Анатомиялық терминдер

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

БӨЖ № 1

Эссе

«Халықаралық анатомиялық номенклатура. Анатомиялық терминдер»

Орындаған: Аманбек А. Ж.

Курс: 1 курс

Мамандығы: Жалпы медицина

Тобы: 110Б

Қабылдаған: Джунусова Р. Ж.

Алматы, 2021

Эссенің құрылымы:

Кіріспе
Негізгі бөлімХалықаралық анатомиялық номенклатура. Анатомиялық терминдер.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

«Халықаралық анатомиялық номенклатура. Анатомиялық терминдер. »

КІРІСПЕ

Медицина ғылымының негізгі бір саласы-адам анатомиясы -медицинаның іргесін қалайтыны белгілі. Болашақ дәрігерлердің адам денесінің құрылымы туралы білім алуы «медицина әліппесін»-анатомиялық терминдерді игеруден басталады.

Тілді, әсіресе латын және орыс тілдерін игеру қиындықтарын өз басынан өткізген осы жолдардың авторы, студент кездердің өзінде-ақ анатомиялық терминдердің үш тілдегі сөздігін құрастыра жүрген-ді. Осы көпжылдық жұмыстың нәтижесі ретінде «Анатомия терминдерінің қазақша-орысша-латынша сөздігі» деп аталатын екі бөлімдік кітап (І бөлім, Алматы, 1963, ІІ бөлім, Алматы, 1966) оқу құралы ретінде жарық көрген-ді. Кейіннен бұл сөздіктер белгілі толықтырудан кейін, 1994 жылы (Алматы, «Демеу») бір кітап болып баспадан шықты.

Алғашқы сөздіктер жарық көргеннен бері 40 жылдай уақыт өтті, ол қазір библиографиялық сирек кездесетін кітаптар қатарынан орын алған. Сол уақыттан бері, автордың өзі қатынасқан анатомдардың Бүкілодақтық съездерінде -(Ташкент, 1974; Минск, 1980; Винница, 1986) және Халықаралық Конгрестерінде (Ленинград, 1970; Токио, 1975; Мехико, 1980; Сингапур, 1995) ғылымның осы саладағы жетістіктері ескеріле отырып, көптеген анатомиялық терминдер қайта қаралып, толықтырылды. Қазақстан Республикасының Деснаулық сақтау министрлігінің мақұлдауымен қазақ тіліндегі тұңғыш оқу құралы екі кітап болып жарық көрді (Адам анатомиясы, І-бөлім, 1994; ІІ-бөлім, 1995. )

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

Халықаралық анатомиялық номенклатура

Әр тілдерге сәйкес анатомиялық терминдерді бір-бірімен салыстыра отырып, қазақша лайықты балама сөз табу жұмысында белгілі қиындықтар кездесті. Дегенмен, мұндай қиындықтар анатомияның барлық терминдерінен тән нәрсе емес екен. Мәселен, сүйектер мен асқазан-ішек құрылымдарына балама атаулар іздегенде, қазақ тілінің көп жағдайларда бай екені анықталды.

Мысалы: «Гребень» (латынша-crista) деген терминді қазақ тіліне бірнеше сөздермен аударуға болады: қыр, арқа, жота, жал; «Вырезка» (incisura) -тілік, кетік, ойынды, ойық; «Край» (limbus) -жиек, шет, ернеу; «Канатик» (funiculus) -арқан, жіп, шылбыр; «Связка» (Ligamentum) -жалғама, байлам; «Губчатый» (spongiosus) -кеуекті, кемікті деп аударылады.

Сүйек жүйесіне байланысты терминдерді қарастырғанда, бір сүйекті қазақ тілінде белгілеу үшін бірнеше термин-синонимдерді табуға болады: «Плечевая кость» (humerus) -тоқпан жілік, тоқпақ ділік, иық сүйек, «решетчатая кость» (os sacrum) -сегізкөз, жая, «Бедренная кость» (femur) -ортан жілік, сан сүйек; «Затылочная кость» (os occipitale) -қарақұс, шүйде сүйек.

Іш қуысындағы мүшелерді қарастырғанда «Слепая кишка» (caecum) деген терминді қазақша соқыр ішек, тұйық ішек, бүйен деп аударуға болады; «Тонкая кишка» (Іntestinum tenue) -қарақұс, ащы ішек, жіңішке ішек деп аталады.

Бірқатар анатомиялық құрылымдарға атау ізделген кездегі байқалған қазақ тілінің байлығы, жаңа терминдер жасауда өз көмектерін тигізді.

Қазіргі кезеңде қазақтың медициналық терминдерін қалыптастыруда, бірнеше тілдерді игерген және орыс халқы мен туыстас түркі халықтарының озық тәжірибелеріне сүйенетін ғалымдарды ақылға сала, біртіндеп істелетін күрделі жұмыстар күтіп тұр. Мұндай жағдайда халық ауыз әдебиетінің бай мұрасы мен қазақ халқының тұрмыс-тіршілігіне, салтына тән көптеген көне терминдерді орынды пайдалану маңызды.

Терминдердің ертеректегі мұндай байлығын академик В. В. Радлов қазақтардың өмір сүру салт-тұрмысымен байланыстырады. Нерв, қан тамырлары жүйелері мен сезім мүшелер құрылымдарына қатысты кейбір баламаларда орыс анатомиялық терминологиясын құру кезінде қолданғанындай, біз де терминдерді латыншадан транскрипциялауды және транслитерациялауды пайдаландық.

Мәселен: орыс анатомиялық термині «гипофиз» (латынша hypophysis) -қазақ терминологиясы бойынша-гипофиз; «Лимфа» (lympha) -лимфа; «Миокард» (myocardium) -миокард; «Паренхима» (parenchyma) -паренхима; «Нефрон» (nephon) -нефрон; «Строма» (stroma) -строма; «Эпифиз» (epiphysis) -эпифиз; «Конус» (conus) -конус; «Пронатор» (pronator) -пронатор; «Нейрон» (neuron) -нейрон; «Полюс» (polus) -полюс және т. б.

Халықаралық анатомиялық номенклатураны құрудың жауапты редакторы, белгілі кеңес анатомы С. С. Михайлов (1987) : «қазір орыс анатомия номенклатурасын жасау кезеңінде транскрипция және транслитерация әдісін пайдаланбау мүмкін емес. Тіл дамытудағы мүмкін жолдарының бірі осы тәсілдер»-деп жазды. Ол В. Даль өзінің атақты сөздігін «Тірі ұлы орыс тілінің түсіндірме сөздігі» деп кездейсоқ атамағанын ескертеді де: «Тіл әрқашан да дами береді, ол шындығында да тірі»-деп есептейді.

Орыс анатомиялық номенклатурасында латын терминдерінің орысша баламалары бола тұра, латынданған түрін жиі беру кездеседі: Diafragma-грудобрюшная переграда-диафрагма; Trachea-дыхательное горло-трахея; Acinus-пузырек-ацинус; Pericardium-околосердечная сумка-перикард.

Анатомия терминдерінің ең алғашқы латын тіліндегі тізімі 1887 жылы Германияда шетелдің көрнекті ғалымдарының қатысуымен құрастырылды. Бұл тізім Германия анатомиялық қоғамының 1895 жылы Базельде өткен конгресінде бекітілді. Тізім Базель анатомиялық номенклатурасы (B. N. A. -Basler Nomina Anatomica) деген атпен жарияланды. Алайда бұл номенклатура анатомдар арасында баяу таралды, ал Англия мен Францияда тіптен қолданылмады десе де болады.

Көптеген анатомдарға, B. N. A-ны түзетіп, толықтыру қажет екені аян болды. Сондықтан, Германия анатомиялық қоғамының 1935 жылы Иенде өткен съезі, анатомиялық терминдердің жаңа тізімін қабылдады. Бұл тізім, ғылыми әдебиетке-Иен анатомиялық номенклатурасы (I. N. A. -Ienar Nomina Anatomica) деген атпен енді.

1955 жылғы Париждегі когресс халықаралық анатомия номенклатурасы комитетінің (I. N. A. С) ұсынуымен, Париж анатомиялық номенклатурасы (Р. N. A. ) деп аталған анатомия терминдерінің жаңа тізімі бекітілді. Егер бұрынғы В. N. A. тізімінде 5600 анатомиялық терминдер болса, Париж номенклатурасы 200-ден аса жаңа терминдер енгізді де, Базель номенклатурасына кірген 4286 терминдерді қалдырды.

Анатомиялық терминдерді жетілдіру жұмыстары одан әрі жалғаса берді. Анатомдардың 1965 жылы Висбаденде өткен VІІІ Халықаралық Конгресі, анатомиялық терминдерге мыңнан аса өзгертулер мен толықтырулар енгізді. Ол конгрес оған қоса, Р. N. A. -ға сәйкес келетін әр ұлттың анатомиялық номенклатураларын жасау ұсынылды.

Голландиялық хирург және анатом Готфирд Бидлооның 1685 жылы латын тілінде шыққан «Адам денесінің анатомиясы» атты кітабын белгісіз бір оқымысты орыс тіліне аударған. Бұл еңбекті «Белгісіз ғылыми ерлік» деген мақалада Н. А. Оборин мен А. Н. Оборин, орыс анатомиялық терминологиясының негізін салды деп атап көрсетті.

КСРО Денсаулық сақтау министрлігінің медициналық Ғылыми Кеңесі 31/1, 1959 жылғы қаулысында Р. N. A. терминдеріне сәйкес тек орыс анатомиялық номенклатурасы қолданылсын деп атпты. Алғаш рет Р. N. A. терминдеріне сәйкес келетін орыс анатомиялық терминдерінің ресми тізімін Д. А. Жданов пен профессор Ю. Н. Копаев жасады (Халықаралық анатомиялық номенклатура, М., «Медицина», 1970) .

Бұл басылымда Токиодағы (1975ж. ) анатомдардың Халықаралық конгресінде енгізілген өзгертулер ескеріліп, Халықаралық анатомиялық номенклатураның ресми латын мәтіні берілді.

Орыс анатомиялық номенклатурасын жасаудың негізгі қағидалары «Халықаралық анатомиялық номенклатура» деген кітаптардың (1980, 1986) алғы сөздерінде баяндалған.

Халықаралық анатомияның номенклатура мүмкіндігінше ресми латын терминдеріне жақын болуы керек. Алайда сөздің шығу тегін (этимологиясын) сақтау әрекеті үстем болмауы керек. Сондықтан терминдерді сөзбе-сөз аударып, анатомиялық құрылымдардың мәнін бұрмалауға жол беруге болмайды.

Эпонимикалық терминдер, яғни ғалымдардың есімдерімен аталған анатомиялық құрылымдар аттары, клиникалық терминдердің негізі ретінде қалыптасып кеткен жағдайда ғана орыс анатомиялық номенклатурасында синонимдер етінде сақталады (мысалы, «Гаймор қуысы»-«Гайморит», «Евстахий түтігі») -«евстахит» және т. б. ) .

Шет тілден алынған, халықаралық ресми терминдерге сәйкес келетін және медицинада кеңінен пайдаланатын кірме сөздердің де (медиалді, латералді, миокард, ганглии және т. б. ) қолданылуына жол берілуі керек.

Шет тілдік терминдердің орыс тілінде қолданылатын қанағаттанарлық және қолайлы эквиваленттері жоқ болса, олардың орысша транскрипциясы пайдаланылуы керек (мысалы, гипокамп, таламус, гипоталамус т. б. ) . Сонымен қатар, егер шет тіл терминдері медицинада кеңінен таралған болса, олардың орыс қолданған дұрыс.

И. Р. Лазовскис (1989) «Медициналық терминдердің құрамы мен саны ғылым мен техниканың дамуына тікелей бағынышты. Әрбір жаңалық жаңа терминдерді қажет етеді. Медициналық терминдер саны без жүз жыл ішінде (1380-1880) екі есе өссе, ал соңғы жүз жылдықта (1980 жылға дейін) оның саны тағы да екі есе өсті және үстіміздегі жүз жылдықтың соңына дейін терминдер әлі де екі есе өсе түсетінін мөлшерлеп айтуға болады», -деп жазды.

Медицина терминдерін жасарда оның шығу тарихын жан-жақты зерттей келіп, басқа грек, латын, түрік және орыс тілдерімен салыстыра отырып, қазақтың өзіндік төл сөздеріне лайықтаған жөн.

Орыс тіліндегі медицина терминдерінің жасала бастағанына екі жүз жылдан аса уақыт өтті.

Медицина ғылымының негізі-анатомия пәні бойынша ең алғаш латын терминдерін орыс атауларына аударып қолданушының бірі және студенттерге тұңғыш лекция оқушы М. И. Шейн (1744) өзінің ресми түрде жазған шағымында: «Маған орыс тілінде бір лекция оқығаннан латын тілінде он лекция оқыған әлдеқайда жеңіл», -деп жазған екен. Олай болса, қазіргі біздің жағдайда «терминдерді тез арада жасап, оқулықтарды өте сапалы түрде шығару керек» деушілер осы саладағы жарыққа шыққан басылымдарды асығыс сынға алудың орнына, халқының қамын ойлап, бұл үлкен іске өз үлестерін қосуға ұмтылғаны.

Анатомиялық терминдер

ХІХғ. соңына дейін анатомиялық терминология, кейбір ғұлама ғалымдардың тырысып-баққанына қарамастан өте жақсы қарқынмен дамиды. 1895ж. Базелде ең алғашқы латын тіліндегі анатомиялық терминдер тізімі ұсынылған болатын. Сонымен бірте-бірте Базальды анатомиялық номенклатуралары (ВNA) атпен елдер қатарында қолданыла бастады. Содан бері бұл тізім бірнеше рет өзгертіліп және толықтырылған 1955 жылы Парижде VІ Халықаралық анатомдар федеративті конгрессінде ғылым тарихындағы ең алғашқы анатомиялық терминдер тізімі қабылданған болатын. Осылайша Париждың анатомиялық номенклатурасы (РNA-Parisiensia homina anatomica) деген атпен, халықаралық деңгейде заңды мойындалды. Сол уақыттан бері тізім әр бес жыл сайын бірнеше рет қарастырылып, оған түзетулер мен толықтырулар енгізілді. РNA-да 6000-дай атауларға анықтама берілген.

Совет үкіметінің гистологтары латын тіліндегі гистологиялық терминдер тізімін ұсынған болатын. Ол тізім 1970 жылы Ленинградта өткен ІХ Халықаралық анатомдар конгрессінде заңды қабылданған, Халықаралық гистологиялық номенклатурасының негізін қалаған. Сол уақыттан бері Ленинградтық гистологиялық номенклатура (LNH) әрдайым қарастырылып, толықтырылған. Латын мәтіндерімен сәйкестендіріліп, ол тізім заңды түрде орыс тілінің эквивалентті атаулары болып жасалынып, нақтыланған. Ол номенклатурада 3000-дай терминдер бар.

Біз атау және ілік септіктердегі жекеше түрде зат есімдермен таныстық. Бұл екі септіктерді анатомиялық және гистологиялық объектілерді атауда көп жағдайларда қолдануға болады.

Кейбір анатомиялық құрылымдар орыс тіліндегі сияқты, латын сөзімен аталады. Мысалы: cranium бас сүйегі, femur бөксе, crus сирақ. Бұл сияқты бірсөздік атауларға ең алдымен дене бөлімдер атаулары жатады: caput бас, collum мойын, abdomen іш, pelvis жамбас атауы, dorsum арқа, және т. б.

Анатомияның әр тарауында біз бірсөздік атауларды кездестіреміз. Мысалы: aorta-аорта, vomer-желбезек, sternum-көкірек, сlavicula-бұғана, palatum-таңдай, oesophagus -өңеш, hepar-бауыр және т. б. Есте сақтау керек, кейбір бірсөзді латын атаулары орыс тіліне аударылған кезде бір эквивалентті орыс сөзімен емес, ол екі сөзтіркеспен аударылады. Бұған остеология терминдері мысал бола алады: thorax (грек. панцирь) көкірек жасушасы, fibula (лат. Ілмек, сүйекке ұқсас кіші жіліншік, tibia (лат. музыкалық аспаб, сыбызғы, оны бұрын сүйектен жасаған) үлкен жілінші, humerus иық сүйегі, radius (жебе, таяқша) кәрі жілік, maxilla үстіңгі жақ, mаndibula астыңғы жақ, calvaria бас сүйегінің төбесі және т. б.

Латынша Русский Қазақша

angulus, i m Угол бұрыш

aorta, ae f Аорта қолқа

arcus, us m Дуга доға

arteria, ae f Артерия қызыл тамыр

brachium, i n Плечо иық

caput, it is n голова, галовка Бас

cavum, i n Полость Қуыс

cavitas, atis f Полость Қуыс

concha, ae f раковина Қалқан

costa, ae f Ребро Қабырға

conpus, onis n Тело Дене

cranium, i n Череп бас сүйек

crista, ae f Гребень айдар, қыр

ductus, us m Проток Арна

incisura, ae f вырезка ойық, тілік

lamina, ae f пластинка Табақша

ligamentum, i n Связка байлам

linea, ae f Линия сызық

lingua, ae f Язык Тіл

mandebula, ae f нижняя челюсть төменгі жақ

maxilla, ae f верхняя челюсть жоғарғы жақ

meatus, um m проход, ход арна, жол,

musculus, i m Мышца Бұлшықет

Бірқатар терминдер қысқартылған түрде берілді:

Art. -articulatio (буын)

Artt. - articulations (буындар)

Liq. - liqamentum (байлам)

Liqq. - liqamenta (байламдар)

a. - arteria(артерия)

aa. -arteriae (артериялар)

v. - vena (вена)

vv. - venae (веналар)

n. -nervus(нерв)

nn. - nervi(нервтер)

m. -musculus(бұлшықет)

mm. - musculi(бұлшықеттер)

Анатомияда жалпы қабылданған өзара перпендикуляр жазықтықтардың белгілеулері пайдаланылады, бұл жазықтықтар ағзалардың немесе олардың бөліктерінің кеңістіктегі орнын анықтайды. Мұндай жазықтықтар үшеу: сагитталды, фронталды және горизонталды. Бұл жазықтықтардың адам денесіне қатынасын айтқанда, оның вертикалды қалпы алынатынын есте ұстау керек.

Сагитталды жазықтық деп (грекше sagitta-жебе) -жазықтық денені бойлай оң (dexter) және сол(sinister) жаққа қақ бөледі. Дене ортасынан өтетінсагиталді жазықтық ортаңғы немесе медиалді деп аталады.

Фронталді жазықтық(грекше frons-мандай) -мандайға паралель сызық денені бойлай алдыға(алдыңғы-anterior) және артқа(артқы-posterior) бөледі. вертикалды жазықтықты түсінеді, ол арқылы біз ойша денені тесіп өтетін садақ оғы бағытында алдынан артына қарай және ұзына бойымен қақ бөлеміз. Сагитталды жазықтық дененің дәл ортасынан медиалды өтеді, оны симметриялы оң және сол екі жартыға бөледі. Вертикалды, бірақ сагитталды жазықтыққа тік бұрыш жасай өтетін жазықтық, фронталды маңдайға параллелді деп аталады. Ол денені алдыңғы және артқы бөлімдерге бөледі. Үшінші, горизонталды жазықтық сагитталды жазықтыққа да, сондай-ақ фронталды жазықтыққа да тік бұрыш жасай жүргізіледі. Ол денені жоғары және төменгі бөлімдерге бөледі.

Горизонталді жазықтық(грекше horizontos-шектеуші) -жер бетіне (көкжиекке) қатарласа жататын жазықтық. Бұл жазықтықты дененің бірнеше жерінен жүргізуге болады. Денені жоғары(superior-жоғарғы), төменгі(inferior) бөліктерге бөледі. Бұл үш жазықтық адам денесінің кез-келген нүктесі арқылы өте алады.

Білік-аталған жазықтықтарды ойша бойлай өтетін тік сызық. Бағытты, қарсы және көлденең жазықтық қиған жердегі мүшенің басқа мүшелерге қарағанда орналасу ретіне қарай жақынырақ, алшақ, сыртына қарай, ішке қарай, аралықта, бас жақта және дененің соңына қарай немесе құйрық жақта деп аталуы