Қырыққабаттың дақылының қорғау шаралары
Ақмола облыстық білім басқармасының жанындағы
Зеренді ауданы Шағалалы ауылы Жоғары Агротехникалық колледжі
.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: "Өсімдіктерді қорғаудың кешенді шаралары"
Тақырыбы: "Қырыққабаттың дақылының қорғау шаралары"
Дайындаған: 41 АЗР тобының студенті Асылханқызы Жәудір
Тексерген: Нарбаева Райхан Темірбековна
2020 жылы
Тапсырма
Пән: Өсімдіктерді қорғаудың кешенді шаралары
Шәкірт: 41 АЗР тобының студенті Асылханқызы Жәудір
Мамандығы: 151200 "Агрономия"
Біліктілігі: 151203 3 "Өсімдік қорғау агрономы"
Тақырыбы: "Қырыққабат дақылының қорғау шаралары"
Зиянкестерден (қырықабат бүргесі,қырыққабат бітесі)
Ауруларынан (қырыққабат бактериозы,алтернариоз)
Арамшөптерінен (мысыққұйрық,жұлдыз шөп)
Мазмұны
I Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
II Негізгі бөлім
1. Қызылорда облысының топырақ-климат жағдайы ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Қырыққабаттың морфологиялық,биологиялық ерекшеліктері...8
1.2.Қырыққабат өсірудің интенсивтік технологиясы ... ... ... ... ... ... ..10
2. Қырыққабаттың зиянкестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1.Қырыққабат бүргесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.2.Қырыққабат бітесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3. Қырыққабаттың аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
3.1.Қырыққабатты бактериоз ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
3.2.Алтернариоз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
4. Қырыққабаттың арамшөптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
4.1.Мысыққұйрық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
4.2.Жұлдыз шөп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
5. Қырыққабатты қорғаудың кешенді шаралары ... ... ... ... ... ... ... ..22
5.1.Агротехникалық қорғау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
5.2.Химиялық қорғау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
5.3.Биологиялық қорғау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
5.4. Пестицидтерді (улы химикаттарды) сақтау, тасымалдау және
қолдану кезіндегі қауіпсіздік талаптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 30
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 37
V Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
Кіріспе
Ауыл шаруашылығы -- шаруашылық салаларының ішіндегі ең ежелгі және табиғат жағдайларына тікелей тәуелді саласы. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы -- неғұрлым көп тараған сала. Шындығында, дүниежүзінде халқы ауыл шаруашылығының түрлі салаларымен айналыспайтын бірде-бір ел жоқ. Ауыл шаруашылығының барлық жерге таралуы оның алуан түрлілігіне байланысты. Ғалымдар шамамен онын 50-ге жуық түрін бөліп көрсетеді. Қазіргі мәлімет бойынша дүниежүзінде бұл салада шамамен 1,3 млрд-тан астам адам еңбек етеді, оған ауыл шаруашылығындағы шаруа отбасыларын қосатын болса, онда ол көрсеткіш 2,6 млрд адамға жетеді. Еңбекке жарамды ер адамдардың ауыл шаруашылығындағы үлесіне сәйкес елдер индустриялы, постиндустриялы және аграрлы болып жіктеледі. Дүние жүзінде экономикалық белсенді халықтың (ЭБХ) 46%-ы осы салада еңбек етеді.
Астық және басқа ауыл шаруашылық өнімдері зиянкестерінің түр құрамымен танысу және оларға қарсы күресу шаралары. Зиянды бунақденелер мен кенелердің көптеген түрлері қоймадағы астықты және басқа да ауыл шаруашылық дақылдарының өнімдерін зақымдауға бейімделген. Бұл зиянкестер астық дәндерімен және олардан жасалған азық-түліктермен, сондай-ақ кептірілген жемістермен және көкөністермен қоректеніп, олардың санын кемітеді, экскременттерімен ластайды және тұқымдық материалдардың өнгіштік қасиетін төмендетеді. Зиянкестер қоймаға астық дәндерімен және басқа дақылдардың өнімдерімен бірге енеді, оларды кемірушілер мен құстар апаруы мүмкін. Бұрын табиғи жағдайларда тіршілік еткен және кемірушілердің іні мен құстардың ұясында өсімдік типті азық-түліктің қорымен қоректенген көптеген зиянкестер ұзақ уақытқа созылған тарихи процесстердің нәтижесінде бірте-бірте жабық орындарда мекендеуге бейімделіп, қарқынды түрде өсіп-өне бастаған. Бұған азық-түлік сақталатын қоймадағы ерекше жағдайлар, яғни күн сәулесінің жоқтығы, ауа ылғалдылығының жоғарылығы, температураның бірқалыпты болуы да едәуір мүмкіндік туғызған.
Дақылдардың зақымдану сипаты,оның салдарынан шығынның мөлшері тек қана өсімдіктердің зиянкестік әрекетіне ғана тәуелді емес,сонымен қатар сорт ерекшелігіне,агротехника дәрежесіне,егіннің орналасу тәртібіне және тағы басқа шараларға сәйкес өсімдіктің зиянкеске төзімділігіне де байланысты болады.Бұрынғы одақтас республикаларының ішінде Қазақстанның ұлан-байтақ жерінің табиғаты алуан түрлі екендігі белгілі.Алуан түрлі табиғат ерекшеліктеріне сай мұндағы өсімдік түрлері өте көп.Қазіргі кезде республиканың егістік жерлерінің көлемі барынша ұлғайып миллиондаған гектарға жетіп отыр.Осыншама ұлан-байтақ алқаптардан жыл сайын мол да тұрақты,әрі сапалы өнім алу үшін жергілікті жердің табиғи ерекшеліктеріне қарай жасалатын агротехникалық шаралар құрамында зиянды организдерге қарсы күрес шарасының да мәні зор.Республиканың кең байтақ жерінде тіршілік етіп,алуан түрлі өсімдіктермен қоректенетін ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін елеулі дәрежеде кемітетін зиянкестердің түрлері де көп-ақ.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын зиянды жәндіктерден ойдағыдай қорғаудың негізгі шарты - оларды бір-бірінен ажырата білу.Онан кейін олардың тіршілік әрекеттерін,яғни биологиялық және экологиялық ерекшеліктерін жете білу керек.Сонда ғана зиянкестерге қарсы күрес шараларын дер кезінде тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік туады.
Мақсаты: курстық жұмыстың мақсаты қырыққабат туралы жалпы сипаттама беріп және оның ішінде пайда болу тарихын, сорттарына мағлұмат беру. Бұдан басқа қырыққабатты зақымдаушы организмдер туралы деректер келтіріп (зиянкестері, кеселдері, арамшөптері) және одан күресу жолдарын айқындау.
Қызылорда облысының топырақ-климат жағдайы
Жер ең негiзгi табиғат байлығы. Ол барлық тiршiлiк көзi, өмiр сүру ортасы. Қазір адамдар өздерiне керек қоректiк заттардың 88 %-н егiстiк жерлерден, 10 %-н ормандар мен жайылымдардан, 2 %-н теңiз бен мұхит суларынан алады. Сондықтанда, жер қорын қорғау және тиiмдi пайдалану ең негiзгi, ешқашанда маңызын жоймайтын өзектi мәселе. Өнеркәсiптiң дамуы, қалалардың, жолдардың, гидротехникалық құрылыстардың салынуы жердiң беткi қабатын бұзып, табиғи ландшафтардың өзгеруiне алып келедi. Өзгерген жерлер шаруашылық жағынан төмен бағаланып, қоршаған ортаны токсиндiк заттармен ластап, адам өмiрiнiң санитарлық-гигиеналық жағдайын төмендетедi. Жер қорының құрылымдық және сапалық жағдайының өзгерiсiн қарастыра отырып байқайтынымыз, олардың, әсіресе ауылшаруашылық мақсатындағы жерлердiң даму бағыты негативтi сипатта екендiгiн көре аламыз. Мұндай жағымсыз процестер жердiң ресурстық потенциалының қысқаруына, оның нәтижесiнде ауылшаруашылық өнiмдерiнiң төмендеуiне алып келiп, мемлекеттiң ұлттық қауiпсiздiгiне қауiп тудырады. Бұл процестi тез арада тоқтатудың ең негiзгi жолы жердi тиiмдi пайдалану. Әсiресе бұл қазіргi шаруашылық жағдайында, яғни, өнеркәсiптiк ресурстардың жетiспеушiлiгi мен топырақтың өнiмдiлiгi төмендеген уақытта маңызды. Шаруашылықтың және жердi пайдаланудың экономикалық механизмiнiң жоқтығы жер ресурстарының тапшылығы мен деградациясына алып келедi. Осыған байланысты жердi пайдаланудың ақысыз түрiнен ақылы түрiне өту арқылы жер ресурстарын тиiмдi пайдаланудың экономикалық негiзi жасалды. Жер қоры халқымыздың ең басты ұлттық байлығы, сондықтан оның құндылығы ақшалай бағаланып ұлттық байлықтың құрамында есептеледі. Жер иеленуге, пайдалануға, жалға беріледі, жер несиеге кепілдік болады, жер пайдаланушылардан салық, т.б. төлемдер алынады осының барлығының шамасын анықтау негізінде жердің құндылығы -- экономикалық бағалау жатады. Барлық табиғат байлықтар сияқты жерді экономикалық бағалау негізгі үш түрлі қызмет атқарады
1. Есептеу. Жер ұлттық байлық ретінде, аймақтардың, кәсіпорындардың, жеке жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың өндірістік-материалдық қоры ретінде есептеледі. Жер өндірістің, басқа да құрылымдардың, тұрғын үйлердің, т.б. орналасқан орны, шаруашылық орны ретінде де есепке алынады.
2. Жер қорын тиімді пайдалануға экономикалық ынталандыру үшін оның бағасы болуы керек және сол арқылы нарықтық қарым-қатынасқа қосылады. 3. Жер бөлімшелерінің сапалық қасиеттері -- өнімділігі, орналасу тиімділігі әр түрлі. Құнарлы, тиімді жерлер жеткіліксіз, сондықтан өнімділігі, тиімділігі төмен жерлер де пайдаланылады және жұмсалған еңбектеріне қарамай жақсы (тиімді) пайдаланушылар қосымша пайда табады. Тиімділігіне байланысты әр түрлі жер бөлімшелері әр түрлі бағаланып жер пайдаланушыларға біркелкі жағдай туғызылады. Нәтижесінен тиімділігі төмен, бірақ халық шаруашылық тұрғыдан қажетті жерлерді пайдалануға ынталантырылады. Жер қорын экономикалық бағалаудың барлық қызметтері бір-бірімен тығыз байланысты, жалпы жерді қорғауға, тиімді пайдалануға қызмет етеді. Жалпы, облыстағы жер қорын топырақ пен климаттық және басқада шаруашылық жағдайларына байланысты үш табиғи-экономикалық ауданға бөліп қарастыруға болады. Бірінші зонаға (оңтүстік) екі әкімшіліктік аудан (Жаңақорған және Шиелі), екінші (орталық) зонаға төрт әкімшіліктік аудан (Жалағаш, Қармақшы, Сырдария және Қызылорда қаласы), ал үшінші зонаға (солтүстік) екі әкімшіліктік аудан (Арал және Қазалы) кіреді.
Облыстың күріш шаруашылығына мамандануына байланысты, топырақ пен климат ерекшелігіне және басқада жағдайларды ескере отырып табиғи суармалы егістік жерлерді үш табиғи сілемге бөліп қарастыруға болады: Жаңақорған-Шиелі, Қызылорда және Қазалы-Арал. Соңғы жылдары Арал ауданындағы ауыл шаруашылықты аудандарда шағын күрішті алқаптар қалыптаса бастады. Бұл сілемдердегі негізгі мәдени өсімдік -- күріш бұрынғы инженерлік-дайын жерлерді өзіне сәйкес келетін мәдени өсімдікпен бірге егіледі. Облыстағы жалпы жер қорының 9193,0 мың га немесе 74,0 % жер көлемі суландырылатын жайылымдық жер. Осы уақытта бос жерлердің көлемі -129,8 мың га ұлғайған. Бұл негізінен, ауыл шаруашылығының финанстық жағдайының нашарлауынан, минералдық және органикалық тыңайтқыштардың жетіспеушілігінен, тұқымның жетіспеуінен, сонымен қатар, тозығы жеткен материалдық-техникалық базаға байланысты. Облыс аумағындағы табиғи-экономикалық жағдайдың әр түрлі болуы, ауыл шаруашылықтық өндірісті орналастыруға мамандануға байланысты Арал маңында ауыл шаруашылығының дамуының өзгеше түрі қалыптасты (әр түрлі мамандыққа маманданған, әрі өзі сатып алып өзін-өзі қаржыландыру тәрізді түрі). Солтүстік зонада соңғы жылдары суландыратын судың жетіспеуінен күріш пен басқа да мәдени өсімдіктерді өсіретін егістіктің көлемі азайған. Әйтсе де, елді мекендердің бір-бірінен қашық орналасқандығы мал шаруашылығын дамытуға қолайлы болып отыр. Әсіресе, оның ішінен ірі жүнді қой, түйе және жылқы шаруашылығын дамытуға ыңғайлы. Оңтүстік зонада температураның қолайлығына байланысты шаруашылыққа жайлы, әсіресе көкөніс-бақша, жеміс-жидек, майлы және техникалық мәдени дақылдар мен жүзім өсіруге қолайлы. Сондықтан соңғы жылдары мұнда негізгі мәдени өсімдік күрішпен бірге мақта және т. б. өсіруді дамытуда. Орталық зонада шаруашылықты дамытуға қолайлы болғандықтан мұнда күріш және күріш тұқымдасына жататын басқа да мәдени өсімдіктер, дәнді, майлы, бау-бақша, жеміс-жидек егілуде. Кез-келген жер қоры құнарлылығымен ерекшеленеді. Қызылорда облысына тән климат, өсімдіктер дүниесі, гидрологиясы мен гидрогеологиясы негізінде қалыптасқан топырақ жамылғысы жер ресурстарының сапалық жағдайына ерекше ықпал жасайды. Осыны негізге ала отырып, облыс аумағындағы топырақтарды екі үлкен топқа бөлуге болады: - суармалы егіншілік дамыған атыраулық ылғалды топырақтар; - шөлейт бөлігінде ескі заманнан қалған суармалы егіншіліктің ізі бар және мал жайылымына пайдаланылатын құрғақ топырақтар.
Топырақтың құнарлығының өзгеруіне адамдар әрекеті де әсер етеді. Ғылыми тұрғыдан әрекет жасаса, топырақ құнарлығын арттырады, ал жауапсыздықпен қарайтын болса, топырақ құнарлылығын төмендетеді немесе жойып жібереді. Топырақ құнарлылығын, жерді пайдалану тиімділігін арттыру жөніндегі негізгі агрономиялық, агротехникалық, агромелиоративтік, ұйымдастырушылық шаралар мыналар:
1. Топырақты эрозиядан (азудан) қорғау. Эрозияның негізгі үш түрі бар: жел, су және техникалық. Тегіс емес, тақыр жерлерде жауын-шашын топырақтың құнарлы қабатын жуып кетеді. Ормансыз ашық жерлер, әсіресе өнімділігі құртылған (жыртылған) жерлер жел эрозиясына ұшырайды, топырақтың құнарлы қабатын жел ұшырып кетеді. Жерді ауыр техникамен өңдеу, жылма-жыл бір дақылды егу, техниканың жолсыз жерлермен жүруі топырақ эрозиясын күшейтеді. Шөл және шөлейт аймақтарда маусымдық пайдалану тәртібін сақтамай шамадан тыс мал жаю, техникалардың жүруі өсімдіктердің, әсіресе құнды өсімдіктердің жойылуын тудырып отыр. Беті ашылған топырақ жел, күн, су эрозиясына ұшырайды. Бұл қауіптен қорғанудың басты жолы тоғайлар өсіру, суландыру, реттеп пайдалану.
2. Топырақты сортаңданудан (тұзданудан) қорғау. Топырақтың тұздануы жауын-шашын мөлшері буланатын ылғалдан аз болғанда болды. Егістікті көп жыл бойы көлдетіп суғару топырақтың тұздануын тудырады. Жаңбыр суының жер бетіне көлкіп жатып булануы жерді сортаңдандырады. Егістікті, жайылымды суғарудың озық тиімді әдістерін қолдану топырақты сортаңданудан сақтайды.
3. Топырақты құм басудан қорғау жолдары -- ағаш (сексеуіл, жыңғыл), бұталар отырғызу, көп жылдық шөптер егу.
4. Жерді батпақтанудан қорғау үшін гидромелиоративтік жұмыстар жүргізу, суғару жүйелерін жетілдіру қажет болады.
5. Топырақтағы қоректік заттарды сақтау үшін мелиоративтік жұмыстар, сортаң жерлерді әкпен, гипспен өңдеу, арнаулы әдіспен жырту, тыңайтқыш беру, мал жаюды ретеу, т.б. агрономиялық жұмыстар жүргізіледі.
6. Топырақты уланудан қорғау -- пестицид, гербицид, тыңайтқыштар қолдану мөлшерін реттеу, өндіріс, тұрмыс қалдықтарынан қорғау, санитарлық сауықтыру шаралары болып табылады.
7. Құрылыс, жол салу, жер қойнауын барлау, пайдалы қазбаларды өндіру, қалдықтарды орналастыру нәтижесінде бүлінген жерлерді қалпына келтіру (рекультивация) республикамыздың жер қойнауын едәуір жақсартады.
8. Егістік құнарлы жерлердің ауыл шаруашылық айналымнан шығарылуын болдырмау шаралары заңдастыруды талап етеді. Соңғы жылдары әр түрлі құрылысқа, саяжайға, жолдарға, сауда орындарына егістікке қолайлы, құнарлы тегіс жерлерді, ормандарды бөлу кең етек жайып келеді. Оны заңдастырып тоқтату қажет-ақ.
Аталған жұмыстар арнаулы ғылымдар саласындағы жетістіктерге сүйеніп жүргізіледі. Сонымен қатар бұлар экономикалық шаралар болып табылады. Өйткені жұмсалатын қаржы, материалдық шығындарды есептен, шаралардың экономикалық тиімділігін анықтау қажет. Жерді қорғау, тиімді пайдалану шараларын жүзеге асыру үшін экономикалық есептеулер, бағалаулар жүргізіледі. Жердің құнарлығын бағалау, қалпына келтіру, қорғау, жақсарту шығындарын анықтау, жерді нарықтық қарым-қатынасқа қосу, т.б. экономикалық есептеулерді, бағалауды талап етеді .
Қорыта айтқанда, жер өндiрiс қорының көзi, әрi өндiрiстi орналастыру ортасы ретiнде өндiрiстiң барлық саласына қатысты. Өндiрiстiң даму қарқыны артқан сайын жер байлығын, жер қорын пайдалану мөлшерi де өсiп келедi. Соған байланысты, жер ресурсының тиiмдi қорының сапасының төмендеуi қоғамның өндiрiске жұмсалатын шығынының артуына керi әсер етуде. Жер қоры сапасының төмендеуiнен туындайтын өндiрiс тиiмдiлiгiне керi әсердi ғылыми техникалық жетiстiктер нәтижесi де жоя алмай отыр. Сондықтан жер қорын үнемдi, тиiмдi пайдалану кезек күттiрмей шешiмiн табуы тиiс мәселеге айналып отыр. Оны шешу үшiн жердi тиiмдi пайдаланудың қазіргi экономикалық механизмге сай жаңа экономикалық жағдайларды ұйымдастыру керек және осындай комплекстi жолдардың iшiнен ең тиiмдiсiн, ең қолайлысын, нақтысын таңдап алуымыз қажет.
Қырыққабаттың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
Бақша қырыққабаты (лат. Brássica olerácea) - екі жылдық өсімдік, ауылшаруашылық дақылдары; қырыққабат тұқымдасының (лат. Brassica) қырыққабат тұқымдасы (крест). Ботаникалық сипаттама Сабағы биік, жапырақты. Жапырақтары жалтыр, сұр немесе көкшіл-жасыл. Төменгі жапырақтары өте ірі, ет тәрізді, лир тәрізді бөлшектелген, жақын, көрнекті тамырлары бар, петиолат, базальды розетканы құрайды, бір-біріне тығыз жабысады, сабақтың айналасында қырыққабат басы түзіледі (сабақтар). Жоғарғы жапырақтары отырықшы, ұзынша тәрізді. Сабақтың жапырақтары азды-көпті сабақты қаптайды. Гүлдер көп гүлді раушан гүлінде үлкен. Сепальдар, стамен сияқты, тік тұрады. Corolla ақшыл сары, сирек ақ. Бүршіктер өте үлкен, ұзындығы 10 см-ге дейін, қабылдамайды. Мұрын жуан, доғал, қысқа, 4-6 мм, сирек 15 мм ұзын. Тұқымдар үлкен, қара-қоңыр, ұзындығы 2 мм-ге жуық, шар тәрізді, әлсіз жасуша.
Екі жылдық шөп. Бағалы көкөніс және жемшөп дақылы ретінде ол барлық континенттерде, оның ішінде тропикалық елдерде кеңінен өсіріледі. Ол пайдалы емдік қасиеттерге ие - антижаралық, қабынуға қарсы, қақырық түсіретін, антигельминтикалық және т.б.Гүл формуласы Қырыққабат гүлінің формуласы: * Ch2 + 2L4T2 + 4P (2).
Таралуы және тіршілік ету ортасы
Қырыққабаттың жабайы туысы әлі анықталған жоқ. А.Декандол Оңтүстік Англия мен Ирландия, Францияның солтүстік-батысы, Гелиголанд, Дания жағалауында және Ницца, Генуя және Лукканың жанында Жерорта теңізінің солтүстік жағалауларында өседі деп сенген. Э.Н.Синскаяның айтуы бойынша қырыққабаттың шығу тегі мен таралуы - Жерорта теңізі аймағы (теңіз жағалауы бойында).Грузин ғалымы Г.Жапаридзе қырыққабаттың жерорта теңізі жағалауында емес, Грузияның Колхида ойпатында, деп санайды, өйткені дәл осы жерлерде сирек кездесетін қырыққабат тәрізді өсімдіктер кездеседі, олар кежера деп аталады.
Қырыққабат сорттары:
Ақ қырыққабат
Брюссель өскіндері
Колраби қырыққабаты
Савой қырыққабаты
Түрлі-түсті орамжапырақ
Орамжапырақ
Брокколи
Қырыққабат өсірудің интенсивтік технологиясы
Ауыспалы егіс. Көкөніс және көкөніс-жемдік ауыспалы егістерде ақ қырыққабат қияр, пияз, қызанақ, бұршақ, ас тамыры дақылдарына, көпжылдық шөптер қабатына салынады. Оны бастапқы орнына қайтаруға немесе басқа қырыққабат дақылдарынан кейін 3-4 жасқа дейін орналастыруға болмайды. Черноземді емес аймақтың орташа маусымдық сорттары жасыл дақылдардан кейін (салат, шалғам және т.б.) қайталанатын дақылдарда өсіріледі, олар алқапты ерте босатады, бұл көкөніс өндірісін арттыру мен жерді пайдалану тиімділігін арттырудың маңызды резерві болып табылады. Топырақты өңдеу және тыңайтқыш. Ерте көкөніс дақылдарын жинағаннан кейін, күзгі өңдеу пиллингтен басталады. Пиллингтен кейін 2-3 аптадан кейін, арамшөптер өсіп тұрған кезде, топырақ 25-27 см тереңдікке дейін скумбриямен соқамен сүдігерге себіледі.кеш дақылдардың астындағы жерлер жойылмайды. Су басқан алқаптарда олар көктемгі жыртумен немесе көктемгі тазартумен шектеледі. Міндетті агротехникалық іс -- шара-өрістің бетін тегістегіштермен немесе ұзын базалы жоспарлаушылармен күзде тазартылғаннан кейін екі бағытта тегістеу. Көктемде Сүндет егіліп, отырғызар алдында қопсытқышпен 10-12 см тереңдікке қопсытып, бір уақытта тырмалау керек.Төмен батпақты жерлерде жоталар мен жоталар жасалады. Елдің солтүстік-батыс аймақтарында олар күзде немесе көктемде кесіледі. Ерте қырыққабат астында көктемгі фрезерлік өңдеу тиімді. Сонымен қатар, өсімдіктердің өсуі мен дамуы жеделдейді, қырыққабаттың ерте дақылдарының өнімділігі 25-35% - ға артады. Органикалық тыңайтқыштар (көң, шымтезек компосттары) Чернозем емес аймақта құнарсыз топырақтарда қырыққабат астына 60-80 тга, орташа құнарлы топырақта -- 40-60 тга, құнарлы топырақта -- 30-40 тга енгізіледі. 8). Ресей Федерациясының еуропалық бөлігінің черноземаларында қырыққабат үшін әр гектарға 20-30 тонна көң, 60 кг азот, 60-90 кг фосфор және 90-120 кг калий қосу ұсынылады. Ресей Федерациясының Чернозем емес аймағында топырақты жүйелі түрде әктеу қажет. Әк дозалары топырақтың қышқылдығы мен механикалық құрамын ескере отырып белгіленеді. Олар 2-ден 12 тга-ға дейін өзгереді. топырақтың қышқылдығына байланысты әк енгізуден түсімнің өсуі 3-7 тга құрайды. Көшеттер отырғызу. Мәдениеттің пайдалылығы егіннің мөлшеріне ғана емес, сонымен қатар оны алу мерзіміне де байланысты. Бұл әсіресе ерте қырыққабат үшін өте маңызды. Ресей Федерациясының Чернозем емес аймағында ерте сорттар дәнді дақылдарды себудің басталуымен бір уақытта отырғызылады (сәуір айының соңы -- мамырдың бірінші онкүндігі), еліміздің оңтүстік аймақтарында -- 3-4 апта бұрын. Чернозем емес аймақтағы қырыққабаттың кеш сорттары 15-20 мамырға дейін отырғызылады. Оңтүстік аудандарда қырыққабаттың орта және кеш сорттарын отырғызу мерзімі өнімнің мақсатына байланысты реттеледі. Отырғызу тығыздығы сорттық сипаттамалармен, топырақтың құнарлылығымен және ауылшаруашылық технологиясының деңгейімен анықталады. Ресей Федерациясының Чернозем емес аймағында өсімдіктер арасындағы жолдарда 70 см қашықтықта ерте пісетін және орта ерте сорттар үшін 30-35 см (41-50 мыңга), орта пісетін -- 40-45 см (32-34 мыңга), орта кеш және кеш пісетін -- 50-60 см (22-30 мыңга) қашықтық белгіленеді. Елдің орталық және оңтүстік аймақтарында жоғары құнарлы топырақта суару кезінде қырыққабат 70x25 -- 30 см, орта және орта кеш -- 70x35 -- 40 см, кеш -- 70x50 см схемаға сәйкес отырғызылады. Көшеттер отырғызу машиналарымен отырғызылады. Машиналар бороздардың ашылуын, суаруды, өсімдіктерді отырғызуды және қысуды қамтамасыз етеді. Жеңіл бұралу кезінде дұрыс отырғызылған көшеттерді топырақтан шығаруға болмайды. "Жүрек" (апикальды бүйрек) топырақ бетінен 2-3 см жоғары болуы керек. Өлгендердің орнына өсімдіктерді отырғызбау үшін, жергілікті жағдайларда қабылданғанға қарағанда біршама үлкен тығыздық орнатылады. Күтім. Вегетациялық кезеңде арамшөптермен күресу және топырақты борпылдақ күйде ұстау және 1-2 төбе жасау үшін жолдар арасында 3-4 қопсыту жүргізіледі. Салалық Ережеге сәйкес жыл сайынғы екіжақты арамшөптермен күресу үшін гербицидтер.Қырыққабат көп суды тұтынады, сондықтан жүйелі суару топырақтың белсенді қабатында 80% НВ -- дан төмен емес ылғалдылықты бірінші жартысында 0-30 см және вегетациялық кезеңнің екінші жартысында 0-50 см сақтайды. Вегетациялық кезеңнің екінші жартысында сақтау кезінде (бастардың пайда болуы және өсуі) кеш сорттарды өсіру кезінде топырақ ылғалдылығы НВ-дан 70% - ға дейін төмендейді, ал егін жинауға 20-30 күн қалғанда суару тоқтатылады. Суару мерзімі мен саны, суару нормалары топырақ-климаттық және ауа-райы жағдайларына, өсімдіктердің жай-күйіне және суару әдісіне байланысты.Жақсы өмір сүру үшін көшеттер суарумен отырғызылады, ал отырғызғаннан кейін олар 150-300 м3га отырғызудан кейін суару береді. Кейіннен қырыққабат 4-6 рет, Орта және кеш -- 6-12 рет суарылады. Сонымен қатар, бұл дақыл бастардың қарқынды өсу кезеңінде ылғалдың ең көп мөлшерін тұтынатындығын ескеріңіз. Вегетация кезеңінің басында суару нормалары 150-300 м3 га құрайды; өсімдіктердің тамыр жүйесін тереңдете отырып, олар 350-500 м3га дейін артады. жер асты суларының жоғары деңгейі (0,8 -- 1 м) болған кезде суару нормалары 300-350 м3га аспауы керек. Вегетация кезеңінде қырыққабат 1-2 рет қоректенеді. Құрғақ минералды тыңайтқыштар культиватормен-өсімдік қоректендіргішпен қолданылады. Көбінесе тыңайтқыш суару спринклерімен біріктіріледі, бұл еңбек шығындарын азайтады. Чернозем емес аймақта алғашқы тамақтандыру кезінде (отырғызудан 10-15 күн өткен соң) әр гектарға 15-25 кг азот, 15-20 кг фосфор және 15-20 кг калий беру ұсынылады, екіншісінде (жапырақтардың өсуі немесе бастың пайда болуы кезінде) -- 20-30 кг азот, 20-25 кг фосфор және 20-30 кг калий. Сұйық түрінде тыңайтқыш қолданған кезде тыңайтқыш ерітіндісінің концентрациясы 1% - дан аспауы керек (10 литр суға 100 г тыңайтқыш). Егін жинау. Егінді қолмен жинауға дақылдарды өсіруге кететін жалпы еңбек шығындарының 60% - дан астамы тиесілі. Қолмен қырыққабат 3-4 дозада ауыр өткір пышақтар немесе балта көмегімен таңдалады. Тасымалдау кезінде қырыққабаттың бастарын зақымданудан және ластанудан қорғау үшін екі жасыл жабынды жапырақ қалдырыңыз. Тасымалдау үшін кочанов с алаңын автомашиналар қолданады платформа ЖБП. Қырыққабатты сату нүктелеріне өнімнің тұсаукесерін сақтау үшін жинау күні ерте жәшіктерде тасымалданады.Орташа және кеш сорттарды 3-5 ° C аяз басталмас бұрын бір сатыда жинайды, қолмен жинау кезінде, өнімді экспорттауға ыңғайлы болу үшін, алты қатардағы кесілген өсімдіктер батысқа бүктеледі, осылайша тасымалдау үшін жол босатылады. Қазіргі кезде отандық және шетелдік өндіріс комбайндарымен орташа және кеш сорттардағы ақ қырыққабатты механикаландырылған түрде жинауда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізілді. Тұқымсыз өсіру әдісі. Жақында қырыққабат өндірісінің индустриалды технологиясы аясында тұқымсыз әдіс кеңінен қолданылуда. Оның көмегімен көшет әдісімен салыстырғанда көшет өсіру мен отырғызуға кететін еңбек шығындары азаяды. Алайда тұқымдарды ашық жерге тікелей себу кезінде өсімдіктерді, әсіресе олардың өсуінің бастапқы кезеңінде зиянкестерден қорғаудың рөлі артады. Тұқымсыз тәсілмен орта маусымды, ал оңтүстігінде ашытуға арналған кеш пісетін сорттар гумустың құрамы мол, көктемде тез құрғайтын егістік қабатымен өсіріледі. Топырақ дайындау жаздың екінші жартысынан басталады. Күзгі жыртудан кейін 1-2 культивация жүргізіп, жартылай тыңайған күйінде өсіріледі. Көктемде егуден 2 апта бұрын негізгі азотты тыңайтқыштар енгізіліп, күзде жыртылған топырақ тырмаланады. Екінші рет (тырмалаумен өңдеу) топырақты тұқым себер алдында өңдейді, бір уақытта топырақты қопсытқанда, өнген арамшөптер жойылады. Содан кейін өріс ширатылады. Орталық Чернозем аймағында кеш пісетін сорттар сәуірдің екінші жартысында, одан кейін орташа пісетін сорттары себіледі (Қара емес Жер аймағында - мамырдың 2-ші онкүндігі). Тұқым себу тереңдігі 2,5-3 см.Көкөніс сепкіштерімен себу, қатар аралықтары 70 см.Тұқым себу жылдамдығы 2-2,5 кг га. Өсімдіктер өсіп келе жатқанда, олар бір-бірінен 40-55 см қашықтықта қалып, жұқарады. Жаз бойы қатар аралықтары 3-4 рет босатылады. Гербицидтер қырыққабат дақылдарындағы арамшөптермен күресу үшін қолданылады. Вегетативті масса мен қырыққабат басының қарқынды өсуі белсенді топырақ қабатының ылғалдылығы 80% HB-тан төмен болмаған кезде болады. Суару жоғарғы тыңайтқышпен гидро тыңайтқышпен біріктіріледі. Өсімдіктің қарқынды өсу кезеңінде N30P20K30, бас баптау кезеңінде - N40K60 өндіріледі.Көшеттер бірінші кезекте крест тәрізді бүргеден және қырыққабат шыбын дернәсілінен қорғайды.
Қырыққабаттың зиянкестері
Қырыққабат ауруларының себептері зиянкестер болуы мүмкін, ең қауіптілері қатарына қырыққабат шоқтығы, қырыққабат жапырақшасы және көбелек, сондай-ақ крест тәрізді бүргелер мен басқа жәндіктер жатады.
Қырыққабат бүргесі
Ақбас қырыққабаты көкөніс дақылдарының негізгі түрлерінің бірі. Дақыл дардың кеңінен таралуына олардың бірқатар құнды шаруашылық ерекшеліктері ықпал етеді. Төмен калориясы мен жоғары өнімділігі бар қырыққабат дәрумендердің, ақуыз заттарының, фосфор қосындыларының, калидің, темірдің, мыстың, қанттың қайнар көзі болып табылады. Ол күнделікті тамақтанудың негізгі элементі ғана емес, сондай ақ шикі күйінде де диеталық тағамдарды дайындауға пайдаланады.
Алайда жыл сайын бұл дақыл вегетациялық кезеңде зиянкестердің әсерінен зақымдалады.
Ақбас гибридтері мен жәй пісетін қырыққабат сортының негізгі зиянкестері болып, қырыққабат бүргесі және қырыққабат күйе көбелегі есептеледі, олар жыл сайынғы егінге айтарлықтай қауіп төндіреді. Потенциалды қауіпті түрлері қырыққабат қандаласы мен қырыққабат ақ көбелегі болып табылады. Қырыққабат зиянкестерінің көпшілігінің дамуы арам шөптермен байланысты. Олар қоректену базасы болып табылады, әсіресе ерте көктемдік кезеңде, яғни бұл уақытта негізгі қоректенетін өсімдіктер болмайды.
Қырыққабат және шалқан ақ көбелегі, қырыққабат күйе көбелегі және басқалары көптеген гүлдейтін арам шөптерге қонады, бұл олардың тұқымдарының жоғарылауына әсер етеді.
Сонымен қатар, қырыққабат және шалқан ақ көбелегі қырыққабат күйе көбелегі сияқты дамуының алғашқы ұрпақтары негізінен арам шөптерде дамиды. Аралық қоректену өсімдіктері ретіндегі арам шөптердің қырыққабат тілләсі үшін де маңызы бар. А.К. Мордвилканың мәліметі бойынша, қырыққабат тілләсінің үйреншікті қоректенетін өсімдіктері болады және олар оны көп жағдайда басқамен ауыстырмайды. Бұл мәліметті В.А.Мамонтованың да зерттеулері растайды, яғни ұрпақтары айтарлықтай дамыған өсімдік түрлеріне қонғанды қалайды екен.
Осылайша, арам шөптер зиянкестерге кең көлемдегі қосымша энергетикалық ресурстарды қалыптастырады, сондықтан оларды жою керек. Зиянкестердің санын азайту үшін өрістегі дақлдарды ауыстырып отыру қажет, яғни өсімдік айналымы жүзеге асу керек.
Жәндіктердің зияндарын тоқтатудың рационды жолдарын негіздеу және өсімдіктерді қорғау шығындарын жоспарлау үшін зиянкестердің санының өсу динамикасын, олардың таралуы мен зияндылығын білу керек. Өсімдіктерді қорғауға жұмсалатын шығындардың тиімділігі зиянды фаунаның қалыптасу және даму, оның көрші ортамен өзара қарым‐қатынас жасау заңдылықтарын, жылудың таралу және көбею динамикасын реттейтін факторларды, сондай‐ақ олардың зиянға ұшырайтын дақылмен өзара байланысын жан‐жақты зерттеу деңгейіне байланысты болады.
Зиянкес жәндіктердің даму заңдылықтары, көбеюі және зияндық дәрежесі айтарлықтай деңгейде ортадағы климаттық факторларға байланысты болады. Осыған байланысты ақбас қырыққабат өсімдігінде өмір сүретін зиянкестер түрлерінің дамуы мен көбеюі үшін ауа‐райы жағдайының маңыздылығын талдау, бағалау, олардың мінез‐құлқы мен ортадағы гидротермиялық жағдайдың аралығы байласынты, олардың санының өзгеру себептерін анықтау қажеттіліктері туындайды.
Тірі организмдердің таралуы мен даму қарқынын реттейтін негізгі климаттық факторлар‐жарық, жылу және ылғалдылық болып табылады. Олар жәндіктердің ағзасындағы барлық алмасу процестерінің интенсивтілігін, олардың мінез‐құлқының ерекшеліктерін, даму жылдамдықтарын, өмір сүру ұзақтығын, тұқымдылығымен өміршеңдігін анықтайды.
Басқа климаттық факторлар (жел, қысым, атмосфералық электр қуаты және т.б.)белгілі бір мөлшерде жәндіктердің әрекетін түзетіп қана қояды, тек экстрималды жағдайда ғана жеке рөл атқарады.
Климаттың басты факторларының бірі ретінде ғалымдардың басым көпшілігі жылуды атайды, шындығында оны тіршілік ету шекарасын анықтайтын негізгі элемент ретінде мойындау керек. Жәндіктер жануарлардың пойкилотерімді тобына жатады. Олардың ағзасында барлық биохимиялық және физиологиялық процестер жылудың деңгейіне, күн энергиясының берілуі мен қабылдануына байланысты. 3 Жәндіктердің тіршілігінің температураға тәуелділігі олардың белсенділігінің өзгеруінен байқалады.
Жәндіктердің әрбір түрі үшін дамудың әртүрлі фазаларында олардың активтілігіне немесе пассивтілігіне ықпал ететін температуралық жағдайлардың белгілі бір оптималды шекарасы болады. Олар жәндіктердің тарихи дамуы мен олардың қоршаған ортамен өзара әрекетінің нәтижесінде қалыптасады.
Едәуір тез дамуды, өнімнің азаюын, жыныстық белсенділікті арттыруды қамтамасыз ететін температура оптимум зонасын қалыптастырады. Жәндіктердің өмір сүруінің температуралық шекарасы ⁺30-дан ⁺50-ге дейін, ал дамуы үшін оптималды температура көрсеткіші ‐1‐ден ⁺44С‐ға дейінгі шамада болуы керек. Мысалы, қырыққабат ақ көбелегі эмбрионының дамуының ең төмеңгі шегі ⁺9С, дернісілі үшін ⁺7С, қуыршақтары үшін ⁺8С, имагосы ⁺16с, генерацияның дамуы үшін орташа алғанда ⁺9С.
Зиянкестердің бірінші ұрпағы үшін дамуға ыңғайлы оптималды температура ⁺23С. Қырыққабат ақ көбелегінің дернәсілінің дамуына температураның әсерін Ю. Коршунов зерттеген. Дернәсіл дамуның 9.5 күнде аяқталуы үшін температураның ең жоғарғы көрсеткіші ⁺27‐⁺28С‐ны құрауы керек. Т.Г. Билованың бақылау нәтижелері көрсеткендей қырыққабат ақ көбелегігің дернәсілінің дамуы 26күнге дейін созылуы мүмкін.
Т.А. Попова атап өткендей қырыққабат қоңыр көбелектерінің ұшып шығуы үшін орташа тәуліктің температура ⁺14С‐ға сәйкес келуі керек, дамуы ең төмеңгі деңгейі ⁺10С‐да болса, тиімді температураның жиындық көрсеткіші 233‐283С аралығы. Зиянкестер үшін эмбрионалдық дамудың ең төмеңгі температурасы ⁺10С, оптималды температура ⁺16С, дернәсілдің дамуы үшін ⁺9 және ⁺16‐⁺30С, сәйкесінше қуыршақ үшін ⁺10 және ⁺19‐⁺21С. Генерацияның дамуының ең төмеңгі шегі ⁺9.5С.
А.С. Данилевскийдің айтуынша, диапаузадағы қырыққабат қоңыр көбелегінің қуыршақтары айтарлықтай деңгейде суыққа төзімді болады. Зертханалық жағдайда олар ‐19С дейіңгі суыққа шыдай алады. Ал табиғи жағдайда оданда жоғары болады екен. Э.Р. Клечковскиймен басқада зерттеушілер анықтағандай, төмеңгі температураның ұзақ әсер ету нәтижесінде алмасу процестері бұзылады және кейде көбелектердің баяу, сондай‐ақ кем дауына әкеліп соғады. Суық пен жылудың алмасуы, зиянкестердің суыққа төзімділігін күшейтеді.
Г.В.Долидзенің мәліметтері бойынша, қырыққабат қоңыр көбелегінің тіршілік белсенділігі жоғарылау үшін температура ⁺16 мен ⁺32С арасында болу керек, ⁺16С төмен температурада имаго ұйықтап қалады, ал ⁺9С температурада бірнеше күн ішінде ліп қалады екен. Сондай‐ақ ⁺30С жоғары температура да көбелектің өлуіне әкеледі.
Қырыққабат қоңыр көбелегінің дернәсілдерінің өмір сүру ұзақтығы ⁺21С‐да 25күн, ал ⁺12С‐да 39күн. Әдеби қайнар көздерге сүйенсек, қырыққабат қоңыр көбелегінің дернәсілдерінің даму ұзақтығы әртүрлі. Ал Н.Н. Богданова‐Катькованың бақылаулары бойынша, дернәсілдің фазасы ⁺13‐⁺25С температурада 42‐49 күнді құрайды, бірақ жағымсыз жағдайдың өзінде 58‐60 күнге дейін де созылуы мүмкін.
П.И. Леонтянның зертханалық тәжірибесінің негізінде анықтағандай, қуыршақтың даму ұзақтығы температураға тікелей байланысты. ⁺23С температурада бірқатар қуыршақтар 16 күн дамиды, ал басым көпшілігі 19 күнде дамуын аяқтайды екен. ⁺18С температурада бұл фаза 25 күнге созылып, 27‐28 күнде көбелектер жаппай ұшып кеткен.
Қырыққабат күйе көбелегіне төмеңгі температура кері әсер етеді. Л. А. Степанованың пікірінше, температура суытуының ораташа көрсеткіші көбелектер үшін +9,6С, қуыршақтар үшін +8,8С құрайды. Н.П. Белекованың пікірінше, зиянкестердің бір ұрпағының дамуының төмеңгі шегі +7,9С. Алайда, Л.А.Степанова табиғаттағы дернәсілдің эмбрионалды дамуы температураның ен төменгі көрсеткіші +6,6С жүзеге асады, оптималды температурасы +13С - бұл жағдайда эмбрионның дамуы 6 күнде аяқталады деп тұжырымдайды.
Дернәсілдің дамуының төменгі шегі +7,7С. Бұл фазаның дамуының оптмалды температурасы +23С, мұнда дернәсілдер 15 күннен кейін қуыршаққа айналады. Мұндай көрсеткіштерде жаппай қуыршаққа айналу 22 күннен кейін жүзеге асады. +17С температурада дернәсілдердің даму ұзақтығы орташа 28 күнді құрайды.
Қырыққабат күйе көбелегінің қуыршақтарының да дамуы температураға байланысты. Л.П.Бергердің тәжірибесінде қырыққабат күйе көбелегі қуыршақтарының фазасының ұзақтығы 8- 20 күнді құраған, +16-дан +26С-ға дейінгі температурада орташа 14 күнді құраған. Қуыршақтың дамуының төменгі шегі +9С. Көктемгі және күзгі ауаның температурасы +14С-дан аспаса қуыршақтардың дамуы 19 күнде аяқталады.
Қуыршақтардың жыныстық жетілуі үшін қоршаған ортадағы температураның маңызы ерекше. Қырыққабат ақ көбелегінің жыныстық жетілуі үшін оптималды жағдай +21-+27С 4 температура болып табылады. Температураның 7-12С-қа төмендеуі жұмыртқа тастауды 9 күнге кідіртеді. И.В.Кожанчиков атап көрсеткендей, +16С-дан төмен және +33,7С-дан жоғары температурада жұмыртқа тастау жүрмейді. Эмбрионалдық даму үшін температураның маңыздылығы жоғары емес. +10-нан +32,4С-ға дейінгі температурада ол 5 күннен 40 күнге дейін созылады.
Ақ бас қырыққабаттың зиянкестерін дақылдарға зияндылық кезеңдеріне қарай екі топқа бөлуге болады. Бірінші топ - бұл ерте зиянкестер: қырыққабат бүргелері мен қандалалары, олар өрістерде отырғызылған көшеттердегі қырыққабаттарға алғашқы өмір сүру кезеңдерінде зиян келтіреді. Жапырақтардың тарамдары қалыптасып басталған фазада өсімдіктерге қырыққабат күйе көбелегінің дернәсілдерінің бірінші ұрпақтары зиян келтіреді. Бұл әсіресе қыстан кейін зиянкестердің ерте ұшып шығатын жылдарында айқын байқалады, мұндай көрініс 2007 жылы болған. Зиянкестердің екінші тобы қырыққабаттарға кейінгі мерзімде зиян келтіреді, бұл жапырақ кеміргіш дернәсілдер: қырыққабат күйе көбелегінің келесі ұрпағы, шалқан көбелегі, содан кейін қырыққабат ақ көбелегі, қырыққабат қоңыр көбелегі. Жапырақ кеміруші дернәсілдердің ішінде қырыққабат күйе көбелегі мен қырыққабат ақ көбелігінің дернәсілдерінің қауіптілігі жоғары.
Қырыққабат ақ көбелегінің көбелегі едәуір ірі болады: қанаттарын жайғанда аталықтары 55 мм дейін, аналықтары 60 мм дейін. Оның қанаттары ақ түсті; алдыңғы қанаттарының ұшында, артқы қанаттарының алдыңғы шетінде қара түсті жұғын болады. Сонымен қатар аналықтарының алдыңғы қанаттарында екі дөңгеленген дақ болады. Жұмыртқалары сары, шөлмек түрдес нысанда, биіктігі шамамен 1,25 мм, үстіңгі беті ұзынша қабырғалармен жабылған. Дернәсілдер көлденең жолдарға топтастырылған қою күрең нүктелері мен дақтары бар сұр-жасыл түстес болады. Денесінің жанындағы жолдар сары, ал арқа бойымен едәуір ақшыл сызықша орналасқан. Үлкен дернәсілдердің ұзындығы 40 мм дейін болады. Жас дернәсілдердің басы қара түсті, ал үлкендерінің басы едәуір ақшыл дақтарымен жабылған болады. Қуыршақ бұрыш нысанды, жасыл-сары түсті, арқасында және жанында қара нүктелер болады. Қырыққабат ақ көбелегі - қырыққабаттың кәдімгі зиянкесі.
Қырыққабат ақ көбелегі ағаштардың діңінде, бұталардың арасында, ғимараттардың жарларында, қақпаларда және т.с.с қуыршақ күйінде қыстап шығады. Көбеклектер көктемде ұшып шығады, оңтүстік өңірлерде сәуір-мамыр айларында. Көбеклектер күндіз ұшады, әртүрлі өсімдіктердің гүлдерінің шырындарымен қоректенеді. Қырыққабаттық көбелектер үлкен тобы ғимараттарға, құрылыстарға, ағаштарға жақын жерлерде және шағын бау-бақшалар орналасқан желден қорғалған учаскелерді қонуға бейімделген. Қырыққабат ақ көбелегінің көбелектері ұшып шыққаннан кейін көп кешікпей қырыққабаттың және басқада дақылдық және арам өсімдіктердің жапырақтарының төменгі жағында жұмыртқа тастайды. Аналықтар жұмыртқаны тобымен 15-тен 200-ге дейінгі мөлшерде орналастырады. 6-13 күннен кейін жұмыртқалардан басы қара сарғыш бояудағы дернәсілдер дамиды.Жас дернәсілдер алғашқы уақытта бірге болады. Олар жапырақтың астыңғы жұмсақ жерін жалайды, үстіңгі қабығына тиіспейді. Кейін дернәсілдер өсімдіктердің барлық жеріне шығып, шеткі жерлерінен бастап жапырақпен қоректенеді. Үлкен дернәсілдер көбіне жапырақтың үстіңгі жағында орналасады және зияны күштірек болады, олардың ірі тамырларға тиіспейтін кездері сирек кездеседі. Дернәсілдер қырыққабатқа, тарнаға, шалғамға, шалқанға және т.б. крестгүлділерге зиян келтіреді, сондай-ақ бірқатар басқа тұқымдас өсімдіктерменде қоректену мүмкін, мысалы: резеда, настурция, каперса. Температураға байланысты дернәсілдердің даму сатысы 15 күннен 30 күнге дейін жалғасады, содан кейін олар қуыршаққа айналады. Қуыршақтану, жоғарыда айтып кеткендей, ағаштарда, қақпаларда, құрылыстардың жарларында және т.б. жүзеге асады, тек қырыққабаттың жапырақтарында сирек болады.
10-17 күннен кейін қуыршақтар көбелектердің жаңа ұрпағына айналады, олар жұмыртқаны шілденің аяғы мен тамыздың басында тастайды. Дернәсілдердің бірінші ұрнағымен күрес жүргізілмесе қырыққабақ зиянкестерінің екінші ұрпағы жаппай дамиды. Қырыққабат ақ көбелегінің географиялық таралуы климаттық жағдайларға байланысты шектеледі. Олардың солтүстікке жылжуына қыстағы төменгі температура кедергі болады, себебі қыстаушы қуыршақтар-20С температурада көп мөлшерде өледі. Сондықтан салқын қыстан кейін қырыққабат зиянкестері әдетте күрт азаяды.
Қырыққабат ақ көбелегінің дамуы үшін оптималды температура +20 мен +26С арасын құрайды. Өте жоғары температура (35-38С жоғары) дамуды тежейді немесе қырыққабат ақ көбелегінің өліміне әкеледі.
Күресу шаралары:
Агртоехникалық әдіс-топырақты терең жыртып, арамшөптерді құрту.
Химиялық әдіс: Ерте пісетін сорттарға жататын қырыққабатты тек халықтық әдістермен өңдеу ұсынылады, өйткені оларда адам үшін қауіпті заттар жоқ. Сонымен, аптасына бір рет бұталарға темекі немесе ағаш күлінің инфузиясын, сірке суының ерітіндісін немесе қызанақ шыңдарының отварын себу керек. Кешке шашыратыңыз және орташа маусымдық сорттар қырыққабатты арнайы химикаттармен де жасауға болады, мысалы: Актеллик, Каратэ, Актара, Децис немесе Банкол.
Биологиялық әдіс - паразит жәндіктер, сондай-ақ дернәсілдер мен қуыршақтардың саңырауқұлақтық және бактериалдық аурулары жоғары дәрежеде қырыққабат ақ көбелегінің көбеюіне кедергі болады және оларды жаппай жояды. Дернәсілдерді жоюда шабандоз-паразиттің маңызы зор. Ол жас дернәсілдердің денесінде жұмыртқа тайтайды, кейде бір дернәсілге бірнеше ондаған мөлшерде жұмыртқа тастайды. Дернәсілдің денесінде жұмыртқадан паразиттің құрты дамиды, ол дернәсілдің денесінің тінімен қоректеніп, оларды өлтіреді. Зақымданған дернәсілдер алғашқы уақытта қалыпты дамиды да, кейін әлсіреп, қозғалысы азайып, сарғыш түстенеді.
Шарықтау жасына жеткен паразиттің құрттары дернәсілдің терісін тесіп, сыртқа шығады және өліп қалған дернәсілдердің айналасына ұзындығы 4 мм жұмыртқа тектес нысанда тор құрып, сонда қуыршақтанады. Онда қуыршақтар үлкен шабандоз-жәндіктерге айналып ұшып шығады.
Зерттеулерде анықталғандай, кейбір жылдары шабандоздар қырыққабат ақ көбелегінің дернәсілдерінің 80-90 % зақымдаған. Сондықтан қырыққабат ақ көбелегімен күресті паразиттердің көмегімен ұйымдастыратын болса дернәсілдерді қолмен жинау кезінде әрі қарай табиғи жолдармен көбеюі үшін міндетті түрде шабандоздың пілләсін тастау керек немесе паразиттерді жинап алып дернәсілдермен көбірек зақымданған учаскелерге ауыстыру керек.
Қырыққабат бітесіБіте(лат. Brevicorynebrassicae)Теңқанаттылар отрядының бітелер тұқымдасына жататын жәндік.Партеногенез жолымен дамитын қанатсыз аналығының ұзындығы 1,9 - 2,3 мм, пішіні жұмыртқа тәріздес көк жасыл сұр түсті. Қанатты аналығының ұзындығы 2,15 мм, басы мен кеудесі қоңыр, құрсағы сарғыш көк. Орамжапырақтар тұқымдасы дақылдарын, әсіресе, қырыққабатты көп зақымдайды. Қырыққабат бітесінің көбіне жұмыртқасы ғана қыстап шығады, ал Кавказдың субтропиктік аудандарында, Орта Азияның кейбір жерлерінде аналығы мен дернәсілі қыстайды. Көктемде жұмыртқадан дернәсіл шығып, одан қанатсыз аналық қырыққабат бітесі жетеді. Бұлар орамжапырақты арамшөптерде, тұқымдық қырыққабаттарда тіршілік етеді. Күзде жыныстық ұрпақ - аналық және қанатты аталық Қырыққабат бітесі жетіледі. Ол екеуі бір-бірімен ұрықтанып, аналық Қырыққабат бітесі қырыққабат өзегіне не арамшөптерге 2 - 4 жұмыртқа салады. Қырыққабат бітесі қырыққабаттың шырын сөлінен қоректенеді, оның жапырақтарын бүрістіріп, өсуін тоқтады.
Күрес шаралары:
Агртоехникалық әдіс-топырақты терең жыртып, арамшөптерді құрту.
Қырыққабат аурулары
Барлық бақша дақылдары, соның ішінде қырыққабат, ауруға бейім. Оларды жұқтыруға қарсы профилактикалық іс-шараларды сатып алудан әлдеқайда жеңілірек. Оның үстіне, олардың кейбіреулері емделе алмайды.
Қырыққабаттың түтікше бактериозы.
Қоздырғышы Xanthomonas campestris Dows бактериясы. Крестгүлділердің мәдени және жабайы түрлерін залалдайды.
Қырыққабат өсіп дамудың барлық кезеңінде зақымданады. Ересек өсімдіктерде зақымдану жапырақ шеттерінің сарғаюынан басталады да, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зеренді ауданы Шағалалы ауылы Жоғары Агротехникалық колледжі
.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: "Өсімдіктерді қорғаудың кешенді шаралары"
Тақырыбы: "Қырыққабаттың дақылының қорғау шаралары"
Дайындаған: 41 АЗР тобының студенті Асылханқызы Жәудір
Тексерген: Нарбаева Райхан Темірбековна
2020 жылы
Тапсырма
Пән: Өсімдіктерді қорғаудың кешенді шаралары
Шәкірт: 41 АЗР тобының студенті Асылханқызы Жәудір
Мамандығы: 151200 "Агрономия"
Біліктілігі: 151203 3 "Өсімдік қорғау агрономы"
Тақырыбы: "Қырыққабат дақылының қорғау шаралары"
Зиянкестерден (қырықабат бүргесі,қырыққабат бітесі)
Ауруларынан (қырыққабат бактериозы,алтернариоз)
Арамшөптерінен (мысыққұйрық,жұлдыз шөп)
Мазмұны
I Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
II Негізгі бөлім
1. Қызылорда облысының топырақ-климат жағдайы ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Қырыққабаттың морфологиялық,биологиялық ерекшеліктері...8
1.2.Қырыққабат өсірудің интенсивтік технологиясы ... ... ... ... ... ... ..10
2. Қырыққабаттың зиянкестері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2.1.Қырыққабат бүргесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2.2.Қырыққабат бітесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3. Қырыққабаттың аурулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
3.1.Қырыққабатты бактериоз ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
3.2.Алтернариоз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
4. Қырыққабаттың арамшөптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
4.1.Мысыққұйрық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
4.2.Жұлдыз шөп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
5. Қырыққабатты қорғаудың кешенді шаралары ... ... ... ... ... ... ... ..22
5.1.Агротехникалық қорғау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
5.2.Химиялық қорғау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
5.3.Биологиялық қорғау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
5.4. Пестицидтерді (улы химикаттарды) сақтау, тасымалдау және
қолдану кезіндегі қауіпсіздік талаптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 30
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 37
V Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
Кіріспе
Ауыл шаруашылығы -- шаруашылық салаларының ішіндегі ең ежелгі және табиғат жағдайларына тікелей тәуелді саласы. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы -- неғұрлым көп тараған сала. Шындығында, дүниежүзінде халқы ауыл шаруашылығының түрлі салаларымен айналыспайтын бірде-бір ел жоқ. Ауыл шаруашылығының барлық жерге таралуы оның алуан түрлілігіне байланысты. Ғалымдар шамамен онын 50-ге жуық түрін бөліп көрсетеді. Қазіргі мәлімет бойынша дүниежүзінде бұл салада шамамен 1,3 млрд-тан астам адам еңбек етеді, оған ауыл шаруашылығындағы шаруа отбасыларын қосатын болса, онда ол көрсеткіш 2,6 млрд адамға жетеді. Еңбекке жарамды ер адамдардың ауыл шаруашылығындағы үлесіне сәйкес елдер индустриялы, постиндустриялы және аграрлы болып жіктеледі. Дүние жүзінде экономикалық белсенді халықтың (ЭБХ) 46%-ы осы салада еңбек етеді.
Астық және басқа ауыл шаруашылық өнімдері зиянкестерінің түр құрамымен танысу және оларға қарсы күресу шаралары. Зиянды бунақденелер мен кенелердің көптеген түрлері қоймадағы астықты және басқа да ауыл шаруашылық дақылдарының өнімдерін зақымдауға бейімделген. Бұл зиянкестер астық дәндерімен және олардан жасалған азық-түліктермен, сондай-ақ кептірілген жемістермен және көкөністермен қоректеніп, олардың санын кемітеді, экскременттерімен ластайды және тұқымдық материалдардың өнгіштік қасиетін төмендетеді. Зиянкестер қоймаға астық дәндерімен және басқа дақылдардың өнімдерімен бірге енеді, оларды кемірушілер мен құстар апаруы мүмкін. Бұрын табиғи жағдайларда тіршілік еткен және кемірушілердің іні мен құстардың ұясында өсімдік типті азық-түліктің қорымен қоректенген көптеген зиянкестер ұзақ уақытқа созылған тарихи процесстердің нәтижесінде бірте-бірте жабық орындарда мекендеуге бейімделіп, қарқынды түрде өсіп-өне бастаған. Бұған азық-түлік сақталатын қоймадағы ерекше жағдайлар, яғни күн сәулесінің жоқтығы, ауа ылғалдылығының жоғарылығы, температураның бірқалыпты болуы да едәуір мүмкіндік туғызған.
Дақылдардың зақымдану сипаты,оның салдарынан шығынның мөлшері тек қана өсімдіктердің зиянкестік әрекетіне ғана тәуелді емес,сонымен қатар сорт ерекшелігіне,агротехника дәрежесіне,егіннің орналасу тәртібіне және тағы басқа шараларға сәйкес өсімдіктің зиянкеске төзімділігіне де байланысты болады.Бұрынғы одақтас республикаларының ішінде Қазақстанның ұлан-байтақ жерінің табиғаты алуан түрлі екендігі белгілі.Алуан түрлі табиғат ерекшеліктеріне сай мұндағы өсімдік түрлері өте көп.Қазіргі кезде республиканың егістік жерлерінің көлемі барынша ұлғайып миллиондаған гектарға жетіп отыр.Осыншама ұлан-байтақ алқаптардан жыл сайын мол да тұрақты,әрі сапалы өнім алу үшін жергілікті жердің табиғи ерекшеліктеріне қарай жасалатын агротехникалық шаралар құрамында зиянды организдерге қарсы күрес шарасының да мәні зор.Республиканың кең байтақ жерінде тіршілік етіп,алуан түрлі өсімдіктермен қоректенетін ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін елеулі дәрежеде кемітетін зиянкестердің түрлері де көп-ақ.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын зиянды жәндіктерден ойдағыдай қорғаудың негізгі шарты - оларды бір-бірінен ажырата білу.Онан кейін олардың тіршілік әрекеттерін,яғни биологиялық және экологиялық ерекшеліктерін жете білу керек.Сонда ғана зиянкестерге қарсы күрес шараларын дер кезінде тиімді ұйымдастыруға мүмкіндік туады.
Мақсаты: курстық жұмыстың мақсаты қырыққабат туралы жалпы сипаттама беріп және оның ішінде пайда болу тарихын, сорттарына мағлұмат беру. Бұдан басқа қырыққабатты зақымдаушы организмдер туралы деректер келтіріп (зиянкестері, кеселдері, арамшөптері) және одан күресу жолдарын айқындау.
Қызылорда облысының топырақ-климат жағдайы
Жер ең негiзгi табиғат байлығы. Ол барлық тiршiлiк көзi, өмiр сүру ортасы. Қазір адамдар өздерiне керек қоректiк заттардың 88 %-н егiстiк жерлерден, 10 %-н ормандар мен жайылымдардан, 2 %-н теңiз бен мұхит суларынан алады. Сондықтанда, жер қорын қорғау және тиiмдi пайдалану ең негiзгi, ешқашанда маңызын жоймайтын өзектi мәселе. Өнеркәсiптiң дамуы, қалалардың, жолдардың, гидротехникалық құрылыстардың салынуы жердiң беткi қабатын бұзып, табиғи ландшафтардың өзгеруiне алып келедi. Өзгерген жерлер шаруашылық жағынан төмен бағаланып, қоршаған ортаны токсиндiк заттармен ластап, адам өмiрiнiң санитарлық-гигиеналық жағдайын төмендетедi. Жер қорының құрылымдық және сапалық жағдайының өзгерiсiн қарастыра отырып байқайтынымыз, олардың, әсіресе ауылшаруашылық мақсатындағы жерлердiң даму бағыты негативтi сипатта екендiгiн көре аламыз. Мұндай жағымсыз процестер жердiң ресурстық потенциалының қысқаруына, оның нәтижесiнде ауылшаруашылық өнiмдерiнiң төмендеуiне алып келiп, мемлекеттiң ұлттық қауiпсiздiгiне қауiп тудырады. Бұл процестi тез арада тоқтатудың ең негiзгi жолы жердi тиiмдi пайдалану. Әсiресе бұл қазіргi шаруашылық жағдайында, яғни, өнеркәсiптiк ресурстардың жетiспеушiлiгi мен топырақтың өнiмдiлiгi төмендеген уақытта маңызды. Шаруашылықтың және жердi пайдаланудың экономикалық механизмiнiң жоқтығы жер ресурстарының тапшылығы мен деградациясына алып келедi. Осыған байланысты жердi пайдаланудың ақысыз түрiнен ақылы түрiне өту арқылы жер ресурстарын тиiмдi пайдаланудың экономикалық негiзi жасалды. Жер қоры халқымыздың ең басты ұлттық байлығы, сондықтан оның құндылығы ақшалай бағаланып ұлттық байлықтың құрамында есептеледі. Жер иеленуге, пайдалануға, жалға беріледі, жер несиеге кепілдік болады, жер пайдаланушылардан салық, т.б. төлемдер алынады осының барлығының шамасын анықтау негізінде жердің құндылығы -- экономикалық бағалау жатады. Барлық табиғат байлықтар сияқты жерді экономикалық бағалау негізгі үш түрлі қызмет атқарады
1. Есептеу. Жер ұлттық байлық ретінде, аймақтардың, кәсіпорындардың, жеке жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың өндірістік-материалдық қоры ретінде есептеледі. Жер өндірістің, басқа да құрылымдардың, тұрғын үйлердің, т.б. орналасқан орны, шаруашылық орны ретінде де есепке алынады.
2. Жер қорын тиімді пайдалануға экономикалық ынталандыру үшін оның бағасы болуы керек және сол арқылы нарықтық қарым-қатынасқа қосылады. 3. Жер бөлімшелерінің сапалық қасиеттері -- өнімділігі, орналасу тиімділігі әр түрлі. Құнарлы, тиімді жерлер жеткіліксіз, сондықтан өнімділігі, тиімділігі төмен жерлер де пайдаланылады және жұмсалған еңбектеріне қарамай жақсы (тиімді) пайдаланушылар қосымша пайда табады. Тиімділігіне байланысты әр түрлі жер бөлімшелері әр түрлі бағаланып жер пайдаланушыларға біркелкі жағдай туғызылады. Нәтижесінен тиімділігі төмен, бірақ халық шаруашылық тұрғыдан қажетті жерлерді пайдалануға ынталантырылады. Жер қорын экономикалық бағалаудың барлық қызметтері бір-бірімен тығыз байланысты, жалпы жерді қорғауға, тиімді пайдалануға қызмет етеді. Жалпы, облыстағы жер қорын топырақ пен климаттық және басқада шаруашылық жағдайларына байланысты үш табиғи-экономикалық ауданға бөліп қарастыруға болады. Бірінші зонаға (оңтүстік) екі әкімшіліктік аудан (Жаңақорған және Шиелі), екінші (орталық) зонаға төрт әкімшіліктік аудан (Жалағаш, Қармақшы, Сырдария және Қызылорда қаласы), ал үшінші зонаға (солтүстік) екі әкімшіліктік аудан (Арал және Қазалы) кіреді.
Облыстың күріш шаруашылығына мамандануына байланысты, топырақ пен климат ерекшелігіне және басқада жағдайларды ескере отырып табиғи суармалы егістік жерлерді үш табиғи сілемге бөліп қарастыруға болады: Жаңақорған-Шиелі, Қызылорда және Қазалы-Арал. Соңғы жылдары Арал ауданындағы ауыл шаруашылықты аудандарда шағын күрішті алқаптар қалыптаса бастады. Бұл сілемдердегі негізгі мәдени өсімдік -- күріш бұрынғы инженерлік-дайын жерлерді өзіне сәйкес келетін мәдени өсімдікпен бірге егіледі. Облыстағы жалпы жер қорының 9193,0 мың га немесе 74,0 % жер көлемі суландырылатын жайылымдық жер. Осы уақытта бос жерлердің көлемі -129,8 мың га ұлғайған. Бұл негізінен, ауыл шаруашылығының финанстық жағдайының нашарлауынан, минералдық және органикалық тыңайтқыштардың жетіспеушілігінен, тұқымның жетіспеуінен, сонымен қатар, тозығы жеткен материалдық-техникалық базаға байланысты. Облыс аумағындағы табиғи-экономикалық жағдайдың әр түрлі болуы, ауыл шаруашылықтық өндірісті орналастыруға мамандануға байланысты Арал маңында ауыл шаруашылығының дамуының өзгеше түрі қалыптасты (әр түрлі мамандыққа маманданған, әрі өзі сатып алып өзін-өзі қаржыландыру тәрізді түрі). Солтүстік зонада соңғы жылдары суландыратын судың жетіспеуінен күріш пен басқа да мәдени өсімдіктерді өсіретін егістіктің көлемі азайған. Әйтсе де, елді мекендердің бір-бірінен қашық орналасқандығы мал шаруашылығын дамытуға қолайлы болып отыр. Әсіресе, оның ішінен ірі жүнді қой, түйе және жылқы шаруашылығын дамытуға ыңғайлы. Оңтүстік зонада температураның қолайлығына байланысты шаруашылыққа жайлы, әсіресе көкөніс-бақша, жеміс-жидек, майлы және техникалық мәдени дақылдар мен жүзім өсіруге қолайлы. Сондықтан соңғы жылдары мұнда негізгі мәдени өсімдік күрішпен бірге мақта және т. б. өсіруді дамытуда. Орталық зонада шаруашылықты дамытуға қолайлы болғандықтан мұнда күріш және күріш тұқымдасына жататын басқа да мәдени өсімдіктер, дәнді, майлы, бау-бақша, жеміс-жидек егілуде. Кез-келген жер қоры құнарлылығымен ерекшеленеді. Қызылорда облысына тән климат, өсімдіктер дүниесі, гидрологиясы мен гидрогеологиясы негізінде қалыптасқан топырақ жамылғысы жер ресурстарының сапалық жағдайына ерекше ықпал жасайды. Осыны негізге ала отырып, облыс аумағындағы топырақтарды екі үлкен топқа бөлуге болады: - суармалы егіншілік дамыған атыраулық ылғалды топырақтар; - шөлейт бөлігінде ескі заманнан қалған суармалы егіншіліктің ізі бар және мал жайылымына пайдаланылатын құрғақ топырақтар.
Топырақтың құнарлығының өзгеруіне адамдар әрекеті де әсер етеді. Ғылыми тұрғыдан әрекет жасаса, топырақ құнарлығын арттырады, ал жауапсыздықпен қарайтын болса, топырақ құнарлылығын төмендетеді немесе жойып жібереді. Топырақ құнарлылығын, жерді пайдалану тиімділігін арттыру жөніндегі негізгі агрономиялық, агротехникалық, агромелиоративтік, ұйымдастырушылық шаралар мыналар:
1. Топырақты эрозиядан (азудан) қорғау. Эрозияның негізгі үш түрі бар: жел, су және техникалық. Тегіс емес, тақыр жерлерде жауын-шашын топырақтың құнарлы қабатын жуып кетеді. Ормансыз ашық жерлер, әсіресе өнімділігі құртылған (жыртылған) жерлер жел эрозиясына ұшырайды, топырақтың құнарлы қабатын жел ұшырып кетеді. Жерді ауыр техникамен өңдеу, жылма-жыл бір дақылды егу, техниканың жолсыз жерлермен жүруі топырақ эрозиясын күшейтеді. Шөл және шөлейт аймақтарда маусымдық пайдалану тәртібін сақтамай шамадан тыс мал жаю, техникалардың жүруі өсімдіктердің, әсіресе құнды өсімдіктердің жойылуын тудырып отыр. Беті ашылған топырақ жел, күн, су эрозиясына ұшырайды. Бұл қауіптен қорғанудың басты жолы тоғайлар өсіру, суландыру, реттеп пайдалану.
2. Топырақты сортаңданудан (тұзданудан) қорғау. Топырақтың тұздануы жауын-шашын мөлшері буланатын ылғалдан аз болғанда болды. Егістікті көп жыл бойы көлдетіп суғару топырақтың тұздануын тудырады. Жаңбыр суының жер бетіне көлкіп жатып булануы жерді сортаңдандырады. Егістікті, жайылымды суғарудың озық тиімді әдістерін қолдану топырақты сортаңданудан сақтайды.
3. Топырақты құм басудан қорғау жолдары -- ағаш (сексеуіл, жыңғыл), бұталар отырғызу, көп жылдық шөптер егу.
4. Жерді батпақтанудан қорғау үшін гидромелиоративтік жұмыстар жүргізу, суғару жүйелерін жетілдіру қажет болады.
5. Топырақтағы қоректік заттарды сақтау үшін мелиоративтік жұмыстар, сортаң жерлерді әкпен, гипспен өңдеу, арнаулы әдіспен жырту, тыңайтқыш беру, мал жаюды ретеу, т.б. агрономиялық жұмыстар жүргізіледі.
6. Топырақты уланудан қорғау -- пестицид, гербицид, тыңайтқыштар қолдану мөлшерін реттеу, өндіріс, тұрмыс қалдықтарынан қорғау, санитарлық сауықтыру шаралары болып табылады.
7. Құрылыс, жол салу, жер қойнауын барлау, пайдалы қазбаларды өндіру, қалдықтарды орналастыру нәтижесінде бүлінген жерлерді қалпына келтіру (рекультивация) республикамыздың жер қойнауын едәуір жақсартады.
8. Егістік құнарлы жерлердің ауыл шаруашылық айналымнан шығарылуын болдырмау шаралары заңдастыруды талап етеді. Соңғы жылдары әр түрлі құрылысқа, саяжайға, жолдарға, сауда орындарына егістікке қолайлы, құнарлы тегіс жерлерді, ормандарды бөлу кең етек жайып келеді. Оны заңдастырып тоқтату қажет-ақ.
Аталған жұмыстар арнаулы ғылымдар саласындағы жетістіктерге сүйеніп жүргізіледі. Сонымен қатар бұлар экономикалық шаралар болып табылады. Өйткені жұмсалатын қаржы, материалдық шығындарды есептен, шаралардың экономикалық тиімділігін анықтау қажет. Жерді қорғау, тиімді пайдалану шараларын жүзеге асыру үшін экономикалық есептеулер, бағалаулар жүргізіледі. Жердің құнарлығын бағалау, қалпына келтіру, қорғау, жақсарту шығындарын анықтау, жерді нарықтық қарым-қатынасқа қосу, т.б. экономикалық есептеулерді, бағалауды талап етеді .
Қорыта айтқанда, жер өндiрiс қорының көзi, әрi өндiрiстi орналастыру ортасы ретiнде өндiрiстiң барлық саласына қатысты. Өндiрiстiң даму қарқыны артқан сайын жер байлығын, жер қорын пайдалану мөлшерi де өсiп келедi. Соған байланысты, жер ресурсының тиiмдi қорының сапасының төмендеуi қоғамның өндiрiске жұмсалатын шығынының артуына керi әсер етуде. Жер қоры сапасының төмендеуiнен туындайтын өндiрiс тиiмдiлiгiне керi әсердi ғылыми техникалық жетiстiктер нәтижесi де жоя алмай отыр. Сондықтан жер қорын үнемдi, тиiмдi пайдалану кезек күттiрмей шешiмiн табуы тиiс мәселеге айналып отыр. Оны шешу үшiн жердi тиiмдi пайдаланудың қазіргi экономикалық механизмге сай жаңа экономикалық жағдайларды ұйымдастыру керек және осындай комплекстi жолдардың iшiнен ең тиiмдiсiн, ең қолайлысын, нақтысын таңдап алуымыз қажет.
Қырыққабаттың морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері
Бақша қырыққабаты (лат. Brássica olerácea) - екі жылдық өсімдік, ауылшаруашылық дақылдары; қырыққабат тұқымдасының (лат. Brassica) қырыққабат тұқымдасы (крест). Ботаникалық сипаттама Сабағы биік, жапырақты. Жапырақтары жалтыр, сұр немесе көкшіл-жасыл. Төменгі жапырақтары өте ірі, ет тәрізді, лир тәрізді бөлшектелген, жақын, көрнекті тамырлары бар, петиолат, базальды розетканы құрайды, бір-біріне тығыз жабысады, сабақтың айналасында қырыққабат басы түзіледі (сабақтар). Жоғарғы жапырақтары отырықшы, ұзынша тәрізді. Сабақтың жапырақтары азды-көпті сабақты қаптайды. Гүлдер көп гүлді раушан гүлінде үлкен. Сепальдар, стамен сияқты, тік тұрады. Corolla ақшыл сары, сирек ақ. Бүршіктер өте үлкен, ұзындығы 10 см-ге дейін, қабылдамайды. Мұрын жуан, доғал, қысқа, 4-6 мм, сирек 15 мм ұзын. Тұқымдар үлкен, қара-қоңыр, ұзындығы 2 мм-ге жуық, шар тәрізді, әлсіз жасуша.
Екі жылдық шөп. Бағалы көкөніс және жемшөп дақылы ретінде ол барлық континенттерде, оның ішінде тропикалық елдерде кеңінен өсіріледі. Ол пайдалы емдік қасиеттерге ие - антижаралық, қабынуға қарсы, қақырық түсіретін, антигельминтикалық және т.б.Гүл формуласы Қырыққабат гүлінің формуласы: * Ch2 + 2L4T2 + 4P (2).
Таралуы және тіршілік ету ортасы
Қырыққабаттың жабайы туысы әлі анықталған жоқ. А.Декандол Оңтүстік Англия мен Ирландия, Францияның солтүстік-батысы, Гелиголанд, Дания жағалауында және Ницца, Генуя және Лукканың жанында Жерорта теңізінің солтүстік жағалауларында өседі деп сенген. Э.Н.Синскаяның айтуы бойынша қырыққабаттың шығу тегі мен таралуы - Жерорта теңізі аймағы (теңіз жағалауы бойында).Грузин ғалымы Г.Жапаридзе қырыққабаттың жерорта теңізі жағалауында емес, Грузияның Колхида ойпатында, деп санайды, өйткені дәл осы жерлерде сирек кездесетін қырыққабат тәрізді өсімдіктер кездеседі, олар кежера деп аталады.
Қырыққабат сорттары:
Ақ қырыққабат
Брюссель өскіндері
Колраби қырыққабаты
Савой қырыққабаты
Түрлі-түсті орамжапырақ
Орамжапырақ
Брокколи
Қырыққабат өсірудің интенсивтік технологиясы
Ауыспалы егіс. Көкөніс және көкөніс-жемдік ауыспалы егістерде ақ қырыққабат қияр, пияз, қызанақ, бұршақ, ас тамыры дақылдарына, көпжылдық шөптер қабатына салынады. Оны бастапқы орнына қайтаруға немесе басқа қырыққабат дақылдарынан кейін 3-4 жасқа дейін орналастыруға болмайды. Черноземді емес аймақтың орташа маусымдық сорттары жасыл дақылдардан кейін (салат, шалғам және т.б.) қайталанатын дақылдарда өсіріледі, олар алқапты ерте босатады, бұл көкөніс өндірісін арттыру мен жерді пайдалану тиімділігін арттырудың маңызды резерві болып табылады. Топырақты өңдеу және тыңайтқыш. Ерте көкөніс дақылдарын жинағаннан кейін, күзгі өңдеу пиллингтен басталады. Пиллингтен кейін 2-3 аптадан кейін, арамшөптер өсіп тұрған кезде, топырақ 25-27 см тереңдікке дейін скумбриямен соқамен сүдігерге себіледі.кеш дақылдардың астындағы жерлер жойылмайды. Су басқан алқаптарда олар көктемгі жыртумен немесе көктемгі тазартумен шектеледі. Міндетті агротехникалық іс -- шара-өрістің бетін тегістегіштермен немесе ұзын базалы жоспарлаушылармен күзде тазартылғаннан кейін екі бағытта тегістеу. Көктемде Сүндет егіліп, отырғызар алдында қопсытқышпен 10-12 см тереңдікке қопсытып, бір уақытта тырмалау керек.Төмен батпақты жерлерде жоталар мен жоталар жасалады. Елдің солтүстік-батыс аймақтарында олар күзде немесе көктемде кесіледі. Ерте қырыққабат астында көктемгі фрезерлік өңдеу тиімді. Сонымен қатар, өсімдіктердің өсуі мен дамуы жеделдейді, қырыққабаттың ерте дақылдарының өнімділігі 25-35% - ға артады. Органикалық тыңайтқыштар (көң, шымтезек компосттары) Чернозем емес аймақта құнарсыз топырақтарда қырыққабат астына 60-80 тга, орташа құнарлы топырақта -- 40-60 тга, құнарлы топырақта -- 30-40 тга енгізіледі. 8). Ресей Федерациясының еуропалық бөлігінің черноземаларында қырыққабат үшін әр гектарға 20-30 тонна көң, 60 кг азот, 60-90 кг фосфор және 90-120 кг калий қосу ұсынылады. Ресей Федерациясының Чернозем емес аймағында топырақты жүйелі түрде әктеу қажет. Әк дозалары топырақтың қышқылдығы мен механикалық құрамын ескере отырып белгіленеді. Олар 2-ден 12 тга-ға дейін өзгереді. топырақтың қышқылдығына байланысты әк енгізуден түсімнің өсуі 3-7 тга құрайды. Көшеттер отырғызу. Мәдениеттің пайдалылығы егіннің мөлшеріне ғана емес, сонымен қатар оны алу мерзіміне де байланысты. Бұл әсіресе ерте қырыққабат үшін өте маңызды. Ресей Федерациясының Чернозем емес аймағында ерте сорттар дәнді дақылдарды себудің басталуымен бір уақытта отырғызылады (сәуір айының соңы -- мамырдың бірінші онкүндігі), еліміздің оңтүстік аймақтарында -- 3-4 апта бұрын. Чернозем емес аймақтағы қырыққабаттың кеш сорттары 15-20 мамырға дейін отырғызылады. Оңтүстік аудандарда қырыққабаттың орта және кеш сорттарын отырғызу мерзімі өнімнің мақсатына байланысты реттеледі. Отырғызу тығыздығы сорттық сипаттамалармен, топырақтың құнарлылығымен және ауылшаруашылық технологиясының деңгейімен анықталады. Ресей Федерациясының Чернозем емес аймағында өсімдіктер арасындағы жолдарда 70 см қашықтықта ерте пісетін және орта ерте сорттар үшін 30-35 см (41-50 мыңга), орта пісетін -- 40-45 см (32-34 мыңга), орта кеш және кеш пісетін -- 50-60 см (22-30 мыңга) қашықтық белгіленеді. Елдің орталық және оңтүстік аймақтарында жоғары құнарлы топырақта суару кезінде қырыққабат 70x25 -- 30 см, орта және орта кеш -- 70x35 -- 40 см, кеш -- 70x50 см схемаға сәйкес отырғызылады. Көшеттер отырғызу машиналарымен отырғызылады. Машиналар бороздардың ашылуын, суаруды, өсімдіктерді отырғызуды және қысуды қамтамасыз етеді. Жеңіл бұралу кезінде дұрыс отырғызылған көшеттерді топырақтан шығаруға болмайды. "Жүрек" (апикальды бүйрек) топырақ бетінен 2-3 см жоғары болуы керек. Өлгендердің орнына өсімдіктерді отырғызбау үшін, жергілікті жағдайларда қабылданғанға қарағанда біршама үлкен тығыздық орнатылады. Күтім. Вегетациялық кезеңде арамшөптермен күресу және топырақты борпылдақ күйде ұстау және 1-2 төбе жасау үшін жолдар арасында 3-4 қопсыту жүргізіледі. Салалық Ережеге сәйкес жыл сайынғы екіжақты арамшөптермен күресу үшін гербицидтер.Қырыққабат көп суды тұтынады, сондықтан жүйелі суару топырақтың белсенді қабатында 80% НВ -- дан төмен емес ылғалдылықты бірінші жартысында 0-30 см және вегетациялық кезеңнің екінші жартысында 0-50 см сақтайды. Вегетациялық кезеңнің екінші жартысында сақтау кезінде (бастардың пайда болуы және өсуі) кеш сорттарды өсіру кезінде топырақ ылғалдылығы НВ-дан 70% - ға дейін төмендейді, ал егін жинауға 20-30 күн қалғанда суару тоқтатылады. Суару мерзімі мен саны, суару нормалары топырақ-климаттық және ауа-райы жағдайларына, өсімдіктердің жай-күйіне және суару әдісіне байланысты.Жақсы өмір сүру үшін көшеттер суарумен отырғызылады, ал отырғызғаннан кейін олар 150-300 м3га отырғызудан кейін суару береді. Кейіннен қырыққабат 4-6 рет, Орта және кеш -- 6-12 рет суарылады. Сонымен қатар, бұл дақыл бастардың қарқынды өсу кезеңінде ылғалдың ең көп мөлшерін тұтынатындығын ескеріңіз. Вегетация кезеңінің басында суару нормалары 150-300 м3 га құрайды; өсімдіктердің тамыр жүйесін тереңдете отырып, олар 350-500 м3га дейін артады. жер асты суларының жоғары деңгейі (0,8 -- 1 м) болған кезде суару нормалары 300-350 м3га аспауы керек. Вегетация кезеңінде қырыққабат 1-2 рет қоректенеді. Құрғақ минералды тыңайтқыштар культиватормен-өсімдік қоректендіргішпен қолданылады. Көбінесе тыңайтқыш суару спринклерімен біріктіріледі, бұл еңбек шығындарын азайтады. Чернозем емес аймақта алғашқы тамақтандыру кезінде (отырғызудан 10-15 күн өткен соң) әр гектарға 15-25 кг азот, 15-20 кг фосфор және 15-20 кг калий беру ұсынылады, екіншісінде (жапырақтардың өсуі немесе бастың пайда болуы кезінде) -- 20-30 кг азот, 20-25 кг фосфор және 20-30 кг калий. Сұйық түрінде тыңайтқыш қолданған кезде тыңайтқыш ерітіндісінің концентрациясы 1% - дан аспауы керек (10 литр суға 100 г тыңайтқыш). Егін жинау. Егінді қолмен жинауға дақылдарды өсіруге кететін жалпы еңбек шығындарының 60% - дан астамы тиесілі. Қолмен қырыққабат 3-4 дозада ауыр өткір пышақтар немесе балта көмегімен таңдалады. Тасымалдау кезінде қырыққабаттың бастарын зақымданудан және ластанудан қорғау үшін екі жасыл жабынды жапырақ қалдырыңыз. Тасымалдау үшін кочанов с алаңын автомашиналар қолданады платформа ЖБП. Қырыққабатты сату нүктелеріне өнімнің тұсаукесерін сақтау үшін жинау күні ерте жәшіктерде тасымалданады.Орташа және кеш сорттарды 3-5 ° C аяз басталмас бұрын бір сатыда жинайды, қолмен жинау кезінде, өнімді экспорттауға ыңғайлы болу үшін, алты қатардағы кесілген өсімдіктер батысқа бүктеледі, осылайша тасымалдау үшін жол босатылады. Қазіргі кезде отандық және шетелдік өндіріс комбайндарымен орташа және кеш сорттардағы ақ қырыққабатты механикаландырылған түрде жинауда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізілді. Тұқымсыз өсіру әдісі. Жақында қырыққабат өндірісінің индустриалды технологиясы аясында тұқымсыз әдіс кеңінен қолданылуда. Оның көмегімен көшет әдісімен салыстырғанда көшет өсіру мен отырғызуға кететін еңбек шығындары азаяды. Алайда тұқымдарды ашық жерге тікелей себу кезінде өсімдіктерді, әсіресе олардың өсуінің бастапқы кезеңінде зиянкестерден қорғаудың рөлі артады. Тұқымсыз тәсілмен орта маусымды, ал оңтүстігінде ашытуға арналған кеш пісетін сорттар гумустың құрамы мол, көктемде тез құрғайтын егістік қабатымен өсіріледі. Топырақ дайындау жаздың екінші жартысынан басталады. Күзгі жыртудан кейін 1-2 культивация жүргізіп, жартылай тыңайған күйінде өсіріледі. Көктемде егуден 2 апта бұрын негізгі азотты тыңайтқыштар енгізіліп, күзде жыртылған топырақ тырмаланады. Екінші рет (тырмалаумен өңдеу) топырақты тұқым себер алдында өңдейді, бір уақытта топырақты қопсытқанда, өнген арамшөптер жойылады. Содан кейін өріс ширатылады. Орталық Чернозем аймағында кеш пісетін сорттар сәуірдің екінші жартысында, одан кейін орташа пісетін сорттары себіледі (Қара емес Жер аймағында - мамырдың 2-ші онкүндігі). Тұқым себу тереңдігі 2,5-3 см.Көкөніс сепкіштерімен себу, қатар аралықтары 70 см.Тұқым себу жылдамдығы 2-2,5 кг га. Өсімдіктер өсіп келе жатқанда, олар бір-бірінен 40-55 см қашықтықта қалып, жұқарады. Жаз бойы қатар аралықтары 3-4 рет босатылады. Гербицидтер қырыққабат дақылдарындағы арамшөптермен күресу үшін қолданылады. Вегетативті масса мен қырыққабат басының қарқынды өсуі белсенді топырақ қабатының ылғалдылығы 80% HB-тан төмен болмаған кезде болады. Суару жоғарғы тыңайтқышпен гидро тыңайтқышпен біріктіріледі. Өсімдіктің қарқынды өсу кезеңінде N30P20K30, бас баптау кезеңінде - N40K60 өндіріледі.Көшеттер бірінші кезекте крест тәрізді бүргеден және қырыққабат шыбын дернәсілінен қорғайды.
Қырыққабаттың зиянкестері
Қырыққабат ауруларының себептері зиянкестер болуы мүмкін, ең қауіптілері қатарына қырыққабат шоқтығы, қырыққабат жапырақшасы және көбелек, сондай-ақ крест тәрізді бүргелер мен басқа жәндіктер жатады.
Қырыққабат бүргесі
Ақбас қырыққабаты көкөніс дақылдарының негізгі түрлерінің бірі. Дақыл дардың кеңінен таралуына олардың бірқатар құнды шаруашылық ерекшеліктері ықпал етеді. Төмен калориясы мен жоғары өнімділігі бар қырыққабат дәрумендердің, ақуыз заттарының, фосфор қосындыларының, калидің, темірдің, мыстың, қанттың қайнар көзі болып табылады. Ол күнделікті тамақтанудың негізгі элементі ғана емес, сондай ақ шикі күйінде де диеталық тағамдарды дайындауға пайдаланады.
Алайда жыл сайын бұл дақыл вегетациялық кезеңде зиянкестердің әсерінен зақымдалады.
Ақбас гибридтері мен жәй пісетін қырыққабат сортының негізгі зиянкестері болып, қырыққабат бүргесі және қырыққабат күйе көбелегі есептеледі, олар жыл сайынғы егінге айтарлықтай қауіп төндіреді. Потенциалды қауіпті түрлері қырыққабат қандаласы мен қырыққабат ақ көбелегі болып табылады. Қырыққабат зиянкестерінің көпшілігінің дамуы арам шөптермен байланысты. Олар қоректену базасы болып табылады, әсіресе ерте көктемдік кезеңде, яғни бұл уақытта негізгі қоректенетін өсімдіктер болмайды.
Қырыққабат және шалқан ақ көбелегі, қырыққабат күйе көбелегі және басқалары көптеген гүлдейтін арам шөптерге қонады, бұл олардың тұқымдарының жоғарылауына әсер етеді.
Сонымен қатар, қырыққабат және шалқан ақ көбелегі қырыққабат күйе көбелегі сияқты дамуының алғашқы ұрпақтары негізінен арам шөптерде дамиды. Аралық қоректену өсімдіктері ретіндегі арам шөптердің қырыққабат тілләсі үшін де маңызы бар. А.К. Мордвилканың мәліметі бойынша, қырыққабат тілләсінің үйреншікті қоректенетін өсімдіктері болады және олар оны көп жағдайда басқамен ауыстырмайды. Бұл мәліметті В.А.Мамонтованың да зерттеулері растайды, яғни ұрпақтары айтарлықтай дамыған өсімдік түрлеріне қонғанды қалайды екен.
Осылайша, арам шөптер зиянкестерге кең көлемдегі қосымша энергетикалық ресурстарды қалыптастырады, сондықтан оларды жою керек. Зиянкестердің санын азайту үшін өрістегі дақлдарды ауыстырып отыру қажет, яғни өсімдік айналымы жүзеге асу керек.
Жәндіктердің зияндарын тоқтатудың рационды жолдарын негіздеу және өсімдіктерді қорғау шығындарын жоспарлау үшін зиянкестердің санының өсу динамикасын, олардың таралуы мен зияндылығын білу керек. Өсімдіктерді қорғауға жұмсалатын шығындардың тиімділігі зиянды фаунаның қалыптасу және даму, оның көрші ортамен өзара қарым‐қатынас жасау заңдылықтарын, жылудың таралу және көбею динамикасын реттейтін факторларды, сондай‐ақ олардың зиянға ұшырайтын дақылмен өзара байланысын жан‐жақты зерттеу деңгейіне байланысты болады.
Зиянкес жәндіктердің даму заңдылықтары, көбеюі және зияндық дәрежесі айтарлықтай деңгейде ортадағы климаттық факторларға байланысты болады. Осыған байланысты ақбас қырыққабат өсімдігінде өмір сүретін зиянкестер түрлерінің дамуы мен көбеюі үшін ауа‐райы жағдайының маңыздылығын талдау, бағалау, олардың мінез‐құлқы мен ортадағы гидротермиялық жағдайдың аралығы байласынты, олардың санының өзгеру себептерін анықтау қажеттіліктері туындайды.
Тірі организмдердің таралуы мен даму қарқынын реттейтін негізгі климаттық факторлар‐жарық, жылу және ылғалдылық болып табылады. Олар жәндіктердің ағзасындағы барлық алмасу процестерінің интенсивтілігін, олардың мінез‐құлқының ерекшеліктерін, даму жылдамдықтарын, өмір сүру ұзақтығын, тұқымдылығымен өміршеңдігін анықтайды.
Басқа климаттық факторлар (жел, қысым, атмосфералық электр қуаты және т.б.)белгілі бір мөлшерде жәндіктердің әрекетін түзетіп қана қояды, тек экстрималды жағдайда ғана жеке рөл атқарады.
Климаттың басты факторларының бірі ретінде ғалымдардың басым көпшілігі жылуды атайды, шындығында оны тіршілік ету шекарасын анықтайтын негізгі элемент ретінде мойындау керек. Жәндіктер жануарлардың пойкилотерімді тобына жатады. Олардың ағзасында барлық биохимиялық және физиологиялық процестер жылудың деңгейіне, күн энергиясының берілуі мен қабылдануына байланысты. 3 Жәндіктердің тіршілігінің температураға тәуелділігі олардың белсенділігінің өзгеруінен байқалады.
Жәндіктердің әрбір түрі үшін дамудың әртүрлі фазаларында олардың активтілігіне немесе пассивтілігіне ықпал ететін температуралық жағдайлардың белгілі бір оптималды шекарасы болады. Олар жәндіктердің тарихи дамуы мен олардың қоршаған ортамен өзара әрекетінің нәтижесінде қалыптасады.
Едәуір тез дамуды, өнімнің азаюын, жыныстық белсенділікті арттыруды қамтамасыз ететін температура оптимум зонасын қалыптастырады. Жәндіктердің өмір сүруінің температуралық шекарасы ⁺30-дан ⁺50-ге дейін, ал дамуы үшін оптималды температура көрсеткіші ‐1‐ден ⁺44С‐ға дейінгі шамада болуы керек. Мысалы, қырыққабат ақ көбелегі эмбрионының дамуының ең төмеңгі шегі ⁺9С, дернісілі үшін ⁺7С, қуыршақтары үшін ⁺8С, имагосы ⁺16с, генерацияның дамуы үшін орташа алғанда ⁺9С.
Зиянкестердің бірінші ұрпағы үшін дамуға ыңғайлы оптималды температура ⁺23С. Қырыққабат ақ көбелегінің дернәсілінің дамуына температураның әсерін Ю. Коршунов зерттеген. Дернәсіл дамуның 9.5 күнде аяқталуы үшін температураның ең жоғарғы көрсеткіші ⁺27‐⁺28С‐ны құрауы керек. Т.Г. Билованың бақылау нәтижелері көрсеткендей қырыққабат ақ көбелегігің дернәсілінің дамуы 26күнге дейін созылуы мүмкін.
Т.А. Попова атап өткендей қырыққабат қоңыр көбелектерінің ұшып шығуы үшін орташа тәуліктің температура ⁺14С‐ға сәйкес келуі керек, дамуы ең төмеңгі деңгейі ⁺10С‐да болса, тиімді температураның жиындық көрсеткіші 233‐283С аралығы. Зиянкестер үшін эмбрионалдық дамудың ең төмеңгі температурасы ⁺10С, оптималды температура ⁺16С, дернәсілдің дамуы үшін ⁺9 және ⁺16‐⁺30С, сәйкесінше қуыршақ үшін ⁺10 және ⁺19‐⁺21С. Генерацияның дамуының ең төмеңгі шегі ⁺9.5С.
А.С. Данилевскийдің айтуынша, диапаузадағы қырыққабат қоңыр көбелегінің қуыршақтары айтарлықтай деңгейде суыққа төзімді болады. Зертханалық жағдайда олар ‐19С дейіңгі суыққа шыдай алады. Ал табиғи жағдайда оданда жоғары болады екен. Э.Р. Клечковскиймен басқада зерттеушілер анықтағандай, төмеңгі температураның ұзақ әсер ету нәтижесінде алмасу процестері бұзылады және кейде көбелектердің баяу, сондай‐ақ кем дауына әкеліп соғады. Суық пен жылудың алмасуы, зиянкестердің суыққа төзімділігін күшейтеді.
Г.В.Долидзенің мәліметтері бойынша, қырыққабат қоңыр көбелегінің тіршілік белсенділігі жоғарылау үшін температура ⁺16 мен ⁺32С арасында болу керек, ⁺16С төмен температурада имаго ұйықтап қалады, ал ⁺9С температурада бірнеше күн ішінде ліп қалады екен. Сондай‐ақ ⁺30С жоғары температура да көбелектің өлуіне әкеледі.
Қырыққабат қоңыр көбелегінің дернәсілдерінің өмір сүру ұзақтығы ⁺21С‐да 25күн, ал ⁺12С‐да 39күн. Әдеби қайнар көздерге сүйенсек, қырыққабат қоңыр көбелегінің дернәсілдерінің даму ұзақтығы әртүрлі. Ал Н.Н. Богданова‐Катькованың бақылаулары бойынша, дернәсілдің фазасы ⁺13‐⁺25С температурада 42‐49 күнді құрайды, бірақ жағымсыз жағдайдың өзінде 58‐60 күнге дейін де созылуы мүмкін.
П.И. Леонтянның зертханалық тәжірибесінің негізінде анықтағандай, қуыршақтың даму ұзақтығы температураға тікелей байланысты. ⁺23С температурада бірқатар қуыршақтар 16 күн дамиды, ал басым көпшілігі 19 күнде дамуын аяқтайды екен. ⁺18С температурада бұл фаза 25 күнге созылып, 27‐28 күнде көбелектер жаппай ұшып кеткен.
Қырыққабат күйе көбелегіне төмеңгі температура кері әсер етеді. Л. А. Степанованың пікірінше, температура суытуының ораташа көрсеткіші көбелектер үшін +9,6С, қуыршақтар үшін +8,8С құрайды. Н.П. Белекованың пікірінше, зиянкестердің бір ұрпағының дамуының төмеңгі шегі +7,9С. Алайда, Л.А.Степанова табиғаттағы дернәсілдің эмбрионалды дамуы температураның ен төменгі көрсеткіші +6,6С жүзеге асады, оптималды температурасы +13С - бұл жағдайда эмбрионның дамуы 6 күнде аяқталады деп тұжырымдайды.
Дернәсілдің дамуының төменгі шегі +7,7С. Бұл фазаның дамуының оптмалды температурасы +23С, мұнда дернәсілдер 15 күннен кейін қуыршаққа айналады. Мұндай көрсеткіштерде жаппай қуыршаққа айналу 22 күннен кейін жүзеге асады. +17С температурада дернәсілдердің даму ұзақтығы орташа 28 күнді құрайды.
Қырыққабат күйе көбелегінің қуыршақтарының да дамуы температураға байланысты. Л.П.Бергердің тәжірибесінде қырыққабат күйе көбелегі қуыршақтарының фазасының ұзақтығы 8- 20 күнді құраған, +16-дан +26С-ға дейінгі температурада орташа 14 күнді құраған. Қуыршақтың дамуының төменгі шегі +9С. Көктемгі және күзгі ауаның температурасы +14С-дан аспаса қуыршақтардың дамуы 19 күнде аяқталады.
Қуыршақтардың жыныстық жетілуі үшін қоршаған ортадағы температураның маңызы ерекше. Қырыққабат ақ көбелегінің жыныстық жетілуі үшін оптималды жағдай +21-+27С 4 температура болып табылады. Температураның 7-12С-қа төмендеуі жұмыртқа тастауды 9 күнге кідіртеді. И.В.Кожанчиков атап көрсеткендей, +16С-дан төмен және +33,7С-дан жоғары температурада жұмыртқа тастау жүрмейді. Эмбрионалдық даму үшін температураның маңыздылығы жоғары емес. +10-нан +32,4С-ға дейінгі температурада ол 5 күннен 40 күнге дейін созылады.
Ақ бас қырыққабаттың зиянкестерін дақылдарға зияндылық кезеңдеріне қарай екі топқа бөлуге болады. Бірінші топ - бұл ерте зиянкестер: қырыққабат бүргелері мен қандалалары, олар өрістерде отырғызылған көшеттердегі қырыққабаттарға алғашқы өмір сүру кезеңдерінде зиян келтіреді. Жапырақтардың тарамдары қалыптасып басталған фазада өсімдіктерге қырыққабат күйе көбелегінің дернәсілдерінің бірінші ұрпақтары зиян келтіреді. Бұл әсіресе қыстан кейін зиянкестердің ерте ұшып шығатын жылдарында айқын байқалады, мұндай көрініс 2007 жылы болған. Зиянкестердің екінші тобы қырыққабаттарға кейінгі мерзімде зиян келтіреді, бұл жапырақ кеміргіш дернәсілдер: қырыққабат күйе көбелегінің келесі ұрпағы, шалқан көбелегі, содан кейін қырыққабат ақ көбелегі, қырыққабат қоңыр көбелегі. Жапырақ кеміруші дернәсілдердің ішінде қырыққабат күйе көбелегі мен қырыққабат ақ көбелігінің дернәсілдерінің қауіптілігі жоғары.
Қырыққабат ақ көбелегінің көбелегі едәуір ірі болады: қанаттарын жайғанда аталықтары 55 мм дейін, аналықтары 60 мм дейін. Оның қанаттары ақ түсті; алдыңғы қанаттарының ұшында, артқы қанаттарының алдыңғы шетінде қара түсті жұғын болады. Сонымен қатар аналықтарының алдыңғы қанаттарында екі дөңгеленген дақ болады. Жұмыртқалары сары, шөлмек түрдес нысанда, биіктігі шамамен 1,25 мм, үстіңгі беті ұзынша қабырғалармен жабылған. Дернәсілдер көлденең жолдарға топтастырылған қою күрең нүктелері мен дақтары бар сұр-жасыл түстес болады. Денесінің жанындағы жолдар сары, ал арқа бойымен едәуір ақшыл сызықша орналасқан. Үлкен дернәсілдердің ұзындығы 40 мм дейін болады. Жас дернәсілдердің басы қара түсті, ал үлкендерінің басы едәуір ақшыл дақтарымен жабылған болады. Қуыршақ бұрыш нысанды, жасыл-сары түсті, арқасында және жанында қара нүктелер болады. Қырыққабат ақ көбелегі - қырыққабаттың кәдімгі зиянкесі.
Қырыққабат ақ көбелегі ағаштардың діңінде, бұталардың арасында, ғимараттардың жарларында, қақпаларда және т.с.с қуыршақ күйінде қыстап шығады. Көбеклектер көктемде ұшып шығады, оңтүстік өңірлерде сәуір-мамыр айларында. Көбеклектер күндіз ұшады, әртүрлі өсімдіктердің гүлдерінің шырындарымен қоректенеді. Қырыққабаттық көбелектер үлкен тобы ғимараттарға, құрылыстарға, ағаштарға жақын жерлерде және шағын бау-бақшалар орналасқан желден қорғалған учаскелерді қонуға бейімделген. Қырыққабат ақ көбелегінің көбелектері ұшып шыққаннан кейін көп кешікпей қырыққабаттың және басқада дақылдық және арам өсімдіктердің жапырақтарының төменгі жағында жұмыртқа тастайды. Аналықтар жұмыртқаны тобымен 15-тен 200-ге дейінгі мөлшерде орналастырады. 6-13 күннен кейін жұмыртқалардан басы қара сарғыш бояудағы дернәсілдер дамиды.Жас дернәсілдер алғашқы уақытта бірге болады. Олар жапырақтың астыңғы жұмсақ жерін жалайды, үстіңгі қабығына тиіспейді. Кейін дернәсілдер өсімдіктердің барлық жеріне шығып, шеткі жерлерінен бастап жапырақпен қоректенеді. Үлкен дернәсілдер көбіне жапырақтың үстіңгі жағында орналасады және зияны күштірек болады, олардың ірі тамырларға тиіспейтін кездері сирек кездеседі. Дернәсілдер қырыққабатқа, тарнаға, шалғамға, шалқанға және т.б. крестгүлділерге зиян келтіреді, сондай-ақ бірқатар басқа тұқымдас өсімдіктерменде қоректену мүмкін, мысалы: резеда, настурция, каперса. Температураға байланысты дернәсілдердің даму сатысы 15 күннен 30 күнге дейін жалғасады, содан кейін олар қуыршаққа айналады. Қуыршақтану, жоғарыда айтып кеткендей, ағаштарда, қақпаларда, құрылыстардың жарларында және т.б. жүзеге асады, тек қырыққабаттың жапырақтарында сирек болады.
10-17 күннен кейін қуыршақтар көбелектердің жаңа ұрпағына айналады, олар жұмыртқаны шілденің аяғы мен тамыздың басында тастайды. Дернәсілдердің бірінші ұрнағымен күрес жүргізілмесе қырыққабақ зиянкестерінің екінші ұрпағы жаппай дамиды. Қырыққабат ақ көбелегінің географиялық таралуы климаттық жағдайларға байланысты шектеледі. Олардың солтүстікке жылжуына қыстағы төменгі температура кедергі болады, себебі қыстаушы қуыршақтар-20С температурада көп мөлшерде өледі. Сондықтан салқын қыстан кейін қырыққабат зиянкестері әдетте күрт азаяды.
Қырыққабат ақ көбелегінің дамуы үшін оптималды температура +20 мен +26С арасын құрайды. Өте жоғары температура (35-38С жоғары) дамуды тежейді немесе қырыққабат ақ көбелегінің өліміне әкеледі.
Күресу шаралары:
Агртоехникалық әдіс-топырақты терең жыртып, арамшөптерді құрту.
Химиялық әдіс: Ерте пісетін сорттарға жататын қырыққабатты тек халықтық әдістермен өңдеу ұсынылады, өйткені оларда адам үшін қауіпті заттар жоқ. Сонымен, аптасына бір рет бұталарға темекі немесе ағаш күлінің инфузиясын, сірке суының ерітіндісін немесе қызанақ шыңдарының отварын себу керек. Кешке шашыратыңыз және орташа маусымдық сорттар қырыққабатты арнайы химикаттармен де жасауға болады, мысалы: Актеллик, Каратэ, Актара, Децис немесе Банкол.
Биологиялық әдіс - паразит жәндіктер, сондай-ақ дернәсілдер мен қуыршақтардың саңырауқұлақтық және бактериалдық аурулары жоғары дәрежеде қырыққабат ақ көбелегінің көбеюіне кедергі болады және оларды жаппай жояды. Дернәсілдерді жоюда шабандоз-паразиттің маңызы зор. Ол жас дернәсілдердің денесінде жұмыртқа тайтайды, кейде бір дернәсілге бірнеше ондаған мөлшерде жұмыртқа тастайды. Дернәсілдің денесінде жұмыртқадан паразиттің құрты дамиды, ол дернәсілдің денесінің тінімен қоректеніп, оларды өлтіреді. Зақымданған дернәсілдер алғашқы уақытта қалыпты дамиды да, кейін әлсіреп, қозғалысы азайып, сарғыш түстенеді.
Шарықтау жасына жеткен паразиттің құрттары дернәсілдің терісін тесіп, сыртқа шығады және өліп қалған дернәсілдердің айналасына ұзындығы 4 мм жұмыртқа тектес нысанда тор құрып, сонда қуыршақтанады. Онда қуыршақтар үлкен шабандоз-жәндіктерге айналып ұшып шығады.
Зерттеулерде анықталғандай, кейбір жылдары шабандоздар қырыққабат ақ көбелегінің дернәсілдерінің 80-90 % зақымдаған. Сондықтан қырыққабат ақ көбелегімен күресті паразиттердің көмегімен ұйымдастыратын болса дернәсілдерді қолмен жинау кезінде әрі қарай табиғи жолдармен көбеюі үшін міндетті түрде шабандоздың пілләсін тастау керек немесе паразиттерді жинап алып дернәсілдермен көбірек зақымданған учаскелерге ауыстыру керек.
Қырыққабат бітесіБіте(лат. Brevicorynebrassicae)Теңқанаттылар отрядының бітелер тұқымдасына жататын жәндік.Партеногенез жолымен дамитын қанатсыз аналығының ұзындығы 1,9 - 2,3 мм, пішіні жұмыртқа тәріздес көк жасыл сұр түсті. Қанатты аналығының ұзындығы 2,15 мм, басы мен кеудесі қоңыр, құрсағы сарғыш көк. Орамжапырақтар тұқымдасы дақылдарын, әсіресе, қырыққабатты көп зақымдайды. Қырыққабат бітесінің көбіне жұмыртқасы ғана қыстап шығады, ал Кавказдың субтропиктік аудандарында, Орта Азияның кейбір жерлерінде аналығы мен дернәсілі қыстайды. Көктемде жұмыртқадан дернәсіл шығып, одан қанатсыз аналық қырыққабат бітесі жетеді. Бұлар орамжапырақты арамшөптерде, тұқымдық қырыққабаттарда тіршілік етеді. Күзде жыныстық ұрпақ - аналық және қанатты аталық Қырыққабат бітесі жетіледі. Ол екеуі бір-бірімен ұрықтанып, аналық Қырыққабат бітесі қырыққабат өзегіне не арамшөптерге 2 - 4 жұмыртқа салады. Қырыққабат бітесі қырыққабаттың шырын сөлінен қоректенеді, оның жапырақтарын бүрістіріп, өсуін тоқтады.
Күрес шаралары:
Агртоехникалық әдіс-топырақты терең жыртып, арамшөптерді құрту.
Қырыққабат аурулары
Барлық бақша дақылдары, соның ішінде қырыққабат, ауруға бейім. Оларды жұқтыруға қарсы профилактикалық іс-шараларды сатып алудан әлдеқайда жеңілірек. Оның үстіне, олардың кейбіреулері емделе алмайды.
Қырыққабаттың түтікше бактериозы.
Қоздырғышы Xanthomonas campestris Dows бактериясы. Крестгүлділердің мәдени және жабайы түрлерін залалдайды.
Қырыққабат өсіп дамудың барлық кезеңінде зақымданады. Ересек өсімдіктерде зақымдану жапырақ шеттерінің сарғаюынан басталады да, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz