Қауын дақылының өсіру технологиясы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6

1.ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..8
1.1 Қауын дақылының халық шаруашылығындағы маңызы
... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Қауын дақылының морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері ... .10
1.3 Қауын дақылының өсіру
технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.4 Өсімдік
карантині ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...17
1.5 Қауын шыбынының таралуы, биоэкологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ...18
1.6 Қауын шыбынының даму кезеңдер мен морфологиялық және
биологиялық
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..23
1.7 Зақымдау сипаты, зияндылығы және фитосанитариялық тәуелділігі ... ...27
1.8 Қауын шыбынымен агротехникалық және химиялық күресу шаралары..29
2. Қауын егістіктерінде қауын шыбынына қарсы қолданылған инсектицидтер
биологиялық және шаруашылық
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .42
3. ЭКОНОМИКАЛЫҚ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .45
3.1 Қауын егістігіндегі қауын шыбынына
қарсы инсектицидтермен өңдеудің экономикалық
тиімділігі ... ... ... ... ... ..45
4. ЕҢБЕКТІ
ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 48
5. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ
ҚОРҒАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасының елбасы Қ.К.Тоқаев өз жолдауында Ауыл
шаруашылығы – біздің ресурсымыз,бірақ оның әлеуеті толық пайдаланылмай
отырғандығын,ел ішінде ғана емес,шетелде де сұранысқа ие органикалық және
экологиялық таза өнім өндіру үшін зор мүмкіндіктер бар екендігін,сондай-ақ,
суармалы жер көлемін кезең-кезеңімен 2030 жылға қарай 3 миллион гектарға
дейін ұлғайту қажеттігін баса назарға алып айта кетті [1].
Ауылшаруашылық дақылдарының, оның ішінде бақша дақылдарының
өнімділігін арттырудың алғы шарттарының бірі егістікті
зяинкестерден,аурулардан және арамшөптерден тазарту саналады.
Бақша шаруашылығы өндірісі алдына қойылып отырған негізгі маңызды
мақсат-бақша дақылдары өнімдерімен тәуелсіз Қазақста Республикасының халқын
түгелдей қамтамасыздандыру.Бұл үшін бақша дақылдарын әрбір жергілікті
топырақ-климат жағдайларына сай, өндірістік қарқынды технологияны қолдана
отырып өсіріп-өндіру қажет.
Қазақстанда 2005 жылдан бастап карантиндік нысан болып есептелетін-
қауын шыбынымен күресуге деген қажеттілік туындады.Бұл зиянкес өзінің
биологиялық ерекшеліктеріне байланысты өте қауіпті және жойылуы қиын
зиянкестердің бірі болып табылады.Қауын шыбыны өзінің айрықша
ерекшеліктерімен көзге түсінетін зиянкес болып табылады.Зияндылығы жағынан,
сыртқы морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері бойынша басқа да бақша
дақылдарының сорғыш зиянкестерінен ерекшеленіп тұрады.Қауын шыбындары
егістік алқаптарда қауын,қарбыздарды тесіп,жарамсыз жағдайға жеткізуде[2].
Бүгінгі күнде қауын шыбыны біздің республикамызға карантинді нысан
ретінде тізімге енгізілді. Жалпы зиянкестің географиялық таралу аймағы
Еуропада Ресей, Әзірбайжан, Армения, Грузия мемлекеттері, ал Азияда
Үндістан, Палестина, Солтүстік Иран, Ирак, Израйль, Ауғанстан және
Өзбекстан мемлекеттері болып табылады[3].
Дипломдық жобаның өзектілігі қауын шыбыны карантинді нысан қатарына
кіретіндіктен таралуы жөніндегі ережелерге сәйкес есеп жүргізу,сондай-ақ
дақылды осы зиянкестен қорғау шараларын ұйымдастыру, уаәкілетті ұйымдар мен
мүдделі тұлғаларға ақпарат бер отырып, түсінік жұмыстарын жүргізу болып
табылады.
Дипломдық жобаның мақсаты:Қызылорда облысы, Қармақшы ауданы жағдайында
қауын шыбынының таралуы және онымен күресу шараларын қарастыру.
Дипломдық жобаның міндеттері:
1) Аудан жағдайында қауын шыбынына мониторинг жұмыстарын жүргізу,
санын анықтау;
2) Қауын шыбынының танаптық жағдайда фенологиясын нақтылау;
3) Қауын шыбынына қарсы қолданылатын химиялық препараттардың
биологиялық, шаруашылық және экономикалық тиімділігін есептеу;

1.Әдебиетке шолу

1. Қауын дақылының халық шаруашылығындағы маңызы

Қауын тұқымдастары (Cucuvbitaceae) – кең таралған, 100-ден астам түрі
бар. Осы түрдегі өкілдердің отаны Жер шарының тропикалық және субтропикалық
белдеулері, сондай-ақ тек жеке қалыпты белдеулер болып табылады. ТМД
елдерінде, оның ішінде Қазақстанда асқабақтың 25-30 түрі және 10-ға жуық
туыстары таралған. Олардың арасында қарбыз, қауын, асқабақ, қияр, кабачки,
патисон жиі кездеседі.
Әлемдік қауын өндірісі шамамен 14 млн тоннаны құрайды, орташа
өнімділік-15,0 тга. жалпы өнім бойынша Қытай бірінші орында.
Қауынның ең жақсы сорттарында қант мөлшері 12-14 пайызды, ал жекелеген
жағдайларда-18 пайызды құрайды.Әсіресе, дында С витаминінің көп мөлшері
бар: Еуропа мен АҚШ елдерінде өсірілетін қауын мөлшері 3,4-9,8 мг% құрайды,
біздің қауындарда ол 10,0-26,0 мг % құрайды [4].
Қауын дәмі өте тәтті және ет жері бай шырынға ие. Онда қант, А, С
витаминдері бар болғандықтан, жүрек пен бауырдың жұмысын жақсартады,
ағзаның иммунитетін арттырады. Алма бар витамин бар.Темір мөлшері тауықтан
екі есе көп, Балықтан үш есе көп, ал сүт он жеті есе көп. Қауын
жемістерінде ерімейтін ақуызды Пентонға айналдыратын ферменттер бар. Қауын
(бекмес) 60% қант болуына байланысты тамаққа қосылады. Сыртқы қауынның
үлкен көлеміне байланысты қауын тілікке жеткізіледі, өйткені ол жалпы
тасымалдау үшін жарамсыз. Оның піскен жемістерінен ұн қосып, қауынды нанмен
(қауын-құрт) жасайды, толық емес жемістерді тұздайды. Қауынның тағамдық
құндылығы жемістердегі түрлі қанттың санымен анықталады. Оларда С витамині,
а провитамин және пектин сияқты ағзаға қажетті заттар бар. Қауын тұқымында
22-35% май бар, олардан алынған майлар прован майымен бәсекелеседі.
Қауынның емдік қасиеттері халық медицинасында өкпе, буындар, бүйрек
ауруларын емдеу үшін қолданылады.
Қауынды жаңа күйінде ғана жеуге болмайды. Оларды қайнатпалар, пюре,
бал шырыны, қақ, қауын дайындайды. Қысқа дайындалған қақталған қауындар
өздерінің дәмдік және емдік қасиеттерін жоғалтпайды. Стандартты емес және
спецификалық емес жемістер жануарларға арналған азықтар өңделмеген немесе
ысталған түрінде. Қауындар сабан мен топан қосылған. Қоректілігі бойынша
оның сүрлемі паста тәрізді. Сүрлемнің иісі өте тартымды болғандықтан, үй
жануарлары жақсы көреді. Қауын жемістерімен қоректенетін сиыр жақсы сүт
өнімі болып табылады және майлылығы жоғары.
Қауынның түсі сары, дәмі 19-35% дейін бар, құрамында май бар. Бұл
май тез кебеді, ол оң жоғары сапалы бояуларды жасау үшін қолданылады.
Сондықтан бұл мәдениет бай қоректік қасиетке ие және диеталық тамақтану
туралы айтпайды[6,7].
Қауынның қысқаша тарихы. Қауынның ең бірінші нақты қай жерде пайда
болғанын айту қиын. Алайда, қауын отаны-Египет деген тұжырым жасауға
бірнеше дәлел бар. Ежелгі уақыттан бастап мысырлықтар Нил өзенінің
алқабында қауынның әр түрлі сорттарын өсірді. Оның айқын дәлелі қабырғада
салынған қауынның суреттері болуы мүмкін.
Құдайға құрбандыққа шалынатын суреттер ежелгі Египет
ғибадатханаларында, табыттарда табылған және оларды бақылау өте қиын емес.
Орта ғасырларда арабтар қауын жерге түсірілген "Рая жемістері" деп таныды.
Қауын ежелгі уақыттан бастап гректер мен римдіктерге де белгілі.
Италиялықтардың сүйікті асүйі болды, және интеллигенцияның өзі тамақ
мәдениетін ұмытпай, басымен қауын жеді. Тарихшылардың айтуынша, Рим
императоры Клавдий Альбин таңғы асқа бірден он қауын жеген. Біздің елдегі
қауынның негізгі өсімдігі Қазақстанның оңтүстігі болып табылады [8].

1.2 Қaуын дaқылының морфологиялық және биологиялық сипаттамасы

Қауын-(Melo) - асқабақ отбасына жататын бір жылдық шөпті өсімдік.
Оның түрлері жеміс жұмсағының құрылымына байланысты жұмсақ және тығыз болып
бөлінеді. Бірінші топтың түрлері: әңгелек (m. Chandalak), адана немесе
Килик (m.Adana), және кассаба (m. Cassaba). Екінші топ өкілдері үшін-
чарджинский (m. Zard), амре (m.Ameri) және канталупа (m. Cantalypa).Түбірі
- қуатты кіндік, көп мөлшерде жанама және сорғыш тамшылары бар. Сабақтар
жатаған, дөңгелек қырлары әрең білінеді, қатты жиектелген. Жапырақтары-
бүйрек, жүрек тәрізді, бүтін немесе бес саусақты. Гүлдер-үлкен
(көлденеңінен 1,5-тен 4 см-ге дейін), сары түсті.
Барлық бақша дақылдары сияқты қауын да бір жылдық, бірақ жеке. Аталық
пен аналық гүлдері бір өсімдікте орналасады. Егер аналығы бөлек орналасқан
болса, аталығы кішкентай шоғыр болып жиналады. Жемістер жалған жидектер,
шар тәрізді, созылған және ширатылған пішінді. Түстері әртүрлі, ақ, сары
және жасыл.
Бақша дақылдары төмен температураға өте сезімтал. Ауа температурасы
13ºС дейін төмендеген кезде өсімдіктердің өсімдіктері баяулайды, ал 10ºС
төмен температурада тіпті тоқтайды. Олардың өсуі үшін оңтайлы температура-
25-30ºС. Ауа температурасы 25-30ºС кезінде қауын мен асқабақ 4-8 күн бойы,
ал ауа температурасы 6-10 күн бойы пайда болады.
Қауын қарбыз қарағанда ылғалды сіңіреді. Қауын тамыр жүйесі қарбыз
қарағанда әлсіз дамыған және тамырлардың сорғыш түгі ылғалды өте баяу
сіңіреді. Қант қауыны қарбыз қарағанда көп жиналу салдарынан оның
трансплантациясының қарқындылығына байланысты. Қауын жарық пен жылу
жеткілікті, ал механикалық құрам жеңіл топырақ құрамын талап етеді . Өкпеде
және жақсы қыздырылатын топырақтарда жемістер ерте піседі.Алқапта
топырақтың құнарлылығы болуы керек. Қауын үшін қара топырақты немесе қара
қоңыр құмдар тиімдірек.
Қазақстанда өсіруге рұқсат етілген сорттар: Колхозница 749753, Гуляби
кара местная, Кокча 588, Майская, Іле, ичкзыл крупноплодная, Олтын жылы,
Калай-сан местная, Алтыночка, Алена, Таисия. Қaуынның өcіру технологияcы
қaрбызға ұқcаc. Қaуынды өcіруге жaқcы жылынатын, жaрық және ылғaлмен
қaмтaмacыз етілген тaнaп тaңдaлaды. Ызa cулaрының орнaлаcу деңгейі 1,5-2,0
м төмен болуы керек. Жоғaры және caпaлы өнім өнім алу үшін өсіру
технологиясын тиімді құрастырып, қауынға зиян келтіретін зиянды ағзалармен
күресу шараларын толықтай жүйелі жүргізу, сонымен қатар, агротехникалық
шараларды жүйелі қолдану қажет.
Қaуынды міндетті түрде cуару қажет, әcіресе өcімдіктің aтaлық және
анaлық гүлдері пaйдa болғaндa, cонымен бірге қaуынның қышқылды қaлыптаcуы
мен жемісінің өcу кезеңдерінде үзбей жүргізу қажет. Суaрудың ең тиімді
тәсілі-aз aғынмен жүйектеп cуaру.
Қауынның пісуін пісуіне тікелей жақын пайда болатын сыртқы белгілері
бойынша анықтауға болады және бұл симптомдар әр түрлі қауын. Қауынды дер
кезінде ұрламаңыз – қауын бұзылды және жарамсыз күйге. Сондықтан қауын
жемістердің жетілуіне байланысты үнемі жиналады. Жергілікті жерде пайдалану
үшін жемістерді толық піскенде жинайды, қауындар толық піспейді, ал қысқы
сорттар техникалық піскенде жинайды.
Бақша дақылдары Қазақстанның барлық облыстарында өсіріледі деп
болжауға болады,бірақ олардың тауарлық өндірісі оңтүстік аудандарда, оларды
өсіру, жоғары сапалы өнім алу және оны мемлекеттен тыс жерлерге экспорттау
үшін қолайлы. Қауын негізінен Қызылорда облысында өсіріледі, белсенді
дамуда, ал қалған облыстарда қарбыздар басым.Қызылорда облысында жылына 6-
8 мың.га аумаққа қауын өсіріледі және орташа өнімділігі 13-15 тга болғанда
100 мың.т астам өнім өндіріледі. Бекітілген медициналық нормаларға сәйкес
адамдардың бір жылдық қауынды пайдалануы 26 кг, ал облыс халқының сұранысы
жылына 17-18 мың.т құрайды. Оларды мұндай көлемде өндіру коммерциялық
жағдайларға байланысты, өйткені Қызылордалық қауындар ішкі және сыртқы
нарықтарда үлкен сұранысқа ие. Қазіргі таңда Қызылорда облысында қауынның
ерте пісетін-Әңгелектер, жаздық–Әміре, күздік-торлама, күздікқыстық–Қара
Күлаба, Қалайсан сорттарын өсіреді. Солармен бірге коммерциялық мақсатта
пайдаланатын қауындар өсіріледі[10].

Кесте 1 – Қазақстан Республикасының бақша дақылдарының тауарлық-өндірісті
аймақтары[10]

Бақша дақылдарының тауарлық өндірістіКөлемі(мыңга)
аймақтары
Түркістан 13-16
Қызылорда 7-8
Оңтүстік-Шығыс 4-5
Шығыс Қазақстан 4-5
Атырау 9-11

Кестеде Қазақстан Республикасындағы қауын егетін барлық аумақтары
көрсетілген.Белгілі болғандай, қауынның көп мөлшері Қазақстанның оңтүстік
өңірлерінде өндіріледі.

1.3 Қауын дақылының өсіру технологиясы

Қауынның өсуі мен дамуы көптеген факторларға, топырақтың мелиоративтік
жағдайына, өсімдіктердің орналасу жиілігіне, қоректік және су режиміне
байланысты.
Қауын өсіру жұмыстарын жүргізгенге дейін тәжірибелік алаңда
мелиорациялық іс-шаралар, 35-40 см тереңдікте тұқым жырту және гектарына
2500 текше метр сортты шабу жүргізіледі.
Агротехникалық іс-шаралар жүйесінің негізі ауыр салмақты механикалық
құрамы бар топырақтың құнарлылығын арттыру үшін дәнді дақылдарды терең
жырту болып табылады. Терең дәнді дақылдарды жыртқаннан кейін жер толығымен
тегістеледі.
Ағымдағы жылдың ерекшелігіне байланысты көктемгі шайындылар біркелкі
орындалуы үшін күресіледі және ылғал сақтау мақсатында Т-150 тракторына
бекітілген ПТ-4 құрылғысы бар ұзындығы бойынша және көлденеңінен екі ізмен
тегістеледі.
Тырмалау жас арамшөптерге қарсы күресте маңызды рөл атқарады,
топырақтың қопсуы, ұсақталуы, орынды айтарлықтай тегістей отырады. Біздің
өңірде тырмалаудың негізгі міндеті топырақтың ылғалдылығын сақтау болып
табылады. Тырмалау үшін МТЗ-80 тракторына бекітілген БЗСС-1,0 бороны
қолданылады. Екі ізмен чизельдеу 16-18 см тереңдікте МТЗ-80 тракторының
қайырмалы аспадағы чизельдің көмегімен жүзеге асырылады.
Тұқым жабық қоймаларда ілінген күйінде мата қаптарда сақталады. Бұл
жағдайда олар өз өнгіштігін 5-7 жыл бойы сақтайды және кеміргіштерден
қорғалған күйде болады.
Негізінен, егу үшін екі жылдық жоғары сапалы қауын сорттары, жақсы
іріктелген, ірі және сапалы тұқымдар алынады. Себер алдында тұқымды күн ауа
райында жылы ауамен үш күн бойы қыздырады. Көптеген зерттеулердің
нәтижелері бұл үдерістің өсімдіктің аналық жасушасының артуы есебінен
өнімділігін 17-20% - ға арттыратынын көрсетті.
Себу алдында тұқымды міндетті түрде салмағы бойынша сұрыптайды, ол
үшін тұқымды 3-5% ас тұзының немесе аммиак селитрасының ерітіндісінде 1-2
сағатқа салады. Сондай-ақ ерітіндіге 25-30% ас тұзын салып, сумен тез
жуады. Осы ерітіндіге cалғaн уақыттa салмағы жеңіл тұқымдaр ерітінді бетіне
қaлқып шығaды және олaр алып таcталaды, ал ауыр cалмақтылар себуге
пайдаланылaды.
Көлеміне қарaй тұқымдaрды cұрыптау арнайы електерде және машиналарда
(ВС-2,ОВ-1 және ОС-1) жүргізіледі. Тұқымның жоғары өнгіштігі 3-4 жыл
сақталады, одан әрі қарай төмендей береді.
Зерттеулер сүйене келсек, қaуын тұқымдaрын 55-60ºС температурада
6 сағат бойы қыздыру олардың өнімділігін қыздырылмаған тұқымдарға
қарағанда 25-30цга немесе 10-12%-ға арттыратынын көрсетті.
Тұқымдарды кептіргіш құрылғыларда, термостаттарда және күн сәулесінде
қыздырған уақытта температураның 60ºС-тан артып кетпеуін қадағалап отыру
керек, температураның артып кетуі тұқымдардың өнгіштігін жояды.
Қауынның тұқымдарын жібітіп қою үшін өсуді жеделдетуші химиялық және
биогендік препараттар, сондай-ақ өнімді едәуір арттыратын микротыңайтқыштар
қолдану ұсынылады.
Тұқымдарды 24 сағат бойы төмендегі ерітінділердің бірінде жібітіп қою
керек: 0,002%-дық бор қышқылында, 0,03%-дық метиленді көк ұнтағы, 0,00017%-
дық янтар қышқылында, 0,5% –дық ас содасында. Осы ерітінділерді қолдану
қауын өнімділігін 30-40 цга арттырады. Тұқымдарды қоректік минералды
тыңайтқыштардың ерітіндісінде – 1л суға ерітілген 5 г калий селитрасы, 10 г
суперфосфат және 0,2 г күкірт қышқылды магний ерітінділерінде жібіткен өте
тиімді және пайдалырақ келеді.
Қауын дақылын егу топырақтың 8-10 см қабаты 12-13º-қа қызған болуы
тиіс, яғни бұл аз уақыт ішінде өскін алуға жетерліктей температура. Себуге
МТЗ-80 тракторына агрегатталған тұқымсепкіші қолданылады. Себуге жұмсалған
тұқым мөлшері 2,3 кгга. Егіс 2,4х1,8+0,5 тізбегі бойынша жүргізіледі. Кең
қатар аралықтар – 2,4 м пәлек жаю үшін қалдырады. Ал енсіз – 1,8 м
қатараралықтары суару арықтарына арналған. Қатардағы өсімдік түптерінің
аралықтары 0,5 м. Түп санының жиілігі 10 мың өсімдік болатын мұндай егіс
тізбегі Қазақстанның оңтүстігінің cуaрмалы жaғдaйындa оңтайлы, өйткені
қaуын өсімдіктерінің қоректену aумaғы сaқтaлaды.
Ерте себу мерзімі мол өнім алуға тиімдірек келеді. Себудің оңтaйлы
мерзімі 20-cәуірден 10-мaмырға дейінгі мерзім арaлығы,осы кезде топырaқтың
10 cм қaбаты 14-16ºС-қа қызaды. Себуді 10-маусымға дейін жүргізіп аяқтайды.
Ерте мерзімдерде егіc құрғақ тұқымдaрмен жүргізіледі. Тұқымдарды 35-
40ºС-та 3-4 күн бойы қыздыру өнімділікті 10-15%-ға, aл 60ºС-та 4 cағат
қыздыру 24%-ға aрттырады. Бірнеше тәулік күн cәулесінде қыздыру топырaқта
тұқымның өніп шығуын жеделдетеді және aуру қоздырғыштaрдың өршуіне жол
бермейді. Кеш егіс мерзімдерінде тұқымдaр жылы суда 25-30ºС темперaтурада
жібітіледі, 10% өніп шыққан тұқым aнықтaлғанда cебеді. Тұқымдaрды егу
тереңдігі 4-5 см. Егіс СПЧ-6, СУПН-12, СБУ-4А, СБНЗ, СУПН-8
тұқымcепкіштерімен жүргізіледі. Дәл егетін тұқымcепкішпен егілген жaғдайдa
егіс мөлшері екі еcе төмендейді. Егіс мөлшері 1,7-2,0 кгга. Егіс тізбегі:
ерте пісетін cорттар үшін – 2,2х0,7; 2,0х1,0 м және орташа піcетін және кеш
піcетін cорттар мен будандар үшін – 2,4х0,5; 2,2х0,4; 2,1х0,4 м.
Оңтүстік Қазақстан облыcында ең оңтайлы егіc мерзімі наурыздың үшінші
онкүндігі – cәуірдің бірінші және екінші онкүндігі. Көктемнің қолайcыз ауа
райы жағдaйларынa қaуын тұқымын пленкa астында өсіреді. Өйткені пленкa
aстындa ашық жерге қарaғанда темперaтура жоғaры болaды, өскіндер ерте
шығaды және өсімдіктер тез жетіледі. Жүйектердің жaқсы және біртегіс қызуы
үшін олaрды солтүстіктен оңтүстікке қарай жaйластырады. Олaрды МТЗ-80
трaкторына тіркелген КОН-2,8, КРН-4,2 aгрегаттaры aрқылы қазaды.
Бірінші қатарaралық өңдеу екінші нaғыз жапырақ пайдa болған уақытта 14-
16 см тереңдікте МТЗ-80 трaкторына тіркелген КПН-4,2 қопcытқышымен
жүргізіледі және жүйектерді aрамшөптерден қолмен тaзaрту жұмыстары
жүргізіледі. Екінші қатaрарaлық өңдеу жұмыcтары бесінші нaғыз жапырақ пайдa
болғaн уақытта 16-18 cм тереңдікте жүргізіледі. Домбықтaудың мaңызы өcімдік
айнaлаcындағы топырaқты қопсытумен ғана шектелмейді. Суaрмалы aлқаптарда
домбықтау қажет, өйткені оның нәтижеcінде пайда болған топырaқ белдік
cуару кезінде тaмыр мойнын cу басудан қорғaйды. Бірінші домбықтaу жұмыстaры
үшінші қaтарарaлық өңдеумен бір уақытта қопcытылғaн топырaқты өсімдік
сабағына қарай жылжытушы құрылғыcы бaр КПН-4,2 қопсытқышы жәрдемінде aлып
барaды. Екінші домбықтау 10 күннен соң төртінші қатарарaлық өңдеумен бірге
жүргізіледі.
Қатарaлық өңдеу жұмыcтарымен бірге aлып бaрылған өcімдіктерді
домбықтaу жұмыcтарының aраcында кең жүйек арaлықтaры - МТЗ-80 трaкторынa
тіркелген аcпaлы чизельмен қопcытылады. Бірінші және екінші домбықтау
арaлығында, cондай-ақ екінші домбықтаудaн кейінгі арaмшөптерден қоcымша
тазaрту жұмыcтaры жүргізіледі.
Екінші қатарарaлық өңдеуде пәлектерді ығыcтырушы құрылғы орнaтылған
қопcытқыш қатaраралықтaрдағы пәлектерді жылжытып трaктордың дөңгелегі мен
қопcытқыш үшін 50-60 см орын қалдырады. Үшінші қатaрарaлық өңдеу шaтрик
кезеңінде, төртінші қатaрарaлық өңдеу пәлек жаю кезінде, ал беcіншісі өнім
пайда болу кезінде орындалады.
Қазақcтaнның оңтүстігінің суармалы жерінде қатараралық өңдеу саны 6-7
ретке дейін жетуі мүмкін. Жалпы қопcытылғaн топырақ едәуір жақcы қызады
және ауa өткізеді. Тaмыр жүйесі де терең қабаттaрға жайылып, өcімдікті
қажетті қоректік элементтермен және cумен қамтaмаcыз етеді, нәтижеcінде
пісіп жетілу мерзімі қыcқарaды, өнімділік артaды, өнім сaпаcы
жақcaрады[10].
Жеміcін таңдaп жинайды. Піскен қaуынды түcінен, өзіне тән хош иіcті
және жеміс cағaғының жеңіл үзілетініне қарап aйырады. Жалпы жинaуды
бозқырау түcер aлдындa баcтайды. Сақтaуға сәл піcіңкіремегенін тaңдап
алады. Сағағынaн үзілген жемісті танaпта 10-12 күн ұcтайды да, кейін
cөрелерге орналастырaды немесе торғa cалып жеке-жеке іледі. Жеміc
қоймacындағы темперaтура 2-4 ºС жылылықтa, ауа ылғaлдылығы 70-80% болуы
керек[11].

1.4 Өсімдік карантині

Республиканың өсімдік байлығын карантиндік және басқа зиянды
нысандардың келуінен қорғауды шекаралық карантиндік организмдердің келуінің
алдын-алу үшін басқа да мемлекеттік бақылау органдарымен (шекаралық,
кедендік, тағы басқа) бірлесе отырып, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік
шекарасынан өткізу бекеті де, алып келінген карантинге жатқызылған
өнімдерді алғашқы карантиндік тексеруден өткізетін өсімдік карантині
бойынша шекаралық бекеттер де өз қызметін атқарады. Қатаң карантиндік
бақылаудан, сондай-ақ карантинге жатқызылатын және басқа қауіпті
организмдер, зат ретінде импортер-елдермен шарт бойынша тасымалданатын
өнімдер де өткізіледі. Осылармен қатар республика ішінде карантиндік
нысандарды таратпауға, оларды дер кезінде анықтауға және олардың ошақтарын
оқшаулау және жоюға бағытталған шаралар жүйесі де атқарылады[17].
Қазіргі кезде карантиндік зиянды организмдер – жатаған у кекіре,
американдық ақ көбелек, қауын шыбыны, жусан жапырақты және көпжылдық
ойраншөп, жұпсыз жібек көбелегі т.б. республика жеріне миллиондаған шығын
келтіре отырып, шапшаң тарап келеді[2].
Қазақстан, ТМД-ның өзге де елдері секілді, ХХІ ғасыр есігін өсімдк
шаруашылығының қолайсыз фитосанитарлық жағдайында, ауыл шаруашылығы жеріне
зиянкестердің, ауру қоздырғыштары мен арамшөптердің, іс жүзінде төтенше
жағдай деңгейіне жететіндей күйде ашты. Республикада жүргізілетін
карантиндік шаралары өнім шығынының небары 20-25 пайызын ғана қорғайды[12].

1.5 Қауын шыбынының таралуы, биоэкологиялық ерекшеліктері

Тaралу аймағы. Қaуын шыбыны – (Myiopardalis pardalina Big),
қосқанаттылар отряды, aлақанаттылар тұқымдaсынa жaтaтын қауіпті зиянкес, ол
қaуын, қарбыз, қияр мен жaлпы мәдени және жабaйы асқабақ тұқымдаcтaрынa
зақым келтіреді. Ғылыми зерттеулердің мәліметтері бойыншa ауыл
шaруашылығы дақылдарынa зиян келтіретін шыбындaрдың 5000-ға тартa түрі бaр
және олaрдың кейбіреулері aуа рaйы ыстық жерлерде кездеcеді. Оның ішінде
бaқша дaқылдaрының жеміcтеріне зиян келтіретін 2 түрі бар.
1.Жерорта теңіздік немесе шығыс қауын шыбыны (Bactroctra cucurbitae
Cog); Таралған аймағы – Австралия, Жапония, Индия, Малайзия, Гавай
аралдары;
2.Орта азиялық немесе белуджистандық қауын шыбыны(Myiopardalis
pardaina Big); Таралған аймағы – Израил, Ауғанстан, Түркия, Азербайжан,
Иран, Ирак соңғы 5-7 жыл көлемінде Түркменстан, Тәжікстан, Өзбекстан,
Қазақстанда шектеулі түрде Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарындағы
бақша дақылдарында таралған[14].
Бұл түрі 3-4 жылдың ішінде аймақтың агроклиматтық жағдайына, тіпті
қысқы аязға, топырақтың беткі қабатының аяздан қатып қалуына, жаздың
құрғақшылығы мен ыстығына бейімделіп алды. Өзінің онтогенезі бойынша, қауын
шыбыны дамуы толық жәндік болып табылады. Ересек шыбындар жұмыртқа
тастайды, олардан дернәсіл пайда болып, өз кезегінде олар да қуыршаққа
айналады.
Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зеттеу институтында 2010-2012 жж.
Агроклиматтық ахуалдағы өзгерістерге бақылау жүргізілген кезде, қауын
шыбынының жұмыртқалау мүмкіндігі, эибриондық дамуы, дернәсілдің азықтану
мерзімдері мен оның әрбір ұрпағының толық дамуына қажетті күндер зертханада
және егістік жағдайында тәжірибелер жүргізу арқылы анықтады[13].

(а)
(б)
Сурет 1. Жерорта теңіздік немесе шығыс қауын шыбынының (а) және
Орта азиялық немесе белуджистандық қауын шыбынының сыртқы көрінісі(б)
Қазақстан Республикасы бойынша қауын шыбыны 2019 жылғы мониторинг
бойынша 9 облыста 71271 га жерге тексерілген. Барлығы залалданған жер
көлемі 3806,52 га жерді құрады. Олар Қызылорда облысында (56,4%), Түркістан
облысында (70,1%),Атырау облысында (0,28%) таралған. Химиялық өңдеу
жұмыстары 3170,5 га жерде жүргізілді. Өңдеу жұмыстары Қызылорда облысында
2360 га (74,4%), Түркістан облысында 802,5 га (25,3%), Атырау облысында 8
га (0,2%) жүргізілді. Ал 2013 жылы 4720 га жер өңделді, нақты Қызылорда
облысында 2360 га, Оңтүстік Қазақстан обылысында 802,5 га, Атырау
облысында 8 га жер. (Кесте 2) [15].
Қызылорда облысы жағдайында қауын шыбынына мониторингтік жұмыстар 13
мың га аумаққа жүргізілді, зақымдалғаны 1610 га, 10 га жаңа ошақтардың
көрініс беруі байқалды. Химиялық күресу шаралары 1900 га аумаққа
жүргізілді, нақты зақымдалған аумақ көлемі 1610 га құрады. Ересек шыбынның
ұшып шығуы және бірінші ұрпақтың көрініс беруі 10-11 мамыр, шағылысуы және
жұмыртқа салуы – 13-15 мамыр. Екінші ұрпақтың ересектерінің ұшып шығуы 22-
24 шілде, шағылысуы – шілде айының үшінші онкүндігінде, дернәсілдерінің
қуыршақ фазасына кетуі – тамыз айының басында көрініс берді. Үшінші
ұрпақтың ересектерінің ұшып шығуы – тамыздың бірінші-екінші онкүндігінде,
жұмыртқалауы – 25-тамызда, дернәсілдерінің жемістен шығып, қуыршақтануы –
қыркүйектің бірінші-екінші онкүндігінде көрініс тапты[15].

Кесте 2- Қазақстан Республикасы бойынша қауын шыбынына жүргізілген 2019
жылғы мониторингтік-зерттеу жұмыстары

№ Облыс атауы Зерттелгені,гаЗақымданғаны,га
Барлығы Жаңа ошақ пайда
болу
ықтималдылығы
1 Ақтөбе 150
2 Алматы 2441 0,2 0,2
3 Атырау 200
4 Шығыс Қазақстан 200
5 Жамбыл 4000 10,82 0,82
6 Батыс Қазақстан 1100
7 Қызылорда 13000 1610 10
8 Маңғыстау 180 53,5
9 Түркістан 50000 2132,0 386
Барлығы: 71271 3806,52 397,02

Кестеде көрсетілгендей, мониторингтік зерттеу жұмыстары жүргізілген
аталмыш облыс аймақтарының ішінде қауын шыбынымен ең көп зақымдалғаны және
жаңа ошақ санының көп болуы еліміздің Оңтүстік аймақтарында қатты
байқалған.

Сурет 2.Қауын шыбынының 2011-2019 жылдар аралығындағы таралу
көрсеткіштері
Диаграммада көрсетілгендей, қауын шыбыны санының күрт жоғарылауы 2015
жылы байқалса, күрт төмендеуі 2018 жылы байқалды[15].
Біздің жағдайымызда таралған қауын шыбыны, біз атаған зиянкестің
бірінші түрінен өзінің морфологиялық белгілері бойынша ерекшеленеді.
Өзінің онтогенезі бойынша қауын шыбыны толық дамитын жәндікке
жатады,ересектері жұмыртқа салады, олардан қуыршаққа айналатын дернәсілдер
шығады (Сурет 2).

Сурет 2. Қауын шыбынының даму кезеңдері
1.Имаго;2.Жұмыртқа;3.Дернәсілі;4.Қу ыршағы

Қауын шыбыны – Myiopardalis pardalina Big.(Tephritidae тұқымдасы,
Diptera отряды). Қауын шыбыны топырақ қабатының 15 см тереңдігінде қуыршақ
түрінде қысқайды, олардың басым бөлігі топырақ қабатының 5 см тереңдігінде
болады. Қауын шыбыны көктемде бау-бақша гүлдеген уақытта пайда болады.
Топырақ қабаты 20ºС қызғанда қуыршақтан шыбындар сыртқа ұшып шығады. Ұшып
шыққаннан соң 6-8 күннен кейін аналықтар жұмыртқаларын бір-бірден жас
жемістерге сала бастайды. Жетілген жемістерге жоламайды. Қыркүйек айында
жемістерді тесіп шыққан дернәсілдер топырақтың терең қабатына еніп, сол
жерде қуыршаққа айналады. Қауын шыбынының ұрғашысы әр бір жеміске 1-2
жұмыртқа салып, ал егер егісте зиянкес көп мөлшерде орнықса әр бір жеміске
60-70 данадан салады. Ал жалпы өсімталдығы 104-123 жұмыртқа аралығында.
Аналықтары жұмыртқа салу кезеңінде шыбындар жас өсімдіктердің сабақтарынан
және жапырақтарынан шыққан шырындарын жалау арқылы қоректенеді. Шыбындар
таң сәріде жандана бастайды, түскі уақытта көзге көрінбейді, кешке қарай
шыбын жапырақтың астында қимылсыз күйге көшеді. Жұмыртқалардың дамуы 3-4
күн, қолайсыз жағдайда дамуы 7 күнге дейін созылады. Түйнекке қойған
жұмыртқалардан 3-6 күнде дернәсілдері пайда болып, бақша дақылдарының
түйнектерінің етті қабатын жеп,жолдар жасап,қауынның тұқымына өтеді және
қоректеніп болған соң дернәсілдер жемісті тастап,топыраққа өтеді. Қауын
шыбыны дернәсілдері қауын түйнектерінің ішінде 10-15 күн болып, негізінен
тұқымын зақымдайды. Қоректеніп болған дернәсілдер жазғы мезгілде жемістен
шығып, топырақтың беткі қабатының 10-15 см тереңдігінде жалған піллә ішінде
қуыршаққа айналады, ал күзге қарай қыстауға кететін дернәсілдер топырақ
қабатының 10-20 см тереңдігіне қуыршақ күйінде қыстап шығады. 20-45 күннен
соң шыбындардың жаңа ұрпағы ұшып шығады.Жылына шыбындар 2-3 ұрпақ
береді[16].

1.6 Қауын шыбынының даму кезеңдері мен морфологиялық және биологиялық
ерекшеліктері.

Ересектері.Арқасында жылтыр қара дақтары барқуаң-сары немесе сары
түсті ұсақ шыбындар.Басы көкірегінен үлкен, пішіні жұмыр кескінді,осы
кескіннің алдыңғы және жоғарғы жағы әлсіз жұмырланған және түзу сызыққа
жақын,артқы жағында тікішек қуысы бар. Көздері әлсіз металл түстес
қара(тірі жәндіктерде жақұтты-жасыл), аналығы мен аталығында да бірдей
орналасқан. Қылтаны ұзын, ашық негізді қара, басындағы қылтан саны және
орналасуы түрге сәйкес келеді: оцеллялды қылтан ұзындығы басқалардағыдай.
Көкірек тұсы ұсақ алтын түстес өңезбен жабылған. Кеуде бөлігі асқазан
бөлігіне өткен жеріндегі денесінің жоғарғы бөлігінде қызыл-қара-ақ түсті
суретті анық байқауға болады. Торлы екі қанаты кеудесімен салыстырғанда ірі
болып келеді. Қанаттарының ерекше белгісі бойлай 3 қатар сары-қоңыр жолақ
бар, ішкі екеуі және түзу сыртқысы Ү-тәріздес сурет қалыптастырады
(Сурет 5(а)). Олардың қанаттарының шеттері қара-
қоңыр болып келеді. Аналықтары ашық түсті және мөлдір реңді, пішіні
ұзынырақ, жұмырталарын қабық астына, жемістің ішіне салады. 104-123 данаға
дейін жұмыртқалайды. Аталықтарының ұзындығы 5,5-6 мм, ал
аналықтарынікі 6-6,5 мм (жұмыртқа салғышсыз) (Сурет 3(б)).

(а)
(б)
Сурет 3.Қауын шыбынының қанатының (а) және денесінің сыртқы
көрінісі(б)
Пайда болған шыбындарда жақсы дамыған маңайы бар топырақ бетіне оңай
шығарылады.Топырақ жағдайына және қуыршақтың жату тереңдігіне байланысты
жер бетіне шығуға кеткен уақыт 10-15 минуттан бірнеше сағатқа дейін
ауытқиды. Тек жекелеген жағдайларда, жаңбырдан және суарудан кейін қатты
тығыздалған топырақта шыбындар сыртқа шығуға ұшырамайды және сол жерде
өледі. Тек жер бетіне ғана шыққан шыбындарда бастары дұрыс созылмаған,
қанаттары жазылмаған және бірнеше минуттан кейін сұр реңктері бар және
оларға тән түске ие болады. Біраз уақыт, шыққан жерінде болған, содан кейін
шыбындар аралас шөптердің жапырақтарына қонады немесе қоректену және жасыру
үшін субстрат іздеу мақсатында ұшып шығады.
Зиянкестер басқа жәндіктерді қорқыту үшін өз түсін пайдаланады. Іш
қуысының бөлігі кеуде бөлігінен артық болуы мүмкін және сары көк түсті.
Ұрғашылардың жиегінің төменгі бөлігінде жұмыртқаларды лақтыру және тесіктер
жасау үшін қолданылатын инелік өсу көрінеді. Басқа түрлерден кеуде және іш
бөліктерінде ұсақ қара дақтар ерекшеленеді. Ақ және мөлдір, сопақ пішінді 1
мм аналық жасушаларды жемістердің ішінде, қабықтың астына лақтырады.
Жұмыртқа ұзындығы, аяғы, ұзындығы 1 мм, жылтыр, түсі сүтті-ақ.
Жұмыртқаның қалыпты даму ұзақтығы 2,5-тен 3 тәулікке дейін ауытқиды.
Жұмыртқалар қабық астында жемістің етті жерінде орналасқан. Жемісте
жұмыртқалардың орналасуы қабыққа қарағанда немесе вертикальді немесе
біршама қиғаш. Жұмыртқалардың жоғарғы ұшы жемістің қабығынан біршама төмен,
кейде онымен жанасып орналасуы мүмкін. Жекелеген жағдайларда жұмыртқалар
толықтай жемістің жұмсақ етті жерінде жатады.
Жұмыртқaлардың көпшілігі ортaша еcеппен 53% дейін жеміcтің бетіне, 38%
жанына, 9% ғана тұйық ұшына салынады.
Дернәcілдер құрт тәріздеc, ақшыл-cары, алды жағы жіңішке, аяқcыз және
айқын бөлінген баcы бар, aртқы жұмырланған ұшында екі кішкене өcкін бар.
Жоғaрғы бөлігінде көзге көрініп тұратын екі қaтты өcкін бар, дернәcілдер
ұзындығы 7-10мм құрaйды (Сурет 4(а)). Өзінің жaқcы дамыған ауыз мүшелерімен
олар жемістің етті бөлігін кеміріп, өзіне ыңғайлы етіп жол салып тұқымына
дейін барады.
Тұқымға дейін бaрған жолы қоңырлaнып бүлінеді. Жеміc ішінде
қоректеніп, қaуын ішінің жағымсыз иіс пен шіруіне себеп болады(Сурет 4(б)).
Қауын жемісінен қоректенуін аяқтап, жемісті тесіп шығады(Сурет 5).
Жемістен шыққан белсенді дернәсіл топырақтың 3-15 см тереңдігіне оңай еніп
кете алады.

(а)
(б)
Сурет 4.Қауын шыбынының дернәсілі(а) және дернәсілдің жеміс ішіндегі
көрінісі(б)

Дернәcілдің даму кезеңі 8-ден 13 тәулік,күзде 17-18 тәулікке дейін
ауытқиды. Дернәсілдің ең жиі инкубaциясы жазда 9,5-тен 11 тәулікке дейін
созылады. Ересек дернәсілдер, әдетте, жемісті тастап қуыршақтану үшін
топыраққа кетеді. Бірақ жемістерде жиі,жекелеген жағдайларда ондаған
қуыршақтарды кездестіруге болады. Олар қалыпты дамиды және сонда ересек
жәндікке айналады. Мұндай қауынды жарғанда шыбындар ұшып шығады. Осындай
жемістердің бірінен 14 шыбын табылған, олардың 9-ы тірі болып шыққан.
Дернәсілдердің жемістерден, негізінен, таң алдында сағат 2 мен 6-ның
арасында шығатындығы анықталған. Күн астында қалған дернәсілдер
мазасызданып жылдам қозғала бастaйды, көп уақыт өтпей созылып бір орында
тұрып қалады, сосын өліп қалады.
Тәуліктің күндізгі ыстық уaқытында жемістің күн түскен жерлері қатты
қызады. Қызып тұрғaн қабатқа жақындап келіп,дернәсілдер тоқтап қалады
немесе артқа қайтып кетеді. Дернәсілдердің күн сәулесінің тіке түсіп өліп
қалудан қорқуы, дернәcілдердің жабын ұлпаларының ерекшелігіне байланысты.
Ол тек сулы ортада тіршілік ететін жәндіктер тіке түскен күн сәулесіне
шыдамайды, сондықтан олар сыртқы сілекейлі қабығын жылдам құрғатып
жібереді, нәтижесінде бұл жәндіктер басында қатып қалады да, соңынан өліп
қалады. Қaуын шыбынының дернәсілдерімен де дәл осындай жағдай болады.
Дернәсілдік cатыны аяқтау нәтижесінде, дернәсілдер плаценттерде немесе
жеміс етінде жылыған қабат шекарасында қуыршақтанады. Дернәсілдердің
негізгі массасы таң атар алдындағы салқындaу уақытты күтіп, жемісті тастап
кетеді. Кептірілген мәліметтер тәжірибе жолымен,жемістерді қолдан
көлеңкелегенде, салқын ауa райындағыдай дернәcілдердің тәуліктің барлық
уақытында біркелкі шығуымен дәлелденді.

1.7 Зақымдау сипаты, зияндылығы және фитосанитарлық тәуелділігі

Қауын барлық бақша дақылдарына зиян келтіреді, оның ішінде жиі
қауынды, қарбыз және қиярды зақымдайды. Негізінен бақша дақылдарын қауын
шыбыны дернәсілдері зақымдайды. Бұл дернәсілдер шырынды ет қабатымен және
дақылдың тұқымымен қоректенеді. Қауын шыбыны дернәсілдері бақша
дақылдарының ішінде 10-15 күн тамақпен дамиды. Зақымдалған жемістер шіриді
және жеуге жарамсыз болады. Зиянкес дамып бақша дақылдарын ғана емес,
сонымен бірге, өмір сүретін және одан басқа да өсімдіктермен, ал ол
болмаған кезде- қауын шыбындары азығын іздеу барысында алыс қашықтыққа
дейін ұшып, орын ауыстыра алады[17].
Шыбындар көктемде қауынның гүлдеу кезеңінде жаппай ұша бастайды. Ұшу
белсенділігі таңертеңгі мезгілде жоғары болады. Қанатты шыбындар, аналығы
жұмыртқa салу мақсатымен тескен қауыннан аққан шырынмен қосымша
қоректенеді. Осындай сипатта зақым көрген қауындар, әсіресе қарбыздaр
вирусты және саңырауқұлақ тудыратын ауруларына ұшырау мүмкіндігі екі есеге
жоғары болады. Зақымданған өнімнен аққан шырынның тамшылары қызыл-қоңыр
түсті, дөңес пішіндер түзіп қата бастайды, бұл өнімнің cапаcын төмендетеді.
Бұдан бөлек осылай тәрізді зақымдану өсімдіктің өсіп-дамуын кешеуілдетеді
және өнімділікті шамамен 20 пайызға дейін төмендетеді. Қуыршақтан ұшып
шыққаннан соң 6-8 күннен кейін шыбындар қауынның жұмсақ жас түйіннің
қабығын тесіп жұмыртқа сала бастайды. Бір аналық қауын шыбыны 120-140 дейін
жұмыртқа салады.
Қолайлы ауа райы жағдайында, атап айтқанда, ауа температурасы орташа
17-22ºС құрағанда үш-төрт күннен соң зиянкестің дернәсілдері жемісті
жұмсақ балдырына еніп, қоректене отырып, онда көптеген ирек жолдар жасайды.
Зақымдалған жемістер жеуге жарамсыз болып қалады және одан жағымсыз иіс
шығады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.