенімді ұстануына белсенді мінез-құлық орнатуын құру;
- өз кемшіліктерін абыройға айналдыра білу;
- қазіргі қоғамның мүмкіндігі шектеулі адамдарға қарым-қатынасын өзгерту.
Инклюзивті саясат - бұл құқықтық саясат, оның аясында ата-аналар мектепті таңдауға құқылы. Жақын шетелдерде және біздің елімізде жүргізілетін зерттеулер, қазір ата-аналардың барлығы өз балаларын жалпы білім беру жүйесіне бергісі келмегенін көрсетеді, өйткені әзірше қажетті жағдайлар арнайы білім беру жүйесінде ғана жасалғанын түсінеді [25].
Қазақстанда инклюзивті білім беруді енгізу жолындағы бірқатар шешілмеген проблемалар мен тосқауылдар бұрынғысынша қалып отыр:
- мүмкіндігі шектеулі балаларға деген қате қарым-қатынас.
- арнайы дайындалған педагогикалық құрамның болмауы.
- оқу орындарының материалдық-техникалық және әдістемелік жабдықталу деңгейі өте төмен.
- физикалық қол жетімділік бөгеті.
- мемлекеттік стандарттың қатаң талаптары.
Оқушылардың жетістіктерін бағалаудың кең түрленген жүйесін енгізу интеллектідегі даму нормасынан әртүрлі артта қалған балаларды жалпы ағынға қосуға мүмкіндік береді. Бастапқы кезеңде мемлекеттің басты міндеті ғылыми-педагогикалық қоғамдастық пен жалпы қоғам арасында ақпараттық-ағарту жұмыстарын жүргізу болып табылады.
Нормативтік-құқықтық базаны, оқыту материалдарын құру, оқытушылар құрамын даярлау, инклюзивті білім беруді енгізудің отандық және шетелдік тәжірибесін зерделеу Қазақстанға оқытудың сауатты жүйесін біртіндеп құруға мүмкіндік береді. Мамандар арнайы білім беру жүйесін жоспарлы дамытуды қолдайды. Бұл ретте олар арнайы мектептерді толық жабу және мүмкіндігі шектеулі балалардың барлығын жалпы білім беретін мектепке ауыстырудың мүмкін еместігін атап өтеді [17]. Кейбір адамдарда инклюзивті білім беру жүйесі қарапайым балаларды оқыту сапасының төмендеу мүмкіндігінен қауіптенеді. Алайда, мамандар арнайы білім беру процесінің барлық қатысушыларын қанағаттандыра отырып, жоғары сапалы білім беруге шақырды. Болашақта ҚР Білім беру жүйесіне инклюзивті білім беруді енгізу жөніндегі бағдарламаны іске асыруды дұрыс ұйымдастырғанда, жоғарыда аталған процестің барлық қатысушылары үшін оң нәтижелер береді.
1.3 Мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы сөйлеу тілінде мүкістігі бар балаларды оқытуды ұйымдастыруда ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану ерекшеліктері
Сөз адамның маңызды психикалық функцияларының бірі және күрделі функционалдық жүйесі болып табылады, оның негізінде қарым-қатынас барысында тілдің таңбалы жүйесін пайдалану жатыр. Тілдік қарым-қатынас әр түрлі қызмет түрлерін дамыту үшін қажетті жағдай жасайды. Баланың сөйлеуді меңгеруі оның мінез-құлқын сезінуге, жоспарлауға және реттеуге ықпал етеді.
Біз мектепке дейінгі жастағы баланың жақсы дамыған сөзі мектепте табысты оқытудың маңызды шарты болып табылатындығын жақсы білеміз. Балаға сөйлеу бұзылыстарын жеңуге көмектесу қажет, өйткені олар барлық психикалық функцияларға теріс әсер етеді, баланың іс-әрекетіне, мінез-құлқына әсер етеді.
Бүгінгі күні мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеумен және оқытумен айналысатындардың барлығының қорында кең практикалық материал бар, оны қолдану баланың тиімді сөйлеу дамуына ықпал етеді.
Бірақ сөйлеу патологиясы санының өсуіне байланысты түзету жұмысының қиындықтары кездеседі.
Кез келген практикалық материалды шартты түрде екі топқа бөлуге болады: біріншіден, баланың тілдік дамуына көмектесетін және екіншіден, дәстүрлі емес логопедиялық технологиялар жататын оқыту құралдары.
Логопедтің қызметіндегі әсер етудің жаңа компьютерлік технология әдістері сөйлеу бұзылыстары бар балалармен түзету-дамыту жұмысының перспективалы құралы болып табылады. Бұл әдістер тиімді түзету құралдарының қатарына жатады және мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу қиындықтарын жеңуде барынша мүмкін болатын табыстарға жетуге көмектеседі. Кешенді логопедиялық көмек аясында жаңа технологиялық әдістер ерекше күш-жігерді талап етпей, балалардың тілін түзету процесін оңтайландырады.
Қазіргі логопедия ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға тән әртүрлі жас кезеңдерінде және түрлі білім беру жағдайларында балаларды оқыту және дамыту процесін жетілдіру және оңтайландыру жолдарын үнемі және белсенді түрде іздестіруде.
Компьютерлік технологиялар - бұл енгізілген, жаңа, жоғары тиімділікке ие әдістер мен ойындар, логопедтің зияткерлік қызметінің түпкі нәтижесі болып табылатын бағдарламалар.
Қолданылатын педагогикалық процеске бағдарлама енгізу оның жаңа мақсаттары, мазмұны, әдістері, формалары және білім беруі логопед пен баланың зияткерлік қызметтің түпкі нәтижесі.
Компьютерлік бағдарламаның негізгі өлшемі оны қолдану есебінен білім беру процесінің тиімділігін арттыру болып табылады.
Жаңа ақпараттық технологиялар сөйлеу қабілеті бұзылған балалармен түзету-дамыту жұмысының перспективалы құралы болды. Барлық жерде компьютерлендіру оқытудың жаңа, әлі зерттелмеген нұсқаларын ашты.
Қазіргі таңда дайындалып, қолданысқа берілген бағдарламалар базалық психологиялық-педагогикалық және әдіснамалық ережелерге сүйене жасалынған. Әр түрлі бұзылыстары бар, соның ішінде сөйлеу қабілетінде кемістігі бар балаларды оқытудың тиімділігі көбінесе компьютерлік бағдарламалардың қолдану ауқымына байланысты. Төмендегі 1-суретте компьютерлік бағдарламалардың ерекшеліктері көрсетілген:
Сурет 1. Логопедияда қолданылатын технологиялар
Компьютерлік технологиялар арнайы педагогикада жиі қолданылатын тиімді оқыту құралдарының қатарына енді. Соңғы жылдары арнайы оқытудың мазмұны, нысаны, әдістері және мамандардың кәсіби ойлауының сипаты туралы ашық пікірталас жүргізілуде. Дамытып оқытудың міндеті әрбір жаңа әдіс пен оқытудың құрамдас жолдарын әзірлеу мәселелеріне ауысады, олар ерекше танымдық қажеттіліктері бар баланың дамуында барынша мүмкін болатын табыстарға қол жеткізуге мүмкіндік береді (И. К. Воробьев, М. Ю. Галанина, Н. Н. Кулишов, О. И. Кукушкина және т. б.).
Баланың дамуындағы ауытқуларды түзету мүмкіндіктерінің қосымша жиынтығын көрсетеді. Жұмыста компьютерлік техниканы қолданатын дефектолог арнайы оқытудың екі негізгі міндеттерін шешуі қажет: балалардың компьютерді қолдана білуін қалыптастыру және психофизиологиялық бұзылыстарды түзету және дамыту үшін компьютерлік технологияларды ыңғайлы таңдау.
Дамуында ауытқушылығы бар балалармен түзету-тәрбие жұмысы мамандандырылған немесе бейімделген компьютерлік бағдарламаларды (негізінен оқыту, диагностикалық және дамытушы) пайдалануды көздейді. Оларды қолдану әсері логопедтың кәсіби құзыреттілігіне, жаңа мүмкіндіктерді пайдалана білуіне, әр баланың оқыту жүйесіне жаңа ақпараттық технологияларды қосуға, мотивация мен психологиялық жайлылық жасай отырып тәрбиеленушіге қызмет түрлері мен құралдарын таңдау еркіндігін ұсына алады. Арнайы педагогикада компьютерлік технологияларды қолданудың басым міндеті балаларды информатика мен есептеу техникасының бейімделген негіздерін оқытудан емес, олардың өмір сүру ортасын, белсенді шығармашылық қызметін дамытудың жаңа ғылыми негізделген құралдарын игеруден тұрады.
Қазіргі қоғамда компьютерлік технологиялар балалардың білім беру саласындағы маңызды компоненттердің бірі болып табылады және педагогикадағы жаңа бағыттарды тез игеріп келеді. Қазіргі уақытта техникалық құралдарды жетілдірумен сөйлеу терапия практикасында алдыңғы қатарлы компьютерлік технологияларды қолдану мүмкіндіктері кеңейді.
Сөйлеу бұзылыстарын түзетуге арналған компьютерлік технологиялар қазіргі уақытта логопед жұмысында көмекші құрал ретінде пайдалану өте тиімді және ерекше.
Балалардың сөйлеу дамуын түзету үшін логопедия жүйесін дамытуға негіз болған компьютерлік бағдарламаларды қолдану жөніндегі мамандандырылған әдебиеттерді талдау жүзеге асты.
Компьютерлік ойындарды қолданбастан бұрын, оның негізгі құрамдарымен дұрыс жұмыс жасап үйрену керек. Бала денсаулығыны зиян келтірмес үшін белгіленген уақытпен жұмыс жасау керек. Компьютерлік ойынды дұрыс таңдау маңызды, ол ең алдымен баланың физиологиялық және жас ерекшеліктеріне байланысты. Оқытуды дамыту принципін ескере отырып және қазіргі педагогикалық міндеттерге байланысты әр түрлі компьютерлік ойындардың арасында ауысу ұсынылады, бұл ретте жүйке жүйесінің түрін, баланың қызығушылығы мен бейімділігін ескеру қажет.
Ұсынылған компьютерлік бағдарламалар сөйлеу терапиясының бірнеше аспектілерін көрсетеді: танымдық функциялардың дамуы, сөздік қорын байыту, грамматикалық құрылымдардың дамуы және сөйлеуді жетілдіру.
Компьютерлік бағдарламаларды қолдану ерекше танымдық қажеттіліктері бар мектеп жасына дейінгі балаларды оқытуда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Анықтамалар
2
Белгілеулер мен қысқартулар
4
Кіріспе
5
1
Білім беру қажеттіліктері ерекше балалардың танымдық процестерін дамытудың теориялық негіздері
9
1.1
Арнайы білім беру жүйесінің әлеуметтік-мәдени тұрғыдан қалыптасуы
9
1.2
Қазақстан Республикасының арнайы білім берудегі тәжірибесі мен даму перспективалары
14
1.3
Мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы сөйлеу тілінде мүкістігі бар балаларды оқытуды ұйымдастыруда ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану ерекшеліктері
17
2
Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балалармен коррекциялық жұмыста компьютерлік бағдарламаларды қолдану арқылы дыбысты айту мүмкіндіктерін жетілдіру
28
2.1
Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларды жетілдіруге арналған педагогикалық іс-шаралар
28
2.2
Сөйлеу тілі жалпы дамымаған балаларды логопедиялық тексеруден өткізу әдістері мен тәсілдері
34
3
Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларға арналған компьютерлік бағдарлама ортасы
38
3.1
Психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеті жағдайында кіші мектеп жасындағы балаларға арналған компьютерлік бағдарлама түсінігі
38
3.2
Компьютерлік бағдарлама құруда Flash технологиясының мүмкіндіктері
42
4.
Тілінде кемістігі бар балалармен коррекциялық жұмыста ақпараттық технология құралдарын қолдануды эксперименталды зерттеу
49
4.1
Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларға арналған компьютерлік бағдарлама әзірлеу
49
4.2
Эксперименталды зерттеу нәтижесін өңдеу және талдау
56
Қорытынды
70
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
72
Анықтамалар
Ақпараттық-коммуникациялық технология құралдары - микропроцессорлық және жаңа АКТ негізінде қызмет атқаратын, ақпаратты таратудың жаңа құралдары мен жүйелері, ақпаратты жинақтау мен олардың қорын жасау, сақтау мен өңдеу, оларды жан - жақты таратуды, одан қалды компьютерлік жүйелердің ақпараттар қорына енуді қамтамасыз ете алатын программалық, программалық - аппараттық және техникалық құралдар мен құрылымдарды айтамыз [34].
Анартрия дегеніміз - толық немесе жартылай дыбысталуының бұзылысымен сөйлеу қозғалыстарының бұлшықеттерінің жетілмеуі [14].
Артикуляциялық жаттығулар - дұрыс дыбыстауға қажетті артикуляциялық мүшелердің (еріндер, тіл, төменгі жақ) жаттықтырылуына арналған жаттығулар. Бала күрделі дыбыстарды [л], [р]дыбыстап үйрету үшін оның еріндері және тілі күшті және иілгіш болып, қажетті қалыпты ұзақ уақыт ұстап тұруы, қиындықсыз бір қозғалыстан екіншісіне бірнеше рет ауыса алуы керек. осының барлығына үйренуге артикуляциялық жаттығулар көмектеседі [27].
Артикуляциялық база - бұл артикуляциялық аппараттың ұсақ дифференциациялық қимылдарды, айту үшін қажетті дыбыстарды - сөйлеу жүйесінің бірлігін орындауға дайын болуы [27].
Гиперкинез- дегеніміз баланың бақылауынсыз сөйлеу тілі мүшелеріндегі және мимикалық бұлшық еттерінің еріксіз күшпен қимылдауы [16].
Даму принципі -логопедиялық жұмыс үрдісінде тапсырмалар мен лексикалық материалды біртіндеп күрделендіру алғышарты [43].
Дизартрия - сөйлеу тіл аппаратындағы ағзалар мен тіндердің нервпен қамтамасыз етілуінің органикалық жеткіліксіздігінен сөйлеу тілінің дыбыстарды айту жағынан бұзылуын көрсетеді [2].
Диспраксия - бұл нейрогендік негізіндегі сөйлеудің бұзылысы [16].
Компьютерлік технологиялар - бұл енгізілген, жаңа, жоғары тиімділікке ие әдістер мен ойындар, логопедтің зияткерлік қызметінің түпкі нәтижесі болып табылатын бағдарламалар [34].
Перцептивті база - бұл фонетикалық бірліктерді қабылдау [20].
Психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеті - Ерекше білім беруге қажеттіліктері бар балалар мен жасөспірімдері тәрбиелеу және түзеп-оқыту, жеке тұлға ретінде қалыптастыру, әлеуметтік ортаға бейімдеу. Және де көптеген міндеттерді жүзеге асырады [22].
Сөйлеу тілі жалпы дамымауы - ол есту қабілетімен зердесі сақталған балаларда пайда болып, тіл жүйесінің барлық компоненттерінің (лексика, грамматика, фонетика, солардың салдарынан байланыстырып сөйлеуі) жеткіліксіз дамумен сипатталады. СТЖД-нда сөйлеу тілі кеш дамып бастайды, сөз қоры өте аз, аграмматизмдер, дыбыс айту және фонема жасау бұзылыстары байқалады [22].
Сөйлеу тілі жалпы дамымауының III деңгейі - сөйлем құрамындағы лексикалық-грамматикалық және фонетикалық-фонематикалық элементтердің жетілмеуімен сипатталады [22].
Белгілеулер мен қысқартулар
АКТ - Ақпараттық-коммуникациялық технология
ЕДШ - Емдік дене шынықтыру
Грам. құрылым - Грамматикалық құрылым
Логика-грам. құрылым - Логика-грамматикалық құрылым
МДБ - Минималды дизартриялық бұзылыс
ММД - Минималды ми дисфункциясының
МПК - Медициналық-педагогикалық кеңес
ОЖЖ - Орталық жүйке жүйесі
СЖД - Сөйлеудің жалпы дамымауы
СТЖД - Сөйлеу тілі жалпы дамымауы
ПДТ - Психикалық дамуы тежелген
ППТК - Психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеті
Фон. процесс - Фонематикалық процесс
ФФД - Фонетико-фонематикасы дамымаған
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі: Сөз адамның маңызды психикалық функцияларының бірі және күрделі функционалдық жүйесі болып табылады, оның негізінде қарым-қатынас барысында тілдің таңбалы жүйесін пайдалану жатыр. Тілдік қарым-қатынас әр түрлі қызмет түрлерін дамыту үшін қажетті жағдай жасайды. Баланың сөйлеуді меңгеруі оның мінез-құлқын сезінуге, жоспарлауға және реттеуге ықпал етеді.
Біз мектепке дейінгі жастағы баланың жақсы дамыған сөзі мектепте табысты оқытудың маңызды шарты болып табылатындығын жақсы білеміз. Балаға сөйлеу бұзылыстарын жеңуге көмектесу қажет, өйткені олар барлық психикалық функцияларға теріс әсер етеді, баланың іс-әрекетіне, мінез-құлқына әсер етеді.
Бүгінгі күні мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеумен және оқытумен айналысатындардың барлығының қорында кең практикалық материал бар, оны қолдану баланың тиімді сөйлеу дамуына ықпал етеді.
Бірақ сөйлеу патологиясы санының өсуіне байланысты түзету жұмысының қиындықтары кездеседі.
Кез келген практикалық материалды шартты түрде екі топқа бөлуге болады: біріншіден, баланың тілдік дамуына көмектесетін және екіншіден, дәстүрлі емес логопедиялық технологиялар жататын оқыту құралдары.
Логопедтің қызметіндегі әсер етудің жаңа компьютерлік технология әдістері сөйлеу бұзылыстары бар балалармен түзету-дамыту жұмысының перспективалы құралы болып табылады. Бұл әдістер тиімді түзету құралдарының қатарына жатады және мектеп жасына дейінгі және кіші мектеп жасындағы балалардың сөйлеу қиындықтарын жеңуде барынша мүмкін болатын табыстарға жетуге көмектеседі. Кешенді логопедиялық көмек аясында жаңа технологиялық әдістер ерекше күш-жігерді талап етпей, балалардың тілін түзету процесін оңтайландырады.
Қазіргі логопедия ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға тән әртүрлі жас кезеңдерінде және түрлі білім беру жағдайларында балаларды оқыту және дамыту процесін жетілдіру және оңтайландыру жолдарын үнемі және белсенді түрде іздестіруде.
Компьютерлік технологиялар - бұл енгізілген, жаңа, жоғары тиімділікке ие әдістер мен ойындар, логопедтің зияткерлік қызметінің түпкі нәтижесі болып табылатын бағдарламалар.
Қолданылатын педагогикалық процеске бағдарлама енгізу оның жаңа мақсаттары, мазмұны, әдістері, формалары және білім беруі логопед пен баланың зияткерлік қызметтің түпкі нәтижесі.
Компьютерлік бағдарламаның негізгі өлшемі оны қолдану есебінен білім беру процесінің тиімділігін арттыру болып табылады.
Жаңа ақпараттық технологиялар сөйлеу қабілеті бұзылған балалармен түзету-дамыту жұмысының перспективалы құралы болды. Барлық жерде компьютерлендіру оқытудың жаңа, әлі зерттелмеген нұсқаларын ашу өзекті мәселелердің бірі.
Зерттеу жаңалығы: Алғаш рет сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларға арналған ротацизмді (Р) және ламбдацизмді (Л) түзетудің қазақ тіліндегі кешенді бағдарламалық жүйесі ұсынылып отыр.
Жұмыстың қолданбалы маңыздылығы: Р және Л дыбыстарының артикуляциясын түзетуге, дыбыстарды қоюға, дыбыстарды буында, сөзде, сөз тіркесінде, сөйлемде және де байланыстырып сөйлеу тілінде машықтандыруға бағытталған қазақ тіліндегі жаттығулар кешені әзірленді.
Зерттеу объектісі: Дефектологтың түзету жұмысына арналған әдіс-тәсілдер мен логопедиялық жаттықтырушы құралдар.
Зерттеу пәні: Дефектологтың түзету жұмысын бағдарламалық сүйемелдеу үрдісі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларға білім беру үрдісінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолданудың теориялық және методологиялық негізіне сүйене отырып, қазақ тілді логопедиялық компьютерлік бағдарлама әзірлеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo Білім беру қажеттіліктері ерекше балалардың әлемдік және Қазақстандағы тәжірибесіне және даму перспективаларына салыстырмалы түрде талдау жүргізу;
oo Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларға компьютерлік бағдарламаларды қолдану арқылы артикуляциясын және дыбысты айту мүмкіндіктерін жетілдіру әдістері мен тәсілдерін зерттеу;
oo Сөйлеу тілінде мүкістігі бар балаларға білім беру үрдісінде ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың рөлін анықтау және жаңа инновациялық технологияларға негізделген дефектологтың түзету жұмысындағы тиімді әдіс-тәсілдерді ұсыну;
oo Білім беру қажеттіліктері ерекше балаларды жетілдіруге арналған педагогикалық іс-шараларын айқындау;
oo Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларды дамыту үрдісін бағдарламалық сүйемелдеудің ақпараттық моделін құру;
oo Жүргізілген зерттеулер негізінде сөйлеу тілінде мүкістігі бар балаларды оқытуға арналған компьютерлік бағдарлама дайындау.
Зерттеу жұмысының теориялық маңыздылығы:
oo Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларға компьютерлік бағдарламаларды қолдану арқылы артикуляциясын және дыбысты айту мүмкіндіктерін жетілдіру әдістері мен тәсілдерін зерттелді;
oo Білім беру қажеттіліктері ерекше балаларды жетілдіруге арналған педагогикалық іс-шараларын айқындалды;
oo Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларды дамыту үрдісін бағдарламалық сүйемелдеудің ақпараттық моделі құрылды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы:
Компьютерлік бағдарламада дайындалған тапсырмалар мен жаттығулар балалардың артикуляциясын, моторикасын жетілдіреді, дыбыстың, сөздердің дұрыс айтылуын және дыбыстың дұрыс қойылуын бекітеді, есте сақтау қабілеттері мен логикалары дамиды, сөздік қорлары артады,сөйлеу мәдениеті жетіледі, грамматикалық құрылым дұрыс қалыптасады, логопед сабақтарына деген оқушы мотивациясы артады. Балаларда қысқа мерзім ішінде қызықты жаттығулар, анимациялар арқылы сабаққа деген толыққанды қызығушылық пайда болады. Логопедке арналған бөлімдер арқылы олардың жұмысы жеңілдейді, ата-ананың баламен өз бетімен жұмыс жасауына мүмкіндігі туады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
Білім беру қажеттіліктері ерекше балалардың білім алу қажеттілігінде компьютерлік бағдарламаларды қолдану, оларға қатарластарынан қалмай өздері өмір сүріп отырған қоғамға сай білім алуға, дағдыларын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Жұмыста компьютерлік техниканы қолданатын дефектолог арнайы оқытудың екі негізгі міндеттерін шешуі қажет: балалардың компьютерді қолдана білуін қалыптастыру және психофизиологиялық бұзылыстарды түзету және дамыту үшін компьютерлік технологияларды ыңғайлы таңдау.
Дамуында ауытқушылығы бар балалармен түзету-тәрбие жұмысы мамандандырылған немесе бейімделген компьютерлік бағдарламаларды (негізінен оқыту, диагностикалық және дамытушы) пайдалануды көздейді. Оларды қолдану әсері логопедтың кәсіби құзыреттілігіне, жаңа мүмкіндіктерді пайдалана білуіне, әр баланың оқыту жүйесіне жаңа ақпараттық технологияларды қосуға, мотивация мен психологиялық жайлылық жасай отырып тәрбиеленушіге қызмет түрлері мен құралдарын таңдау еркіндігін ұсына алады. Арнайы педагогикада компьютерлік технологияларды қолданудың басым міндеті балаларды информатика мен есептеу техникасының бейімделген негіздерін оқытудан емес, олардың өмір сүру ортасын, белсенді шығармашылық қызметін дамытудың жаңа ғылыми негізделген құралдарын игеруден тұрады.
Сондықтанда мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беруде жаңа технологияларды, компьютерлік программаларды тиімді түрде қолдану бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Демек,
oo Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балаларға компьютерлік бағдарламаларды қолдану арқылы артикуляциясын және дыбысты айту мүмкіндіктерін жетілдіру әдістері мен тәсілдерін зерттеледі;
oo Р және Л дыбыстарын айта алмайтын балаларға арналған электронды логопедиялық жаттықтырушы құрал кешені дайындалады;
oo Сөйлеу тілі жалпы дамымаған III деңгейдегі кіші мектеп жасындағы балалармен (Р, Л дыбыстарын айта алмайтын балалармен) коррекциялық жұмыста компьютерлік технология құралдарын қолдана отырып эксперименталды зерттеу жүргізу ерекшеліктері көрсетіледі;
Магистрлік диссертация жұмысы кіріспеден, негізгі төрт бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Жұмыс көлемі 74 бетті құрайды. Жұмыс 22 суреттен, 13 кестеден тұрады. Қолданылған әдебиеттер саны 45.
1 Білім беру қажеттіліктері ерекше балалардың танымдық процестерін дамытудың теориялық негіздері
0.1 Арнайы білім беру жүйесінің әлеуметтік-мәдени тұрғыдан қалыптасуы
Барлық тарихи кезеңдерде арнайы оқыту жүйесінің дамуы мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық жағдайымен, қоғамның құндылықтары мен кемтар балаларға қатысты мемлекет саясатымен, білім беру жүйесіндегі заңдылықтармен, ғалымының даму деңгейімен, әлемдік арнайы білім беру тәжіребесіне лайық жүреді.
Арнайы білім беру жүйесінің бір кезеңнен екінші кезеңге өтуі және сапалы кұрылып, қалыптасуы әлеуметтік көрінісімен анықталады.
Антикалық дәуірден бастап бүгінгі күнге дейінгі кемтар тұлғалардың дамуың зерттеу жұмыстары дамудың бес деңгейін ажыратуға мүмкіндік берді. Бұл кезеңдерді ажыратудың негізгі көрсеткіші ретінде Н.Н Малофеев қоғамның кемтар тұлғаларға деген көзқарасы, көрсетілген көмектің дәрежелерімен бекіткен.
Антика заманынан орта ғасырларға дейін қоғам мен мемлекеттің даму барысында дамуында ауытқулары бар тұлғаларға деген қарым-қатынас өте төмен дәрежеде болды. Ол кезде олардың азамат есебіне алмай, статустарын құлдардың статусымен тең қойды.
Мәліметтер бойына ол кездегі өзіне тамақ тауып жеуге мүмкіншілігі жоқтұлғалар, егер өз өлімімен өлмесе, ру басылары күшпен өлтіріп отырған екен. Туа біткен ақыл-ойы кем немесе дене кемістігі бар тұлғаларды азаматтық өлім күтіп тұрды [35].
Ежелгі Грециядағы балаларды өлтіру туралы мәліметтер ерте жастағы күрделі деңгейдегі кейіп-кеспірсіз балаларға қатысты болған және де өлтіруге негізінен дене кемістігі бар балалар ұшыраған. Спартада осындай балаларды өлтіру ІҮ-Ү ғасырларды қамтиды және олар бұл істерін экономикалық жағдайына тәуелді болған. Бұндай құбылыс Римде де өз орнын алған. Оны ежелгі Рим философы Сенеканың (б.д.д. 6 - б.д.д. 65ж.) сөзінен байқауға болады. Біз өмірге әлсіз және кейіп-кеспірсіз болып туылған балаларды өлтіріп, суға тұншықтырамыз, бұны біз ызалықтан немесе қолайсыздықтан емес, санамыздың жетекшілігімен істейміз, жарамсыз бен сауды ажырату үшін деп жазған [30].
Ал ежелгі грек елінің ұлы философы Аристотель адам бойындағы бұзылғандықты, ашуланшақтықты, топастықты - жаман қылықтардың қалыптасуына әкелетін жетіспеушілік - деп тұжырымдады.
Адамзат тұлғасына деген жаңа мұрат, құндылықтар мен көзқарастар адам өмірінің мәні туралы түсініктерді христиан дініне сеңушілер алып келді. Олар діни сезімталдық пен жан ашу қаситетін енгізді. Қайырымдылық көрсету әркімнің өз еркінде ғана емес, ол әрбір христианның міндеті болып жарияланды. Шіркеулерде ашылған пана үйлер кемтарларға жағымды қатынастың басталу болды. Келесі бес жүзжылдықта Батыс Еуропа мемлекеттерінде алғашқы қайырымдылық мекемелері мен ауруханалар құрылды. Ең алғаш рет соқырларға және соғысқа қатысу салдарынан көрмей қалған тұлғаларға арнайы пана ашылды.
Бұл жүйенің бастапқы қалыптасуы қала билігінің, монархтың жауапкершілігіне айналды. Осы мәселе мемлекет міндетінің нысаны бола берді.
Сөйтіп, Еуропа елдері өркениеті дамуында кемістігі бар тұлғаларды басынудан, оларды өлтіруге тыйым салынған уақытқа дейін, өте ұзақ, азапты жолдан өтті.
Ресей елінде зиялы мекемелердің ұйымдастырылуы, яғни кемтарлаға әлеуметтік көмек көрсету туралы мемлекет саясатынын зандылықтары, көбінесе, Батыс Еуропа тәжірибесінің нәтижесімен танысудан бас алған.
XII ғ. мен ХҮІІІ ғ. аралығында Батыс Еуропа мемлекеттерінде кемтар тұлғаларға арналған зиялы мекемелер мен үйлер (мемлекеттік және жекеменшік) жүйесі құрылды. Реннесанс мәдениеті (қайта өрлеу дәуірі -ХІҮ-ХҮІІ ғ.ғ.) мен Ұлы Реформация (Ұлы шіркеу төңкерілісі- ХҮІ ғ. екінші жартысы - ХҮІІ ғ. ортасы) ақыл-ойы мен дене кемістігі бар тұлғаларға деген мемлекет пен қоғам қатынасын күрт өзгертті. Реннесанс данышпандарынан туған гуманистік және орталандыру туралы ой-пікірлері еуропалықтардың санасына еніп, адам және адам өмірінің мәні туралы түсініктердін өзгертті, мүмкіндіктері шектеулі тұлғалардың дәрежесіне деген көзқарастын өзгеруіне әсер етті. Христиан дінінің тағы бір бағытын тудырған реформация қайырымдылықтың жаңа үлгілерін дүниеге әкелді [11].
Біраз уақыттар өте келе дамуында ауытқуы бар тұлғаларға деген немқұрайлық біртіндеп жойыла бастады. Оларға деген жанашырлық пайда болып, мұндай адамдарды тәрбиелеуге болатыны жайлы да көзқарастар қалыптасты. Мысалға, Ян Амос Коменский (1592-1670) өзінің Ұлы дидактика атты еңбегінде былай деп жазған: Кімде-кім осындай ақылсыз адамдарға табиғи ақылсыздығынан құтылу үшін тәрбие беру екендігіне күмән келтіре алады. Ары қарай: Кім жаратылысынан өзі баяу және ашуланшақ болса, сол адам өзіне көмекті көп қажет етеді, өйткені өз бойындағы пайдасыз ақылсыздық пен жындылықтан құтылу үшін. Ян Амос Коменский бұл сөздерінен аномалді балаларға білім беру мүмкін екеніне кәміл сенгенін көреміз. Осылайша мүмкіндігі шектеулі тұлғалар қоғамға артылған жүк болмас үшін оларды оқыту, тәрбиелеу мәселелері қарастырыла бастады.
XII ғасырдан XVII ғасырларда Батыс Еуропа елдерінде кемтар балалар мен ересектерге деген көзқарас алдыңғы ғасырларға қарағанда айтарлықтай жақсарды. Бірақ бұл процесс баяу және күрделі жолмен дамыды. Қайта өрлеу ойшылдарынан (Ренессанс дәуірінің ойшылдары) туындаған гуманизм идеялары европалықтардың саналарына ене отырып, олардың адам жайлы және оның өмірі жайлы ой-пікірлердің өзгеруіне, мүмкіндігі шектеулі адамдардың статустарына деген көзқарастардың өзгеруіне әкелді.
Алғашында әр түрлі кемістігі бар балаларды жеке-дара оқыту тәжірибесі, арнайы оқу мекемелерін өзіне қарай тартқан жоқ. Саңырау және соқырлар жеке-дара оқытудың алғашқы талпыныстары, олардың іс-әрекетке жарамды екенін занды түрде дәлелдегісі келген, ауқатты семьядағы ата-аналар тарапынан қолдау тапты. Міне, осындай қолдау 1578 жылы Испанияда, 1648 жылы Англияда, 1670 жылы Францияда іске асырыла бастады [29].
Ағарту дәуірінде дамуында кемістігі бар тұлғаларды оқытуға алғашқы қадам жасалды. Алғашында түрлі мемлекетерден жинақталған балаларды жеке дара оқыту тәжірибесі арнайы оқу мекемелерін ұйымдастыру қажеттігін тудырмады.
Бұл кезеңнің басында кереңдер мен соқырлар үшін арнайы мекемелер ашылып, соңында Батыс еуропа мемлекеттерінде жылпығы бірдей міндетті білім беру туралы, кейіннен сенсорикалық кемісіктері бар және ақыл-ойы кемтар балаларға таралған, заңды актілер қабылданды. Үшінші кезең кемтар балаларға деген көзқарас пен қатынастардың өзгеріп, олардың құқықтарына назар аударылуымен ерекшеленеді. Ең маңызыдысы кемтар тұлғалардың білім алуға құқықтары қарастырылады, кейін занды түрде бірқатар мемлекеттерде бекітіледі. Олар келесі 1-кестеде көрсетілді.
Кесте 1. Ең алғашқы мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға арналып жасалған заңдар
№
Қабылданған елдер
Жылы
Құқық атаулары
1
Дания
1817 ж.
Кереңдерді міндетті түрде оқыту туралы акт
2
Саксония
1873 ж.
Соқыр, керең және ақыл-ойы кемтар балаларды оқытудың міндеттілігі туралы заң қабылдады
3
Норвегия
1881 ж.
Саңырауларды оқытудың міндеттілігі туралы заң
4
Норвегия
1882 ж.
Ақыл-ойы кемтар балаларды оқыту туралы заң
5
Пруссия
1884 ж.
Көмекші сыныптардан жағымсыз жанұядан шыққан балаларды шығару туралы өкім
6
Швеция
1887 ж.
Кедей және ақыл-ойы кемтар балаларға бастауыш білім туралы заң
7
Швеция
1889 ж.
Саңырау балаларға 8 жылдық білім беру туралы заң
8
Пруссия
1892 ж.
Көмекші мектептер санын кеңейтудің қажеттілігі
туралы заң
9
Англия
1893 ж.
Соқыр, керең балаларға бастауыш білім туралы заң
10
Швеция
1896 ж.
Соқыр балаларды мінтетті түрде оқыту туралы заң
11
Англия
1899 ж.
Ақыл-ойы кемтар балаларды оқыту туралы заң
12
Пруссия
1900 ж.
Саңырау, соқыр және ақыл-ойы кемтар балаларды
оқытудың міндеттілігі туралы заң
13
Бельгия
1914 ж.
Көмекші мектептерді ұйымдастыру туралы заң
14
Нидерланды
1920 ж.
Ақыл-ойы кемтар, соқыр, саңырау және нашар еститін балаларға білім беру туралы қағида
Ақыл ойы кемтар балаларға арналған көмекші мектептер пен сыныптардың үдемелі дамуы жалпыға міндетті бірдей бастауыш білім беру туралы Заңның енуімен тікелей байланысты. Мемлекет барлық балаларды оқыта отырып, аталмыш мерзімде білім стандартын меңгере алмайтын балаларға арналған білім жүйесін құруға мәжбүр болды.
Сенсорикалық кемістігі бар тұлғалардың азаматтық құқығын және мәртебесін тану ғана, керең-мылқау балаларға (Париж, 1770 ж.) және соқыр балаларға (1774 ж.) арналған алғашқы мемлекеттік арнайы мектептердің пайда болуына мүмкіндік берді. Дамуында кемістігі бар тұлғалардың тағдырына қоғам көзқарасының өзгеруін Ұлы француз төңкерісі еңгізді. Бұл психиатрияның күрт дамуына жағдай жасады. Ф. Пиннель, Ж,Эскироль, Ж, Итар дәрегерлер кемтар балаларды оқыту тәжірибесін емханаларда бастаған.
Ағылшын тифлопедагогы Г.Армитедж (1824-1894) өзі қайырымдылық ұжымының мүшесі бола тұра, көрмейтіндердің жанұясын аралап ата-аналары мен көрмейтін оқушыларға өмірлік қиындықтарды жеңу туралы ақыл-кеңестерін айтқан [28].
1892 жылы Лондон мен Лейчестер қалаларында ақыл-ойы кем балалар үшін алғашқы мектептер ашылды. Келесі он жылдықта Англияда ақыл-ойы кем балаларды күштеп жабық мекемелерде емдеуге мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың жанашырлары қарсы шығып, олардың қамқорлығы мен құқықтарын заңды түрде қорғауға ат салысты. Қоғамдық инициатива, 1913 жылы ағылшын парламентіне ақыл-ойы кем тұлғаларды қамтамасыз ету туралы заң қабылдануына әкелді.
XX ғ. басында есту мен көруінде ауытқуы бар және ақыл- ойы кемтар балаларға арналған арнайы білім беру жүйесін нақтылы рәсімдеу уақыты болды.
Барлық Еуропа елдерінде арнайы білім беру жүйесі дамуының жалпы белгілері:
- жалпыға бірдей бастауыш білім беру туралы Заңның қабылдануы;
- кемтар балалардың білім алуға құқығын белгілеу;
- арнайы оқыту жүйесінің қызметің реттейтін шағын нормативті-құқықтық базасын құрылуы;
- арнайы мектептерді қаржыландырудың бастауы мен принциптерін анықтау;
- мемлекеттік емес ұйымдарды (қайырымдылық қорлар мен ассоциациялар) қаржыландыру;
- барлық аймақтағы балаларды арнайы біліммен қамту [13].
XX ғ. басынан бастап 70 жылдар аралығанда Батыс еуропа мемлекеттері керең, соқыр және ақыл-ойы кемтар балаларға арнайы білім берудің қажеттілігін түсінуден кемтар балалардың барлығын оқыту қажеттілігін танитындай дәрежеге жетті. Бұл кезең жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беру туралы заңның қабылдануы мен күшіне енуі уақытымен анықталады. Бірақ, барлық бастамалар мен жобалар бірінші дүниежізілік соғыстын басталуына байланысты еуропа аймақтарында бір мезгілде қирады. Бірінші дүниежізілік соғыстын аяқталуымен екінші дүниежізілік соғыстың басталу аралығындағы қыска уақытта арнайы білім беру саласындағы белсенділік біршама төмендеді.
Батыс еуропа философиясының гуманистік тенденциясындағы көмек, фашистік идеологиямен басылып қалады. Соғыс жылдарында мүмкіндігі шектеулі тұлғаларды жоспарлы түрде жарамсыз, адам емес, төменгі сапалы адамдар деп санап, оларды қоғамда өмір сүру құқығынан айырады. Әрине осының салдарынан Еуропа елдеріндегі әлеуметтік-педагогикалық көмек беру ондаған жылдар бойы жалғасын таппай дамусыз қала берді.
Екінші дүниежізілік соғыс пен концлагерь қиындықтарын басынан өткізген өркениетті мемлекеттер адамдар арасындағы айырмашылыққа, олардың ерекшелігіне ерекше көзбен қарады.
Бұл дүниетанымдық түсініктер мен заңдар барлық азаматтардың білім алуға құқын, оларға медициналық қызмет көрсетілген, зейнетақымен қамтамасыз ету, кемтарларға көмек көрсету, жұмыссыздарға төлем ақы төлеу т.б. түсініктерді анықтап, оларды бір жүйеге біріктірді.
Дәл осы кезде Еуропа қоғамының алдында, өз азаматтарынын жеке құқыктарын жеке тұлғалық деңгейге көтеру, әрбір адамға жеке қарым-қатынас негізін құру мәселесі тұрды, ал қазірде ол Европа мемлекетінің заманға сай әлеуметтік-педагогикалық негізін құрайды.
Міне осындай шараларды қолданудың арқасында бүкіл дүние жүзі елдеріне өте қажет және маңызды ұйым құрылды, ол Біріккен Ұлттар Ұйымы (1945ж). Оның негізгі қызметі - дүниежүзілік стандарт бойынша адамның құқықтарын қорғау. Өмір, еркіндік, адам құқығы мен теңдігі маңызды құндылықтар болып жарияланды. БҰҰ 1948 жылы Адам құқығы туралы Декларацияны қабылдады [27].
Сол 50-70 жылдар аралығында кемтар балаларды анықтау, есепке алу, арнайы білім беру мекемелерін дамыту жүзеге асырылды. Осыған сәйкес, кемтар балаларды топтастыру, жіктеу де өзгерді, балалардың жаңа категориялары (психикалық дамуы тежелген балалар, эмоция-ерік саласында ауытқуы бар балалар) анықталып жүйені саралауға жол ашты. Психологиялық-педагогикалық көмек көрсету баланың жасына лайық өзгертілді, кеңейді, яғни мектеп жасына дейінгі кемтар балаларға арнайы кемек ұйымдастырылды.
Бұл кезеңнің аяқталуында БҰҰ ақыл-ойы кемтар (1971), мүгедектердің (1975) құқықтарын декларацияларда бекітті.
XX ғасырдың 70-ші жылдарында өркениетті елдерінде қалыптасқан қоғамның жалпы адамзаттың құндылығы туралы түсінігі бойынша және ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алуындағы оқшалау шетте қалтыруға қарсы қоғамға қосу, құқықтарының теңдігі жарияланған. Тарихта ең бірініші рет дамуындағы ауытқушылықтарға қарамастан, кемтар тұлғалардың тең құқылы екендігін қоғам көзқарастарында толығымен қалыптасты. Сол жылдары дамуында ауытқуы бар тұлғалардың құқықтарын қорғайтын бір қатар БҰҰ бекіткен ақыл-ой кемтар тұлғалардың құқықтары туралы, мүгедектердің құқыктары туралы декларациялар қабылданды - бұл бесінші кезеңнің басталуын белгісі.
Құжаттарда аталмыш тұлғалардың отбасында өмір сүру, қалыпты адамдар арасында білім алуға, кемтар қабілеттерін қалпына келтіру, еңбек ету құқықтарын қамтамасыз ету қажеттілігі бекітілген. Мүмкіндіктері шектеулі балаларды жабық мекемелерде (интернаттарда) оқыту және тэрбиелеу шетелдегі қоғамда элеуметтік оқшалау белгісі ретінде талкыға салынды. Сол кездерден бастап батыс Еуропа және АҚШ елдерінде әлеуметтік-саяси, экономикалық өзгерістерге тэуелді арнайы білім берудің әдіснамасы күрт өзгеріп, мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы мектептерде оқыту жағдайын терен қарастырды. Бұл кезеңде жетекшілік ретінде мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларды қоғамға қосу қолға алынды. Қоғамға біріктіруде кедергі жасайтын жағдайларды жою, қоршаған ортаны бейімдеу жұмыстары белсенді жүре бастады [14].
Осы кезенде мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы мектептердегі арнайы сыныптарда оқыту тәжірибесімен бірге бұрын окытылмағғн, яғни дамуында ауыр, терең ауытқулары бар балаларды оқыту басталды. Бұл кезең әлі аяқталмады, көтерілген мәселе қоғамда кең талқыланып жатыр. Қазіргі уақытта кемтар тұлғаларга медициналық көмек көрсетудің жаңа технологиялары енгізілуде, арнайы білім беру саласында да жетістіктер мүмкінідіктері шектеулі тұлғалардың қоғамда тәуелсіз өмір сүру жағдайын қамтамасыз етуге бағытталған. Осы кезеңде дәрігірлер ұрықтың пренаталды кезінде ауытқушылығын диагностикалау технологиясын халыққа ұсынады, сонымен қатар:
- ағза мүшелерін ауыстырудың жаңа технологияларын;
- жасанды органдарды әзірлеудің жетістіктерін;
- имплант және протездеудің технологияларын;
- жүктілік кезінде қолайсыз жағдайлардың алдын алу үшін арнайы вакциналар мен дәрмектерді пайдалану;
- кемістіктерді ерте анықтап арнайы түзетушілік бағдарламаларын әзрілеу, жүзеге асыру.
Біздің елімізде арнайы білім беру жүйесінің қалыптасуы мен даму тарихы әлеуметтік-мәдени тұрғыдан қарастырылмаған. ҚР арнайы білім беру жүйесі өз дамуын кеңес кұрамында бастап, кейін 90-шы жылдардан өзінші дамығаны, белгілі дерек.
0.2 Қазақстан Республикасының арнайы білім берудегі тәжірибесі мен даму перспективалары
Бүгінде арнайы білім беру мәселесі бүкіл әлемде өзекті. Қазақстанда бұл құбылыс да назардан тыс қалған жоқ. Бұл мәселе өзіне назар аударуды талап етеді, себебі туа біткен және жүре пайда болған даму кемістіктері бар балалар саны жыл сайын өсіп келеді. Мемлекет балалардың дамуындағы ауытқуларды ерте диагностикалау және ағзаның компенсаторлық қызметі есебінен осы ауытқуларды ерте түзету міндеттерін қояды. Білім беру жүйесі, өз кезегінде, мүмкіндігінше осы санаттағы балаларды жаппай балабақшаларда, жалпы білім беретін мектептерде, кәсіптік лицейлерде және жоғары оқу орындарында оқыту үдерісіне енгізуге тиіс.
Арнайы білім беру - бұл жалпы білім беруді дамыту процесі, ол барлық балалардың әр түрлі қажеттіліктеріне бейімделу тұрғысынан барлығына білім алуға қол жетімділікті білдіреді, бұл ерекше қажеттіліктері бар балаларға білім алуға қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтендірудің қолда бар практикасы көбінесе клиникалық тәсіл шеңберінде қалыптасты, онда шектеулі мүмкіндіктер патология, дамудың бұзылуы ретінде қарастырылады, бұл өз кезегінде емдеуді, арнайы қызметтерді құруды көздейді [26].
Бұл тәсіл әлеуметтік ұстанымын баланың қиындатып отыр оның неравный әлеуметтік мәртебесін әсіретеді. Бір жағынан, арнайы білім беру осындай балаларды әлеуметтік қорғаудың элементі болып табылады және оларға бір мезгілде емдеу мен оқыту мүмкіндігін береді. Екінші жағынан, арнайы білім беру, денсаулық мүмкіндіктері шектеулі балаларды мамандандырылған мектептерге, интернаттарға бөле отырып, адамдар кейіннен маргиналды мәртебелік позицияларды алатын қалыптасқан әлеуметтік құрылымды жаңғыртуға ықпал етеді. Инклюзивтік білім беру балаларға бағытталған және барлық балалар - индивидуумдардың оқытудағы түрлі қажеттіліктері бар екенін мойындайтын жүйені дамытуға ұмтылады.
Арнайы білім беру оқытудың әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін неғұрлым икемді болатын оқыту мен оқытуға көзқарасты әзірлеуге ұмтылады. Егер оқыту арнайы білім беруді енгізетін өзгерістер нәтижесінде неғұрлым тиімді болса, онда барлық балалар (ерекше қажеттіліктері бар балалар ғана емес) жеңеді. Жалпы білім беретін мектепте, қалыпты дамып келе жатқан құрдастарының арасында оқыту ерекше білім беру қажеттілігі бар балаға өздерін достары, сыныптастары, ауладағы ұлдар мен қыздар сияқты қарапайым сезінуге мүмкіндік береді. Қоғамның мүмкіндіктері шектеулі балаларды білім алу, өз қабілетін, дарынын және ең бастысы дамыту, қалыпты балалармен қарым-қатынас жасау ортасы болу құқығынан айыруға құқығы жоқ [22].
Енді даму мүмкіндігі шектеулі балаларды жабық интернаттарға бермей, қарапайым балабақшалар мен мектептерді анықтауға болады. Бұл инклюзивті білім. Олардың проблемаларын еңсеру жолдарының бірі - Қазақстан 2008 жылы қол қойған Мүгедектердің құқықтары туралы Конвенцияда айтылған инклюзивті (интеграцияланған білім беруді қамтитын) идеяларды ілгерілету. Қазақстанда инклюзивті білім беру тек алғашқы қадамдар жасайды, бірақ әлемнің көптеген елдерінде барлық мектептер дерлік инклюзивті. Қазіргі уақытта Қазақстанда жергілікті бюджеттер қаржыландыратын 56 психологиялық-медициналық-педагогик алық кеңес жұмыс істейді. Нормативтерге сәйкес республикада мұндай ұйымдар 79 болуы тиіс. Аталған кеңестерге әдістемелік басшылық жасау Алматыда орналасқан республикалық психологиялық-медициналық-педагогик алық консультацияға бекітілген.
Білім және ғылым министрлігінің мәліметінше, ағымдағы жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша елімізде 149246 мүмкіндігі шектеулі бала тұрып жатыр, бұл Республиканың кәмелетке толмаған азаматтарының жалпы санының шамамен 3,15%-ы. Алайда, бұл статистика нақты жағдайды көрсетпейді, өйткені статистикалық деректерді тіркеу фактілері бар. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес 2020 жылға қарай инклюзивті білім беру үшін жағдай жасаған мектептердің үлесін олардың жалпы санынан 70% - ға дейін ұлғайту жоспарланып отыр [3].
2011 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін республика өңірлерінде Сорос Қазақстан Қорының қолдауымен Жалпы орта білім беру жүйесінің басшылары үшін Инклюзивті білім беру: халықаралық тәжірибе және Қазақстанда іске асыру жолдарый тақырыбы бойынша дөңгелек үстелдердің бағдарламасы жұмыс істейді. Ағымдағы кезеңде сайт базасында интернет-жоба іске асырылуда www.inclusion.kz [2].
Қазір жылына мыңға дейін дефектолог мамандар шығарылады. Ең қуатты оқу, әдістемелік орталық Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті болып табылады. Мамандарды қайта даярлау ҒНПЦКП базасында жүргізіледі. Ақтөбе педагогикалық институтында Дефектология кафедрасы ашылды. Олардың басты міндеті түзету педагогикасымен тәжірибе жүзінде айналысатындарды оқыту сапасы болып табылады. Бүгінгі күні балалар да 10-20 жыл бұрын әлем өзгеруде, біздің өмірімізге компьютер, жаңа байланыс құралдары берік кірді. Екі санаттағы балалардың ата-аналары да Балаларды бірлесіп оқытуға деген дұрыс қарым-қатынасты қалыптастыруға, қолдауға мұқтаж. Дамыған елдердің тәжірибесі толыққанды инклюзивті топтар мен сыныптар ұйымдастырылуы мүмкін және ұйымдастырылуы тиіс екендігін көрсетеді, ең бастысы - олардың өмір сүруінің оңтайлы жағдайларын жасау, сондай-ақ осы гуманистік идеяны табысты жүзеге асыруды қамтамасыз етуге бағытталған ересек адамдарды ынталандыру [16].
Бұл мәселе біздің әлеуметтік ортаға белгілі физикалық ерекшеліктері бар адамдарды тарту жөніндегі қызметте ерекше өзекті болып табылады. Мүгедек ұғымы бастапқыда зиянсыз, біз бұл адамдарға өздері сенетін толық емес кешенді жазамыз. Олар үшін оқу, дамыту, спортпен шұғылданудың көптеген мүмкіндіктері жабылды. Қатардағы адамдардың мүгедектерге деген қарым-қатынасы түсінікпен және ақылмен ерекшеленеді. Біздің қоғамда бұл қарым-қатынас бала жастан бастап дамиды. Бұл проблеманы шешудің мүмкін нұсқаларының бірі Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамыту болып табылады:
- мүмкіндігі шектеулі балаларды білім беру үдерісіне тарту;
- мүгедек балаларды қазіргі қоғамдағы бейімдеу;
- мүгедек балалардың қазіргі қоғамда өзін сенімді ұстануына белсенді мінез-құлық орнатуын құру;
- өз кемшіліктерін абыройға айналдыра білу;
- қазіргі қоғамның мүмкіндігі шектеулі адамдарға қарым-қатынасын өзгерту.
Инклюзивті саясат - бұл құқықтық саясат, оның аясында ата-аналар мектепті таңдауға құқылы. Жақын шетелдерде және біздің елімізде жүргізілетін зерттеулер, қазір ата-аналардың барлығы өз балаларын жалпы білім беру жүйесіне бергісі келмегенін көрсетеді, өйткені әзірше қажетті жағдайлар арнайы білім беру жүйесінде ғана жасалғанын түсінеді [25].
Қазақстанда инклюзивті білім беруді енгізу жолындағы бірқатар шешілмеген проблемалар мен тосқауылдар бұрынғысынша қалып отыр:
- мүмкіндігі шектеулі балаларға деген қате қарым-қатынас.
- арнайы дайындалған педагогикалық құрамның болмауы.
- оқу орындарының материалдық-техникалық және әдістемелік жабдықталу деңгейі өте төмен.
- физикалық қол жетімділік бөгеті.
- мемлекеттік стандарттың қатаң талаптары.
Оқушылардың жетістіктерін бағалаудың кең түрленген жүйесін енгізу интеллектідегі даму нормасынан әртүрлі артта қалған балаларды жалпы ағынға қосуға мүмкіндік береді. Бастапқы кезеңде мемлекеттің басты міндеті ғылыми-педагогикалық қоғамдастық пен жалпы қоғам арасында ақпараттық-ағарту жұмыстарын жүргізу болып табылады.
Нормативтік-құқықтық базаны, оқыту материалдарын құру, оқытушылар құрамын даярлау, инклюзивті білім беруді енгізудің отандық және шетелдік тәжірибесін зерделеу Қазақстанға оқытудың сауатты жүйесін біртіндеп құруға мүмкіндік береді. Мамандар арнайы білім беру жүйесін жоспарлы дамытуды қолдайды. Бұл ретте олар арнайы мектептерді толық жабу және мүмкіндігі шектеулі балалардың барлығын жалпы білім беретін мектепке ауыстырудың мүмкін еместігін атап өтеді [17]. Кейбір адамдарда инклюзивті білім беру жүйесі қарапайым балаларды оқыту сапасының төмендеу мүмкіндігінен қауіптенеді. Алайда, мамандар арнайы білім беру процесінің барлық қатысушыларын қанағаттандыра отырып, жоғары сапалы білім беруге шақырды. Болашақта ҚР Білім беру жүйесіне инклюзивті білім беруді енгізу жөніндегі бағдарламаны іске асыруды дұрыс ұйымдастырғанда, жоғарыда аталған процестің барлық қатысушылары үшін оң нәтижелер береді.
1.3 Мектепке дейінгі және кіші мектеп жасындағы сөйлеу тілінде мүкістігі бар балаларды оқытуды ұйымдастыруда ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану ерекшеліктері
Сөз адамның маңызды психикалық функцияларының бірі және күрделі функционалдық жүйесі болып табылады, оның негізінде қарым-қатынас барысында тілдің таңбалы жүйесін пайдалану жатыр. Тілдік қарым-қатынас әр түрлі қызмет түрлерін дамыту үшін қажетті жағдай жасайды. Баланың сөйлеуді меңгеруі оның мінез-құлқын сезінуге, жоспарлауға және реттеуге ықпал етеді.
Біз мектепке дейінгі жастағы баланың жақсы дамыған сөзі мектепте табысты оқытудың маңызды шарты болып табылатындығын жақсы білеміз. Балаға сөйлеу бұзылыстарын жеңуге көмектесу қажет, өйткені олар барлық психикалық функцияларға теріс әсер етеді, баланың іс-әрекетіне, мінез-құлқына әсер етеді.
Бүгінгі күні мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеумен және оқытумен айналысатындардың барлығының қорында кең практикалық материал бар, оны қолдану баланың тиімді сөйлеу дамуына ықпал етеді.
Бірақ сөйлеу патологиясы санының өсуіне байланысты түзету жұмысының қиындықтары кездеседі.
Кез келген практикалық материалды шартты түрде екі топқа бөлуге болады: біріншіден, баланың тілдік дамуына көмектесетін және екіншіден, дәстүрлі емес логопедиялық технологиялар жататын оқыту құралдары.
Логопедтің қызметіндегі әсер етудің жаңа компьютерлік технология әдістері сөйлеу бұзылыстары бар балалармен түзету-дамыту жұмысының перспективалы құралы болып табылады. Бұл әдістер тиімді түзету құралдарының қатарына жатады және мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу қиындықтарын жеңуде барынша мүмкін болатын табыстарға жетуге көмектеседі. Кешенді логопедиялық көмек аясында жаңа технологиялық әдістер ерекше күш-жігерді талап етпей, балалардың тілін түзету процесін оңтайландырады.
Қазіргі логопедия ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға тән әртүрлі жас кезеңдерінде және түрлі білім беру жағдайларында балаларды оқыту және дамыту процесін жетілдіру және оңтайландыру жолдарын үнемі және белсенді түрде іздестіруде.
Компьютерлік технологиялар - бұл енгізілген, жаңа, жоғары тиімділікке ие әдістер мен ойындар, логопедтің зияткерлік қызметінің түпкі нәтижесі болып табылатын бағдарламалар.
Қолданылатын педагогикалық процеске бағдарлама енгізу оның жаңа мақсаттары, мазмұны, әдістері, формалары және білім беруі логопед пен баланың зияткерлік қызметтің түпкі нәтижесі.
Компьютерлік бағдарламаның негізгі өлшемі оны қолдану есебінен білім беру процесінің тиімділігін арттыру болып табылады.
Жаңа ақпараттық технологиялар сөйлеу қабілеті бұзылған балалармен түзету-дамыту жұмысының перспективалы құралы болды. Барлық жерде компьютерлендіру оқытудың жаңа, әлі зерттелмеген нұсқаларын ашты.
Қазіргі таңда дайындалып, қолданысқа берілген бағдарламалар базалық психологиялық-педагогикалық және әдіснамалық ережелерге сүйене жасалынған. Әр түрлі бұзылыстары бар, соның ішінде сөйлеу қабілетінде кемістігі бар балаларды оқытудың тиімділігі көбінесе компьютерлік бағдарламалардың қолдану ауқымына байланысты. Төмендегі 1-суретте компьютерлік бағдарламалардың ерекшеліктері көрсетілген:
Сурет 1. Логопедияда қолданылатын технологиялар
Компьютерлік технологиялар арнайы педагогикада жиі қолданылатын тиімді оқыту құралдарының қатарына енді. Соңғы жылдары арнайы оқытудың мазмұны, нысаны, әдістері және мамандардың кәсіби ойлауының сипаты туралы ашық пікірталас жүргізілуде. Дамытып оқытудың міндеті әрбір жаңа әдіс пен оқытудың құрамдас жолдарын әзірлеу мәселелеріне ауысады, олар ерекше танымдық қажеттіліктері бар баланың дамуында барынша мүмкін болатын табыстарға қол жеткізуге мүмкіндік береді (И. К. Воробьев, М. Ю. Галанина, Н. Н. Кулишов, О. И. Кукушкина және т. б.).
Баланың дамуындағы ауытқуларды түзету мүмкіндіктерінің қосымша жиынтығын көрсетеді. Жұмыста компьютерлік техниканы қолданатын дефектолог арнайы оқытудың екі негізгі міндеттерін шешуі қажет: балалардың компьютерді қолдана білуін қалыптастыру және психофизиологиялық бұзылыстарды түзету және дамыту үшін компьютерлік технологияларды ыңғайлы таңдау.
Дамуында ауытқушылығы бар балалармен түзету-тәрбие жұмысы мамандандырылған немесе бейімделген компьютерлік бағдарламаларды (негізінен оқыту, диагностикалық және дамытушы) пайдалануды көздейді. Оларды қолдану әсері логопедтың кәсіби құзыреттілігіне, жаңа мүмкіндіктерді пайдалана білуіне, әр баланың оқыту жүйесіне жаңа ақпараттық технологияларды қосуға, мотивация мен психологиялық жайлылық жасай отырып тәрбиеленушіге қызмет түрлері мен құралдарын таңдау еркіндігін ұсына алады. Арнайы педагогикада компьютерлік технологияларды қолданудың басым міндеті балаларды информатика мен есептеу техникасының бейімделген негіздерін оқытудан емес, олардың өмір сүру ортасын, белсенді шығармашылық қызметін дамытудың жаңа ғылыми негізделген құралдарын игеруден тұрады.
Қазіргі қоғамда компьютерлік технологиялар балалардың білім беру саласындағы маңызды компоненттердің бірі болып табылады және педагогикадағы жаңа бағыттарды тез игеріп келеді. Қазіргі уақытта техникалық құралдарды жетілдірумен сөйлеу терапия практикасында алдыңғы қатарлы компьютерлік технологияларды қолдану мүмкіндіктері кеңейді.
Сөйлеу бұзылыстарын түзетуге арналған компьютерлік технологиялар қазіргі уақытта логопед жұмысында көмекші құрал ретінде пайдалану өте тиімді және ерекше.
Балалардың сөйлеу дамуын түзету үшін логопедия жүйесін дамытуға негіз болған компьютерлік бағдарламаларды қолдану жөніндегі мамандандырылған әдебиеттерді талдау жүзеге асты.
Компьютерлік ойындарды қолданбастан бұрын, оның негізгі құрамдарымен дұрыс жұмыс жасап үйрену керек. Бала денсаулығыны зиян келтірмес үшін белгіленген уақытпен жұмыс жасау керек. Компьютерлік ойынды дұрыс таңдау маңызды, ол ең алдымен баланың физиологиялық және жас ерекшеліктеріне байланысты. Оқытуды дамыту принципін ескере отырып және қазіргі педагогикалық міндеттерге байланысты әр түрлі компьютерлік ойындардың арасында ауысу ұсынылады, бұл ретте жүйке жүйесінің түрін, баланың қызығушылығы мен бейімділігін ескеру қажет.
Ұсынылған компьютерлік бағдарламалар сөйлеу терапиясының бірнеше аспектілерін көрсетеді: танымдық функциялардың дамуы, сөздік қорын байыту, грамматикалық құрылымдардың дамуы және сөйлеуді жетілдіру.
Компьютерлік бағдарламаларды қолдану ерекше танымдық қажеттіліктері бар мектеп жасына дейінгі балаларды оқытуда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz