Туризмнің статистикалық сипаттамасы
КІРІСПЕ
Диссертациялық жоба тақырыбының өзектілігі
Туризм - кез-келген бір күнтізбелік жыл не ойын-сауық, денсаулық
сақтауға, спорт, қонаққа бару ретінде танымдық кемінде бір түнету іс-
шарасы, 6 айға 24 сағатқа дейін мерзімге басқа елде адамдарды не тұрақты
тұрғылықты жері басқа елді мекеннің (саяхат) уақытша бару, жергілікті
көзден сыйақы қызметін жұмыспен қамту жоқ, діни және де басқа да талаптар.
Себебі олардың орындауындағы функцияларын әртүрлі, және де білдіру
нысандарын үлкен санының туризм түсінігіне толық анықтау, ал қысқа жазу,
өте қиын. Мерзімді және де олардың әрқайсысына берілген әр түрлі түсіндіру
дамыту барысында туризм түрлі аспектілерін көрсетеді .
Туризм – бос уақытпен, демалыспен, спортпен, сондай – ақ мәдениетпен
және де табиғатпен тілдесумен тікелей байланысты, жеке және де ұжымдық
толық жетілудің жолы ретінде жоспарлануы және де тәжірибеге енгізілуі тиіс
қызмет. Туризм сөзінің мағынасы өте тереңде жатыр және де кең мағынада
айтылады. Туризм – француз тілінен аударғанда, tоurіsmе, tоur – серуен,
саяхат, жол жүру деген мағынада танылады.
Туризм әлемдік экономикада негізгі рольдің бірі болып саналады. Бүкіл
ғаламдық туристік ұйымның деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық 9
өнімнің оннан бір бөлгін халықаралық инвестициясының 11% - дан астамын,
ғаламдық өндірістің әр-бір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыздандырады. 1993
жылы Қазақстан республикасы дүниежүзілік туристік ұйымға мүше болып енді.
Диссертациялық жобаның мақсаты: туристік қызмет нысандарының жағдайы
туралы дерек қорды қолданумен оның жұмысын автоматтандыру.
Қойылған зерттеу мақсатқа жету үшін келесі міндеттер орындалуы тиіс:
– Туpиcтік жұмыc жәнe қызмeт eceбін aвтомaттaндыpу;
– Туpиcтік фиpмa eceбінің aвтомaттaндыpылғaн жүйecін құpacтыpу;
– Туpиcтік фиpма eceбінің aвтомaттaндыpылғaн жүйecін құpacтыpу
экономикaлық шығыны;
– Автоматтандырылған жүйелердің техникалық қауіпсіздік ережелері.
Қазақстанда қазіргі таңдағы инфрақұрылым бөлімдерінің дамуына, соның
ішінде туризмге үлкен мән беріледі. Туризм халықтың тұтас өңірлерінің
экономикасына белсенді ықпал етеді. Қазіргі уақытта жаңа информациялық
технологияның жетістіктері, жаңа ойлары қолданбайтын облысты айту қиын.
Ғылымның әр саласының есептері бағдарламалау тілдерінің көмегімен
есептеліп, қиын құбылыстарды зерттеу мен ұарастыру мүмкіндіктері жаңа
деңгейге өтті. Бұл ортада күрделі қосымшалар, анықтамалық және де тестілеу
жүйелерін, электрондық оқулықтар, деректет қорын құруға болады. Құрылған
мәліметтер қорының басқару жүйесі ақпаратты енгізуге, өңдеуге, керекті
есептерді шығаруға, іздеуді, және де қажетті ақпаратты шығаруға
қолданылады. Осылардың бәрі уақытты, адамдық ресурстарды және де әдістерді
үнемдеуге әкеледі. Жаңа заманға сай, біз құрастырушы бағдарламалардың
жаңашыл технологияларын ұсынуымыз қажет. Сонымен біз тұтынушы мен
пайдаланушыларды қызықтырып оларға көп жеңілдіктер жасаймыз. Бұл жұмысты
жазу үшін Dеlрhі бағдарламалау ортасын қолдандық. Бағдарламалау
технологияларының басты бағыттарының бірі – объекті бағытталған
баідарламалу тілі. Dеlрhі интегралды ортасы объекті программалау принципіне
негізделген.
Зерттеу пәні автоматтандырылған жүйенің бағдарламалық әдісімен жүзеге
асыру.
Зерттеу нысаны туристік қызмет нысандарының жағдайы туралы дерек қорды
қолданумен оның жұмысын автоматтандыру.
Мәселені талдау дәрежесі диссертациялық жобаның тақырыбын зерттеу
барысында отандық және де шетелдік ғылыми еңбектері мен оқулықтар,
электрондық басылымдардағы ғылыми мақалалар қолданылды.теориялық
негіздерінің құрылуын Ө.Ж.Үстенова [2], А.Тулегулов [54],
А.И.Кричевский[55], Н. С. Зәуірбеков [72] классиктерінің әдебиеттерінде
көрсетілген.
Зерттеу әдістері болып салыстырмалық, аналитикалық, логикалық,
құрылымдық жүйе, функционалдық жүйе, жалпылау тәжірибесі келеді.
Диссертациялық жобаның жаңалығы тұтынушы интерфейстің қолайлылығы,
қажетті басқарушы элементтердің бар болуы және де ыңғайлылығы мен
тиімділігі.
Осыған орай қорғауға мынадай ережелер шығарылды:
– Туpиcтік жұмыc жәнe қызмeт eceбін aвтомaттaндыpуды шығару;
– Туpиcтік фиpмa eceбінің aвтомaттaндыpылғaн жүйecін құpacтыpуды
қадағалау;
– Туpиcтік фиpма eceбінің aвтомaттaндыpылғaн жүйecін құpacтыpу
экономикaлық шығынын есептеу;
– Автоматтандырылған жүйелердің техникалық қауіпсіздік ережелерін
қарастыру.
Диссертациялық жобаның тәжірбиелік қоры сонымен, жаңа ақпараттық
коммуникациялық технология дамуы есептеуіш техника әдістерін кеңінен
енгізу, сонымен қатар шығарылатын есептеуіш техникалар санын өсіру және де
оның сапасын жоғарылау, компьютерлердің көптеген ғылым облыстарында кеңінен
қолдануына мүмкіндік жасады. Қазір көптеген ғылыми – техникалық
мақсаттардың табысты шешімі дербес компьютерлер шапшаң қолдануына тәуелді
болады. Осыған тіреле келе жасалған бағдарлама қоғамның қазіргі кездегі
дамуына сай.
Жұмыстың тақырыбы бойынша басылымдары:
• Кусаинова У.Б. Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер түсінігі
және хабар жіберуші принципі Абай Мырзахметов атындағы
Көкшетау университетінің ғылыми-оқытушылық журналы Вестник
КУАМ. –Көкшетау: КУАМ. 2016 ж.
• Кусаинова У.Б. Creating block diagrams using TBitbtn program
“WORLD SCIENCE” Proceedings of the IInd International Scientific
and Practical Conference Modern Scientific Achievements and
Their Practical Application. – Dubai: UAE. № 3(3),
2016 ж.
Диссертациялық жобаның құрылымы диссертациялық жұмыс кіріспеден, төрт
тараудан, қорытындыдан және де қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан
тұрады.
Кіріспеде диссертациялық жобаның өзектілігі, мақсаттары, талаптары,
зерттеу нысаны мен пәні, жобаның жаңалығы және де жобаның тәжірбиелікқоры
мен құрылымы талқыланып ашылды.
Бірінші бөлімде мәліметтер қорының түсініктері туралы таныстырылған.
Бұл бөлімде Dеlрhі 7 мәліметтер қорын басқару ортасы қарастырылып, оған
қоса дизайнын өңдеу үшін РоwеrРоіnt 2010 және де Рhоtо Shор СS 5
программаларының көмегіне жүгіндік. Айта кету керек – программа өте сәтті
шықты.
Екінші бөлімде программа құрған орта туралы жазылған. Бұл жағдайда
dеlрhі ортасының толық сипаты берілген. Оның компоненттері, мәліметтер
қорымен байланыс орнату жолдарымен жұмыс жасау жолдары жазылған.
Үшінші бөлімінде экономикалық бөлім қарастырылған.
Төртінші бөлімде автоматтандырылған жүйелердің техникалық қауіпсіздік
ережелері.
Диссертациялық жобадағы зерттеу мәні қорытындыда талқыланған.
1 ТУPИCТIК ЖҰМЫC ЖӘНE ҚЫЗМEТ ECEБIН AВТОМAТТAНДЫPУ
1.1 Туpиcтiк жұмыс eceбiнiң тeоpиялық acпeктiлepi
Адамзат тарихында саяхаттау сауданы дамыту, жаңа жерлерді жаулап алу
және игеру, ресурстарды іздеу мақсатымен пайда болды. Ұзақ даму тарихы
болып табылатын, туризм әлі күнге дейін толыққанды, бір жақты сипаттама
алған емес және де оны тек жеке сала мамандаыр ғана емес, туристік ұжымдар
да әр түрлі анықтауда. Саяхат - адамдардың жылжу мақсатына байланыссыз
кеңістіктегі қозғалысы. Саяхаттың бір түрі туризм болып табылады. Туризмнің
іс жүзінде барлық сипаттамаларын екі топқа топтастыруға болады. Оның бірі
мәндік сипаттамалар пәнді түгелдей қамтиды, туризмнің сипаттамалары мен
байланыстарының әртүрлігін бір бірлікте көрсететін ішкі мазмұнын ашады,
және де оны ұқсас, көбіне өзара қатынасқан, бірақ өзгеше табиғаттағы
құбылыстардан айыруға мүмкіндік береді. Екінші топ, қызметтік деп аталады
және де оның сипаттамасы тар салалы, оған туризмнің өз экономикалық,
әлеуметтік, құқықтық және де тағы басқа критерийлерін не туризмнің
ерекшеліктерін қамтиды да, нақты жағдайларды (мысалы, статистикалық
талаптағы туризм сипаттамасы) шешуші құрылғы ретінде пайдаланылады [1,32].
Туризмнің статистикалық сипаттамасы. Туризм басында адамдардың өз
тұрақты жекен-жайынан басқа жерде қозғалысы және уақытша болуы.
Статистикада туризмді тұрғындардың мекен-жайын не жұмыс орнын ауыстыруына
байланысты емес орын ауыстыру формасының бірі деп анықталады. Оған
сипаттама берілудің қажеттілігі ХХғ. Бірінші жартысында туындады және де ол
туристік арналардың барлық жерде дамуымен, туризмнің экономикалық
ерекшелігінің артуымен және де саяхаттаушы тұлғалардың статистикалық есебін
алуға тырысушылықпен анықталады [2,42].
Турист терминіне ең алғашқы сипаттамалардың бірін Ұлттар Лигасының
статистика мәселелері жөніндегі камитет маман-сарапшылары берген (1937ж).
Ол халықаралық қолданысқа ие болды және де қазіргі таңда кейбір түзетулері
болмаса негізінен сол жағдайында жетті [3,50]. Соңғы жылдары туризмге
сипаттама беру жағдайлары ресми туристік ұжымдардың халықаралық одағының
жиналытарында (Дублин, 1950ж., Лондон, 1957ж.), біріккен ұлттар ұйымының
халықаралық туризм және де саяхат туралы конференциясыда (Рим, 1967 ж.),
бүкіләлемдік туристік ұйым конгресінде (Манила, 1986 ж.), туризм жөніндегі
парламентарлық конференцияда (Гаага, 1989 ж.), және де тағы басқа
жиындарда қарастырылды. Қазіргі таңда халықаралық жұмыс жүргізу саясатында
саяхат пен туризм статистикасы жайында халықаралық конференцияда бекітілген
(Оттава, 1991ж.) және де бүкіләлемдік туристік ұйымымен және де біріккен
ұлттар ұйымының статистикалық комиссиясымен қабылданған сипаттама кең
қолданыста [3,155].
Ол бойынша:
Турист – бұл жиырма төрт сағаттан бір жылға дейінгі уақыт аралығында
уақытша болатын елді (жерді) аралап көретін және де басқа да талаптарда
кенінде бір рет қонып шығатын тұлға [3,20].
Көрсетілген сипаттама саяхаттаушы адамдардың туризмдегі статистикалық
зерттеудің субьектісі болып табылатын бөлімін айқын көрсетуге мүмкіндік
береді. Оттава конференциясының соңғылық құжаттарында және де бүкіләлемдік
туристік ұйым техникалық құрылғыларында турист келіп-кетуші ретінде
анықталады және де бұл анықтаманы туризм статистикасында негізгі ұғым
ретінде пайдалану ұсынылады. Ол туристермен қатар жалпылық орта белгілері
бар экскурсанттарға тиісті. Олардың ішінде айырмашылықтар құбылыстың
мағынасына қатысты емес, сондықтан экскурсиялық сапарлар көп жағдайда
туризмнің жеке жұмысы ретінде қарастырылады және де туристік статистикалық
сипаттамаларда сипатталады. Туристтер мен экскурсанттарды келіп-кетушілер
категориясына топтастыруға және де сол мезеттегі басқа саяхаттаушы
адамдардан ажырату мүмкіндік беретін үш негізгі белгіні айқындап
қарастыруға болады [4,189]:
Еcкерту: (автормен құрастырылған(
Сызба1.1. - Туристтердің келіп-кетішу статусында болу сипаттамалары
Күнделікті орта уақытынан асып сапарлау бұл туристтерді жүйелеудің
бірінші белгісі. Күнделікті орта термині қолданысқа Оттава конференциясында
келіп-кетушілер қатарынан күнделікті үйден жұмысқа (оқуға) барып, қайта
келетін адамдарды бөліп қарау үшін құрылды. Олар күнделікті ортадан арпайды
және де турист болып есептелмейді [5,153].
Бүкіләлемдік туристік ұйымның туризм статистикасы жөніндегі
ұсынымдамаларында күнделікті орта параметрлері екі көрсеткішпен
сипатталады. Ол нысанға келіп-кету жиілігі және де оның орналасқан
қашықтығы. Тұлға әрдайым баратын жерлер оның тұрғылықты жерінен әжептәуір
алыстықта болса да, оның күнделікті ортасының элементтері болып саналады.
Осыны негізге ала отырып қарастыратын болсақ, мысалы, шекаралық аудандардың
тұрғындары шекаралас мемлекеттердің территориясында жұмыс жасап және де ол
елдерге әрдайым барып тұратындықтарына қарамастан халықаралық туристер
санына кірмейді [6,122]. Сонымен бірге, күнделікті ортаға тұрғындардың бұл
нысандарды психологиялық түрде күнделікті орта элементі ретінде
қарастыруынан шығады. Мысалы, көрші орналасқан театрға баруды ешкім де
туристік шара деп санамайды және де ол туризм статистикасында да көрініс
таппайды [6,132].
Келген жерде болу ұзақтығы – бұл келіп-кетушілердің статистикалық
жиынтығын бөліп қарастыратын екінші белгісі. Ол күнделікті орта
тұжырымдамасының дамуына кіреді және де туристер мен экскурсанттарды
резиденттерден ажырата алуға мүмкіндік береді. Болу ұзақтығы 12 аймен
аяқталады, одан кейін келіп-кетуші тұрақты тұрғын категорясына ауысады да,
туризм статистикасында есептелінбейді. Бұрынғы тұрғылықты мекеніне қысқа
келу (мысалы, туыстарына қонаққа келу) кезінде бұл тұлға сол территотияның
келіп – кетушісі ретінде жазылады. Атап айтсақ, оңтүстік еуропаның басты
қабылдаушы туристік елдері – италия және де испанияда келу туристік
ағымының зор бөлігін отанына қайтушы эмигранттардан тұрады [7,211].
Сапар мақсаты (себебі) – келіп-кетушілердің үшінші айырмашылығы. Басқа
саяхашылардан айырмашылығы олардың саяхаттауының мақсаттары ресми құжаттар
мен ғылыми әдебиеттерде зор түрде айқындалған туристік талаптар болып
саналады. Келіп – кетушілерді статистикалық есепке алудың ыңғайлылығы үшін
бүкіләлемдік туристік ұйымның ұсынуымен туристтік себептермен бірнеше
топтарға жүйеленген: бос уақыт, рекреация, демалыс; туыстар мен таныстарға
қонаққа барып келу; іскерлік және де кәсіби себептер (іскерлік
кездесулерге, конференцияларға, конгрестерге қатысу); ем шара қолдану, діни
қасиетті жерлерге қажылық ету; басқа да туристік себептер [7,242].
Жай қарағанда келіп – кетушілердің статистикалық жиынтығы өте ала –
құла және де әртүрлі болып көрінеді. Саяхат мерзімінің әртүрлі ұзақтығы
саяхаттар географиясына, орын ауыстыру әдістеріне қарамастан, барлық бұл
тұлғалар бір категорияға біріктірілген және де барлық жұмыс қарау және де
ақы төленетін жұмысты жүзеге асыру үшін жолға шығатын адамдарға қойылған.
Жоспарлы талаптар бойынша жіктеу мигранттардың екі категориясының әртүрлі
экономикалық табиғатын айқындайды. Олардың әрбірінің ерекшеліктері
шекарадан тыс шыққан жағдайда өте айқын көрінеді, дегенмен жіктеу ішкі
саяхатшылармен бірдей халықаралық туристтерге де таралады [8,134].
Ежелгі Қазақстан тарихындағы топтастырылған алғашқы саяхаттар – аса
аумақты туристік нысан болып саналатын ұлы жібек жолымен байланысты. Оның
бастапқы қалыптасу кезеңі біздің заманымыздан бұрын ііі мың жылдыққа
ұласады. Ортағасырлық Қазақстанда да ұйымдастырылған саяхаттар, себепті
түрде жасалған туристік нысандардың болғаны туралы деректер жазылған.
Аталған уақытта ұлы жібек жолының солтүстік түркі тараған vі – xіv
ғасырлардағы саяхаттар тек қана сауда үшін ғана емес, сонымен қатар
зияраттық, емшілік және де білім алу себептерімен де болғаны жайлы
жеткілікті мәліметтер бар. Қазақ аумағы арқылы да жүріп өткен әйгілі
саяхатшы Марко Поло: Ұлы ханның жаушысы канбаладан қандай жолмен шықса да,
25 шақырымнан кейін станса, оларша Янб, ал бізше атты поштаға жетеді, әр
стансада жаушылар тоқтайтын үлкен, әсем үй бар. Бұл керуен сарайларға сәнді
жібек көпелерімен көз тартатын кең төсектер қойылған, жаушыға керектің бәрі
бар, тіпті патшаның өзі де осында тоқтай алады, - деп жазған [9,10].
Қазақстан аймағындағы ең бірінші туристік орталар түркі тайпаларын
жаулап алумен және де олардың атамекенінен ауа көшуімен сабақтас.
Қазақстанда қажылық туризмін ең бірінші ұйымдастырған Әмір Темір болды және
де оның атымен байланысты нысанда әр жылдары әр түрлі әлеуметтік туризм
түрлері ұйымдастырылады. Осындай ескерткіштердің негізі 1399 жылы Әмір
Темірдің бұйрығы бойынша Ахмет Иасауи қабірінің үстіне салынған кесене
болды [10,32].
Бірақ Қазақстан туризмі тарихындағы ең елеулі табыстардың көбі жаңа
заманда жүзеге асты. 1991 жылға дейін Қазақстанда жақсы дамып отырған
әлеуметтік туризм басым болды. Отандық әлеуметтік туризді тек мемлекет ғана
емес, сондай – ақ, мекеме, ұйымдар да қаржыландырды, сондықтан туристік
базаға 20 күндік жолдама орташа жалақыдан артық болған жоқ. Сонымен бірге,
кәсіподақтар туризм туралы облыстық және де Республикалық отырыстар арқылы
сан мыңдаған адам қатысатын спорттық туризмнің дамуын қаржыландырды.
Қазақстандықтардың спорттық және де белсенді туризм турлері едәуір
табыстары осымен түсіндіріледі [11,36].
Қазіргі таңда Қазақстандағы әлеуметтік туризмнің орнын экономикалық
туризм ығыстыра бастады және де оның жоғары дамыған индустрияға, халықтың
экономиканың негізгі бір саласына айналуы мәселесін шешу керек. Сондықтан
шет елдерде және де біздің елде адамзат тарихының әр түрлі кезеңдеріндегі
туризмнің тиімді даму факторларын қарастыру қазіргі күндегі өте негізгі
мәселелердің бірі болып саналады. Туризм тарихы бойынша жұмыстардың
нәтижесін қолдану туризм танудың негізгі теорияларын дамытуға, Қазақстан
Республикасындағы туризм саласын дамытудағы қазіргі заманғы ой-пікірлерді
жасауға және де туристік мамандар даярлауға мүмкіндік туғызады [12,152].
Шетелдік азаматтарға Қазақстанға саяхат жоспарлаудың экономикалық
тиімділігі мен әлеуметтік пайдасы бар, өйткені республикаға келетін валюта
ағынын, жаңа қызмет орындарының пайда болуын, халықтың инфрақұрылымның
дамуын қамтамасыздандырады. Қазақстан тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін
туристік жұмысты реттеудің және де халықтың тарихи және де мәдени мұрасын
қайта жандандырудың негізі қаланды [13,98].
Қазіргі күнде біздің мемлекетте турузмнің даму бағыттарын Қазақстан
Республикасының 2001 жылдың 13 маусымындағы Қазақстан Республикасындағы
туристік қызмет туралы заңы, Қазақстан Республикасы президентінің 1997
жылдың 30 сәуіріндегі түркі тілдес мемлекеттер басшыларының Ташкент
декларациясын, ЮНЕСКО және де дүниежүзілік туристік ұйымның Қазақстан
Республикасында Ұлы Жібек жолындағы туризм инфрақұрылымының дамуы бойынша
жобасын жүзеге асыру туралы және де 1998 жылдың 27 ақпанындағы Жібек
жолының тарихи орталықтарын қайта жанғырту, түркі тілдес мемлекеттердің
мәдени мұраларын сақтау және де мұрагерлікпен дамыту, туристік инфрақұрылым
жасау жөніндегі Қазақстан республикасының мемлекеттік бағдарламасы туралы
жарғылықтары белгілеп берілді. Бұл құжаттарды мақұлдау Қазақстанның туризм
саласының дамуына оң әсерін тигізді [14,233].
Туризм нарығында халықаралық қатынастарды дамытуға байланысты
қадамдардың бірі – Қазақстанның 1999 ж. Елде 415 туристік ұжым жұмыс
жасаған, оның ішінде 6 мемлекеттік кәсіпорын, 405 жеке меншік ұжымдар және
де 14 шетелдік туристік агенттіктер бар. Қазақстан кәсіпорындары 80 елдің
туристік фирмаларымен келісімшарттық қатынастар орнатты. 4 алматылық және
де 13 обылыстық турфирмалар 8 мемлекетке туристік авиарейсті жүзеге асырды
[15,38].
Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Оңтүстік Қазақстан
облыстарындағы, сонымен қатар Алматы және де Астана қалаларындағы туристік
фирмалар топтары едәуір дамыған. Осы облыстар мен қалалардағы туристік
ұжымдар күн сайын туристер мен экскурсанттардың 88% - іне қызмет атқарады.
Қазіргі таңда Қазақстанда мемлекеттік, жеке және де ресейлік филиалдарды
қоса санағанда, туризм менеджерлерін дайындайтын 28 жоғары оқу орны бар.
Экономикалық көзқарастан, шетелде жұмыс орнын тапқан адамдар тауарлар мен
қызметті өндірушілер, яғни шетелдердің жалпы халықтың өнімін өндірушілер
болып саналады. Жұмыстары үшін олар отанына аударатын сыйақы – белгілі
көлемдегі ақшалай алады. Сондықтан қаржы байланыстарына шетел азаматтарының
ақы төленетін жұмысы олардың уақытша тұрғылықты елінен валютаның
шығындармен және де олардың тұрақты тұрғылықты еліне пайда кірістерімен
көрсетіледі [16,123].
Саяхаттаушы адамдар санаты ретіндегі материалды игіліктер мен
жұмыстарды өндірушілерден айырмашылығы келіп – кетушілер өнімі қолданушылар
болып саналады. Туристер мен экскурсанттар жолсапарға жұмсайтын ақша
құралдарымен тұтынушы болады. Саяхатқа жұмсалатын қаражаттар жайлы
ақпараттар өте аз. Бірақ ұлыбританияда олардың ағылшынның орташа жылдық
отбасылық бюджеттің 19% құрап, тамақ пен тұрғын үйге кететін шығындардан
кейінгі орында тұратыны белгілі. Германияда бұл көрсеткіш 16%-ға тең,
Франция мен АҚШ – та 12%. Сондықтан америкалық отбасы саяхақа 1 жылда 4
мыңға жуық долларын жұмсайды. Дәл осындай қаражатты олар медицинаға не
тамақ, сусын, темекіге жұмсайды, киімге қолданылатын қаражат шығындары
бұдан екі есе аз болып саналады [17,151].
Шекарадан тыс жерлердегі келіп – кетушілердің тұтынушылық сипаты
әлемдік шаруашылықтағы ақша ағымының белгілі бағыттылығын көрсетеді.
Туристер мен экскусанттар тұрғылықты елінен қабылдаушы елге ақша жиының
айналымға өткізеді. Демалыс үшін, іскерлік, емдік, және де мәдени тағы
басқа мақсат та саяхаттаушы азаматтар қабылдаушы елге валюта алып келеді
және де тең дәрежеде ол елдің бюджетіне пайда әкеледі. Сондықтан да олардың
келіп – кетушілердің категориясына біріктірілуі экономикалық жағыннан
аталған. Туризм инфрақұрылымын, ең алдымен орнықтыру базасын дамытудың
болашағын сипаттау үшін саяхаттаушы адамдардың ішінен келіп – кетушілерді
мынадай түрде бөліп көрсету маңызды: түнеуші келіп – кетушілер яғни
туристер және де бір күндік келіп – кетушілер, яғни экскурсанттар [18,533].
Сонымен турист ұғымына келіп – кетушінің жеке жағдайы ретінде
күнделікті ортасынан тыс жерге шығып, келген жерінде уақытша болған
рекциондық, іскерлік және де тағы басқа да туристік себептермен
саяхаттайтын тұлғалар жатқызылады. Тек осы белгілердің барлығының болуын
саяхаттаушы адамның турист ретінде қарастырылуына мүмкіндік береді.
Туризмнің мәндік сипаттамасы. Туризм мәселелері туралы ғылыми әдебиеттерде
оның толыққанды сипаттамасы жоқ. Бірақ, сипаттамалардың әртүрлілігіне
қарамастан барлық авторлар туризм түсінігін туристік мұқтаждық пен
талаптарды, туристер мінез – құлқының ерекшеліктерін, олардың тұрақты секн
жайларынан тыс жерлерде болуын, туристер және де тауарлар мен қызметтерді
өндірушілер арасында қалыптасатын экономикалық байланыстарды, сферасының
қоршаған табиғат, экономикалық және де басқа да макроорталармен өзара қарым
– қатынастарын енгізеді. Мамандар араларында кең таралған туризмнің
маңыналық сипаттамасы туризм саласындағы ғылыми сарапшылардың халықаралық
ассоциациясында ұсынылған болатын. Ол бойынша [19,24]:
Туризм – бұл адамдардың тұрақты тұрғылықты орны мен жұмыс орындарынан
басқа орталарда болған кездеріндегі пайда болатын қатынастырының жиынтығы.
Туристік жұмысты ұлғайту жаңа рекреационды территориялар құру, курортық
орта құрылыстары зор капиталдық салымдарды қажет етеді. Үлкен жобалар,
әдетте, әртүрлі орталардан қаржыландырады. Оларды іске асыруға үлестік
негізде мемлекеттік құрылымдар, жеке қаржы ұйымдары (халықтың, шетелдік),
халықаралық ұйымдар және де тағы басқалар қатысады [20,200].
Ақша қаражаттарын туристік нысандардың жаңа құрылысымен бастан – аяқ
қайта құрастыруға бөле отырып, мемлекет және де басқа да инвесторлар
беруден пайда алуға тырысады. Олар көрсетілген мерзімде салынған капитал
мен оның пайыздарын қайтарып алуға күш салады. Инвесторлар материалдық
көзқарастан шыға отырып, несие берудің ең қолайлы шарттарын іздеуге мәжбүр
етеді. Осындай себеппен олар капитал экспортшылары бола отырып, шетелдік
туризм нарықтарға шығады. Қазіргі уақыттағы туризм түрлерінің ең толық
жіктелуін беру үшін туризм түрлерінің айқын сипаттайтын өздеріне тән
сипаттмаларға қарай топтастыру керек, ондай белгілерді атап айтатын болсақ,
туризмнің ұлттық белгілері; туристік саяхат қанағаттандырамын негізгі
қажеттілік; топ құрылымы; ұйымдастырушылық форматы; туристік өнім бағасы
қалыптасуының негізгі ережесі және де тағы басқа. Осы белгілері бойынша
туризм түрлерін ажыратайық [21,232]:
Тризмнің ең негізгі түрлері – бұл халықаралық жеке және де ішкі
туризм. Халықаралық туризм саяхаттаушы адамдардың туристік себептермен
тұрақты тұрғылықты елінен шетелге кету талапын қамтиды. Мемлекеттік
шекараны кесіп өту олар үшін белгілі ресми істермен сабақтас: шетелдік
төлқұжат пен виза рәсімдеу, кедендік үрдістерден өту, валюталық және де
медициналық тексерулер. Бұл қағидаларды мемлекет заңсыз көшіп – қону,
халықаралық терроршылдық, есірткі саудасы, жезөкшелікке қарсы күрес
мақсатын белгілейді және де бұл ержені елден кіргенде және де шыққанда
орнатады. Арнайы қызметкерлер саяхаттаушы адамдардың төлқұжаты – визалық
ережені, жұқпалы ауруларға қарсы егілгендігі жайлы ержелерді, шекарадан
жүк, тауар, валюта алып өтудің талаптары мен қағидаларын және де валюта
айырбастау операцияларын жүргізу талаптарын сақтауын қатаң қадағалайды
[22,25].
Ресмилікті жеңілдету (қатаңдандыру) адамдардың қозғалысын оңайлату (не
керісінше, қиындату) арқылы халықаралық туристік ағынға тура әсер етеді.
Туристік саяхаттың өсуіне кедергі келтіретіндер: шығу құжаттарының күрделі
және де созыңқылы операциялары, оларды қарап шығудың көрсетілген мерзімінің
бұзылуы не өз бетінше ауысуы, шектен тыс үлкен алымдар; валюталық тексеру
сферасында – туристердің тауарлар мен жұмыстарды тұтыну деңгейі туралы
валюта айырбастауға қатаң шектеулер болуы. Сонымен бірге кедендік
декларациялар мен тексерулер де туристік саяхаттарды тежеуші бастау болуы
және де олардың қысқартуына әкелуі мүмкін [23,34]. Ұлттық туристік
әкімшіліктер мен көптеген халықаралық ұжымдар ресмилілікті оңтайлылықтарды
өздерінің негізгі мәселелерінің біріне ауыстырды. Алғашқылардың бірі болып
бұл мәселелерге 1944 жылы чикаго конференциясының өзінде – ақ шетел
төлқұжаттарын бірегейлендіруді ұсынған Азаматтық Авиацияның Халықаралық
Ұйымы көңіл аударған. Соңыра, өткен ғасырдың 50-90 жылдары шекаралық,
кедендік, медициналық тексерулер мәселесі кедендік ынтымақтастық кеңесінің,
халықаралық теңіз ұйымының, бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының,
халықаралық еңбек ұйымының маңызды құжаттарында көрініс тапты. Туристік
ресмиліліктің жеңілдетілудің ерекше маңыз бере отырып, бүкіләлемдік
туристік ұйым мынадай кепілдеме пакетін жасап шығарып, қабылдады [23,178]:
Кесте 1.1. - Туристік ресімдемелер жеңілдетілу кепілдемелері
Туристік ресімдемелер Шарттары
Төлқұжаттық ресмиліліктерде
Кесте 1.1 - дің жалғасы
Визалық ресмиліліктерде:
Валюталық ресмиліліктерде:
Кедендік ресмиліліктерде:
Медициналық ресмиліліктер
мен туристерге медициналық
қызмет көсетуде:
Ескертпе: [23]
Бұл кепілдемелер Будапешт конвенциясында құралып, туризм жайлы гаага
декларациясында көрініс тапқан туристік ресмилілікткрді жеңілдетудің басты
салушы ережелеріне алынған. Халықаралық туризмнің келесі ерекшелігі
экономикалық сипатта және де ол халықаралық туризмнің елдің төлем тепе –
теңдігіне көрсететін ашып, шетелдік туристер тауарлар мен қызметтерге ақы
төлей отырып, қабылдаушы елдің бюджетіне табыс түсіреді және де сол арқылы
оның тепе – теңдігін активті күйге келтіреді. Сол себепті шетел
туристерінің келуі белсенді туризм, ал керісінше елден туристердің шығуы
сол ел үшін енжар туризм деп аталады. Туризмнің бұл екі түрі туристік
жұмыстың қаржылық нәтижелері төмен тепе – теңдігіне көрініс табатындықтан
тек халықаралық туризмге тән, ішкі туризмге таралмайды [24,140].
Ішкі туризм. Халықаралық туризмнен айырмашылығы мемлекеттік шекараны
кесіп өтумен байланысы бомағандықтан мұнда туристік ресмилілікті ұстанудың
қажеті жоқ. Ішкі туризм – бұл елдің тұрақты тұрғындарының ел аумағында
туристік себептермен көшіп – қону ағымы. Ақы төлеуде күнделікті
қолданылатын ұсыныс ақша бірлігі бұрынғысынша қала береді, ал байланыс
құралы – туристің өз ана тілі. Халықаралық туризммен айырмашылығы, мұндай
саяхаттарды ұйымдастыру жеңіл. Кейбір бағалауларға қарағанда, ішкі
туризмнің пайызына барлық туристік сапарлардың 80-90%-ы тиесілі, ішкі
туризмге жұмсалатын туристік қаржылық шығындарды халықаралық сапардан 5-10
есеге көп екен [25,130]. Осындай айырмашылықтарына қарамастан туризмнің
халықаралық және де ішкі түрлері бір – бірімен тығыз сабақтас. Ішкі туризм
бір есептен халықаралық туризмнің катализаторы ретінде қарастырылады. Ол
жаңа рекреационды ресурстар мен айдандарды игеруге, негізгі туристік
инфрақұрылым құрастыруға, мамандар даярлауға мүмкіндік береді және де сол
арқылы интеграциялық үдерістер мен біртұтас әлемдік туристік кеңістік
құруға себепші болып табылады. Туристік сапаралардың мәнін ашатын
қажеттіліктерге байланысты туризмнің мынандай түрлері бар [25,132]:
Кесте 1.2. - Туризм түрлері
Туризм Сипаттамасы
түрлері
Емдік
(медицинал
ық)
туризм.
Рекреациял
ық туризм.
Кесте 1.2 - нің жалғасы
Спорттық
туризм.
Танымдық
туризм.
Іскерлік
мақсаттағы
туризм.
Табынушылы
қ (діни)
туризм.
Ностальгия
лық
туризм.
Транзиттік
туризм.
Көркемөнер
паздық
туризм.
Ескертпе:
[26]
Қозғалыс жоспарлау құралдарына қарай:
Кесте 1.3. - Қозғалыс құралдары
Транспорт Сипаттамасы
Автомобиль туризмі ХХғ. екінші жартысынана бері қарқынды дамуда
Темір жол туризмі ХІХғ. 40-жылдарынан бастап дамуда
Әуе туризмі Мұның баму болашағы зор, өйткені туристтерді
жеткізуде уақыт үнемделеді
Су туризмі Мүнда неше түрлі кемелермен круизға шығу
Автобустық туризм Экскурсиялық мақсатта қолданылатын саяхат
Велосипед туризмі Таулы жерлерде қолданылатын қозғалыс құралы
Жаяу туризм Табиғат көркемдеуге саяхаты
Ескертпе: [26]
Туристерді орналастыру құралдарына қарай:
1) Қонақ үйлердегі туризм;
2) Мотельдердегі туризм;
3) Пансиондағы туризм;
4) Кемпингтік туризм;
5) Туристік ауылдағы туризм, туристік базадағы туризм.
Қонақ үйлер - әдетте, не қала орталығында, не әуежайға не темір
жолбекетіне жақын орналасады. Мотельдер - не автомобиль жол шегінде, не
қала шетінде орналасады. Мотельде тұрған уақыттарында туристердің
автокөліктеріне барлық қызметтер көсетілуі тиіс (автотұрақтар, жанар –
жағармай құю стансалары, автосервис тағы басқа). Қонақ үй типтес туристік
пансиондарда бір басқару, жеке ас үй түрінде көрсетіледі. Кемпингтер,
туристік базалар – бұл қаладан тысқары жерде, автотуристермен қатар басқа
да туристерді орналастыруға бағытталған тұрғын жай. Туристік ауылдар –
туристердің демалуы мен түнеп шығуына арналған, өзіндік түнеу жабдықтары
жоқ, қоршауланған тұрғын үй. Саяхаттың мезгіліне қарай бөлінеді: маусымдық
және де маусымдық емес. Саяхат ұзақтылығына қарай: ұзақ мерзімді және де
қысқа мерзімді (бес-жеті күн) [26,163].
Топ құрамына қарай:
1) Топтық туризм (туристердің топ құрамында саяхатқа шығу);
2) Жеке туризм;
3) Отбасылық туризм, яғни отбасы адамдарымен бірге саяхатқа шығу;
4) Жастар (студенттік) туризм;
5) Туризмі.
Жастар және де балалар тиризмі шеңберінде саяхаттаушы тұлғалар
қызметтерге жеңілдіктер алуға құқылы. Туристік өнім бағасының қалыптасуын
сипаттаушы ережелеріне қарай: әлеуметтік (дотациялық) және де комерциялық
туризм. Әлеуметтік туризмде өзінің демалыстарын ұйымдастыруға қажеттілікті
ақша қаражаты жоқ халықтың өз қамтылған құрылымға (зейнеткерлер,
студенттер) туристік іс-шаралар жоспарлау үшін әр түрлі формадағы белгілі
дотацияларды мемлекеттік ұжымдармен қатар, қоғамдық ұжымдардан да алу
көзделеді [27,178].
Қазіргі уақытта туризм инфрақұрылымын дамытуға мемлекет тарапынан көп
көңіл бөлініп, барлық іс-әрекет заң тұғырынан жүзеге асырылуда. Туриза
әкімшілігі индустрияны дамыту жолдарын қарастыру талапында бірқатар
қызметтер жүргізеді. Соның нәтижесінде саяхатшы тұлғаларға арнап
қонақүйлер, сауықтыру орындары мен басқа да қызмет көрсету орындарын салу
және де туризм индустриясына қаржы бөлу мәселесі оң шешіле бастады. Қолда
бар мәліметтерге жүгінсек, қазіргі уақытта республикада туристерді
орнықтыру 400 –дей нысаны бар. Соның ішінде 240 қонақүй, 35 санаторий, 30
демалыс аймағы, 27 демалыс үйі, 18 туристік база, 14 сауықтыру лагері, 12
санаторий – профилакторий, 11 аішы үйі мен 9 профилакторий қызмет етуде.
Туристік нысандар мен туризм саласына қатысты басқа да жұмыстарды
қаржыландыруға 2011 жылы 22 млрд. 447 млн. Теңге бөлінсе, 2012 жылы бұл
сома - 28 млрд. 194 млн. 328 мың теңгені, 2013 жылы 40 млрд. 115 млн.
Теңгені құрады. Бұл қаражаттың негізгі бөлігі жергілікті бюджеттен және де
жеке кәсіпкерлік одақтар тарапынан қарастырылды [28,150]. Туризм
инфрақұрылымының дамуы тек жылжымайтын меншіктерге ғана емес, сондай – ақ
көлік қатынастары жұмысымен де тығыз сабақтасқан. Қазіргі уақытта еліміз
саяхатшы тұлғаларды көліктің бірнеше түрімен орын ауыстыруына назар аударып
отыр. Республика бойынша шетел саяхатшы тұлғаларын тасымалдау мақсатында
әуе, темір дол, автокөлік қатынастары іске асырылған. Шетелдің 6 әуе
компаниясы жұмыс істейді [28,162].
Ал, экономикамыздың негізгісі – темір жолға келсек, шетел саяхатшы
тұлғаларын елімізге жеткізу үшін бірнеше бағыттар іске қосылды. Солардың
ішінде Қазақсатан Темір Жолы ұлттық жолаушылар тасымалдау компаниясы
туризм әкімшілігімен және де Тұран Азия компаниясымен бірлесіп, Жібек
Жолының маржаны атты арнайы бағыт жобасын әзірлеген болатын. 2002 жылы
оның алғашқы бағыты Алматы-Тараз-Шымкент-Самарқанд-Үрге ніш-Бішкек-Рыбачье-
Алматы қалалары бойынша жүзеге асырылды. Енді осы бағытты Теhранға, одан
әрі Бейжіңге дейін жалғастыу қолға алынды [29,129].
Туристерді автокөлікпен тасымалдау мәселесі де өзінің ерекшелігін
ешқашан жоймайды. Қазіргі таңда біздің еліміздің автокөлік жолдары ірі
туристік орындарды шетелдермен байланыстырып отыр. Осы орайда көлік
инфрақұрылымын одан әрі қарай дамыту үшін әуе, автокөлік және де темір жол
нысандарының материалдық-техникалық базасын тиісті жабдықтармен қамтамасыз
етіп, туристерге қызмет көрсету саласын дамыту керек деп есептеймін. Біз
туристік ұжымдардың жұмысына да қатаңшарттар қоюымыз керек. Олай істемеген
жағдайда саланы дамытуда біраз кедергілерге тап болатынымыз анық
[29,130].Туристік инфрақұрылым, оның менеджментін жақсарту саласында
келімді – кетімді тұлғаларды сапалы азық – түлікпен, дәмді тағаммен
қамтамасыздандыруымыз да жатады. Соңғы жылдары облыс экономикасының едәуір
іргерілеуі бұл мәселені де шешуге мүмкідік береді деп ойлаймыз. Мәселен,
2014 жылдың қаңтар-қыркүйегімен салыстырғанда, алматы облысында биыл ет
және де үй құстары өнімдері - 10,7%, жеміс – көкеніс шырыны -5,4 есе,
қоытылған сүт пен қаймақ - 67,8% дәнді дақылдар ұны - 40,7%, коньяк және де
коньяктік ішімдіктер - 6 есе, жүзім шарабы 57,3% өсті [30,198].
Тарихи және де мәдени нысандардың тағы бір ерекшелігі – олардың таяулы
аймақтарға, өзен-көл жағалауларына жақын болуы. Сол себептен қазақтың
көрікті табиғатын, саятшылық өнерін, балық аулау кәсібін этнографиялық
жақтан әдептеу де туристік индустрияның табыс көзі болмақ. Маусымдық
туризмге сай, қыстың күні қыратты аймақтарда шаңғы тебу, ат шана, түйе
шанамен қыдырыс жасау да қызықтың оқшау бір түрі ретінде бағаланбақ
[31,421]. Қазақ елі, қазақ табиғаты кімді таң қалдырмаған. Заты поляк,
жаратылысы бостандықшыл Адольф Янушкевич: Аппенин биігінен екі теңізге
көз жіберген кездерімде болған: ол бір ғаламат картина еді ғой, оның өзі
менің жүрегіме тамылжытқан әндей сыбыр қағатын; бірақ тіпті кондордың
қанатына міне Кордильердің ең биік шыңына ұшып шығып, сол жерден көз
тастасам, дәйім табан астында жатқан мұхитқа көз тояттасам да, мына аласа
төбенің басында тұрып, айналамдағы мына шөлейттерді, айнадай суларды, қол
созымдағы тауларды, төбемдегі мынадай аспанды көрген бүгінгі күнімдей күн
кешпес едім, - деп жазды алатау жағасында тұрып [31,422].
Міне, осындай асыл табиғат, саф ауа жетісу жерінің берекесі ғой.
Мұндай өлкедегі рекреациялық туризмге кім қызықпайды? 70 жылдардың басында
иран тағының мұрагер – ханзадасы осы маңайда, лепсінің ар жағындағы
жасылкөл жағасында демалуы бекерден бекер емес шығар.
2001 жылдың 13 маусымында күшіне енген Қазақстан Республикасындағы
туристік қызмет туралы заңды басшылыққа және де әлемдік туризм
тәжірибелерін еске ала отырып, қазақ жеріндегі бұрынғы тазы жүгірту, құс
салу, үкі асырау үрдісін, құрт, қызыл ірімшік қайнату, қазы айналдыру,
қымыз ашытудың ұлттық технологиясын жолға салып, ретке келтіру қажет.
Қазіргі шет ел туристерін зауыт – фабриктер, олар шығарған өнімдер
қызықтырмайды. Оларды еліміздің өіне тән табиғи дәстүрлері мен салттары
ғана елең еткізеді [32,140].
Сондықтан тарихи және де мәдени мұражайларға таяу ұзын жолдың бойында
ұлт аспаптарында ойнаушыларды, ұлт дәмханаларын, ши, өрмек тоқу, тері илеу,
күдері дайындау, қамшы өру, арқан есу, білезік, сақина соғу шеберлерін
тұрақты орнықтыру мәселесін шешу қажет. Осы жерде бұрынғы Үйгентас
ауданының Көкжар елді мекенінде марал шаруашылығы, бал өндіру орталығының
жұмысы жақсы жолға қойылғаның айта кеткен жөн. Бұл маңда аю, сілеусің,
барыс, жабайы шошқа сияқты аңдар, жабайы құстардың неше түрі мекен ететіні
турист қауымын қызықтырмай қоймайды [33,155]. Тарихи нысандар ежелгі салт –
дәстүрмен, этнографиялық айшықтармен тығыз сабақтасқан болғандықтан, ғылыми
қызметкерлер көмегімен қазақтың бұрынғы көшін шет елдік туристерге
тамашалау, Қыз Жібек жырындағы көш легін реконструциялау ісін бір ізге
салған жөн. Бұрынғы көші – қон дәстүрі де туристерді қызықтырмай қоймайды
[33,194].
Осы заманғы инфрақұрылым, туристік менеджментті ұйымдастыру үшін
спутниктік, талшықты – оптикалық, байланысты жолға қою қажет. Халықаралық
Паблик Релейшнстің тұрақты приципі Ауқымды ойлап, абайлап қимылда болу
керек. Туристік бизнес табиғатына дөп келетін туризм ханшасы конкурсын,
сәйгүліктер көрмесін, қыран құстар мен құмай тазы саятын, қошқарлар жекпе –
жегін, қораздар майданын жасап шығарудың да маңызы ерекше деп білеміз
[34,200].
Біз ұсынар және де бір бағыт – шет елдік туристерді ескі қалалардағы
қазба әс-шараларымен таныстыру, оларға палеонтологиялық зерттеулер
нәтижелерін көрсету. Бұл да, біздіңше, игілікті шаруа. Айталық,
талдықорғанда өлкетану мұражайында тұрған мүйізтұмсықтың жілік сүйегі қиялы
жүйрік турист қауымына ертегідей елес бермей ме [35,120]. Біздің тарихи
және де мәдени ескерткіштерді қорғау, сақтау хақында жаңа тұжырым ұсынып
отырмыз. Ондаағы басты идея – тарихи, мәдени игіліктердің көсегесін көтеру
үшін оны туристік бизнеспен, жарнамалық ақпаратпен тығыз байланыста дамыту
идеясы. Біз қазіргі нарықтық заманда осындай экономикалық шаралар арқылы
бюджеттік қаржыға қараған тарихи және де мәдени орталықтарының жұмысын
жандандыруға, тіршілігін жақсартуға болып табылады деп ойлаймыз.Міне,
осындай өзара көмек, демеу арқылы жанданған салаға мемлекет те, сырқы және
де ішкі инвесторлар да көмек беруге мүдделі болады [35,135].
Туристік бизнес туралы сөз қозғағанда, біз оның бұрынғы дәстүрлі
сипаты жойылып бара жатқаның ескерте кеткіміз келеді. Әлемдегі туристік
тенденцияны бажайласақ, экологиялық, орнитологиялық, ботаникалық,
экзотикалық, шытырманды оқиғалық туризмге көңіл қоятындар қатары көбейіп
келе жатқан сықылды. Аdvеnturе деп аталатын мұндай топтарға пәлендеә
керемет жағдай қажет емес. Кемпингтер, киіз үйлер, ішер ас, дос пейілді
халық болса болғаны. Бүкіл дүние жүзінде тарайтын Дискавери каналының
Саяқ Планете (Одинокая Планета) хабары осындай жандарға арналады
[36,215]. Еліміздің әрі арзан, әрі тиімді дәл мұндай бизнес саласын жолға
қоюға шамасы әбден жетеді. Қазақстандық туристік фирмалар жыл сайын
лондонда өтетін биржаға қатысып өздерінің ресурстарн әлемдік сауда
сахнасына шығарып, стратегиялық және де тактикалық жарнама әдістерін шебер
пайдалана алғаны жөн [36,220].
Дүниежүзілік туристік ұйым жылма – жыл статистикалық жинақ шығарып
отырады. Бір өкініштісі, бұл кітапқа Қырғыстан еніп, Қазақстан кірмей
қалған. Ендеше, қазіргі таңда осындай көкейкесті мәселені мемлекеттік
дәрежеде жедел шешіп, экономикалық пайданы да, халықаралық қауымдастық
алдыңдағы ел беделін де дұрыс пайдаланған ләзім. Қазақстанның шетелдердегі
өкілдіктері, мемлекеттік телерадиоканалдарды, газет – журналдарды осы
мәселелермен тікелей шұғылданса, Қазақстанның тарихи, мәдени мұрағаттарын
елшіліктер өз мүмкіндіктеріне қарай жұмыс істеп жатқан елдер жұртына
жеткізіп отырса, еліміздің өркениет саласына, мәдениет қуатына қосқан зор
үлес болар еді [37,170]. Осындай өнеге көршілес Қытайда, Үндістанда бар.
Мысалы, Джавахарлал Неру атындағы сыйлықтың иегері әнуар әлімжановтың 70
жылдығына орай, үндістан елшілігі өткізген қабылдауда төтенше және де
өкілетті елші Саед Раза Хашим мырза қазақ жазушысының шығармашылық әлемін,
Қазақ – Үнді достастығын нығайту жолындағы істерін жоғары бағалай келеп,
оның қандастары бұл игі дәстүрді ілгері апарса деген тілек айтты[37,185].
Тарихи және де мәдени байланыстар, туризмді дамыту бағыттары туралы
елшілік материалдарымен танысқанымызда, үндістандағы туристік маршруттар
дели, агра, гоа, варанаси, мумбай, джайпур сияқты тарихы да, мәдениеті
ежелден қалыптасқан елді мекендерді көктей өтетініе байқадық. Бір ғана тәж
– махалға жылына 2 миллион турист келіп – кетеді екен [38,179]. Туристік
индустрия саласында бұл мемлекет айта қаларлықтай көмек көрсетіп отырады.
Мемлекеттік туристік офистердің үндістандағы саны 21 болса, шетелдердегі
өкілдіктердің саны 17 көрінеді. Бұл тізімнің ішінде бұрынғы кеңес одағы
республикаларынан тек ресей бар[38,191].
Орталық Азия мен Үндістанның арасындағы рухани сабақтастықтың
материалдық белгісі – Нью-Делидің Үндістан ұлттық мұражайындағы аурелл
стейннің коллекциясы. 12 000 заттан тұратын бұл жиналымда тек орталық-азия
бұйымдары ғана бар. Реті келгенде осындағы бізге қатысты көне кітаптардың,
ежелгі мүсіндердің көшірмесін туған топыраққа жеткізуге болар. Ендеше, ұлы
Мұхтар Әуезов, кейіннен Әнуар Әлімжанов салған жолды жетімсіретпей,
Үндістан бізге, бізден Үндістанға тартар маршруттарды кеңейте түскен жөн.
Қазақстан туризм саласында дүниежүзілік тәжірибені, ғалымдар болжамын
ескере отырып, төл туристік бизнесін жедел тамытуға күш салуы тиіс. Жалпы,
тарихи, мәдени байланыстар халықтың пиғылын, мемлекет азаматтарының ой -
өрісін көрсетеді. Тарихи мұрағаттар да, туристік бизнес те болашақта қызмет
етеді, стратегиялық идеяларды жүзеге асыруға тартылар көпір болып табылады
[39,30].
Кластер – бір – біріне жақын орналсқан, біріне – бірі байланысты,
өзара шаруаларын толықтыра алатын, белгілі бір салаларда еңбек ететін
кәсіпорындар мен ұйымдар тобы. Қолда бар мәліметтерге қарағанда, ел
экономикасын дамытуға туристік кластер де қомақты үлес қоса алады, себебі,
бізде туризмнің мәдени – танымдық, экономикалық, іскерлік, сауықтыру
бағыттарындағы түрлері де дамып келеді. маркетинг және де талдау орталығы
мен америкалық Аustіn Аssосіаtіеs және де Есоnоmіс Соmреtіtіvеnеss
Grоuр компаниялары бірлесіп, индустрия және де сауда министрлігінің сауда
және де туризм қызметін реттеу комитеті өкілдерінің қатысуымен туристік
кластер жобасының алғашқы нұсқаның жасаған еді. Ал ел экономикасын
кластерлік басқару туралы қабылданған жаңа жобаға келсек, оның негізгі
талапы еліміздің өндеуші салаларын тұрақты түрде дамыта отырып, бәсекеге
қабілеттігін арттыру шараларының жоспарын жасау болып саналады. Соның
нәтижесінде жаңа жұмыс орындарын көбейтуге, өткеру нарығы неғұрлым
қажетсінетін тауарларды экспортқа шығаруға, мұнай өндіруге тәуекелділікті
азайтуға, елімізде дамыған салалық кластерлер қалыптастыруға қол жеткізу
сияқты ауқымды міндеттер орындалуы тиіс [40,214].
Жақында индустрия және де сауда министрлігінің сауда және де туризм
қызметін реттеу комитеті мемлекет басшысының Қазақстан халқына жолдауында
туризм саласына қатысты қойған міндеттерді іске асыру талапында туризм
дамытуға мүдделі өзге де министрліктер мен ведомстволармен бірлесіп үкімет
жанындағы туризм жөніндегі кеңеске арнайы жоспар мен туристік кластер
жобасын ұсыну керектігі жөніндегі шешім қабылдады. Бүгінде туризм – қай
елде болсын бәсекеге қабілетті, қаржыны көп талап ететін сала болып
саналады. Сол үшін барлық елдер оған қаржыны аямай төгіп жатыр, бұл сайып
келгенде мемлекеттің имиджін қалыптастыру үшін жұмсалып жатқан нәрсе ғой,
яғни Қазақстанның шетелдерге қалай насихатталып жатқандығы. Қазір біздің ел
шетелдермен бүкіләлемдік туристік ұйыммен қарым – қатынас арқылы және де
өзге жеке бастамалар арқылы насихатталып жатыр. Бүкіләлемдік туристік ұйым
– біріккен ұлттар ұйымының туризмді дамыту мақсатында арнайы құрған ұйымы.
Қазір еліміз аталмыш ұйыммен тығыз байланыста жұмыс істеуде. Оған мысал
ретінде биылғы жылдың сәуір айында алматыда бүкіләлемдік туристік ұйымның
еуропалық комиссиясының 45-мәжілісінің өткенің айтуға болады. Бұл жиынға
еуропаның 42 елінің ұлттық туристік әкімшіліктері қатысты. Біз алдағы
уақытта да бүкіләлемдік туристік ұйыммен байланыс жасайтын боламыз. Себебі,
бұл еліміз үшін өте қажетті нәрсе. Қазақстан аталмыш халықаралық ұйымға
1993 жылдан бері мүше болып келеді, 2000 жылдан бері оның ұйытқы болуымен
өткізілген барлық халықаралық шараларға, берлин, мәскеу, лондон, мадрид
қалаларында ұйымдастырылатын халықаралық көрмелерге қатысудамыз. Осы орйда,
отандық туристік ұйымдардың шетелдерге өтккізілген көрмелерге Қазақстан
туралы танымдық дүниелерді апарып, насихст жұмыстарын жүргізіп жатқаның
атап өткеніміз жөн. Мәселен, 2004 жылы туристік ұйымдарымыздың қызметін
әлемнің 60-қа жуық елдерінің турстері пайдаланыпты. Бұл Қазақстанның әлем
елдеріне ойдағыдай насихатталып жатқанын көрсетеді. Енді келесі жылы біздің
ел қытайдың шанхай қаласында өтетін wtf, кореяның сеул қаласында болатын
KОTFА көрмесі мен жапонияның астанасы токио қаласында өтетін SАTS атты
көрмеге қатысады. Ал, өpіміздің Алматы қаласында мұндай көрмелер 2001
жылдан бері өткізіліп келеді. Астанада мұндай көрмелер 2004 жылдан бері
өткізіле бастады. Сол кезде елордада Астана – Lеаsurе атты халықаралық
көрме ұйымдастырылған еді [41,230].
Бұл көрмелерден басқа, біз тағы мынадай үкен шараны өткізіді жоспарлап
отырмыз. Мәселен, біздің еліміз макао мен сальвадорда бүкіләлемдік туристік
ұйымның атқарушы кеңесіне мүше болуға өтініш жазған еді, егер бтұ-ның
атқарушы кеңесіне мүше болып қабылдансақ, бұл еліміздің туризмдегі имиджін
арттыруға мүмкіндік береді. Тағы бір атап өтетін нірсе, осы жиында біз 2009
жылы бүкіләлемдік туристік ұйымның бас ассаблеясы міжілісін астанада
өткізіге де өтініш білдірдік. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диссертациялық жоба тақырыбының өзектілігі
Туризм - кез-келген бір күнтізбелік жыл не ойын-сауық, денсаулық
сақтауға, спорт, қонаққа бару ретінде танымдық кемінде бір түнету іс-
шарасы, 6 айға 24 сағатқа дейін мерзімге басқа елде адамдарды не тұрақты
тұрғылықты жері басқа елді мекеннің (саяхат) уақытша бару, жергілікті
көзден сыйақы қызметін жұмыспен қамту жоқ, діни және де басқа да талаптар.
Себебі олардың орындауындағы функцияларын әртүрлі, және де білдіру
нысандарын үлкен санының туризм түсінігіне толық анықтау, ал қысқа жазу,
өте қиын. Мерзімді және де олардың әрқайсысына берілген әр түрлі түсіндіру
дамыту барысында туризм түрлі аспектілерін көрсетеді .
Туризм – бос уақытпен, демалыспен, спортпен, сондай – ақ мәдениетпен
және де табиғатпен тілдесумен тікелей байланысты, жеке және де ұжымдық
толық жетілудің жолы ретінде жоспарлануы және де тәжірибеге енгізілуі тиіс
қызмет. Туризм сөзінің мағынасы өте тереңде жатыр және де кең мағынада
айтылады. Туризм – француз тілінен аударғанда, tоurіsmе, tоur – серуен,
саяхат, жол жүру деген мағынада танылады.
Туризм әлемдік экономикада негізгі рольдің бірі болып саналады. Бүкіл
ғаламдық туристік ұйымның деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық 9
өнімнің оннан бір бөлгін халықаралық инвестициясының 11% - дан астамын,
ғаламдық өндірістің әр-бір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыздандырады. 1993
жылы Қазақстан республикасы дүниежүзілік туристік ұйымға мүше болып енді.
Диссертациялық жобаның мақсаты: туристік қызмет нысандарының жағдайы
туралы дерек қорды қолданумен оның жұмысын автоматтандыру.
Қойылған зерттеу мақсатқа жету үшін келесі міндеттер орындалуы тиіс:
– Туpиcтік жұмыc жәнe қызмeт eceбін aвтомaттaндыpу;
– Туpиcтік фиpмa eceбінің aвтомaттaндыpылғaн жүйecін құpacтыpу;
– Туpиcтік фиpма eceбінің aвтомaттaндыpылғaн жүйecін құpacтыpу
экономикaлық шығыны;
– Автоматтандырылған жүйелердің техникалық қауіпсіздік ережелері.
Қазақстанда қазіргі таңдағы инфрақұрылым бөлімдерінің дамуына, соның
ішінде туризмге үлкен мән беріледі. Туризм халықтың тұтас өңірлерінің
экономикасына белсенді ықпал етеді. Қазіргі уақытта жаңа информациялық
технологияның жетістіктері, жаңа ойлары қолданбайтын облысты айту қиын.
Ғылымның әр саласының есептері бағдарламалау тілдерінің көмегімен
есептеліп, қиын құбылыстарды зерттеу мен ұарастыру мүмкіндіктері жаңа
деңгейге өтті. Бұл ортада күрделі қосымшалар, анықтамалық және де тестілеу
жүйелерін, электрондық оқулықтар, деректет қорын құруға болады. Құрылған
мәліметтер қорының басқару жүйесі ақпаратты енгізуге, өңдеуге, керекті
есептерді шығаруға, іздеуді, және де қажетті ақпаратты шығаруға
қолданылады. Осылардың бәрі уақытты, адамдық ресурстарды және де әдістерді
үнемдеуге әкеледі. Жаңа заманға сай, біз құрастырушы бағдарламалардың
жаңашыл технологияларын ұсынуымыз қажет. Сонымен біз тұтынушы мен
пайдаланушыларды қызықтырып оларға көп жеңілдіктер жасаймыз. Бұл жұмысты
жазу үшін Dеlрhі бағдарламалау ортасын қолдандық. Бағдарламалау
технологияларының басты бағыттарының бірі – объекті бағытталған
баідарламалу тілі. Dеlрhі интегралды ортасы объекті программалау принципіне
негізделген.
Зерттеу пәні автоматтандырылған жүйенің бағдарламалық әдісімен жүзеге
асыру.
Зерттеу нысаны туристік қызмет нысандарының жағдайы туралы дерек қорды
қолданумен оның жұмысын автоматтандыру.
Мәселені талдау дәрежесі диссертациялық жобаның тақырыбын зерттеу
барысында отандық және де шетелдік ғылыми еңбектері мен оқулықтар,
электрондық басылымдардағы ғылыми мақалалар қолданылды.теориялық
негіздерінің құрылуын Ө.Ж.Үстенова [2], А.Тулегулов [54],
А.И.Кричевский[55], Н. С. Зәуірбеков [72] классиктерінің әдебиеттерінде
көрсетілген.
Зерттеу әдістері болып салыстырмалық, аналитикалық, логикалық,
құрылымдық жүйе, функционалдық жүйе, жалпылау тәжірибесі келеді.
Диссертациялық жобаның жаңалығы тұтынушы интерфейстің қолайлылығы,
қажетті басқарушы элементтердің бар болуы және де ыңғайлылығы мен
тиімділігі.
Осыған орай қорғауға мынадай ережелер шығарылды:
– Туpиcтік жұмыc жәнe қызмeт eceбін aвтомaттaндыpуды шығару;
– Туpиcтік фиpмa eceбінің aвтомaттaндыpылғaн жүйecін құpacтыpуды
қадағалау;
– Туpиcтік фиpма eceбінің aвтомaттaндыpылғaн жүйecін құpacтыpу
экономикaлық шығынын есептеу;
– Автоматтандырылған жүйелердің техникалық қауіпсіздік ережелерін
қарастыру.
Диссертациялық жобаның тәжірбиелік қоры сонымен, жаңа ақпараттық
коммуникациялық технология дамуы есептеуіш техника әдістерін кеңінен
енгізу, сонымен қатар шығарылатын есептеуіш техникалар санын өсіру және де
оның сапасын жоғарылау, компьютерлердің көптеген ғылым облыстарында кеңінен
қолдануына мүмкіндік жасады. Қазір көптеген ғылыми – техникалық
мақсаттардың табысты шешімі дербес компьютерлер шапшаң қолдануына тәуелді
болады. Осыған тіреле келе жасалған бағдарлама қоғамның қазіргі кездегі
дамуына сай.
Жұмыстың тақырыбы бойынша басылымдары:
• Кусаинова У.Б. Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер түсінігі
және хабар жіберуші принципі Абай Мырзахметов атындағы
Көкшетау университетінің ғылыми-оқытушылық журналы Вестник
КУАМ. –Көкшетау: КУАМ. 2016 ж.
• Кусаинова У.Б. Creating block diagrams using TBitbtn program
“WORLD SCIENCE” Proceedings of the IInd International Scientific
and Practical Conference Modern Scientific Achievements and
Their Practical Application. – Dubai: UAE. № 3(3),
2016 ж.
Диссертациялық жобаның құрылымы диссертациялық жұмыс кіріспеден, төрт
тараудан, қорытындыдан және де қолданылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан
тұрады.
Кіріспеде диссертациялық жобаның өзектілігі, мақсаттары, талаптары,
зерттеу нысаны мен пәні, жобаның жаңалығы және де жобаның тәжірбиелікқоры
мен құрылымы талқыланып ашылды.
Бірінші бөлімде мәліметтер қорының түсініктері туралы таныстырылған.
Бұл бөлімде Dеlрhі 7 мәліметтер қорын басқару ортасы қарастырылып, оған
қоса дизайнын өңдеу үшін РоwеrРоіnt 2010 және де Рhоtо Shор СS 5
программаларының көмегіне жүгіндік. Айта кету керек – программа өте сәтті
шықты.
Екінші бөлімде программа құрған орта туралы жазылған. Бұл жағдайда
dеlрhі ортасының толық сипаты берілген. Оның компоненттері, мәліметтер
қорымен байланыс орнату жолдарымен жұмыс жасау жолдары жазылған.
Үшінші бөлімінде экономикалық бөлім қарастырылған.
Төртінші бөлімде автоматтандырылған жүйелердің техникалық қауіпсіздік
ережелері.
Диссертациялық жобадағы зерттеу мәні қорытындыда талқыланған.
1 ТУPИCТIК ЖҰМЫC ЖӘНE ҚЫЗМEТ ECEБIН AВТОМAТТAНДЫPУ
1.1 Туpиcтiк жұмыс eceбiнiң тeоpиялық acпeктiлepi
Адамзат тарихында саяхаттау сауданы дамыту, жаңа жерлерді жаулап алу
және игеру, ресурстарды іздеу мақсатымен пайда болды. Ұзақ даму тарихы
болып табылатын, туризм әлі күнге дейін толыққанды, бір жақты сипаттама
алған емес және де оны тек жеке сала мамандаыр ғана емес, туристік ұжымдар
да әр түрлі анықтауда. Саяхат - адамдардың жылжу мақсатына байланыссыз
кеңістіктегі қозғалысы. Саяхаттың бір түрі туризм болып табылады. Туризмнің
іс жүзінде барлық сипаттамаларын екі топқа топтастыруға болады. Оның бірі
мәндік сипаттамалар пәнді түгелдей қамтиды, туризмнің сипаттамалары мен
байланыстарының әртүрлігін бір бірлікте көрсететін ішкі мазмұнын ашады,
және де оны ұқсас, көбіне өзара қатынасқан, бірақ өзгеше табиғаттағы
құбылыстардан айыруға мүмкіндік береді. Екінші топ, қызметтік деп аталады
және де оның сипаттамасы тар салалы, оған туризмнің өз экономикалық,
әлеуметтік, құқықтық және де тағы басқа критерийлерін не туризмнің
ерекшеліктерін қамтиды да, нақты жағдайларды (мысалы, статистикалық
талаптағы туризм сипаттамасы) шешуші құрылғы ретінде пайдаланылады [1,32].
Туризмнің статистикалық сипаттамасы. Туризм басында адамдардың өз
тұрақты жекен-жайынан басқа жерде қозғалысы және уақытша болуы.
Статистикада туризмді тұрғындардың мекен-жайын не жұмыс орнын ауыстыруына
байланысты емес орын ауыстыру формасының бірі деп анықталады. Оған
сипаттама берілудің қажеттілігі ХХғ. Бірінші жартысында туындады және де ол
туристік арналардың барлық жерде дамуымен, туризмнің экономикалық
ерекшелігінің артуымен және де саяхаттаушы тұлғалардың статистикалық есебін
алуға тырысушылықпен анықталады [2,42].
Турист терминіне ең алғашқы сипаттамалардың бірін Ұлттар Лигасының
статистика мәселелері жөніндегі камитет маман-сарапшылары берген (1937ж).
Ол халықаралық қолданысқа ие болды және де қазіргі таңда кейбір түзетулері
болмаса негізінен сол жағдайында жетті [3,50]. Соңғы жылдары туризмге
сипаттама беру жағдайлары ресми туристік ұжымдардың халықаралық одағының
жиналытарында (Дублин, 1950ж., Лондон, 1957ж.), біріккен ұлттар ұйымының
халықаралық туризм және де саяхат туралы конференциясыда (Рим, 1967 ж.),
бүкіләлемдік туристік ұйым конгресінде (Манила, 1986 ж.), туризм жөніндегі
парламентарлық конференцияда (Гаага, 1989 ж.), және де тағы басқа
жиындарда қарастырылды. Қазіргі таңда халықаралық жұмыс жүргізу саясатында
саяхат пен туризм статистикасы жайында халықаралық конференцияда бекітілген
(Оттава, 1991ж.) және де бүкіләлемдік туристік ұйымымен және де біріккен
ұлттар ұйымының статистикалық комиссиясымен қабылданған сипаттама кең
қолданыста [3,155].
Ол бойынша:
Турист – бұл жиырма төрт сағаттан бір жылға дейінгі уақыт аралығында
уақытша болатын елді (жерді) аралап көретін және де басқа да талаптарда
кенінде бір рет қонып шығатын тұлға [3,20].
Көрсетілген сипаттама саяхаттаушы адамдардың туризмдегі статистикалық
зерттеудің субьектісі болып табылатын бөлімін айқын көрсетуге мүмкіндік
береді. Оттава конференциясының соңғылық құжаттарында және де бүкіләлемдік
туристік ұйым техникалық құрылғыларында турист келіп-кетуші ретінде
анықталады және де бұл анықтаманы туризм статистикасында негізгі ұғым
ретінде пайдалану ұсынылады. Ол туристермен қатар жалпылық орта белгілері
бар экскурсанттарға тиісті. Олардың ішінде айырмашылықтар құбылыстың
мағынасына қатысты емес, сондықтан экскурсиялық сапарлар көп жағдайда
туризмнің жеке жұмысы ретінде қарастырылады және де туристік статистикалық
сипаттамаларда сипатталады. Туристтер мен экскурсанттарды келіп-кетушілер
категориясына топтастыруға және де сол мезеттегі басқа саяхаттаушы
адамдардан ажырату мүмкіндік беретін үш негізгі белгіні айқындап
қарастыруға болады [4,189]:
Еcкерту: (автормен құрастырылған(
Сызба1.1. - Туристтердің келіп-кетішу статусында болу сипаттамалары
Күнделікті орта уақытынан асып сапарлау бұл туристтерді жүйелеудің
бірінші белгісі. Күнделікті орта термині қолданысқа Оттава конференциясында
келіп-кетушілер қатарынан күнделікті үйден жұмысқа (оқуға) барып, қайта
келетін адамдарды бөліп қарау үшін құрылды. Олар күнделікті ортадан арпайды
және де турист болып есептелмейді [5,153].
Бүкіләлемдік туристік ұйымның туризм статистикасы жөніндегі
ұсынымдамаларында күнделікті орта параметрлері екі көрсеткішпен
сипатталады. Ол нысанға келіп-кету жиілігі және де оның орналасқан
қашықтығы. Тұлға әрдайым баратын жерлер оның тұрғылықты жерінен әжептәуір
алыстықта болса да, оның күнделікті ортасының элементтері болып саналады.
Осыны негізге ала отырып қарастыратын болсақ, мысалы, шекаралық аудандардың
тұрғындары шекаралас мемлекеттердің территориясында жұмыс жасап және де ол
елдерге әрдайым барып тұратындықтарына қарамастан халықаралық туристер
санына кірмейді [6,122]. Сонымен бірге, күнделікті ортаға тұрғындардың бұл
нысандарды психологиялық түрде күнделікті орта элементі ретінде
қарастыруынан шығады. Мысалы, көрші орналасқан театрға баруды ешкім де
туристік шара деп санамайды және де ол туризм статистикасында да көрініс
таппайды [6,132].
Келген жерде болу ұзақтығы – бұл келіп-кетушілердің статистикалық
жиынтығын бөліп қарастыратын екінші белгісі. Ол күнделікті орта
тұжырымдамасының дамуына кіреді және де туристер мен экскурсанттарды
резиденттерден ажырата алуға мүмкіндік береді. Болу ұзақтығы 12 аймен
аяқталады, одан кейін келіп-кетуші тұрақты тұрғын категорясына ауысады да,
туризм статистикасында есептелінбейді. Бұрынғы тұрғылықты мекеніне қысқа
келу (мысалы, туыстарына қонаққа келу) кезінде бұл тұлға сол территотияның
келіп – кетушісі ретінде жазылады. Атап айтсақ, оңтүстік еуропаның басты
қабылдаушы туристік елдері – италия және де испанияда келу туристік
ағымының зор бөлігін отанына қайтушы эмигранттардан тұрады [7,211].
Сапар мақсаты (себебі) – келіп-кетушілердің үшінші айырмашылығы. Басқа
саяхашылардан айырмашылығы олардың саяхаттауының мақсаттары ресми құжаттар
мен ғылыми әдебиеттерде зор түрде айқындалған туристік талаптар болып
саналады. Келіп – кетушілерді статистикалық есепке алудың ыңғайлылығы үшін
бүкіләлемдік туристік ұйымның ұсынуымен туристтік себептермен бірнеше
топтарға жүйеленген: бос уақыт, рекреация, демалыс; туыстар мен таныстарға
қонаққа барып келу; іскерлік және де кәсіби себептер (іскерлік
кездесулерге, конференцияларға, конгрестерге қатысу); ем шара қолдану, діни
қасиетті жерлерге қажылық ету; басқа да туристік себептер [7,242].
Жай қарағанда келіп – кетушілердің статистикалық жиынтығы өте ала –
құла және де әртүрлі болып көрінеді. Саяхат мерзімінің әртүрлі ұзақтығы
саяхаттар географиясына, орын ауыстыру әдістеріне қарамастан, барлық бұл
тұлғалар бір категорияға біріктірілген және де барлық жұмыс қарау және де
ақы төленетін жұмысты жүзеге асыру үшін жолға шығатын адамдарға қойылған.
Жоспарлы талаптар бойынша жіктеу мигранттардың екі категориясының әртүрлі
экономикалық табиғатын айқындайды. Олардың әрбірінің ерекшеліктері
шекарадан тыс шыққан жағдайда өте айқын көрінеді, дегенмен жіктеу ішкі
саяхатшылармен бірдей халықаралық туристтерге де таралады [8,134].
Ежелгі Қазақстан тарихындағы топтастырылған алғашқы саяхаттар – аса
аумақты туристік нысан болып саналатын ұлы жібек жолымен байланысты. Оның
бастапқы қалыптасу кезеңі біздің заманымыздан бұрын ііі мың жылдыққа
ұласады. Ортағасырлық Қазақстанда да ұйымдастырылған саяхаттар, себепті
түрде жасалған туристік нысандардың болғаны туралы деректер жазылған.
Аталған уақытта ұлы жібек жолының солтүстік түркі тараған vі – xіv
ғасырлардағы саяхаттар тек қана сауда үшін ғана емес, сонымен қатар
зияраттық, емшілік және де білім алу себептерімен де болғаны жайлы
жеткілікті мәліметтер бар. Қазақ аумағы арқылы да жүріп өткен әйгілі
саяхатшы Марко Поло: Ұлы ханның жаушысы канбаладан қандай жолмен шықса да,
25 шақырымнан кейін станса, оларша Янб, ал бізше атты поштаға жетеді, әр
стансада жаушылар тоқтайтын үлкен, әсем үй бар. Бұл керуен сарайларға сәнді
жібек көпелерімен көз тартатын кең төсектер қойылған, жаушыға керектің бәрі
бар, тіпті патшаның өзі де осында тоқтай алады, - деп жазған [9,10].
Қазақстан аймағындағы ең бірінші туристік орталар түркі тайпаларын
жаулап алумен және де олардың атамекенінен ауа көшуімен сабақтас.
Қазақстанда қажылық туризмін ең бірінші ұйымдастырған Әмір Темір болды және
де оның атымен байланысты нысанда әр жылдары әр түрлі әлеуметтік туризм
түрлері ұйымдастырылады. Осындай ескерткіштердің негізі 1399 жылы Әмір
Темірдің бұйрығы бойынша Ахмет Иасауи қабірінің үстіне салынған кесене
болды [10,32].
Бірақ Қазақстан туризмі тарихындағы ең елеулі табыстардың көбі жаңа
заманда жүзеге асты. 1991 жылға дейін Қазақстанда жақсы дамып отырған
әлеуметтік туризм басым болды. Отандық әлеуметтік туризді тек мемлекет ғана
емес, сондай – ақ, мекеме, ұйымдар да қаржыландырды, сондықтан туристік
базаға 20 күндік жолдама орташа жалақыдан артық болған жоқ. Сонымен бірге,
кәсіподақтар туризм туралы облыстық және де Республикалық отырыстар арқылы
сан мыңдаған адам қатысатын спорттық туризмнің дамуын қаржыландырды.
Қазақстандықтардың спорттық және де белсенді туризм турлері едәуір
табыстары осымен түсіндіріледі [11,36].
Қазіргі таңда Қазақстандағы әлеуметтік туризмнің орнын экономикалық
туризм ығыстыра бастады және де оның жоғары дамыған индустрияға, халықтың
экономиканың негізгі бір саласына айналуы мәселесін шешу керек. Сондықтан
шет елдерде және де біздің елде адамзат тарихының әр түрлі кезеңдеріндегі
туризмнің тиімді даму факторларын қарастыру қазіргі күндегі өте негізгі
мәселелердің бірі болып саналады. Туризм тарихы бойынша жұмыстардың
нәтижесін қолдану туризм танудың негізгі теорияларын дамытуға, Қазақстан
Республикасындағы туризм саласын дамытудағы қазіргі заманғы ой-пікірлерді
жасауға және де туристік мамандар даярлауға мүмкіндік туғызады [12,152].
Шетелдік азаматтарға Қазақстанға саяхат жоспарлаудың экономикалық
тиімділігі мен әлеуметтік пайдасы бар, өйткені республикаға келетін валюта
ағынын, жаңа қызмет орындарының пайда болуын, халықтың инфрақұрылымның
дамуын қамтамасыздандырады. Қазақстан тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін
туристік жұмысты реттеудің және де халықтың тарихи және де мәдени мұрасын
қайта жандандырудың негізі қаланды [13,98].
Қазіргі күнде біздің мемлекетте турузмнің даму бағыттарын Қазақстан
Республикасының 2001 жылдың 13 маусымындағы Қазақстан Республикасындағы
туристік қызмет туралы заңы, Қазақстан Республикасы президентінің 1997
жылдың 30 сәуіріндегі түркі тілдес мемлекеттер басшыларының Ташкент
декларациясын, ЮНЕСКО және де дүниежүзілік туристік ұйымның Қазақстан
Республикасында Ұлы Жібек жолындағы туризм инфрақұрылымының дамуы бойынша
жобасын жүзеге асыру туралы және де 1998 жылдың 27 ақпанындағы Жібек
жолының тарихи орталықтарын қайта жанғырту, түркі тілдес мемлекеттердің
мәдени мұраларын сақтау және де мұрагерлікпен дамыту, туристік инфрақұрылым
жасау жөніндегі Қазақстан республикасының мемлекеттік бағдарламасы туралы
жарғылықтары белгілеп берілді. Бұл құжаттарды мақұлдау Қазақстанның туризм
саласының дамуына оң әсерін тигізді [14,233].
Туризм нарығында халықаралық қатынастарды дамытуға байланысты
қадамдардың бірі – Қазақстанның 1999 ж. Елде 415 туристік ұжым жұмыс
жасаған, оның ішінде 6 мемлекеттік кәсіпорын, 405 жеке меншік ұжымдар және
де 14 шетелдік туристік агенттіктер бар. Қазақстан кәсіпорындары 80 елдің
туристік фирмаларымен келісімшарттық қатынастар орнатты. 4 алматылық және
де 13 обылыстық турфирмалар 8 мемлекетке туристік авиарейсті жүзеге асырды
[15,38].
Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Оңтүстік Қазақстан
облыстарындағы, сонымен қатар Алматы және де Астана қалаларындағы туристік
фирмалар топтары едәуір дамыған. Осы облыстар мен қалалардағы туристік
ұжымдар күн сайын туристер мен экскурсанттардың 88% - іне қызмет атқарады.
Қазіргі таңда Қазақстанда мемлекеттік, жеке және де ресейлік филиалдарды
қоса санағанда, туризм менеджерлерін дайындайтын 28 жоғары оқу орны бар.
Экономикалық көзқарастан, шетелде жұмыс орнын тапқан адамдар тауарлар мен
қызметті өндірушілер, яғни шетелдердің жалпы халықтың өнімін өндірушілер
болып саналады. Жұмыстары үшін олар отанына аударатын сыйақы – белгілі
көлемдегі ақшалай алады. Сондықтан қаржы байланыстарына шетел азаматтарының
ақы төленетін жұмысы олардың уақытша тұрғылықты елінен валютаның
шығындармен және де олардың тұрақты тұрғылықты еліне пайда кірістерімен
көрсетіледі [16,123].
Саяхаттаушы адамдар санаты ретіндегі материалды игіліктер мен
жұмыстарды өндірушілерден айырмашылығы келіп – кетушілер өнімі қолданушылар
болып саналады. Туристер мен экскурсанттар жолсапарға жұмсайтын ақша
құралдарымен тұтынушы болады. Саяхатқа жұмсалатын қаражаттар жайлы
ақпараттар өте аз. Бірақ ұлыбританияда олардың ағылшынның орташа жылдық
отбасылық бюджеттің 19% құрап, тамақ пен тұрғын үйге кететін шығындардан
кейінгі орында тұратыны белгілі. Германияда бұл көрсеткіш 16%-ға тең,
Франция мен АҚШ – та 12%. Сондықтан америкалық отбасы саяхақа 1 жылда 4
мыңға жуық долларын жұмсайды. Дәл осындай қаражатты олар медицинаға не
тамақ, сусын, темекіге жұмсайды, киімге қолданылатын қаражат шығындары
бұдан екі есе аз болып саналады [17,151].
Шекарадан тыс жерлердегі келіп – кетушілердің тұтынушылық сипаты
әлемдік шаруашылықтағы ақша ағымының белгілі бағыттылығын көрсетеді.
Туристер мен экскусанттар тұрғылықты елінен қабылдаушы елге ақша жиының
айналымға өткізеді. Демалыс үшін, іскерлік, емдік, және де мәдени тағы
басқа мақсат та саяхаттаушы азаматтар қабылдаушы елге валюта алып келеді
және де тең дәрежеде ол елдің бюджетіне пайда әкеледі. Сондықтан да олардың
келіп – кетушілердің категориясына біріктірілуі экономикалық жағыннан
аталған. Туризм инфрақұрылымын, ең алдымен орнықтыру базасын дамытудың
болашағын сипаттау үшін саяхаттаушы адамдардың ішінен келіп – кетушілерді
мынадай түрде бөліп көрсету маңызды: түнеуші келіп – кетушілер яғни
туристер және де бір күндік келіп – кетушілер, яғни экскурсанттар [18,533].
Сонымен турист ұғымына келіп – кетушінің жеке жағдайы ретінде
күнделікті ортасынан тыс жерге шығып, келген жерінде уақытша болған
рекциондық, іскерлік және де тағы басқа да туристік себептермен
саяхаттайтын тұлғалар жатқызылады. Тек осы белгілердің барлығының болуын
саяхаттаушы адамның турист ретінде қарастырылуына мүмкіндік береді.
Туризмнің мәндік сипаттамасы. Туризм мәселелері туралы ғылыми әдебиеттерде
оның толыққанды сипаттамасы жоқ. Бірақ, сипаттамалардың әртүрлілігіне
қарамастан барлық авторлар туризм түсінігін туристік мұқтаждық пен
талаптарды, туристер мінез – құлқының ерекшеліктерін, олардың тұрақты секн
жайларынан тыс жерлерде болуын, туристер және де тауарлар мен қызметтерді
өндірушілер арасында қалыптасатын экономикалық байланыстарды, сферасының
қоршаған табиғат, экономикалық және де басқа да макроорталармен өзара қарым
– қатынастарын енгізеді. Мамандар араларында кең таралған туризмнің
маңыналық сипаттамасы туризм саласындағы ғылыми сарапшылардың халықаралық
ассоциациясында ұсынылған болатын. Ол бойынша [19,24]:
Туризм – бұл адамдардың тұрақты тұрғылықты орны мен жұмыс орындарынан
басқа орталарда болған кездеріндегі пайда болатын қатынастырының жиынтығы.
Туристік жұмысты ұлғайту жаңа рекреационды территориялар құру, курортық
орта құрылыстары зор капиталдық салымдарды қажет етеді. Үлкен жобалар,
әдетте, әртүрлі орталардан қаржыландырады. Оларды іске асыруға үлестік
негізде мемлекеттік құрылымдар, жеке қаржы ұйымдары (халықтың, шетелдік),
халықаралық ұйымдар және де тағы басқалар қатысады [20,200].
Ақша қаражаттарын туристік нысандардың жаңа құрылысымен бастан – аяқ
қайта құрастыруға бөле отырып, мемлекет және де басқа да инвесторлар
беруден пайда алуға тырысады. Олар көрсетілген мерзімде салынған капитал
мен оның пайыздарын қайтарып алуға күш салады. Инвесторлар материалдық
көзқарастан шыға отырып, несие берудің ең қолайлы шарттарын іздеуге мәжбүр
етеді. Осындай себеппен олар капитал экспортшылары бола отырып, шетелдік
туризм нарықтарға шығады. Қазіргі уақыттағы туризм түрлерінің ең толық
жіктелуін беру үшін туризм түрлерінің айқын сипаттайтын өздеріне тән
сипаттмаларға қарай топтастыру керек, ондай белгілерді атап айтатын болсақ,
туризмнің ұлттық белгілері; туристік саяхат қанағаттандырамын негізгі
қажеттілік; топ құрылымы; ұйымдастырушылық форматы; туристік өнім бағасы
қалыптасуының негізгі ережесі және де тағы басқа. Осы белгілері бойынша
туризм түрлерін ажыратайық [21,232]:
Тризмнің ең негізгі түрлері – бұл халықаралық жеке және де ішкі
туризм. Халықаралық туризм саяхаттаушы адамдардың туристік себептермен
тұрақты тұрғылықты елінен шетелге кету талапын қамтиды. Мемлекеттік
шекараны кесіп өту олар үшін белгілі ресми істермен сабақтас: шетелдік
төлқұжат пен виза рәсімдеу, кедендік үрдістерден өту, валюталық және де
медициналық тексерулер. Бұл қағидаларды мемлекет заңсыз көшіп – қону,
халықаралық терроршылдық, есірткі саудасы, жезөкшелікке қарсы күрес
мақсатын белгілейді және де бұл ержені елден кіргенде және де шыққанда
орнатады. Арнайы қызметкерлер саяхаттаушы адамдардың төлқұжаты – визалық
ережені, жұқпалы ауруларға қарсы егілгендігі жайлы ержелерді, шекарадан
жүк, тауар, валюта алып өтудің талаптары мен қағидаларын және де валюта
айырбастау операцияларын жүргізу талаптарын сақтауын қатаң қадағалайды
[22,25].
Ресмилікті жеңілдету (қатаңдандыру) адамдардың қозғалысын оңайлату (не
керісінше, қиындату) арқылы халықаралық туристік ағынға тура әсер етеді.
Туристік саяхаттың өсуіне кедергі келтіретіндер: шығу құжаттарының күрделі
және де созыңқылы операциялары, оларды қарап шығудың көрсетілген мерзімінің
бұзылуы не өз бетінше ауысуы, шектен тыс үлкен алымдар; валюталық тексеру
сферасында – туристердің тауарлар мен жұмыстарды тұтыну деңгейі туралы
валюта айырбастауға қатаң шектеулер болуы. Сонымен бірге кедендік
декларациялар мен тексерулер де туристік саяхаттарды тежеуші бастау болуы
және де олардың қысқартуына әкелуі мүмкін [23,34]. Ұлттық туристік
әкімшіліктер мен көптеген халықаралық ұжымдар ресмилілікті оңтайлылықтарды
өздерінің негізгі мәселелерінің біріне ауыстырды. Алғашқылардың бірі болып
бұл мәселелерге 1944 жылы чикаго конференциясының өзінде – ақ шетел
төлқұжаттарын бірегейлендіруді ұсынған Азаматтық Авиацияның Халықаралық
Ұйымы көңіл аударған. Соңыра, өткен ғасырдың 50-90 жылдары шекаралық,
кедендік, медициналық тексерулер мәселесі кедендік ынтымақтастық кеңесінің,
халықаралық теңіз ұйымының, бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының,
халықаралық еңбек ұйымының маңызды құжаттарында көрініс тапты. Туристік
ресмиліліктің жеңілдетілудің ерекше маңыз бере отырып, бүкіләлемдік
туристік ұйым мынадай кепілдеме пакетін жасап шығарып, қабылдады [23,178]:
Кесте 1.1. - Туристік ресімдемелер жеңілдетілу кепілдемелері
Туристік ресімдемелер Шарттары
Төлқұжаттық ресмиліліктерде
Кесте 1.1 - дің жалғасы
Визалық ресмиліліктерде:
Валюталық ресмиліліктерде:
Кедендік ресмиліліктерде:
Медициналық ресмиліліктер
мен туристерге медициналық
қызмет көсетуде:
Ескертпе: [23]
Бұл кепілдемелер Будапешт конвенциясында құралып, туризм жайлы гаага
декларациясында көрініс тапқан туристік ресмилілікткрді жеңілдетудің басты
салушы ережелеріне алынған. Халықаралық туризмнің келесі ерекшелігі
экономикалық сипатта және де ол халықаралық туризмнің елдің төлем тепе –
теңдігіне көрсететін ашып, шетелдік туристер тауарлар мен қызметтерге ақы
төлей отырып, қабылдаушы елдің бюджетіне табыс түсіреді және де сол арқылы
оның тепе – теңдігін активті күйге келтіреді. Сол себепті шетел
туристерінің келуі белсенді туризм, ал керісінше елден туристердің шығуы
сол ел үшін енжар туризм деп аталады. Туризмнің бұл екі түрі туристік
жұмыстың қаржылық нәтижелері төмен тепе – теңдігіне көрініс табатындықтан
тек халықаралық туризмге тән, ішкі туризмге таралмайды [24,140].
Ішкі туризм. Халықаралық туризмнен айырмашылығы мемлекеттік шекараны
кесіп өтумен байланысы бомағандықтан мұнда туристік ресмилілікті ұстанудың
қажеті жоқ. Ішкі туризм – бұл елдің тұрақты тұрғындарының ел аумағында
туристік себептермен көшіп – қону ағымы. Ақы төлеуде күнделікті
қолданылатын ұсыныс ақша бірлігі бұрынғысынша қала береді, ал байланыс
құралы – туристің өз ана тілі. Халықаралық туризммен айырмашылығы, мұндай
саяхаттарды ұйымдастыру жеңіл. Кейбір бағалауларға қарағанда, ішкі
туризмнің пайызына барлық туристік сапарлардың 80-90%-ы тиесілі, ішкі
туризмге жұмсалатын туристік қаржылық шығындарды халықаралық сапардан 5-10
есеге көп екен [25,130]. Осындай айырмашылықтарына қарамастан туризмнің
халықаралық және де ішкі түрлері бір – бірімен тығыз сабақтас. Ішкі туризм
бір есептен халықаралық туризмнің катализаторы ретінде қарастырылады. Ол
жаңа рекреационды ресурстар мен айдандарды игеруге, негізгі туристік
инфрақұрылым құрастыруға, мамандар даярлауға мүмкіндік береді және де сол
арқылы интеграциялық үдерістер мен біртұтас әлемдік туристік кеңістік
құруға себепші болып табылады. Туристік сапаралардың мәнін ашатын
қажеттіліктерге байланысты туризмнің мынандай түрлері бар [25,132]:
Кесте 1.2. - Туризм түрлері
Туризм Сипаттамасы
түрлері
Емдік
(медицинал
ық)
туризм.
Рекреациял
ық туризм.
Кесте 1.2 - нің жалғасы
Спорттық
туризм.
Танымдық
туризм.
Іскерлік
мақсаттағы
туризм.
Табынушылы
қ (діни)
туризм.
Ностальгия
лық
туризм.
Транзиттік
туризм.
Көркемөнер
паздық
туризм.
Ескертпе:
[26]
Қозғалыс жоспарлау құралдарына қарай:
Кесте 1.3. - Қозғалыс құралдары
Транспорт Сипаттамасы
Автомобиль туризмі ХХғ. екінші жартысынана бері қарқынды дамуда
Темір жол туризмі ХІХғ. 40-жылдарынан бастап дамуда
Әуе туризмі Мұның баму болашағы зор, өйткені туристтерді
жеткізуде уақыт үнемделеді
Су туризмі Мүнда неше түрлі кемелермен круизға шығу
Автобустық туризм Экскурсиялық мақсатта қолданылатын саяхат
Велосипед туризмі Таулы жерлерде қолданылатын қозғалыс құралы
Жаяу туризм Табиғат көркемдеуге саяхаты
Ескертпе: [26]
Туристерді орналастыру құралдарына қарай:
1) Қонақ үйлердегі туризм;
2) Мотельдердегі туризм;
3) Пансиондағы туризм;
4) Кемпингтік туризм;
5) Туристік ауылдағы туризм, туристік базадағы туризм.
Қонақ үйлер - әдетте, не қала орталығында, не әуежайға не темір
жолбекетіне жақын орналасады. Мотельдер - не автомобиль жол шегінде, не
қала шетінде орналасады. Мотельде тұрған уақыттарында туристердің
автокөліктеріне барлық қызметтер көсетілуі тиіс (автотұрақтар, жанар –
жағармай құю стансалары, автосервис тағы басқа). Қонақ үй типтес туристік
пансиондарда бір басқару, жеке ас үй түрінде көрсетіледі. Кемпингтер,
туристік базалар – бұл қаладан тысқары жерде, автотуристермен қатар басқа
да туристерді орналастыруға бағытталған тұрғын жай. Туристік ауылдар –
туристердің демалуы мен түнеп шығуына арналған, өзіндік түнеу жабдықтары
жоқ, қоршауланған тұрғын үй. Саяхаттың мезгіліне қарай бөлінеді: маусымдық
және де маусымдық емес. Саяхат ұзақтылығына қарай: ұзақ мерзімді және де
қысқа мерзімді (бес-жеті күн) [26,163].
Топ құрамына қарай:
1) Топтық туризм (туристердің топ құрамында саяхатқа шығу);
2) Жеке туризм;
3) Отбасылық туризм, яғни отбасы адамдарымен бірге саяхатқа шығу;
4) Жастар (студенттік) туризм;
5) Туризмі.
Жастар және де балалар тиризмі шеңберінде саяхаттаушы тұлғалар
қызметтерге жеңілдіктер алуға құқылы. Туристік өнім бағасының қалыптасуын
сипаттаушы ережелеріне қарай: әлеуметтік (дотациялық) және де комерциялық
туризм. Әлеуметтік туризмде өзінің демалыстарын ұйымдастыруға қажеттілікті
ақша қаражаты жоқ халықтың өз қамтылған құрылымға (зейнеткерлер,
студенттер) туристік іс-шаралар жоспарлау үшін әр түрлі формадағы белгілі
дотацияларды мемлекеттік ұжымдармен қатар, қоғамдық ұжымдардан да алу
көзделеді [27,178].
Қазіргі уақытта туризм инфрақұрылымын дамытуға мемлекет тарапынан көп
көңіл бөлініп, барлық іс-әрекет заң тұғырынан жүзеге асырылуда. Туриза
әкімшілігі индустрияны дамыту жолдарын қарастыру талапында бірқатар
қызметтер жүргізеді. Соның нәтижесінде саяхатшы тұлғаларға арнап
қонақүйлер, сауықтыру орындары мен басқа да қызмет көрсету орындарын салу
және де туризм индустриясына қаржы бөлу мәселесі оң шешіле бастады. Қолда
бар мәліметтерге жүгінсек, қазіргі уақытта республикада туристерді
орнықтыру 400 –дей нысаны бар. Соның ішінде 240 қонақүй, 35 санаторий, 30
демалыс аймағы, 27 демалыс үйі, 18 туристік база, 14 сауықтыру лагері, 12
санаторий – профилакторий, 11 аішы үйі мен 9 профилакторий қызмет етуде.
Туристік нысандар мен туризм саласына қатысты басқа да жұмыстарды
қаржыландыруға 2011 жылы 22 млрд. 447 млн. Теңге бөлінсе, 2012 жылы бұл
сома - 28 млрд. 194 млн. 328 мың теңгені, 2013 жылы 40 млрд. 115 млн.
Теңгені құрады. Бұл қаражаттың негізгі бөлігі жергілікті бюджеттен және де
жеке кәсіпкерлік одақтар тарапынан қарастырылды [28,150]. Туризм
инфрақұрылымының дамуы тек жылжымайтын меншіктерге ғана емес, сондай – ақ
көлік қатынастары жұмысымен де тығыз сабақтасқан. Қазіргі уақытта еліміз
саяхатшы тұлғаларды көліктің бірнеше түрімен орын ауыстыруына назар аударып
отыр. Республика бойынша шетел саяхатшы тұлғаларын тасымалдау мақсатында
әуе, темір дол, автокөлік қатынастары іске асырылған. Шетелдің 6 әуе
компаниясы жұмыс істейді [28,162].
Ал, экономикамыздың негізгісі – темір жолға келсек, шетел саяхатшы
тұлғаларын елімізге жеткізу үшін бірнеше бағыттар іске қосылды. Солардың
ішінде Қазақсатан Темір Жолы ұлттық жолаушылар тасымалдау компаниясы
туризм әкімшілігімен және де Тұран Азия компаниясымен бірлесіп, Жібек
Жолының маржаны атты арнайы бағыт жобасын әзірлеген болатын. 2002 жылы
оның алғашқы бағыты Алматы-Тараз-Шымкент-Самарқанд-Үрге ніш-Бішкек-Рыбачье-
Алматы қалалары бойынша жүзеге асырылды. Енді осы бағытты Теhранға, одан
әрі Бейжіңге дейін жалғастыу қолға алынды [29,129].
Туристерді автокөлікпен тасымалдау мәселесі де өзінің ерекшелігін
ешқашан жоймайды. Қазіргі таңда біздің еліміздің автокөлік жолдары ірі
туристік орындарды шетелдермен байланыстырып отыр. Осы орайда көлік
инфрақұрылымын одан әрі қарай дамыту үшін әуе, автокөлік және де темір жол
нысандарының материалдық-техникалық базасын тиісті жабдықтармен қамтамасыз
етіп, туристерге қызмет көрсету саласын дамыту керек деп есептеймін. Біз
туристік ұжымдардың жұмысына да қатаңшарттар қоюымыз керек. Олай істемеген
жағдайда саланы дамытуда біраз кедергілерге тап болатынымыз анық
[29,130].Туристік инфрақұрылым, оның менеджментін жақсарту саласында
келімді – кетімді тұлғаларды сапалы азық – түлікпен, дәмді тағаммен
қамтамасыздандыруымыз да жатады. Соңғы жылдары облыс экономикасының едәуір
іргерілеуі бұл мәселені де шешуге мүмкідік береді деп ойлаймыз. Мәселен,
2014 жылдың қаңтар-қыркүйегімен салыстырғанда, алматы облысында биыл ет
және де үй құстары өнімдері - 10,7%, жеміс – көкеніс шырыны -5,4 есе,
қоытылған сүт пен қаймақ - 67,8% дәнді дақылдар ұны - 40,7%, коньяк және де
коньяктік ішімдіктер - 6 есе, жүзім шарабы 57,3% өсті [30,198].
Тарихи және де мәдени нысандардың тағы бір ерекшелігі – олардың таяулы
аймақтарға, өзен-көл жағалауларына жақын болуы. Сол себептен қазақтың
көрікті табиғатын, саятшылық өнерін, балық аулау кәсібін этнографиялық
жақтан әдептеу де туристік индустрияның табыс көзі болмақ. Маусымдық
туризмге сай, қыстың күні қыратты аймақтарда шаңғы тебу, ат шана, түйе
шанамен қыдырыс жасау да қызықтың оқшау бір түрі ретінде бағаланбақ
[31,421]. Қазақ елі, қазақ табиғаты кімді таң қалдырмаған. Заты поляк,
жаратылысы бостандықшыл Адольф Янушкевич: Аппенин биігінен екі теңізге
көз жіберген кездерімде болған: ол бір ғаламат картина еді ғой, оның өзі
менің жүрегіме тамылжытқан әндей сыбыр қағатын; бірақ тіпті кондордың
қанатына міне Кордильердің ең биік шыңына ұшып шығып, сол жерден көз
тастасам, дәйім табан астында жатқан мұхитқа көз тояттасам да, мына аласа
төбенің басында тұрып, айналамдағы мына шөлейттерді, айнадай суларды, қол
созымдағы тауларды, төбемдегі мынадай аспанды көрген бүгінгі күнімдей күн
кешпес едім, - деп жазды алатау жағасында тұрып [31,422].
Міне, осындай асыл табиғат, саф ауа жетісу жерінің берекесі ғой.
Мұндай өлкедегі рекреациялық туризмге кім қызықпайды? 70 жылдардың басында
иран тағының мұрагер – ханзадасы осы маңайда, лепсінің ар жағындағы
жасылкөл жағасында демалуы бекерден бекер емес шығар.
2001 жылдың 13 маусымында күшіне енген Қазақстан Республикасындағы
туристік қызмет туралы заңды басшылыққа және де әлемдік туризм
тәжірибелерін еске ала отырып, қазақ жеріндегі бұрынғы тазы жүгірту, құс
салу, үкі асырау үрдісін, құрт, қызыл ірімшік қайнату, қазы айналдыру,
қымыз ашытудың ұлттық технологиясын жолға салып, ретке келтіру қажет.
Қазіргі шет ел туристерін зауыт – фабриктер, олар шығарған өнімдер
қызықтырмайды. Оларды еліміздің өіне тән табиғи дәстүрлері мен салттары
ғана елең еткізеді [32,140].
Сондықтан тарихи және де мәдени мұражайларға таяу ұзын жолдың бойында
ұлт аспаптарында ойнаушыларды, ұлт дәмханаларын, ши, өрмек тоқу, тері илеу,
күдері дайындау, қамшы өру, арқан есу, білезік, сақина соғу шеберлерін
тұрақты орнықтыру мәселесін шешу қажет. Осы жерде бұрынғы Үйгентас
ауданының Көкжар елді мекенінде марал шаруашылығы, бал өндіру орталығының
жұмысы жақсы жолға қойылғаның айта кеткен жөн. Бұл маңда аю, сілеусің,
барыс, жабайы шошқа сияқты аңдар, жабайы құстардың неше түрі мекен ететіні
турист қауымын қызықтырмай қоймайды [33,155]. Тарихи нысандар ежелгі салт –
дәстүрмен, этнографиялық айшықтармен тығыз сабақтасқан болғандықтан, ғылыми
қызметкерлер көмегімен қазақтың бұрынғы көшін шет елдік туристерге
тамашалау, Қыз Жібек жырындағы көш легін реконструциялау ісін бір ізге
салған жөн. Бұрынғы көші – қон дәстүрі де туристерді қызықтырмай қоймайды
[33,194].
Осы заманғы инфрақұрылым, туристік менеджментті ұйымдастыру үшін
спутниктік, талшықты – оптикалық, байланысты жолға қою қажет. Халықаралық
Паблик Релейшнстің тұрақты приципі Ауқымды ойлап, абайлап қимылда болу
керек. Туристік бизнес табиғатына дөп келетін туризм ханшасы конкурсын,
сәйгүліктер көрмесін, қыран құстар мен құмай тазы саятын, қошқарлар жекпе –
жегін, қораздар майданын жасап шығарудың да маңызы ерекше деп білеміз
[34,200].
Біз ұсынар және де бір бағыт – шет елдік туристерді ескі қалалардағы
қазба әс-шараларымен таныстыру, оларға палеонтологиялық зерттеулер
нәтижелерін көрсету. Бұл да, біздіңше, игілікті шаруа. Айталық,
талдықорғанда өлкетану мұражайында тұрған мүйізтұмсықтың жілік сүйегі қиялы
жүйрік турист қауымына ертегідей елес бермей ме [35,120]. Біздің тарихи
және де мәдени ескерткіштерді қорғау, сақтау хақында жаңа тұжырым ұсынып
отырмыз. Ондаағы басты идея – тарихи, мәдени игіліктердің көсегесін көтеру
үшін оны туристік бизнеспен, жарнамалық ақпаратпен тығыз байланыста дамыту
идеясы. Біз қазіргі нарықтық заманда осындай экономикалық шаралар арқылы
бюджеттік қаржыға қараған тарихи және де мәдени орталықтарының жұмысын
жандандыруға, тіршілігін жақсартуға болып табылады деп ойлаймыз.Міне,
осындай өзара көмек, демеу арқылы жанданған салаға мемлекет те, сырқы және
де ішкі инвесторлар да көмек беруге мүдделі болады [35,135].
Туристік бизнес туралы сөз қозғағанда, біз оның бұрынғы дәстүрлі
сипаты жойылып бара жатқаның ескерте кеткіміз келеді. Әлемдегі туристік
тенденцияны бажайласақ, экологиялық, орнитологиялық, ботаникалық,
экзотикалық, шытырманды оқиғалық туризмге көңіл қоятындар қатары көбейіп
келе жатқан сықылды. Аdvеnturе деп аталатын мұндай топтарға пәлендеә
керемет жағдай қажет емес. Кемпингтер, киіз үйлер, ішер ас, дос пейілді
халық болса болғаны. Бүкіл дүние жүзінде тарайтын Дискавери каналының
Саяқ Планете (Одинокая Планета) хабары осындай жандарға арналады
[36,215]. Еліміздің әрі арзан, әрі тиімді дәл мұндай бизнес саласын жолға
қоюға шамасы әбден жетеді. Қазақстандық туристік фирмалар жыл сайын
лондонда өтетін биржаға қатысып өздерінің ресурстарн әлемдік сауда
сахнасына шығарып, стратегиялық және де тактикалық жарнама әдістерін шебер
пайдалана алғаны жөн [36,220].
Дүниежүзілік туристік ұйым жылма – жыл статистикалық жинақ шығарып
отырады. Бір өкініштісі, бұл кітапқа Қырғыстан еніп, Қазақстан кірмей
қалған. Ендеше, қазіргі таңда осындай көкейкесті мәселені мемлекеттік
дәрежеде жедел шешіп, экономикалық пайданы да, халықаралық қауымдастық
алдыңдағы ел беделін де дұрыс пайдаланған ләзім. Қазақстанның шетелдердегі
өкілдіктері, мемлекеттік телерадиоканалдарды, газет – журналдарды осы
мәселелермен тікелей шұғылданса, Қазақстанның тарихи, мәдени мұрағаттарын
елшіліктер өз мүмкіндіктеріне қарай жұмыс істеп жатқан елдер жұртына
жеткізіп отырса, еліміздің өркениет саласына, мәдениет қуатына қосқан зор
үлес болар еді [37,170]. Осындай өнеге көршілес Қытайда, Үндістанда бар.
Мысалы, Джавахарлал Неру атындағы сыйлықтың иегері әнуар әлімжановтың 70
жылдығына орай, үндістан елшілігі өткізген қабылдауда төтенше және де
өкілетті елші Саед Раза Хашим мырза қазақ жазушысының шығармашылық әлемін,
Қазақ – Үнді достастығын нығайту жолындағы істерін жоғары бағалай келеп,
оның қандастары бұл игі дәстүрді ілгері апарса деген тілек айтты[37,185].
Тарихи және де мәдени байланыстар, туризмді дамыту бағыттары туралы
елшілік материалдарымен танысқанымызда, үндістандағы туристік маршруттар
дели, агра, гоа, варанаси, мумбай, джайпур сияқты тарихы да, мәдениеті
ежелден қалыптасқан елді мекендерді көктей өтетініе байқадық. Бір ғана тәж
– махалға жылына 2 миллион турист келіп – кетеді екен [38,179]. Туристік
индустрия саласында бұл мемлекет айта қаларлықтай көмек көрсетіп отырады.
Мемлекеттік туристік офистердің үндістандағы саны 21 болса, шетелдердегі
өкілдіктердің саны 17 көрінеді. Бұл тізімнің ішінде бұрынғы кеңес одағы
республикаларынан тек ресей бар[38,191].
Орталық Азия мен Үндістанның арасындағы рухани сабақтастықтың
материалдық белгісі – Нью-Делидің Үндістан ұлттық мұражайындағы аурелл
стейннің коллекциясы. 12 000 заттан тұратын бұл жиналымда тек орталық-азия
бұйымдары ғана бар. Реті келгенде осындағы бізге қатысты көне кітаптардың,
ежелгі мүсіндердің көшірмесін туған топыраққа жеткізуге болар. Ендеше, ұлы
Мұхтар Әуезов, кейіннен Әнуар Әлімжанов салған жолды жетімсіретпей,
Үндістан бізге, бізден Үндістанға тартар маршруттарды кеңейте түскен жөн.
Қазақстан туризм саласында дүниежүзілік тәжірибені, ғалымдар болжамын
ескере отырып, төл туристік бизнесін жедел тамытуға күш салуы тиіс. Жалпы,
тарихи, мәдени байланыстар халықтың пиғылын, мемлекет азаматтарының ой -
өрісін көрсетеді. Тарихи мұрағаттар да, туристік бизнес те болашақта қызмет
етеді, стратегиялық идеяларды жүзеге асыруға тартылар көпір болып табылады
[39,30].
Кластер – бір – біріне жақын орналсқан, біріне – бірі байланысты,
өзара шаруаларын толықтыра алатын, белгілі бір салаларда еңбек ететін
кәсіпорындар мен ұйымдар тобы. Қолда бар мәліметтерге қарағанда, ел
экономикасын дамытуға туристік кластер де қомақты үлес қоса алады, себебі,
бізде туризмнің мәдени – танымдық, экономикалық, іскерлік, сауықтыру
бағыттарындағы түрлері де дамып келеді. маркетинг және де талдау орталығы
мен америкалық Аustіn Аssосіаtіеs және де Есоnоmіс Соmреtіtіvеnеss
Grоuр компаниялары бірлесіп, индустрия және де сауда министрлігінің сауда
және де туризм қызметін реттеу комитеті өкілдерінің қатысуымен туристік
кластер жобасының алғашқы нұсқаның жасаған еді. Ал ел экономикасын
кластерлік басқару туралы қабылданған жаңа жобаға келсек, оның негізгі
талапы еліміздің өндеуші салаларын тұрақты түрде дамыта отырып, бәсекеге
қабілеттігін арттыру шараларының жоспарын жасау болып саналады. Соның
нәтижесінде жаңа жұмыс орындарын көбейтуге, өткеру нарығы неғұрлым
қажетсінетін тауарларды экспортқа шығаруға, мұнай өндіруге тәуекелділікті
азайтуға, елімізде дамыған салалық кластерлер қалыптастыруға қол жеткізу
сияқты ауқымды міндеттер орындалуы тиіс [40,214].
Жақында индустрия және де сауда министрлігінің сауда және де туризм
қызметін реттеу комитеті мемлекет басшысының Қазақстан халқына жолдауында
туризм саласына қатысты қойған міндеттерді іске асыру талапында туризм
дамытуға мүдделі өзге де министрліктер мен ведомстволармен бірлесіп үкімет
жанындағы туризм жөніндегі кеңеске арнайы жоспар мен туристік кластер
жобасын ұсыну керектігі жөніндегі шешім қабылдады. Бүгінде туризм – қай
елде болсын бәсекеге қабілетті, қаржыны көп талап ететін сала болып
саналады. Сол үшін барлық елдер оған қаржыны аямай төгіп жатыр, бұл сайып
келгенде мемлекеттің имиджін қалыптастыру үшін жұмсалып жатқан нәрсе ғой,
яғни Қазақстанның шетелдерге қалай насихатталып жатқандығы. Қазір біздің ел
шетелдермен бүкіләлемдік туристік ұйыммен қарым – қатынас арқылы және де
өзге жеке бастамалар арқылы насихатталып жатыр. Бүкіләлемдік туристік ұйым
– біріккен ұлттар ұйымының туризмді дамыту мақсатында арнайы құрған ұйымы.
Қазір еліміз аталмыш ұйыммен тығыз байланыста жұмыс істеуде. Оған мысал
ретінде биылғы жылдың сәуір айында алматыда бүкіләлемдік туристік ұйымның
еуропалық комиссиясының 45-мәжілісінің өткенің айтуға болады. Бұл жиынға
еуропаның 42 елінің ұлттық туристік әкімшіліктері қатысты. Біз алдағы
уақытта да бүкіләлемдік туристік ұйыммен байланыс жасайтын боламыз. Себебі,
бұл еліміз үшін өте қажетті нәрсе. Қазақстан аталмыш халықаралық ұйымға
1993 жылдан бері мүше болып келеді, 2000 жылдан бері оның ұйытқы болуымен
өткізілген барлық халықаралық шараларға, берлин, мәскеу, лондон, мадрид
қалаларында ұйымдастырылатын халықаралық көрмелерге қатысудамыз. Осы орйда,
отандық туристік ұйымдардың шетелдерге өтккізілген көрмелерге Қазақстан
туралы танымдық дүниелерді апарып, насихст жұмыстарын жүргізіп жатқаның
атап өткеніміз жөн. Мәселен, 2004 жылы туристік ұйымдарымыздың қызметін
әлемнің 60-қа жуық елдерінің турстері пайдаланыпты. Бұл Қазақстанның әлем
елдеріне ойдағыдай насихатталып жатқанын көрсетеді. Енді келесі жылы біздің
ел қытайдың шанхай қаласында өтетін wtf, кореяның сеул қаласында болатын
KОTFА көрмесі мен жапонияның астанасы токио қаласында өтетін SАTS атты
көрмеге қатысады. Ал, өpіміздің Алматы қаласында мұндай көрмелер 2001
жылдан бері өткізіліп келеді. Астанада мұндай көрмелер 2004 жылдан бері
өткізіле бастады. Сол кезде елордада Астана – Lеаsurе атты халықаралық
көрме ұйымдастырылған еді [41,230].
Бұл көрмелерден басқа, біз тағы мынадай үкен шараны өткізіді жоспарлап
отырмыз. Мәселен, біздің еліміз макао мен сальвадорда бүкіләлемдік туристік
ұйымның атқарушы кеңесіне мүше болуға өтініш жазған еді, егер бтұ-ның
атқарушы кеңесіне мүше болып қабылдансақ, бұл еліміздің туризмдегі имиджін
арттыруға мүмкіндік береді. Тағы бір атап өтетін нірсе, осы жиында біз 2009
жылы бүкіләлемдік туристік ұйымның бас ассаблеясы міжілісін астанада
өткізіге де өтініш білдірдік. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz