Ірі қараның асыл тұқымды малдары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
1 Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1.1 Ірі қараның асыл тұқымды малдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
17
1.1.1 Ірі қараның сүтті тұқымының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
1.1.2 Ірі қараның сүтті-етті тұқымдарының сипаттамасы ... ... ... ... ... ...
27
1.1.3Ірі қараның етті тұқымдарының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
2 Зерттеуде қолданылатын заттар мен әдiстер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
39
2.1 Ірі қараның тұқымдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.2 Ірі қара тұқымдарының түсін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.3 Ірі қара тұқымдарының жасын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
2.3.1 Ірі қараның жасын мүйізіне қарап анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
40
2.3.2 Ірі қараның жасын тісіне қарап анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
41
3 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
45
3.1 Ірі қараның биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
45
3.2 Ірі қараның сырт пішіні және дене бітімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
48
3.3 Ірі қараның жеке мүшелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
3.4 Ірі қараның интерьері (ішкі құрылысы) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
53
3.5 Береке ауылындағы ірі қара тұқымдарының түсін жүнінің түріне қарап, жасын астыңғы иектегі алдыңғы күрек тістеріне қарап зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
73
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
75

Нормативтік сілтемелер

ҚР МЖМБС 5.04.019-2008 (ҚР БЖҒМ 23.01.2008ж. № 26 бұйрығы) Жоғары білім. Бакалавриат. Негізгі ережелер
Мемлекеттік стандарттар (ҚР СТ);
Мемлекет аралық стандарттар (ГОСТ);
Халықаралық стандарттар (ХС);
Техникалық жағдайы (ТУ) және басқалар
Мемлекеттік стандарт 4.492-89 - Ветеринарилық биологиялық препараттар, көрсеткіштер.

Белгілер мен қысқартулар

АҚШ - Америка Құрама Штаттары
КСРО - Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҚР - Қазақстан республикасы
МҚ - май қышқылдары
cм - сантиметр
м - метр
мг - миллиграмм
кг - килограмм
т - тонна
млн - миллион
% - пайыз
т.б. - тағы басқа
дм2 - дециметр
л - литр
мм - милиметр

Анықтамалар

Интерьер -- деген сөздің өзі франция тілінен шыққан іпtеrіеr -- ішкі құрылыс. Негізі интерьер дегеніміз малдың ішкі құрылысының физиологиялық анатом-гистологиялық және биохимиялық ерекшеліктерінің, оның конституциясы мен өнімін бағытына байланысты екенін айтады.
Цистерна -- дегеніміз өзінше бір резервуар, онда сүт жиналады. Емшектің сфинкстері болып, оны дөңгелек сияқты ет қоршаған, ал сол дөңгелек еттің маңызы зор, біріншіден сүттің өзінен өзі бөлінуіне кедергі жасаса, екіншіден емшекке бактериялардың кіруіне кедергі жасайды.
Индекс тәсілі. Индекс - дегеніміз екі дене өлшемінің бір-біріне пайыздық байланыс қатынасын айтамыз.
Сырт пішіні (экстерьері). Экстерьер малдың сыртқы дене құрылысы. Ол малдың биологиялық ерекшеліктеріне және шаруашылықтағы өнімділік бағыттарына байланысты.
Күйіс қайыру - олардың ас қорыту жолдарының құрылыс ерекшеліктеріне байланысты туындайтын биологиялық мәселе.
Сиырдың дене бітімі. Сиырдың дене бітімі (конститутциясы) деп, жай сөзбен айтқанда, малдың биологиялық қасиеттері мен шаруашылыққа пайдалы өнім ерекшеліктерін білдіретін дене құрылысын айтады.
Эритроциттер -- іші бояғыш зат -- гемоглобинге толы қанның қызыл түйіршіктері.
Лейкоциттер -- қанның ақ түйіршіктері, олардың қандағы мөлшері эритроциттерге қарағанда әлдеқайда аз болады. Қандағы лейкоциттердің мелшері организмнің күйіне байланысты өзгеріп отырады.
Малдың семіздігі -- деп, малға біткен май мен еттің дамуын айтады. Малдың семіздігін сырт пішініне қарай анықтаса, тері асты майларын денесінің әр жерін сипай анықтайды.
Анатомия (гр. - үстінен + гр. - кесем -- бөлшектеу, кесу, іреу) -- тірі организмдердің үлкейткіш аспаптардың көмегінсіз көзге көрінетін қүрьшысын зерттейтін іргелі (фундаментальды) биологиялық морфологиялық ғылым.
Дене температурасы -- дененің түрлі бөлігінде жылылық әр түрлі болады. Дененің сыртында жылылық өте төмен, ал ішкі ағзаларда жоғары болады.
Жас анатомиясы -- жануарлардың жасына байланысты, олардың дене мүшелері құрылысындағы құрылымдық өзгерістерді анықтайды.
Физиология (грекше physis, "табиғат,тек-тамыр"; және logos, "ғылым") тірі организмнің механикалық, физикалық және биохимиялық функциясының ілімі.

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында Елдің азық - түлік қауіпсіздігін қамтамасызету мақсатында. Азық - түлік тауарлары ішкі рыногының 80%-дан астамын отандық тағам өнімдері құрауы тиіс деп айтылған болатын.Осыған байланысты елімізде халық шаруашылығының барлық салаларын өркендетумен бірге жалпы мал шаруашылығындағы ірі қара шаруашылығына көп көңіл бөлу керек, себебі Отанымызды азық-түлікпен (ет, сүт, сүт тағамдарымен) қамтамасыз ету үшін ірі қара мал шаруашылығының маңызы өте зор.
Ірі қара шаруашылығы - ата-бабамыз ежелден айналысқан ата кәсіп, елімізде ежелден дамыған мал шаруашылығының саласы. Ғасырлар бойы ірі қара өсіріп, ірі қарамен тіршілік еткендіктен, бұл саладан халқымыздың тұрмысына қажетті көптеген өнім өндіріледі. Сиыр еті мен сүті тағамға, терісі киім-кешекке, қиы отқа, тұяқ пен мүйізі түрлі түйме сияқты бұйымдарға, асығы мен тобығы ойынға пайдаланылады. Осындай адам тіршілігіне қажетті жан-жақты қасиеттері үшін ірі қараны түрлі шаруашылықтарда көптеп өсіреді. Өңделген терісінен ішік, тон, етік тігіледі. Сүтінен бір жағынан ұлттық, екінші жағынан емдік, диеталық қасиеттері жоғары құрт, ірімшік, айран, қаймақ тағамдары дайындалады.
Қазақстан Республикасының шаруашылықтарында 20-дай сүтті, сүтті-етті, және 8-сүтті ірі қарасының асыл тұқымды малдары өсірілуде, айта кету керек, бұл асыл тұқымды ірі қараларының көпшілігі жаңа өнеркәсіпті технологияға бейімді емес. Сондықтан кейінгі уақытта будандастыру және гибридациялау арқылы ірі қараның жаңа асыл тұқымдарын қалыптастыру бағытында жұмыстар жүргізілуде. Ірі қара шаруашылығын нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы толығымен қарқынды технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту, сұрыптау және жұп таңдау тәсілдерін молынан қодану, мал азығын молайту, мал азығының сапасын жақсарту болып саналады.
Елімізде ірі қара шаруашылығы өнімдерін өндіруді арттырып, ірі қара өнімділігін көтеру, ірі қара басын көбейту мәселелерін іс жүзіне асыруға ауылдардағы үй мал шаруашлықтарының қосатын үлесі төмен болып отыр оған себеп ірі қараның толтырылған зоотехникалық құжаттары (төлқұжат, куәлік) болмауына байланысты ірі қараның түсі мен жасы ( жас - кәрілігі) бойынша іріктеу және сұрыптау жұмыстары уақытылы жүргізілмей отыр.
Сондықтан біз ірі қаралардың түсі мен жасын зерттедік. Үй мал шаруашылықтарында сиырларды 10-12 жасқа, бұқаларды 7-8 жасқа дейін ұстайды, себебі бұл малдардың жасы ұлғайған сайын өнімі азайып, төлдеуі кеми бастайды.
Ірі қара тұқымының түсі, оның тұқым қуалаушылық ерекшелігін көрсетеді. Сондықтан малды асылдандыру жұмысында ірі қараның түсіне ерекше мән береді. Әр ірі қараның түсі әр түрлі: қызыл, қара, ақ, қоңыр, көк ала, қара ала, сары ала т.б. болады.
Ірі қараның түсін жүнінің түріне қарап анықтайды. Ірі қараның басы, мойны, денесі мен аяқтарының жүнін - түк қабаты (покровные) деп, ал құйрығының жүнін - қорғаныс (защитные) жүні деп атайды. Ірі қараның жүн қабаты оның қара, қызғылт немесе теңбіл болып келетін терісінің түріне де байланысты өзгереді.
Ірі қараның қоректеніп, өсіп-жетілуіне тістерінің дамуы ықпал етеді. Алғашқы сүт тістерінің түбегейлі тістермен ауысуы және төменгі жақ сүйектеріне орналасқан алдыңғы тістерінің біртіндеп жұқаруы бойынша мүйізді ірі қара малдың жасын ажыратуға болады. Оларда 32 тіс болады, оның 24-і азу тістері де, 8-і төменгі жақ сүйектеріне орналасқан, реті бойынша ортадағы екеуі-тістеме, солардың жанына орналасқандары - ішкі, одан кейінгілері - сыртқы, ал ең шеткілері - шеткі деп аталатын алдыңғы тістер.
Эмбриондық, яғни жатырдағы даму кезеңінде дұрыс жетілген бұзаудың алты орғыш тісі болады, ал шеткі екеуі 1-2 аптада пайда болады. Орғыш сүт тістері ішкі тіл жағынан 1 жастан бастап 1,5 жасқа дейінгі өсу кезеңінде біртіндеп, ортаңғы жұптарынан сыртқы жұптарына қарай мүжіліп, сол ретпен 1-4 жылда түбелікті орғыш тістерге айналады.
Түбелікті орғыш тістер алғашқыда 1,5-4,5 жылда сызаттанып мүжіледі де, содан кейінгі 4-5 жылда, яғни 8-9 жасқа дейін төртбұрыштанып, дөңгеленіп мүжіледі. Сиырдың 12-14 жасында орғыш тістері сопақтанып мүжіледі де, 15-18 жасында олар түбірлеріне дейін мүжіледі.
Зерттеудің мақсаты. Зерттеу жұмыстарының негізгі мақсаты Ошақты ауылдық округына қарасты Береке ауылының үй мал шаруашылықтарындағы ірі қара тұқымдарының түсін жүнінің түріне қарап жасын астыңғы иектегі алдыңғы күрек тістерінің құрлысына қарап зерттеу әдістері болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
:: жүнінің түріне қарап зерттеу;
:: астыңғы иектегі алдыңғы күрек тістерінің құрлысына қарап зерттеу.
Зерттеу обектісі: Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш ауданы Ошақты ауылдық округына қарасты Береке ауылының үй мал шаруашылықтарындағы ірі қара тұқымдары.
Ғылыми жаңалығы. Еліміздің жеке үй мал шаруашылықтарында өсірілетін ірі қара тұқымдарының жеке басына төлқұжат арнату.
Ғылыми нәтижелерінің практикалық құндылығы. Ошақты ауылдық округына қарасты Береке ауылының үй мал шаруашылықтарындағы ірі қара тұқымдарының жасын және түсін білетін толтырылған зоотехникалық құжаттары (төлқұжат, куәлік) болмауына байланысты ірі қара тұқымдарының түсін жүнінің түріне қарап, жасын астыңғы иектегі алдыңғы күрек тістерінің құрылысына қарап, зерттеу әдістері ұсынылды.
Ошақты ауылдық округына қарасты Береке ауылының үй мал шаруашылықтарында ірі қара тұқымдарын өсірумен айналысатын тұрғындары өз ірі қараларына бұдан былай зоотехникалық құжаттар (төлқұжат, куәлік) арнау керектігін, және түсін жүнінің түріне қарап, жасын астыңғы иектегі алдыңғы күрек тістерінің құрылысына қарап анықтау керектігін білді.
Жұмыстың сынан өтуі: М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінде Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, Бір мүдде, Бір болашақ атты жаратылыстану, техникалық, әлеуметтік-гуманитарлық және экономикалық ғылымдар бойынша 17-ші студенттік ғылыми конференциясында баяндалған.
Дипломдық жұмысты орындау базасы: М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті Дене тәрбиесі және спорт факультеті Биологияны оқытудың теориясы мен әдістемесі кафедрасы.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс 77 бетке компьютерлік текспен терілген. Ол кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, 6 кестеден, 12 суреттен, және 54 әдебиеттер санынан тұрады.

1 Әдебиеттерге шолу

Ауыл шаруашылығында сүтті, сүтті-етті және етті ірі қара мал шаруашылығының маңызы өте зор. Ірі қара малынан алынатын өнімнің түрі көп: сүт, ет және тері жатады. Ал, оның қиы топырақтың құнарлығын арттыру үшін қолданылады.
Жалпы мал шаруашылығының ішінде ірі қара мал шаруашылығынан алынатын өнім 60%-дан асса, ал Ресейдің солтүстік-батыс облыстарында, Балтық теңізі бойындағы республикаларда және ауыр өнеркәсіпті тәуелсіз мемлекеттер достастықтарының аймақтарында бұл өнім 65-70%-ға дейін жетеді.
Сүт өнімі жағынан ірі қара мал басқа ауыл шаруашылық малдарына қарағанда көп алда. Көптеген алдыңғы қатарлы шаруашылықтарда әр сиырдан жылына 7000 кг-нан артық сүт сауса, ал аса сүтті сиырлардан бір маусымда (305 тәулік ішінде) 27600 кг дейін сүт сауған, ол Кубаның Убре-Бланки атты сиыры тәулігіне 110,9 кг сүт берген. Бордақыланған төлдердің тәулікте қосатын салмағы 1500 г-нан да асуда.
Ірі қара малы өте төзімді және өмір сүретін орталығына тез бейімделгіш, сондықтан да әлемнің барлық аймақтарында өсіріледі. Сонымен ТМД-ның 45-50°С ыстықты аймақтарында және -60°С қысы өте аязды аймақтарда да өсіріледі.
Ірі қара малының қорыту органдарының ерекшеліктеріне байланысты клетчаткасы көп азықтарды жақсы қорытады, әрі қорытуы 55-60%-ға дейін жетеді. Жылқы мен шошқа малдарын алсақ олардың азық клетчаткасын қорытуы тек қана 18-30%-ға дейін ғана жетеді [1,2].
Жаз айларында ірі қара жайлымды жақсы пайдаланып, өнім өндіріп, шаруашылыққа көп пайда келтіре алады.
Кейбір етті асыл тұқымды ірі қара малының бұқалары 20 жасқа дейін де шаруашылықта пайдаланылады. Ал сүтті сиырлар одан да көп пайдаланылып, 23 жасқа дейін өмір сүре алады. Ғылыми деректер бойынша 35-40 жасқа дейін өмір сүрген сиырлар бар. Ал, орташа шаруашылықтарда сиырларды 10-12 жасқа, бұқаларды 7-8 жасқа дейін ұстайды, себебі бұл малдардың жасы ұлғайған сайын өнімі азайып, төлдеуі кеми бастайды.
Ірі қара шаруашылығының қазіргі уақытта дамуы. Ұлы Қазан төңкерісіне дейін ірі қара малын өсіру бай таптың шаруашылықтарында шоғырланған, олардың табыны көбінесе шет мемлекеттен әкелінген асыл тұқымды ірі қара малымен толықтырылған.
Өнеркәсіпті ірі қаралар маңындағы мал азығымен толық қамтамасыз етілген шаруашылықтарда жаңадан асыл тұқымды ірі қара малы шыға бастаған. Оған Холмогор, Ярославль, Бестужев, Тагил және Қырдың қызыл тұқымды ірі қара малдары жатады.
Кеңес Одағының оңтүстік және оңтүстік шығыс жайылымының аймақтарында қалмақ және украин көк ірі қара малының тұқымдары шығарылды. Бұл малдардың еттілігі және жұмысқа пайдалану қасиеті жақсы болды. Байтаптың шаруашылықтарына шет мемлекеттерден голланд, данияның қызыл, симментал, швиң, айршир және шортгорн ірі қара малының тұқымдары әкелінді, бұл тұқымдардың жергілікті малдардың тұқымын асылдандыруда әсері өте үлкен болды.
Қазақстан Республикасында сүтті және етті тұқымды ірі қара малын дамытуда үлкен жетістікке жетті. Біріншіден ірі қара малының саны артуымен қатар малды асылдандыру мәселесі жөнделді. 1 қаңтар 1990 жылғы мәлімдеме бойынша ТМД-да ірі қара малының жалпы саны 118,3 млн басқа жетсе, оның ішінде сауынды сиыр 41,7 млн-ға жеткен. Қазақстанда жалпы ірі қара мал саны 9,7 млн-нан, ал сауынды сиыр 3,2 млн-нан асқан. Мал саны бойынша ТМД-да Үнді және АҚШ мемлекеттерінен кейін үшінші орында. Сонымен қатар ірі қара малының сапасы да жақсарды. 1932 жылы асыл тұқымды ірі қара малы 10%-ға жетсе, 1990 жылы 95%-дан асты. Сүтті ірі қара мал аймақтарында асыл тұқымды малдар өсіріледі. Аз уақыттың ішінде ТМД-да 12 ірі қара мал тұқымы шығарылды, оған Кострома, Сычев, Лебедин, Алатау, Әулиеата, қазақ-тың ақ бас т.б. ірі қара мал тұқымдары жатады. Сонымен қатар шаруашылықтағы сиырлардың сүттілігі, ал етке өткізген малдардың тірідей салмағы артты. Соның нәтижесінде ірі қара малының саны өсуімен байланысты сүт және ет өнімдері де көбейді [3,4].
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің деректері бойынша 2004 жылы ірі қара саны 5 млн 803,7 мың бас болса, оның ішінде сиырдың саны 2 млн 379,4 мың басқа жеткен. Әрбір жыл сайын ірі қара басының саны көбеюде.
Сонымен қатар зауыттық будандастыру да кең өріс алды. Шаруашылықтардың мамандарымен бірлесе отырып, Қазақстан оқымыстылары қолда бар малды жетілдіру және жаңа тұқым шығару жұмыстарына жетекшілік етті.
Сол, 1930 жылдары басталып, 1950 жылдары жаңа тұқым болып бекітілген Қазақстанда шығарылған жаңа тұқымның бірі -- қазақтың ақбас сиыры. Оның авторлары Д.М. Мусин, Н.З. Галиакперов, М.Ф. Гордиенко, К.А. Акопян, С.С. Дудин және сол кездегі шаруашылықтардың мамандары В.А. Субботин, А.В. Ланина, И.Ф. Мельниченко, Б.В. Бай, И.Е. Жерноклей, малшылар Ж. Шықымбаев (Шалабай асыл тұқымды мал совхозы). Сол жылдары Алатау тұқымы да бекітілді. Оның авторлары М.Г. Болдырев, И.М. Галочкин, М.Я. Мартинсон, Н.К. Никифоров, Д.Н. Пак, П.И. Рыбаков, Г.А. Чернов.
Бұл тұқымды жетілдіре түсуде И.К. Трандофилов, Б.В. Чашин, О.В. Баланина, К.Сарсембин, А.В. Шаров, Л.Н. Карачаева және шаруашылықтардың зоотехниктері М.С. Новиков, Н.Н. Шемшура, М.И. Окороковтар аянбай еңбек етті.
Әулиеата тұқымын жетілдіру жолында Қазақстанда отызыншы жылдардан бері Панасенко, Естин, Левин, Власова, Флеринский және жергілікті жерлердегі шаруашылық басшылары мен мамандары қажымай еңбек етті.
Қолдағы мал тұқымын жақсарта түсу, жаңа тұқым, оны жетілдіру мал өнімділігін жоғарылата түсуге көп ықпал етеді және еңбектің өнімділігін арттырады.
Бұл жолда Қазақстанда өсірілетін ірі қара тұқымдарын жетілдіре түсу үшін қазіргі кезде қажымай еңбек етіп жүрген оқымыстыларды да атаған жөн. Олар: Т.Ф. Тавилдарава, А.Д. Аксенникова (қырдың қызыл сиыры), Б.Б. Ысқақбаев, Р.Ж. Галимзянова, М.Ж. Молдақұлов (әулиеата сиыры), Ю. Колокольцев (симментал) Ж.К. Каримов (латыштың қоңыр қызыл сиыры), Ж. Суленов, А.Ә. Төреханов (Алатау тұқымы), В.А. Соколов, М. Жомартов, В.Д. Крючков (қазақтың ақбас сиыры), М. Жұмабаев (галловей), Б. Назарбеков (санта-гертруда) [5,6].
Халықты мал өнімімен қамтамасыз етуде ірі қара өнімі қазіргі кезде алдыңғы орын алды. Демек, оқымыстылар мен мамандардың алдында тұрған мақсат - жас малды дұрыс өсіру және мал бордақылау, сүт өндіру технологиясын жақсарту, оны өндіріске енгізу, ірі қара тұқымын әлі де болса жақсарта түсу.
Әрине, мал азығын молайту және селекциялық асылдандыру жұмыстарын жақсарту қажет, ал ірі қарадан алынатын ет өнімін, әр басқа есептегенде 30-40% көбейту межеленуде.
Кейінгі уақытта АҚШ-тан әкелінген голштинфриз ірі қарасын жергілікті ірі қара малымен будандастырудың нәтижесінде жоғарғы көрсеткішті көптеген сиыр табындары шығуда. Осы жұмыстың арқасында кейбір асыл тұқымды мал зауыттарында сиырлардан 8-10 мың кг-ға дейін сүт алу межеленуде, ал бордақыланатын малдардың тәулік салмағы 1000-1500 г жетуге тиіс.
Қазақстан Республикасының шаруашылықтарында 20-дай сүтті, сүтті-етті бағыттағы тұқымдар және 8 етті ірі қарасының асыл тұқымды малдары өсірілуде, ал бұл асыл тұқымды ірі қараларының көпшілігі жаңа енеркәсіпті технологияға бейімді емес. Сондықтан кейінгі уақытта будандастыру және гибридизациялау арқылы ірі қара малының жаңа асыл тұқымдары шығарылуда.
1990 ж. Республикамызда барлығы 2391 шаруашылығы ірі қара малын өсірсе, соның 250 ірі мамандандырылған ет шаруашылығымен айналысқан, ал 270 шаруашылық мамандаңдырылған сүт өндірумен шұғылданған [7,8].
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының шаруашылықтарында сүтті және сүтті-етті бағытқа жататын: қырдың қызыл, әулиеата, қара ала, алатау, симментал, латыштың қызыл қоңыр, айршир ірі қара тұқымдары болса, ал етті бағытқа жататын: Қазақтың ақбас, әулиекөл, санта-гертруда, абердин-ангусс, галловей, шароле, қалмақ, герефорд ірі қаралары жатады.
Республикамыздың сүтті, сүтті-етті ірі қарасын одан әрі асылдандыру және дамыту үшін әлемдік генофондтарды дұрыс пайдалану қажет. Әсіресе, АҚШ-тың голштин, данияның дат, германияның англер, швейцарияның швиц, францияның монбельярд, немістердің қызыл ала ірі қараларын пайдаланудың маңызы зор.
Ал, етті бағыттағы ірі қараны асылдандыру және одан әрі ет өнімін дамыту үшін: герефорд, шароле, абердин-ангусс, галловей, лимузин, немістердің сары ала тұқымдарын пайдалануды ұсынамыз. Әрине, бұл аталған тұқымдарды пайдаланудың жолы көп. Оған: жаңадан тұқым топтарын шығару, қан алмастыру, өнеркәсіптік тәсілмен шағылыстыру және т.б. жатады.
Ірі қара мал шаруашылығын нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы толығымен қарқынды технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту, сұрыптау және жұп таңдау төсілдерін молымен қолдану, мал азығын молайту, мал азығының сапасын жақсарту болып саналады.
Сүт өнімінен біздің бұрынғы одағымыз дүние жүзі бойынша бірінші орында болған. Әр адамға есептегенде жылына 318 кг-нан сүт және 60 кг-нан ет өндірілген.
ТМД-ның көптеген шаруашылықтарында сүт өнімі керсеткіші өте жоғары болған. Қазақстан Республикасының Алматы облысы Каменск мемлекеттік асыл тұқымды мал зауытында әр сиырдан сүт сауу маусымында 5500 кг сүт сауылған.
Ірі қараны дамытудың негізі, осы саланы өндірістік негізде дамытып, сүт және ет өнімдерін көбейту. Әсіресе, ірі қара төлінің Тірідей салмағын өсіріп, бордақылағаннан кейін төлдерінің тірідсй салмағын 400-500 кг дейін жеткізу. Әрбір шаруашылықта сүт өнімін 3000 кг дейін жеткізсе, ал сүтті аймақтарда 4000-5000 кг дейін жеткізу қажет.
Келешектегі мақсат ірі қара малын сапалық жағынан одан әрі асылдандыру және жоғары өнім алу, жоғары өнімді малдардың тобып шығару. Әсіресе, сүтті сиырлардың сүттілігін молайту, әрі осы шаруашылықты өндірістік негізге айналдыру.
Республикамыз бойынша етті сиыр тұқымының санын көбейту, асылдандыру жұмысын жақсарту, әрі ірі қара малын толық етіп азық-түлікпен қамтамасыз ету [9,10,11].
Осы мәселелерді шешу үшін осы шаруашылықты өндірістік негізде дамытып, одан әрі шоғырландыру қажет.
Мал шаруашылығының кешендері және механикаландырылған фермалардың көрсеткіштеріне қарасақ, өндірістік негізде дамудың әсері өте үлкен екенін аңғарамыз. Ал осы уақытқа дейін сүтті кешендердің еңбегінің нәтижесі басқа фермалардан 2-3 есе артық, ал өзіндік бағасы 1,5 есе кем.

0.1 Ірі қараның асыл тұқымды малдары

Ірі қара малы тұқымының бөлінуі, қазіргі уақыттағы ірі қара малының тұқымының бірінен-бірінің, айырмашылығы көп. Сондықтан ғалымдар оны бірнеше топқа бөлуде (зоологиялық, географиялық т.б.), ал шаруашылықтарда қолайлы жағын қарастырып тұқымды әр түрге бөлуде.
Қазіргі асыл тұқымды ірі қара малын шаруашылық жағдайына қарап 3 топқа бөледі: сүтті-сүтті-етті немесе етті-сүтті және етті тұқымдар. Бұрынғы КСРО ауылшаруашылық министрлігінің деректері бойынша (1991ж.) сүтті тұқымының қара ала тобына: қара ала, әулиеата, литваның қара аласы, бушуев, эстонның қара аласы, тагил, голланд, британия фризы, немістердің қара аласы, данияның қара аласы, шведтің қара аласы, польшаның қара аласы жатса, қызыл тұқымды топқа: қырдың қызылы, эстонияның қызылы, литваның қызылы, латвияның қызылы, горбат қызылы, полынаның қызылы, тамбовтың қызылы, данияның қызылы, белоруссияның қызылы жатады. Ал сүтті-етті тұқымның сары ала тобына: симментал, сычев және монбельярд; сүтті-етті тұқымның қоңыр тобына: швиц, костром, лебедин, алатау, кавказдың қоңыры, карпаттың қоңыры, юрин тұқымдары [12,13,14].
Етті тұқымның тобына: абердин-ангусс, герефорд, қалмақ, қазақтың ақбасы, санта-гертруда, шароле және шортгорн ірі қара малдары жатады.

0.1.1 Ірі қараның сүтті тұқымының сипаттамасы

Саны жағынан одағымыз бойынша бірінші орында (57,3%). Бұл тұқымның көпшілігі аса сүтті болумен қатар мал азығын ұтымды пайдаланады.
Тірідей салмағы басқа топтарға қарағаңда онша үлкен емес, дене бітімі мықты, сөлекет келсе, сүйегі жеңіл, дене еті шымырлау терісі жұқа, ал ас қорыту мүшелері өте жақсы жетілген. Сүтті сиырдың тұқымына қарай орташа тірідей салмағы 450 кг-ан 500кг дейін жетсе, ұша шығымы 40-45% ғана. Көптеген осы тұқымға жататын сиырларының сүтінің майлылығы орташа: 3,6-3,8%, ал әр сиырдан орташа 3000-4500 кг сүт сауылуда. Сүтті ірі қара тұқымдарының ішінде ең көп тарағаны голштин қара ала түқы-мы, себебі Бұл топқа жататын сиырлар аса сүтті. Одағымыз бой-ынша сүтті ірі қара мал шаруашылығының өндірістік негізде дамуына байланысты асыл тұқымды қара ала тұқымының саны көбеюде, себебі Бұл тұқым өңдірістік технологияға өте бейімді.
Голландия ірі қарасының тұқымы. Бұл тұқым жергілікті іріктеу, жұптау тәсілдерін қолданып, жақсы бағып-күтуге байланысты шыққан. Қазіргі голландия ірі қара малының тұқымы XX ғасырдың басында қалыптасқан. Голландияның қара ала сиырының тұқымы өте ірі, дене бітімі мен сүйегі мықты, еті жақсы жетілген, дене бітімі әдемі сиырларының тірідей орташа салмағы 550-600 кг, бұқаларынікі -8.00-1000 кг, орташа сүті 5200 кг да майлылығы 4,1%, белогі 3,32-3,55%, бұзауларының туғандағы тірідей салмағы 36-42 кг. Бұл тұқым тез өсіп дамиды және еттілік қасиеті жақсы. Бордақыланғаннан кейін ұша шығымы 55-60% жетеді. Осындай тұқымының асылдығына байланысты голландия ірі қара малының тұқымын көптеген мемлекеттерге жерсіндіруге әкеле бастаған. Мысалы голландия ірі қара малын Англияға, Францияға, АҚШ-қа, Канадаға, Жаңа Зелаңдияға, Жапонияға т.б. мемлекеттерге әкелген. Қазіргі уақытта Бұл ірі қараның тұқымын 50 мемлекетке әкелуде. Бірінші рет Ресей жеріне XVII ғасырдың аяғында -- XVIII ғасырдың басында әкелген. Бұл тұқым Ресейде жергілікті холмогор, тагил, украинның ақбас және бестужев ірі қара малының тұқымдарын шығаруға көп әсерін тигізді. Голландия ірі қара тұқымы одағымыздағы әулие-ата және бушуев ірі қара тұқымдарын шығаруда көп роль атқарды.
Кейінгі уақыттарда Голландия және АҚШ-тьң голштин ірі қара малдарының тұқымдары одағымыздың шаруашылықтарына әліде өкелінуде. Әкелінген Бұл тұқымның төлдері РСФСР, Украина, Беларусь, Литва Республикаларының шаруашылықтарында шоғырланған. Бұл шаруашылықтардағы сиырларының сүт өнімі өте жоғары, орташа сүті 4000 кг-нан 5500 кг-ға дейін, ал майлылығы 4,0-4,2%.
Ресейдің қарра ала ірі қарасының тұқымы. ТМД-да аса сүтті тұқымға жатады, әр аймақта жергілікті сиырларды голлаңдылық қара ала тұқымының бұқаларымен шағылыстыру арқылы шыққан. Жеке ірі қара мал тұқымы болып 1959 ж. бекітілген. Осы тұқымның малы Орталық Ресейде, Жайықта және Сібір аймақтарында шоғырланған. Украинаның Львов және Хмельницкий облыстарыңда тараған. Қазіргі уақытта Киев, Харьков т.б. Украинаның облыстарының шаруашылықтарында шоғырлануда. Кейінгі уақытта Беларусь жерінде де тарауда.
Қара ала ірі қарасы сүтті тұқымға жатқаңдықтан сүттілігі өте жоғары, дене бітімі мықты, сырттан қарағанда әдемі, түсі қара-ала. Сиырларының тірідей салмағы 550-650 кг бұқаларының 850-950 кг, кейбір бұқалары 1100 кг жетеді, ұша шығымы 50-55%. Бұзауларының туғандағы тірідей салмағы үлкен (32-40 кг). Төлдерінің өсіп-дамуы жақсы, орташа тәулік салмағы 800-1000 кг дейін өседі. 15-16 айлық тайыншалары 420-480 кг-ға жетеді. Асыл тұқымды мал зауыттарында сиырларының орташа сүттілігі 5500-6700 кг болса, майлылығы 3,8-4,0%, ал сүтінің белогы 3,15-3,40%. Аса сүтті сиырлары Ленинград облысы Петров асыл тұқымды мал зауытында шоғырланған. Бұл шаруашылықта 1986 жылы орташа әрбір 1100 сиырдан 6861 кг-нан сүт сауса, оның майлылығы 3,92% жеткен.
Бұл тұқымның Волга ЕГП-339 атты сиырынан 305 күн ішінде 17517 кг сүт сауып, оның майлығы 4,2% жеткен, ал осы шаруашылықтың Россиянка атты сиырынан 1987 жылы 19162 кг сүт сауылған.
Қара ала ірі қара малы Одағымыздың қандай аймағында болмасын жақсы жерсінеді, қазіргі уақытта Украина, Беларусь, Өзбекстан, Қазақстан т.б. Республикаларда да шоғырланған.
Голштин ірі қара тұқымы. Бұл тұқым АҚШ пен Канада да голлаңдияның қара ала тұқымы арқылы шыққан. Алғашқы уақытта шығарушы фермерлер жаңа тұқымның сүттілігіне және өсіп-жетілуіне көп көңіл бөлген. 1871 жылы АҚШ-та голштин ірі қара малының өсіру қоғамы құрылған.
Голштин сиырларының орташа тірідей салмағы 670 кг-нан 700 кг дейін, бұқаларынікі -960 кг-нан 1250 кг дейін. Еркек бұзауларының туғандағы тірідей салмағы 44-47 кг, ұрғашыларыныкі - 38-42 кг. Голштин малының сыртқы бітімі сүтті тұқымға ұқсайды. Шоқтығының биіктігі орташа 144 см, бұқаларда -158-160 см. Ғалымдарының дерегі бойынша голштин сиырларының желіні ас-тау немесе қазан тәрізді, әрі желіні өте аумақты соған байланысты тәулігіне 2 рет қана саууға болады, сауу жылдамдығы 2,37 кгмин. Бұл тұқымның дене бітімі мықты, түсі қара-ала, Бұл тұқымның түсі қызыл ала сиырларда кездеседі. Қазіргі уақытта голштин малының қызыл-ала тұқымы да шыққан.
Сүттілігі жағынан голштин тұқымы дүние жүзінде бірінші орында. АҚШ ғалымдарының дерегі бойынша 1981 жылы голштин тұқымының сақа сиырларынан орташа -7418 кг сүт сауса, ал сүтінің майлылығы -3,61% болған, айршир сиырларынан -5519 кг және 4,89%, гернзей сиырларынан 4991 кг және 4,59%, джерси -4784 кг және 4,83%, шортгорн сиырларынан 5193 кг және 3,61%. АҚШ-тың көптеген асыл тұқымды шаруа-шылықтарында әр сиырдан 9000 кг-нан астам сүт саууда. Сондықтан голштин ірі қара малы әлемге кеңінен тарауда. Әсіресе біздің Одағымызға 70-жылдары көбірек өкеле басталды. 1988 жылы КСРО-да 137 шаруашылық голштин ірі қара мал тұқымын өсірумен айналысқан. 1987 жылғы санақ бойынша голщтин ірі қара малының қара ала түсті сиырларының саны 1 млн-нан асты, олардың сүт өнімі басқа сиырлар тұқымына қарағанда 230 кг-ға дейін артық. Бұл тұқым одағымызда жаңа сиыр тұқымдарын шығару үшін қолданылуда. М.: қазақтың қара ала сиыры мен қызыл ала сүтті типтерін шығаруда голштиннің қара ала және қызыл ала тұқымдары пайдаланылды [15,16,17].
Әулиеата асыл тұқымды ірі қарасы. Қазақстанның оңтүстігінде және Қырғызстанның талас өлкесінде өсіріліп шығарылған. Оны өсіріп шығаруға голландия мен қазақ (қырғыз) ірі қаралары қатынасты. Дене тұлғасы жағынан голландия ірі қарасына ұқсайды.
Түсі қара ала, қара. Кейінгі 25-30 жылдың ішінде, асылдандыру жұмысының нәтижелі болуының арқасында іріленді, дене тұлғасы кеңейді. Қазіргі дене өлшемдері қара-ала тұқымды қаралардан онша кем емес. Тұрқы созыңқы, бөксесі жақсы дамыған. Желіннің үлкендігі орташа, пішіні жағынан әр түрлі.
Асыл тұқымды шаруашылықтардағы орташа сүт өнімділігі сауу маусымы үш және одан да көп ірі қараларыныкі 2500-3500 кг-ға дейін, ал сүттерінің майлылығы 3,8-4,0%. Үлкен сиырлардың орташа тірідей салмағы 550 кг-ға дейін жетеді.
Бұқаларының тірідей орташа салмағы 780-850 кг. Бордақыланған пішпелерінің, өгізшелерінің және ірі қараларының еттілігі жақсы, ет шығымы 49-55%-ға дейін.
Бұл ірі қараның тұқымы жергілікті жағдайға Қазақстанның оңтүстік облыстарына жақсы бейімделеген. Қан тамырларының зиянды ауруларына өте төзімді және ол ауруларға көп шалдықпайды. Сондықтан бұл тұқым Қазақстанның оңтүстік облыстарындағы ең негізгі сүтті ірі қара малы болып табылады. Әулиеата ірі қарасының асыл тұқымдарын өсіру жұмысымен Шымкент облысының Победа колхозы, Октябрь, Пахта-Арал, Турксиб совхоздары, ал Жамбыл облысының Жамбыл қант-қызылша совхозы айналысқан.
Бұл тұқымның ең жақсысы Атлас 490, Веселый 1047, Борьки 9041 және Абрикос бұқаларының линиясынан тараған. Ірі қара сүтінің майлылығын арттыру жағынан Атлас 490 линиясының бұқалары үлкен әсер еткен. Олардың ұрпақтары да өте жақсы өсті.
Бұл тұқымды асылдандырудың негізі - сүттілігін, сүтінің майлылығын көбейту және конституциясының мықтылығын арттыру.
Эстонияның қара ала ірі қарасы. Жергілікті ірі қараларды голландия, остфриз, және Шығыс Пруссия ірі қараларының бұқаларымен өндіре шағылыстыру арқылы шығарылды. Ондағы мақсат буданның сүттілігін көбейту, әрі көлемді азықты жақсы пайдалану болды. Бұл тұқымды асылдандыру XIX ғасырдың екінші жартысынан XX ғасырдың ортасына дейін, былайша айтқанда 100 жылға таяу уақыт жұмсалды. 1951 жылы эстонияның қара ала ірі қарасы асыл тұқымды мал деп бекітілді.
Эстонияның қара ала ірі қарасы сүтті тұқымға жатады. Ең жақсы асыл тұқым табындары эстонияның Виизу, Костивере, Кохила, Кехра, Кехтна және басқа совхоздарында тараған. Асыл тұқымды эстониялық мал шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының тәжірибе станцияларында шоғырланған. Дене пішіні сүйірлеу, бүкіл тұрқы сопақтау, ал артқы жағы аз-кем жалпақ, ішті келеді.
Кеуде, бел, арқа омыртқалары түзу, ұзын әрі сымбатты. Сирақтарының жіңішкелігі орташа, түзу, буыңдары айқын көрініп тұрады, тұяқ бітісі мықты. Еті орташа дамыған. Желіні үлкен, әрі аумақты, терісі жұқалау жұмсақ. Эстонияның қара ала ірі қарасы басқа одақтас республикаларға әкелінген. Әсіресе, көпшілігі Беларусь КСР-іне, Мәскеу және Ленинград облыстарында, аздап Украина мен Қазақстанның шаруашылықтарына әкелінді. Әкелген жерлерге көңілдегідей бейімделді, жерсінді. Бұл тұқымның бұқаларын басқа ірі қара малымен будаңдастыру үшін қолданады.
Үлкен ірі қараларының тірідей орташа салмағы 500-550 кг, ал жақсы табындарда 600 кг-ға дейін. Бұқаларының салмағы 900-1000 кг-ға дейін, тіпті одан да артығырақ [18,19,20].
Ірі қараларының сүттілігі орташа 3500-4000 кг, ал сүтінің майлылығы 3,8-3,9%. Жалпы, Бұл тұқым сүт өнімділігімен және , жеген азығын сүтпен жақсы өтей алатындығымен көзге түседі. Ет сапасы да жақсы.
Қазір Бұл тұқымда бірнеше бұқаның линиясы бар. Олар: Линберг Н - 2363, Мазсум - Ролланд Н - 1595, Атлет Н -2385, Пярта Н - 2505. Бұл линиядан тараған ірі қаралардың сүттілігі және сүтінің майлылығы басқа ірі қаралардан едәуір көп. Пиймик Н -25490 атты ірі қарадан бір маусымда 10321 кг сүт алған, сүтінің майлылығы 3,51% болған. Міне, осындай сүтті сиыр Бұл тұқымда көп.
Эстон ірі қарасының тұқымы Қазақстанға ірі қаралар мен өндіріс орталықтарының төңірегінде мамаңдырылаған сүтті мал шаруашылығын құру үшін әкелінген.
Англер (Ангельн) ірі қарасының тұқымы. Ангельн аймағында жергілікті ірі қараны асылдандыру арқылы шығарылған. 1879 жылы ірі қара мал шаруашылығын дамыту үшін ұйымдасқан ұйымның ангельн ірі қарасын асылдандыру және сүтейтудегі көп еңбегі зор. Соның нәтижесінде қазіргі англер ірі қарасының көрсеткіштері өте жоғары: шоқтығының биіктігі 128-130см, дене тұрқы ұзын, ал желіні тегене тәрізді. Соңғы 60 жылдың ішінде сиырларының сүті 1600 кг-ға дейін артты, ал сүтінің майлылығы 3,88%-дан 4,62%-ға дейін жоғарылады. Аса сүтті сиырларының сүті 10-11 мың кг-ға, ал сүтінің майлылығы -6,29%-ға дейін жетті. Бұл тұқымның түсі - қызыл. Бұзауларының туғандағы тірідей салмағы 30-37 кг, сақа сиырларыныкі 500-560 кг, бұқаларыныкі -900-1000 кг.
Ангельн ірі қарасын ертеде Дания мемлекетінің шаруашылықтарына көп әкеліп, дания қызыл ірі қарасын шығаруға пайдаланған.
Өткен ғасырда бұрынғы Совет мемлекетіне де әкеліне бастаған, әсіресе Балтық теңізі бойындағы республикаларға, Бұл аймақта эстонияның және латвияның қызыл ірі қарасын шығаруға әсерін тигізді. Сонымен қатар біздің еліміздегі қырдың қызылы және белорусияның қызыл тұқымды ірі қарасын шығаруда да көп үлес атқарды., Ұлы Октябрь Социалистік Революциясынан кейін де ангельн ірі қарасы бұрынғы КСРО-ның солтүстік-батыс, Украина т.б. аймақтарына әкеліне бастады. Қазақстанда англер ірі қарасының бұқалары 1970-1980 жылдары әкелініп, Қостанай, Целиноград, Торғай, Қарағанды облыстарының мемлекеттік мал асылдандыру станцияларына шо-ғырландырылған. Бұл бұқалардың ұрығымен жергілікті қырдың қызылы, латвиялық қызыл қоңыр сиырларын қолдан ұрықтандырған. Соңын, нәтижесінде бірнеше мыңдаған 12, 34, 78 буынды ұрпақтар алынған. Негізі Бұл аталған ірі қара тұқымдармен туыстас, себебі шығу тегі бір. Англер ірі қара сиырларының Украина т.б. аймақтарындағы орташа сүттілігі 3600-3800 кг, ал сүтінің майлылығы 4,5-4,6%. Желінінің индексы 42-45. Қазақстан шаруашылықтарында англер ірі қарасымен асылдандырылған қырдың қызыл және латвияның қызыл қоңыр сиырларының асыл тұқымды шаруашылықтарындағы сүті орташа 3500-4000 кг, ал сүтінің майлылығы 3,8-4,4%-ға жетті, әрі жергілікті сиырлардың желіндері жақсарып, көбіне астау және тегене тәрізді болады, сонммен қатар мыңдаған сиырлардың сырт пішініде (экстерьері) түзелді. Алынған буын ұрпақтарының сиырлары машинамен саууға лайықты болды. Сонымен англер ірі қарасы қазақстанның қызыл түсті ірі қараларын асылдандыруда пайдасы зор.
Данияның қызыл тұқымды ірі қарасы. Дания мемлекетінде сүт өндірісінің дамуына, сүт тағамының қажеттілігіне, әрі шет елдерге сүт тағамын сатуға байланысты (экспорт) сүтті ірі қараның дамуына көп әсер етті. Өткен ғасырдың бірінші жартысында жергілікті ұсақ, әрі шамалы ірі қараны ангельн және қызыл солтүстік-шлезвиг, кейін шортгорн ірі қара малының бұқаларымен шағылыстыра бастаған. Бірнеше жыл қатарымен алынған ұрпақтарын ылғи сүт өнімі, сүтінің майлылығы және дене пішінінің (экстерьерінің) әдемілігі бойынша сұрыптау жұмысын атқарған. Соның нәтижесінде XIX ғасырдың аяғына таман үлкен бірнеше топ қызыл ірі қара табындары шыққан, 1878 жылы оларды сүтті қызыл ірі қарасы деп атаған.
Данияның қызыл ірі қарасын Швецияға, Норвегияға, Полыдаға, Чехословакияға, АҚШ-қа әкелген, Бұл аталған мемлекеттерде жергілікті ірі қараларының сиырлырымен шағылыстырылған, әрі жаңа ірі қара тұқымын шығару үшін пайдаланылған. Біздің мемлекеттерімізде өткен ғасырдың екінші жартысынан бастап Бұл тұқымды Балтық теңізі бойындағы республикаларда жаңа ірі қара тұқымын шығару үшін пайдаланған. 1934 жылы бұрынғы КСРО-ға дания қызыл ірі қарасын көп әкеліп, оны Ленинград және Новгород облыстарының шаруашылықтарына шоғырландырған. Кейінгі уақыттарда данияның қызыл ірі қара малын Мәскеу, Ленинград және т.б. Ресей облыстарының, әрі Балтық теңізі республикаларының, Беларусь, Украина, Молдавия, Қазақстан шаруашылықтарына әкелген. Әсіресе қызыл түсті ірі қара малы қандай аймақтарда өсірілсе, сонда данияның ірі қарасы әкелінген.
Дания қызыл ірі қара малының түсі-қызыл, сүтті бағытқа жатады. Ал тұқым ішінде сүтті-етті типке жататындығы көп. Данияда Бұл тұқымның еттілік қасиетін жақсартуға көп көңіл бөлінуде.
Данияның қызыл ірі қарасының конституциясы (дене бітімі) мықты, шоқтығының биіктігі орташа (127-130 см), дене тұрқы ұзын (денесінің қиғаш ұзындығы 155-157 см); басы жеңіл; кеудесі кең (65-69 см) және кеуде ені де кең (42-45 см), мойыны ұзын және жіңішке, арқасы тік және енді, белі аздапқайқылау, боксесі кең және ұзын, желіні жақсы жетілген, емшегі цилиндр тәрізді, дұрыс орналасқан, терісі жұқа, жұмсақдене еті орташа жетілген.
Дания қызыл ірі қара сиырлары аса сүтті, өзі шыққан елінде кейбір сиырлардан жылына 11-13 мың кг-ға дейін сүт сауады. Бұл ірі қара төзімді, ұзақ уақытқа дейін тұрақты сүт береді. Данияда Бұл ірі қара сиырларынан ғұмыр бойы 91-93 мың кг-ға дейін немесе 4071-4430 кг сүт майын алады. Бұзауларының туғандағы салмағы 33-37 кг, 6 айлығында - 160-180 кг. Сиыр-ларының орташа тірідей салмағы, 500-550 кг, ал кейбір сиырлардікі 650-700кг, бұқалардікі орташа 800-900 кг, кейбіреулерінікі - 1200 кг-ға дейін. Данияның қызыл ірі қара малының еттілігі жақсы дамыған. Бордақылағаннан кейінгі өгізшелерінің тәулігіне қосатын салмағы 800-1000 г, ал ұша шығымы-57%-ға дейін жетеді.
Данияның қызыл ірі қара малының асыл тұқымды мал ша-руашылықтарындағы сиырларының орташа сүті 4200-5600 кг-ға дейін жетуде. Сүтінің белогы 3,5-3,8%-ға жетеді. Желіннің индексі 42-45 [12,22,23,24].
Қазақстанда данияның қызыл ірі қара малының бұқалары Қостанай, Торғай, Ақмола, Қарағанды облыстарының мемлекеттік мал асылдандыру станцияларына әкелінген, сонымен осы аймақтардағы шаруашылықтарда, асыл тұқымының бұқаларын жергілікті қырдың қызылы мен Латвияның қызыл қоңыр сиырларын қашыруға пайдаланған. Соның нәтижесінде алынған 1 - ұрпақ (12), 2 - ұрпақ (14) буындарының сиырлары жылына 3500-4000 кг дейін сүт беріп, ал сүтінің майлылығы 3,8-4,2%-ға жеткен. Әрі жергілікті сиыр тұқымдарының асылдануына, сырт пішінінің (экстерьерлерінің) жақсаруына, желіндерінің сауу машинасына бейімделуіне көп әсер еткен, тағы алынған ұрпақтары ірі қараның өндірістік негізде толық пайдалануына мүмкіншілік туды.
Қырдың қызыл тұқымды ірі қарасы. Саны жөнінен Кеңес Одағында симментал ірі қарасынан кейін екінші, ал Қазақстанда бірінші орын алды. Ол сүтті асыл тұқымға жатады. XVIII ғасырда Украин КСР-нің запорожье сұр ірі қараларын остфрисландия бұқаларымен өндіре шағылыстыру арқылы асылдандырылып кейінірек ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.