ҚАЗАҚ ТІЛІН ЖЕДЕЛДЕТЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы
Қазақ тілін жеделдете оқыту мәселесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚ ТІЛІН ЖЕДЕЛДЕТЕ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1Қазақ тілін оқыту мәселесінің зерттелуі
1.2 Қазақ тілін жеделдете оқытудың жалпы мәселелері
1.3 Қазақ тілін жеделдете оқытудың басты ұстанымдары
2. ҚАЗАҚ ТІЛІН ЖЕДЕЛДЕТЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Лексикалық және грамматикалық минимум ұстанымдары
2.2 Қазақ тілін жеделдете оқыту сабақтарын ұйымдастыру
2.3 Қазақ тілін жеделдете деңгейлік оқыту әдістемесі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс өзектілігі.Қазақ тілі –Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тілі. Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде оқыту үдерісі бұл
күнде жоғары деңгейге көтерілді, саяси жағынан бекітілді.
Мемлекеттік тілді оқытудың дидактикалық негіздері туралы айтқанда
міндетті түрде оның жаңа дәрежеге көтерілуі, жаңаруы керектігі түсініледі.
Мемлекеттік тілді жеделдете оқыту барысында үйретуші мұғалім тек қазақ
тілін грамматикалық заңдылықтарын үйретіп қоймайды, мұғалімнің алдында
тілдің өмірдегі, қоғамдағы міндетті қызметін түсіндіруі де басты назарда
тұрады. Мемлекеттік тілдің маңызы Қазақ елінде тұрып жатқан әрбір адамның
қызметке орналасу кезінде айқын байқалады. Осы жағынан алғанда дер кезінде
үйрене алмай қалғандар үшін мемлкеттік тілді жеделдете оқыту мәселесі
қойылды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қазақ тілін жеделдете оқытуда көрінетін,
оқытудың әдістемелік негізінде көрінетін мәселелердің ұтымды жақтарын
айқындап алу қажеттлігінен туындайды.
Дипломдық жұмыс нысаны. Қазақ тілін жеделдете оқыту әдістемесінің
негізін беретін тірек құралдар жүйесі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – қазақ тілін жеделдете оқытуда көтерілетін
ғылыми-теориялық, әдістемелік мәселелерді жинақтап, тәжірибелік негізде
пайдалана білуді ұсыну.
Дипломдық жұмыс міндеті көрсетілген мақсаттың мазмұнын ашуға
негізделеді. Осыған байланысты бірнеше міндет алға қойылды:
- мемлекеттік тілді жеделдете деңгейлік оқытуда қолданылатын деңгейлік
жүйені түсіндіру;
- тілді оқытуда компьютерлік тіл бағдарламаларын қолданудың
маңыздылығын әдіскер зерттеушілер тарапынан сипаттау;
- жеделдете деңгейлік оқыту әдісін қолдануда әдістемелік ұстанымдарды
жүйелеп көрсету;
- тілді оқытуға қажетті бағдарлама мен стандарт мазмұны мен сипатын
түсіндіру.
Дипломдық жұмыста танылған нәтижелер:
- ғалымдардың жеделдете оқыту әдісін ұсынудағы тұжырымдарын жинақтау;
- тілді үйретудегі әдіс түрлерінің қолданысын, компьютер қабілетін
таныту
- тілді оқыту ұстанымдарын жүйелеу;
- Жеделдете оқытуға қатысты мемлекеттік бағдарлама мен стандарт
мазмұнын жеткізу.
Дипломдық жұмыс дереккөзі - қазақ әдіскер тілшілердің зерттеу
еңбектері; ҚР Тіл туралы заңы және әдістемелік құралдар.
Дипломдық жұмыс әдісі. Жұмыста сипаттау, жинақтау, қорыту, саралау,
жүйелеу мен әдістері қолданылды:.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңызы. Қазақ тілін пәндік тұрғыдан емес,
еркін жеделдете оқытудың теориялық негізін басқа оқу түрлерінде пайдалануға
болады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыстағы тәжірибелік
мәселелерді тілді үйрету барысында, жалпы тілдік сабақта өздік жұмыс,
тәжірибелік талдау кезінде дереккөз ретінде пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тарауды
қамтитын негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен
тұрады.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІН ЖЕДЕЛДЕТЕ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1Қазақ тілін оқыту мәселесінің зерттелуі
Заманауи білім беру үдерісі ең алдымен жеке тұлғаға бағытталып, тіл
үйренушінің Мемлекеттік тілдің әлеуметтік-қатысымдық қызметін кеңейту мен
дамытуда оның ғылымда, өндірісте, елдің халықаралық байланыстарында қолдану
аясының кеңи түсуі тіл үйренушілердің мамандығымен де байланысты екендігін
көрсетеді. Кәсіптік-техникалық лицейлер мен ЖОО бітірген жас буын – әрі
болашақ маман, әрі ҚР өндірісін ілгері дамытатын кәсіпкер. Оның алдыңғы
қатарлы маман болуы өз елінің тілін жоғары деңгейде білуімен де терең
сабақтасады. Соңғы жылдары әдіскер-ғалымдар қазақ тілін қарым-қатынас
құралы ретінде меңгертумен қатар, студенттердің кәсіптік мамандығын ескере
отырып игертудің тиімді жақтарын қарастыруда Тілді мамандыққа қатысты
оқытудың ұтымды жақтары:
- тіл үйренушілер қазақ тілін кәсіби қатынас құралы ретінде қолдана
алады
- кәсібіне байланысты жинаған сөздік қорды жұмыс орнында пайдаланып, өз
мамандығына қатысты ой-пікірлерін нақты, анық жеткізу дағдысы
қалыптасады
- қазақ тілінің танымдық қызметінің маңызы арта түседі
- қазақ халқының рухани және тарихи-мәдени байлығын тіл арқылы таныту
негізінде тіл үйренушілер Қазақстан тарихымен, мәдениетімен,
әдебиетімен, халықтың салт-дәстүрімен танысып, білімдерін молайтады
- күнделікті қызмет бабында ресми-іскери сөйлесуге тән тұлғаларды
меңгеріп, мамандыққа қатысты ісқағаздарды жазуды үйренеді
- болашақ маманның тұлға ретінде қалыптасуына, өсуіне және дамуына, өз
мамандығын саналы сезінуіне мүмкіндік туады
Осы тұрғыдан мамандыққа сай қазақ тілін сапалы оқыту – қазіргі уақыт
сұранысынан туындап отырған өзекті мәселелердің бірі болып табылады
Соңғы жылдары қазақ тілін мамандыққа сәйкестендіріп қатысымдық
тұрғыдан оқыту әдістемесіне байланысты ғылыми зерттеулер жүргізіліп, ол
зерттеулердің нәтижесінде кандидаттық, докторлық диссертациялар қорғалды.
Қазақ тілін мамандыққа сай оқытудың басты ерекшеліктерін анықтауда,
тиімді әдістемесін ұсынуда әдіскер-ғалым, педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Ф.Ш. Оразбаеваның бүгінгі күнде үлкен бір ғылыми-әдістемелік
мектебі қалыптасқан. Ғалым теориялық және әдістемелік тұрғыдан тілдік
қатынастың негізін қалаған еңбегінде сөйлесім әрекетінің түрлерін – оқылым,
жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім деп бөліп қарастырады. Солардың
әрқайсысына байланысты Ф.Ш.Оразбаеваның ғылыми жетекшілігімен қорғалған
кандидаттық диссертацияларды атап өтетін болсақ, С.Нұрғали айтылым әрекеті
арқылы оқыту әдістемесін (2003), Г.Т. Бейсенбекова оқылым әрекеті арқылы
оқыту әдістемесін (2001), Б.А. Ахметбекова мамандыққа қатысты сөздік
жұмыстарының әдістемесін (2000), Г.К. Мұқашева мен М.Д. Жорақпаева әр түрлі
мамандықтарға сай тыңдалым әрекеті арқылы оқыту әдістемесін (2002), Ф.Ж.
Абдразақова қазақ тілін шетелдік студенттерге жазылым әрекеті арқылы үйрету
әдістемесін (2003), А.М. Мұратбекова қазақ тілінің кәсіби бағытталған
лексикасын жазылым әрекеті арқылы оқыту әдістемесін (2003), Ә.Ә. Уабиева
қатысымдық тұрғыдан оқыту әдістемесін (2003) арнайы зерттеді. Сонымен қатар
ғалымның шәкірттері тіл үйретудің т.б. өзекті мәселелерін, атап айтсақ,
А.С.Досмурзаева тірек сызбалар арқылы (2002), Г.Т. Алдамбергенова мәтіндер
арқылы құрылысшы мамандығына сәйкес оқытуды (1997), сондай-ақ тілді қазақ
мектептерінде оқыту мәселелерін де Н.Х. Шадиева қазақ мектептерінің 5-
сыныбында лексиканы деңгейлік тапсырмалар арқылы (2002), А.К. Жанабилова
тіл дамыту жұмыстарының инновациялық технологиясын (6-7-сыныптарға
арналған) шығармашылық тапсырмалар арқылы, Ш.Қ. Құрманбаева қазақ тілін
мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері
(2009), С.Т.Садықова қазақ тілін дидактикалық бірліктерді ірілендіру
технологиясы арқылы оқыту мәселелерін қарастырды. Ал ересектерге тілді
оқытуға байланысты Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете
оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері (2009) атты бірінші докторлық
диссертацияны қорғаған педагогика ғылымдарының докторы Құрманбаева Шынар
Қапантайқызы қорғады
Қазақ тілін мамандыққа сәйкестендіріп қатысымдық тұрғыдан оқыту
әдістемесіне байланысты ғылыми зерттеулерге тоқталатын болсақ, Б.Ш.
Мешімбаеваның “Гуманитарлық бөлім студенттерін қазақша пікірлесім (диалог)
арқылы сөйлеуге үйрету әдістемесі” (1999) атты ғылыми еңбегінде жоғары оқу
орындарының гуманитарлық бөлім студенттерін пікірлесім арқылы қазақша
сөйлеу тіліне үйрету әдістемесінің ғылыми негізі жасалды. Автор мамандыққа
бағытталған пікірлесім арқылы сөйлесуді меңгертуде қолданылатын ұтымды әдіс-
тәсілдерді анықтады, пікірлесімге қатысты қазақша сөйлеу тіліне үйретуде
төмендегідей 3 кезеңді қамтуды ұсынды:
- оқу үдерісіндегі пікірлесім
- шығармашылық пікірлесім
- шығармашылыққа бағытталған пікірлесім құрастыру [1,135]
Зерттеу жұмысында сөйлесімді басқа ұлт өкілдеріне пікірлесім арқылы
үйретуде тілдік жағдай тұңғыш рет тәжірибеде қолданылып, оның ұтымдылығы
ғылыми негізде бірінші рет дәлелденді және пікірлесімнің жаттығулары екі
үлкен топқа жіктеліп қарастырылды. Олар: 1) дайындық жаттығулар; 2)
қатысымдық жаттығулар [1,12].
2000 жылы Г.Т.Алдамбергенова “Кәсіптік мектептердің орыс бөлімі
оқушыларының қазақша сөйлеу тілін құрылысшы мамандығына сәйкес мәтіндер
арқылы дамыту” деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. Автордың
айтуынша, мәтін арқылы тілді оқыту төмендегі міндеттердің жүзеге асуына
көмегін тигізеді:
- тұрмыста, өндірісте, әлеуметтік ортада қазақша тілдік қатынасты игеру;
- қазақ тілінде мәдени-ресми, кәсіби қатынасқа дайындық;
- өз мамандығы бойынша сұрақтарға жауап бере білу, осы тақырып
төңірегінде ойын айта білу дағдыларын меңгерту;
- кәсіби бағыттағы қарым-қатынастық мәтіндерді аудармасыз түсінуге
ұмтылу;
- оқушылардың сөздік қорын молайтуда аударма, түсіндірме және кәсіби
сөздіктерді пайдалана білу;
- қазақша ойлауға, қазақша сөйлеу әуезділігіне жету, үлгісіз, жетексіз
өз бетінше сөйлеуге, жазуға дағдылану, игеру.[2,77].
Қ.Қадашева “Жаңаша жаңғыртып оқытудың ғылыми әдістемелік негіздері:
өзгетілді дәрісханалардағы қазақ тілі” (2001) деген докторлық
диссертациясында мамандық тіліне бейімдеп оқытуда жаңаша жаңғыртып оқыту
әдістемесінің әдіс-тәсілдерін ұтымды пайдалануға болатындығын, тіл
үйренушілердің өз саласында тілді қолдану қызметінде лексикалық минимумды
анықтау қатысымдық қажеттілікті қамтамасыз ететін ерекшелік екендігін
көрсетті.
Зерттеу жұмысында заңгер мамандығына бейімдеп оқытуда автордың өз
тәжірибесінен алынған үлгілері толық баяндалып, кәсіби бағыттағы
материалдың негізінде пікірлесімдік қарым-қатынасты қалыптастыруға
жаттығулардың әсері зор екені айтылады. Сонымен қатар өзгетілді
дәрісханалардағы үйренушілерге мамандығы бойынша тілдік база жасау
мәселесіне тоқтала отырып, оның мақсаттарын ашып көрсетеді [3,103].
Қазақ тілін мамандыққа сәйкес оқыту әдістемесі бойынша Р.Ә.Шаханова
“Техникалық жоғары оқу орындарының орыс бөлімдерінде қазақ тілін мамандыққа
қатысты оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері” (2001) деген тақырыпта
докторлық диссертация қорғады. Бұл еңбекте техникалық университеттің орыс
бөлімдерінде қазақ тілін мамандыққа қатысты оқытудың ғылыми-әдістемелік
негізі жасалды. Ғалым: “Қазақ тілін мамандыққа қатысты оқытудың әдістемелік
жүйесін жаңа технологиямен толықтырып, дамытып, жетілдіріп отыру тілдің
қатысымдық қызметін нәтижелі меңгертуге негіз қалайды, – дейді [4,301].
Атап айтқанда, студенттердің мемлекеттік тілде сөйлеуге деген қызығушылығы
мен мүдделігін, олардың білімін рейтинг, тест материалдарын талапқа сай
пайдалану арқылы арттырудың мәнін анықтайды.
Студенттердің мемлекеттік тілді тиімді игеруінің басты факторы – оқу
бағдарламалары мен оқулық, оқу-әдістемелік материалдарды модульдік оқу
жүйесімен берудің ұтымдылығын дәлелдеп, модульдік жүйеге негізделген
электрондық оқулықтар студенттердің өз бетімен жұмыс істеуіне тиімді екенін
айтады. Тілдік жағдай жүйесін үнемі мамандықпен байланыстырып отыруы
қарастырылған. Зерттеуде қазақ тілін мамандыққа қатысты үйретудегі мәтіннің
маңызды рөлі дәлелденіп, мәтіннің тілдік жүйесі айқындалған. Диссертанттың
айтуынша, мамандыққа қатысты мәтіндерді іріктеу ұстанымдары дұрыс сөйлеуді
жетілдіруге қызмет ету үшін
- мазмұндық және тақырыптық тартымдылығымен ерекшеленуі керек;
- тіл үйренушілердің өз бетімен жұмыс істеуіне ынталандырылуы;
- қатысымдық (коммуникативтік) қасиеті басым болуы керек;
- мамандыққа байланысты ғылыми мәтіндер студенттерде қажеттілік сезімін
туғызып, білім беруде студенттердің сенімін күшейтетін болуы қажет
[4,204].
Мамандыққа байланысты жазылған еңбектің бірі – М.Д. Жорақпаеваның “Ет-
сүт биотехнология бөлім студенттеріне қазақ тілін тыңдалым әрекеті арқылы
оқыту әдістемесі” (2002) атты кандидаттық диссертациясы. Ғылыми зерттеуде
тыңдалымды ет-сүт мамандығына сай меңгертуге негіз болатын тыңдап-қабылдау,
тыңдап-есте сақтау, тыңдап-көру, тыңдап-байқау, тыңдап-бекіту тапсырма
түрлері беріледі
М.Д.Жорақпаева мамандыққа сай мәтіндегі хабарды тыңдалым арқылы түсіну
дәрежесіне қарай берілетін төмендегі тапсырма түрлерін нақтылап көрсетеді:
- мәтіннің мазмұнын түсінуге арналған тапсырмалар;
- мәтіннен алынған ақпаратты шығармашылық ізденістер мен толықтыруға
арналған тапсырмалар;
- мәтіндегі хабарларды адамдармен қарым-қатынасқа, сөйлесуге қолдана
білуге арналған тапсырмалар [5,104].
Қазақ тілін қатысымдық тұрғыдан үйретуде сөйлесім әрекеті мен оның
түрлерін меңгертудің маңыздылығы ғылыми жұмыстардың зерттеу нысаны бола
бастады. Осы ретте Ф. Абдразахованың шетел студенттеріне қазақ тілін
жазылым әрекеті арқылы үйрету әдістемесін қарастырған зерттеу еңбегінің
маңыздылығын атап өткен жөн. Ф. Абдразахова зерттеу жұмысында сөйлесім
әрекетінің бір түрі – жазылым әрекетінің анықтамасын, ерекшеліктерін және
түрлерін анықтай отырып, жазылым әрекетін шетелдік студенттерге меңгертудің
тиімді жолдарын көрсетті. Зерттеу жұмысында жазылым әрекеті бірнеше түрге
бөлініп қарастырылды. Мәселен, жазылу үлгісіне қарай жазылымның мынадай
түрлері берілді:
- дыбыстық жазылым;
- көшіру жазылымы;
- жатқа жазу жазылымы;
- көркемдік жазылым;
- танымдық жазылым [6,15].
Тілді мамандыққа сай үйретуге арналған әдістемелік оқулықтар мен оқу
құралдары жарық көре бастады. Бұл оқулықтар студенттердің ғылыми тілді,
мамандыққа қатысты кәсіби тілді, ресми-іскерлік тілін жеткілікті түрде
меңгеруіне ықпал етуде.
Қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне мамандыққа байланысты оқытуды
көздейтін еңбектердің бірі – Р.Ә.Шаханова, С.Т.Айбергенова, Г.А.Аужанованың
авторлығымен жазылған “Мамандыққа байланысты жаттығулар мен текстер
жинағы”. Бұл авторлар студенттердің мамандығына, кәсібіне деген
сүйіспеншілігін қалыптастыруды, сөздік қорларын байытуды, кәсіби сөздерді
меңгеріп, өз ойларын дұрыс мазмұндап жеткізуге, аға ұрпақтың өнегелі өмірін
өздеріне үлгі ете білуге үйретуді мақсат етеді
Әдістемелік құрал екі бөлімнен тұрады, оның бірінші бөліміндегі
материалдар “Инженер-мамандар ұясы”, “Менің мамандығым”, “Жақсының аты,
ғалымның хаты өлмейді” деген негізгі үш тақырып төңірегінде беріледі.
Сөйлеудің түрлері, олардың ерекшеліктері туралы мағлұмат беретін
жаттығуларды, сауалнама сұрақтарын орындау барысында студенттердің сөйлеу
дағдыларын қалыптастыру мүмкіндігі туады. Сонымен қатар оқулық негізінде
тіл үйренушілер жазылым әрекеті арқылы іске асатын шығармашылық жұмыстарды
жазып үйренуге машықтанады. Еңбектегі жаттығулар мен мәтіндер тақырыбы
студенттердің мамандығына, оқу орнының тарихына, ғалым-инженерлер
Қ.И.Сәтбаев, А.Ж.Машанов, Д.А.Қонаев, Ө.А.Байқоңыровтың өнегелі өмір
жолдарына байланысты құрылған. Оқу құралындағы берілген барлық жұмыс
түрлері тіл үйренушілердің кәсіби тілдік қатынасқа түсуін сөйлесім
әрекетінің (тыңдалым, оқылым, айтылым, тілдесім, жазылым) бір-бірімен
байланысуы негізінде қарастырылған.
Мамандыққа байланысты оқытуды мақсат ететін оқулықтардың бірі – жоғары
оқу орындарының экономика факультетінің орыс тілді студенттеріне арналған
“Қазақ тілі” оқулығы. Оның авторлары – А.Мусинов, М.Мұхамбетқалиева,
Е.Құдайбергенов. Оқулық тіл үйренушілердің бастауыш топтарына 400-500
сағатқа бөлініп құрастырылған. Грамматикаға байланысты фонетика,
орфография, лексика, фразеология, морфология және синтаксистен материалдар
беріледі. Сабақты жүргізуде сөйлесім әрекетінің 4 түрін (оқу, айту, тыңдау
және жазу) және тілдік материалды кешенді түрде беру талап етіледі.
Оқулықта жаттығулар, мәтіндерге арналған сөздіктер мен орысша-қазақша
экономикалық терминдер сөздігі беріледі. Еңбекте экономика факультеттерінде
оқытудың кәсіби бағыттылығы ескеріледі. Экономикалық терминдерді меңгерту
және оларды терең түсіну, сөйлем конструкцияларын қолдану дағдыларын
қалыптастыру арнаулы кәсіби лексиканы сұрыптау арқылы іске асады. Осыған
орай, сөздік қорды көбейту мақсатында мәтін бойынша жұмыс сөздікпен
толықтырылған. Оқу құралында студенттердің өз бетімен жұмыс істеуіне
арналған мәтіндер орыс және қазақ тілінде жазылған. Мәтіндерде Қазақстанның
көрнекті экономист-ғалымдары туралы да айтылады. Негізінен жаттығу
жұмыстарында тек грамматикалық материалды меңгерту мақсат етілген. Ал
экономикаға байланысты жаттығуларда көбінесе орыс тілінен қазақ тіліне
аудару тапсырмасы орын алады.
Жоғары оқу орындарының экономика факультетінің қазақ тілін
жалғастырып, тереңдетіп оқитын топтарына арналған З.Күзекова мен
Г.Қарақұсованың “Қазақ тілі” оқулығын ерекше атап өтуге болады. Бұл
еңбектің басты мақсаты – сөйлеу тілі қалыптасқан үйренушілердің қазақша
сөйлеуін, жазуын, баяндауын мамандыққа қатысты жетілдіру, сөздік қорын
байыту. Жалпы оқулық 20 сабақтың материалын қамтиды. Мәтінмен жұмыс істеуде
сөз мағынасын түсіндіру, нақтылау, оны студенттердің тіліне енгізу белгілі
бір тақырып төңірегінде берілген. Мәтінмен жұмыс жүргізу нәтижесінде тіл
үйренушілердің кәсіби сөздік қоры байып, сөйлеу мүмкіндіктері дами түседі.
Экономикалық тақырыптарға арналған мәтіндер грамматикалық, лексикалық,
коммуникативтік тапсырмалар жүйесінен құралған. Студенттердің білімін
қорытындылау мақсатымен сабақ соңында сөзжұмбақ, пікірталас сұрақтары
оларды толғандыратын мәселелер төңірегінде құрастырылған. Сондай-ақ
ертегілер елінен, көркем шығармалар әлемінен алуы тіл үйренушілердің
қызығушылығын арттырып, тіл үйренуге ынтасын күшейтетін көп мағлұмат
берілген. Тіл үйренушінің сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда оқу құралындағы
сөздік-минимумның көмегі тиетіні сөзсіз.
Қазақ тілін мамандыққа байланысты оқытудың қалыптасуына әсер ететін
еңбектердіңбірі– К.Сариева, Ф.Оразбаева, Г.Ауқашева, Г.Алдамбергенованың
авторлығымен жазылған, орыс тілінде оқитын кәсіптік-техникалық мектептер
мен лицейлерге арналған “Қазақ тілі” оқулығы. Оқу құралында оқушылардың
сөйлеу тілін қалыптастыруға бағытталған лексикалық материалдар кәсіптік
білім берумен қатар танымдық, тәрбиелік сипатымен ерекшеленеді. Оқушыларды
Қазақстандағы кәсіби білім ошақтарымен таныстыруда Отандық кәсіби білім
тарихынан мағлұмат беретін мәтіндер, кәсіпке байланысты мақал-мәтелдер,
өлең-жырлар сабақ тақырыбымен байланыстырыла енгізілген.
2001 жылы баспадан жарық көрген З.С.Күзекованың “Қазақ тілінің
практикалық курсы” атты оқулығы жоғары оқу орындарының гуманитарлық
факультеттерінің орыс бөлімдерінде қазақ тілін жалғастырып, тереңдетіп
оқытатын топтарына арналған. Оқулық 30 негізгі сабақтан тұрады, мұндағы
мазмұны терең мәтіндер, лексика-грамматикалық жаттығулар жүйесі,
шығармашылық тапсырмалар студенттерді қазақ тілінде еркін сөйлесуге,
әңгімелесе білуге, баяндама жасауға, сұхбат алуға, пресс-конференциялар мен
пікірталасқа қатысуға үйретеді. Әрбір сабақта мәтін, мәтінге қатысты
сөздер, грамматикалық тұлғаларға түсініктеме, ойтүрткі сұрақтар, лексикалық
түсініктеме, мәтінге дейінгі, мәтіннен кейінгі тапсырмалар, диалог, мәтінге
қатысты түсініктерді тексеруге арналған сұрақтар, мәтіндегі грамматикалық
тұлғаларды табу жұмыстары, лексика-грамматикалық тест, тапсырмалар,
сөзжұмбақтар, афоризм, нақыл сөздер, салыстыру тапсырмалары, өз бетінше
жұмыс істеуге арналған тапсырмалар жүйелі түрде “қарапайымнан күрделіге”
ұстанымы негізінде құрастырылған. Оқулықпен жұмыс істеу барысында тиімді
нәтижеге жету үшін автордың әдістемелік нұсқауларды ұсынуы өте орынды.
А.О. Мұса, І.М. Төленов, Ж.Ш. Әбіш, Е.Қ. Құдайбергеновтың жоғары оқу
орындарының экономика факультеті, экономика колледжі, орта және кәсіптік
мектептері үшін жазылған “Қазақ тілі” атты оқу құралында фонетика, лексика,
морфология, синтаксис бөлімдері қамтылады. Еңбекте лексикалық материалдар
күнделікті өмірге қажетті етіп алынған. Әрбір лексикалық тақырыпқа
грамматикалық түсініктеме және жаңа сөздер беріліп отырады. Студенттердің
өз бетімен жұмыс істеуіне арналған экономикаға қатысты мәтіндер халық ауыз
әдебиетінен, тұрмыс-салт жырларынан, ұлы адамдар өмірінен, ел экономикасы,
Қазақстанның өндіріс орындарынан көп мағлұмат береді. Білім тиянақтылығын
арттыру үшін тіл үйренушілерге тест сұрақтары ұсынылған. Мамандыққа
бейімдеп жазылған, өзінің танымдық-тәлімдік мәнімен ерекшеленетін
оқулықтардың бірі – жоғары оқу орындары заң факультетінің студенттеріне
(орта және жалғастырушы топтарына) арналған.
Ш. Құрманбайұлы, М. Мамаева, А. Сыбанбаеваның “Қазақ тілі” оқулығы.
Болашақ заңгерлердің сөздік қорын молайтып, кәсіби тілін қалыптастыруда
олардың келешек қызметінде қолданатын сөздер мен сөз тіркестерін, заң
терминдерін меңгерту басты мақсат етілген. Көркем шығармалар мен ғылыми
еңбектер бойынша іріктеліп алынған мәтіндер және оларға қатысты
құрастырылған әр түрлі тапсырмалар жүйесі модульдік технологияға
сәйкестендірілген. Сонымен қатар студенттердің өзіндік жұмысы түсіндірме,
фразеологиялық, аударма сөздіктер арқылы іске асады. Шағын хабарлама жасау,
жоспар құру, белгілі бір тақырыпқа шығарма, баяндама, тезис, реферат,
конспект жазу тапсырмалары болашақ мамандардың жазбаша тілін дамытуда, өз
ойын, пікірін жеткізуде басты орын алады. Сөз маржандары – мақал-мәтел,
нақыл сөздердің мәні түсіндіріліп, есте сақтау керектігі ескеріледі.
Студенттерді қызықтыратындай халықтың асыл қазынасы – шешендік өнер
тарихына, шешендік сөз үлгілеріне баса көңіл бөлінген. Студенттердің өз
бетімен ізденіп, кәсіби шеберлігін жетілдіруі кітап соңындағы заң
терминдерінің қазақша-орысша қысқаша сөздігі арқылы жүзеге асады.
2002 жылы К.Қ.Аяпбергенова, Р.Т.Қатаева мейірбике ісі мамандығы
бойынша жоғары оқу орындарының студенттері мен колледж шәкірттеріне арнап
“Қазақ тілі” оқулығын жазды. Оқу құралында студенттердің медицина
лексикасына айрықша көңіл бөлу керектігі айтылады. Қазақ тілін мейірбике
мамандығындағы студенттерге игертудегі оқытушының төмендегі міндеттері
көрсетілген: өз мамандығына сай сөздер мен мәтіндерді іріктеп алу;
- оқу материалының игерілуіне тиімді әдіс-тәсілдерді таба білу;
- студенттер ынталы түрде игерулері үшін, оларға бұл сабақтың қажеттілігін
түсіндіру;
- студент ынтасын арттыруда оның қызығушылық қасиетін туғызатын
психологиялық жағдайды ұйымдастыру.
Тіл дамытудағы ең тиімді әдістердің бірі – мәтін бойынша жұмыс істеу.
Сондықтан мәтіндер күнделікті тұрмыста қолданылатын, мамандық бойынша,
төменгі және орта топ студенттеріне арналған мәтіндер болып топтастырылады.
Сонымен қатар грамматикалық ережелерді түсіндіруге түрлі кестелер,
студенттердің өздік жұмысына байланысты тапсырмалар, дәрігерлік қазақша-
орысша сөздік берілген
2005 жылы Ф.Ш.Оразбаева, Ш.Қ.Құрманбаева, Г.Қ.Байқадамованың
авторлығымен Қазақ тілі: кеден органдарында мемлекеттік тілді тереңдетіп
оқыту құралы кеден органдарында және басқа да мемлекеттік мекемелерде
жүргізілетін үйірмелерде мамандарға қазақ тілін тіл үйретудің жоғары
деңгейінде қатысымдық әдіс арқылы тереңдете және жеделдете оқытуға
арналған. Еңбекте ұсынылған кеденшілер өмірінің барлық салаларын қамтыған
қызықты мәтіндер мен ұлттанымдық деректер, қатысымдық тапсырмалар,
ісқағаздары үлгілері тіл үйренушілердің ана тілінде еркін сөйлеп, өз
ойларын жазбаша да толық жеткізе алуларына мүмкіндік береді.
Гауһар Әлімбектің музыка саласы мамандарына арналған Қазақ тілі атты
оқу құралы тіл үйретумен қатар мамандардың кәсіби-танымдық білімінің
шеңберін кеңейтетін мәтіндер мен тапсырмалардан тұрады.
Сонымен, қазақ тілін мамандыққа байланысты сала бойынша оқыту
әдістемесінің жасалуы төмендегідей ұстанымдарға негізделеді:
- қазақ тілін мамандыққа байланысты оқытудың ғылыми-әдістемелік
жүйесінің негізі қаланған;
- тілді қатысымдық бағытта үйретудің лингвистикалық негізі сөйлесім
әрекеті және оның түрлері қарастырылды;
- тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігін дамыту басты міндет ретінде
алынды;
- қатысымдық бағдарлы оқытуды жүзеге асыру мақсат етілді;
- кәсіби тілдік қатынасты жетілдіруде тіл үйренушінің қазақша сөйлеу
тілін кәсіби қарым-қатынас тілі ретінде дамыту көзделді.
- лексикалық минимумды танымдық-бағдарлы оқыту, грамматикалық минимумды
мамандыққа сай мәтіндер мен жаттығулар арқылы оқыту ұсынылды;
- қазақ тілін мамандыққа байланысты оқыту технологиясына байланысты
әдістемелік кешен ұсынылды, оның тиімділігі тәжірибе арқылы
дәлелденді.
Қорыта келе, жоғарыда қарастырылған әдіскер-ғалымдардың еңбектерінде
тілді мамандыққа сәйкес оқытуға байланысты құнды ой-пікірлер кездесетінін
байқауға болады. Диссертациялық еңбектерде, оқу құралдарында қазақ тілін
мамандыққа сәйкестендіріп қатысымдық тұрғыдан оқытудың мәселелері
қамтылады. Бұл талданған еңбектердегі айтылған тұжырымдардың, әсіресе қазақ
тілін мамандыққа байланысты оқытудың өзіндік ерекшеліктері, заңдылықтары,
оны меңгертудің әдіс-тәсілдерінің кәсіби қатынаста атқаратын маңызы зор.
Зерттеу жұмысында жаңа технология бойынша оқытудың ұстанымдарына
сәйкес құрылған әдістемелік жүйені ұстаздар қауымы өз тәжірибелерінде
қолдануға болады.
1.2 Қазақ тілін жеделдете оқытудың жалпы мәселелері
Қазақ тілін оқыту әдістемесінде жеделдете оқыту мәселесін алғаш
көтергендердің бірі ғалым Ф.Оразбаева қазақ тілін жеделдете оқытудың
мазмұнын ашатын белгілері ретінде мерзімі, уақыт мөлшері; мөлшерлі уақытта
сөйлеу үдерісіне қажеті оқытылатын тілдік деректер көлемінің молдығы;
оқытушы мен оқушының бір-біріне деген еркінділігін қамтамасыз ететін
психологиялық ортаның болуы; адамдардың сабақтағы белсенділігі, тілді
үйрету үшін үйренушінің бойындағы барлық қабілеттің шексіз жұмсалуы; әр
түрлі әдістемелік тәсілдердің ұтымды пайдаланылуы дегенді атайды.
Тілді жеделдете оқыту ұғымы қазақ тілін оқыту әдістемесіне осыдан
бірнеше жыл бұрын термин ретінде енсе де, оның ғылыми-теориялық,
әдістемелік негізі қаланбады, сол себепті басты ерекшеліктері, нақты әдіс-
тәсілдері, технологиясы айқындалмады. Қазақ тілін шет тіл ретінде оқытудың
әдістемесі енді қалыптасып келе жатқан өтпелі кезеңде мемлекеттік
қызметшілерге, оқушыларға қазақ тілінің жеделдете оқыту курстарын жүргізу
міндеттелген жекелеген оқытушылар мен әдіскерлер ана тілі үшін жанкешті
ұлтжандылықпен жұмыс істеп, көкейкөзімен сезініп, әркім өз әдістемелік
жүйесін құрып, жеделдете оқыту әдістемесінің тірек тұғырнамасының болмауы
нәтижесінде басы ашылмай жатқан бұл істің мәнін түсінбестен, барлық
ауыртпалығын бастан кешіруге мәжбүр болды.
Мағыналық жіктелуіне сәйкес жеделдету ұғымы екі түрлі мәнде
қолданылады:
1. Әрекетті аз уақыттың ішінде, жылдам, тығыз орындау күйі (қалпы).
2. Әрекетті қарқынды күшпен, жоғары қабілетпен орындау күйі.
Жеделдету әрекетінің басты ерекшелігі – тек қана аз уақыт мөлшері
деген қате түсінік жеделдете оқытуды ересектерді оқыту тәжірибесінде
өзіндік орны бар қысқа мерзімді курстармен байланыста қарауға әкеліп
соқтырды. Оның жеделдете оқытуда ұсынылатын мол ақпарат көлемін жоғары
қабілетпен меңгеру сипаты назардан тыс қалып қойды. Жалпы, жеделдете
оқытуды қысқа мерзімді оқытумен шатастырмаған жөн. Жеделдете оқытуды
айқындайтын тек қана аз уақыт мөлшері емес, сонымен қатар басқа да
көптеген маңызды белгілері бар екені назарға ілінбей келді. Қазақ тіліндегі
жеделдету сөзінің тікелей мағынасына сәйкес бұл ұғымды тек қана қысқа
мерзім, аз уақытта тездетіп оқып шығу деген жалған пікір қалыптасқандығы
жөнінде жоғарыда айтып өттік. Жеделдету әрекетін аз уақыттың ішінде,
жылдам, тығыз орындау күйі тұрғысынан қарастырушылар жеделдете оқытуда шет
тілді неғұрлым қысқа мерзімде, тез үйрету көзделеді, жеделдете оқыту
әдістемесінің ерекшелігі мерзімінің қысқалығы деп атап көрсетеді.
Қазақ тілін жеделдете оқыту мәселесі көтерілген өткен ғасырдың 90-
жылдарынан бергі уақыт аралығында оның уақыт мөлшері нақты белгіленбей
келді. Мекемелердегі тіл үйрету үйірмелерінің жұмысы апталық екі сағаттық
жүктемеден асырылмады. Сабақтардың арасындағы ұзақ үзілістер нәтижесінде
тіл үйренушілердің әр жолы алған білім, білік, дағдылары ұмытылып қала
берді, топ мүшелерінің арасындағы эмоциялық, қатысымдық байланыс үзіліп
қалып отырды, соның нәтижесінде жеделдете оқытудың ең қарапайым шарттарының
өзін орындау мүмкін болмады. Апталық сағат мөлшерін көбейту тәжірибесі
кейбір жекелеген жағдайларда ғана жүзеге асырылып, жаппай қолданыс таба
алмады.
Соңғы жылдарда еліміздің барлық облыстарында ашылып, жұмыс істеп
жатқан мемлекеттік тілді жеделдете оқыту орталықтары үшін курстардың
мерзімін айқындап алу аса маңызды мәселе болды. Соған байланысты 2007 жылы
қабылданған Мемлекеттік тілді мемлекеттік қызметшілерге, (мемлекеттік
қызметшілерге, тіл үйренуші жеке тұлғаларға) жеделдете деңгейлік оқытудың
Тұжырымдамасында деңгейлер бойынша оқыту ұзақтығы – 7,5 ай, аптасына 10-12
сағат, жалпы 120-150 сағат, әр деңгейге 120 сағат, жалпы саны – 360 сағат
көлемінде деп бекітілді. Алайда қазіргі күнде тұжырымдаманың бұл талабы
орындалмай келеді. Оның басты себебі, еліміздегі қазіргі әлеуметтік-
лингвистикалық жағдайға сәйкес мемлекеттік тілді үйренуші ересектер қауымы
негізінен мемлекеттік қызметшілер болып отыр, оларға тіл үйрету тегін
түрде, жұмыстан бос уақытта ұйымдастырылуда. Сондықтан оқу мөлшерін
аптасына 4-6 сағаттан асыру үлкен қиындықтар тудыруда. Дегенмен, қазақ
тілін өзге ұлт өкілдеріне үйретудің өтпелі кезеңіне тән бұл көріністің
ұзаққа бармауы керек екені әркімге де белгілі. Жеделдете оқытудың әлемдік
тәжірибесіндегі уақыт мөлшеріне назар аударсақ, апталық он сағаттық
жүктеменің өзі аздық етеді. Әлемдік әдістемеде теориялық және практикалық
тұрғыдан дәлелденген уақыт мөлшері күніне 4-6 сағаттан, апталар бойы
үздіксіз шұғылданып, деңгейаралық демалыстарын қоса есептегенде, үш
деңгейді тоғыз ай, бір жылдың ішінде оқып шығуды көздейді. Бұл егемен
еліміз қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде мемлекеттік қызметшілерге тегін
оқытудың өтпелі кезеңін артқа тастап, өз бетімен тіл үйренуді мақсат тұтқан
жеке тұлғаларға шын мәнінде жеделдете оқыту кезеңі басталған кезде жүзеге
асуға тиіс. Қазақ тілін жеделдете оқытуда уақыт факторын дұрыс анықтаған
кезде бірнеше мәселе шешіледі: ересек тұлға үшін әрқашан да маңызды алтын
уақыт үнемделеді; адам ресурстарын үнемдеу жүзеге асады; тілдік және
сөйлеу материалдары аз уақыт аралығында тиімділікпен ұсынылады; қатысымдық
құзыреттілікке жылдам қол жеткізіледі.
Жеделдете оқытудың әлемдік тәжірибесіне сәйкес тіл үйрену курсы 50-70
сағатқа созылатын рөлдік ойындарға құрылады. Жеделдете оқытудың бірінші
күнінен бастап түрлі жағдаяттарға құрылған көлемді полилог мәтіндер
ұсынылады, тіл үйренушілер мәтін кейіпкерлерінің образына еніп, рөлдерде
ойнай жүріп тіл үйренеді. Алайда, бұл әдісті қолдану үшін тіл үйренушілер
алдымен міндетті түрде ұзақтығы 200 сағаттан кем болмайтын дайындық
курсынан өтуге тиісті болады.
Сонымен қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту әдісі
дегеніміз – деңгейлік оқыту жүйесінде, мол ақпараттық білімдік ортада тіл
үйренушінің өздік жұмысын тиімді ұйымдастыру арқылы оқу-танымдық
уәждемелерін арттыра отырып, тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігін
қалыптастыруға бағытталған, жаңашыл ақпараттық-коммуникациялық,
интерактивті оқыту технологияларына негізделген қатысымдық бағдарлы оқыту
әдісі.
Мемлекеттік тілді жеделдете деңгейлік оқытудың лингводидактикалық
бағыттары. Жеделдете оқыту мен деңгейлік оқыту табиғаты,
ерекшеліктері,айырым-белгілері мен ұстанымдары. Оқытуды деңгейлік жүйеде
ұйымдастыруда тілді оқытудың дүниежүзілік тиімді әдістемелерінің
жетістіктеріне сүйене отырып, қазақстандық тәжірибеде қалыптасқан деңгей
жүйесін негізгі тірек ету.Әлемдік әдістемеде орын алған білім мен
коммуникативтілік біліктілік деңгейін анықтайтын өлшемдер негізінде белгілі
болған тілді оқытудың көптеген деңгейлері бар: Еуропалық стандарт бойынша
белгіленген деңгейлер: бастауыш (қарапайым); аралық (төменгі, орта);
жоғары. Жүйелеудің түрлері: еуропалық лингвистер ассоциациясы ұсынған бес
деңгейлік жүйе (ALTE); американдық кеңес (ASTEL) тіл үйренушілерге арналған
FSI өлшеміндегі 9 деңгейлік жүйе; Польша ғалымдары ұсынған 11 деңгей.
Жалпыеуропалық тілдік біліктілік деңгейлері:
А деңгейі- А1—ең төменгі деңгей ; А2—бастапқы деңгей;
В деңгейі –В1— бастауыш деңгей; В2—жалғастырушы деңгей;
С деңгейі –С1— жоғары деңгей; С2 –тілді толық игеру деңгейі.
Қазақстанда ғылыми түрде тиімділігі дәлелденген тілді оқытудың үш
деңгейлік жүйесі:
-қарапайым деңгей-төменгі деңгей – төменгі аралық деңгей;
-базалық деңгей – орта төменгі деңгей – орта жалғастырушы деңгей;
-еркін немесе жоғары деңгей-жоғары бастапқы деңгей-жоғары жалғастырушы
деңгей.
Мемлекеттік тілді мемлекеттік қызметшілерге жеделдете деңгейлік
оқытудың басты ұстанымдар жүйесі етіп негізге алынатындары: әрбір әдістік
жүйені құрайтын оқытудың мақсаты оқу пәнінің мазмұны, оқытудың тәсілдері
мен әдістері арнаулы әдістік ұстанымдарға сәйкес құрылуы.
Жеделдете оқытудың заңдылықтары негізінде басты ұстанымдар: оқытудың
коммуникативтік ұстанымы;лингвоцентристік ұстанымы; логоцентристік
ұстаным,тіл жүйесінің негізгі бірлігі, сөз – сөз тіркесі – сөйлем – мәтін
желісі; сөз – түбір – жұрнақ – буын – дыбыс желісі бойынша тіл үйрету
ұстанымы; тілдік орта мен тілдік жағдаяттар, қарым-қатынастар жүйесі,
ұстанымы; жүйелік ұстанымы; белсендіру ұстанымы; дамыту ұстанымы; қазіргі
кезеңде қазақстандық белсенді, қазақша тілдік тұлға қалыптастыру ұстанымы;
мемлекеттік тілді оқытуды жеделдету ұстанымы; біліктілік деңгейін
анықтайтын деңгейлік оқыту ұстанымы; мемлекеттік тілді оқытуда техникалық
құралдар мен компьютерлік техниканы белсенді қолдану ұстанымы; мемлекеттік
тілді жеделдете оқытуда даралай және саралай оқыту ұстанымдары. Осылардың
ішінен басты ұстанымдары:
1. Қатысымдық ұстаным. Тіл үйренушінің ауызша, жазбаша түрде
қарым—қатынас жасай алуы үшін қажетті коммуникативтік мүмкіндік тудыруға
бағытталған оқыту. ТІЛ қызметі – тек қатынас құралы ғана емес, ұжымдық іс--
әрекеттің негізгі сипаттамасын және ұжымдағы тұлғаның әрекетін көрсетеді.
Сондықтан тұлға тәрбиелеудің күшті факторы ретінде саналады.
Қарым-қатынас (коммуникация) үйренушілердің бір-бірімен ақпарат
коммуникативтік-танымдық қызмет, тілдің көмегімен жүзеге асырылады, еңбек
ету мен танымдық үдеріс барысында адамдар арасында болатын қатынастардың
ерекше түрі. Қатысым адамдардың, топтың халықтың, мемлекеттердің өзара
байланысының аса қажетті бір құралы ретінде адамдар арасында ақпарат, ой-
сезім, бағалаулар, мән-мағыналар, құндылықтар алмасуын мүмкін етеді.
Қатысымсыз әлеуметтік топтастықтардың, әлеуметтік жүйелердің, ұйымдардың
құрылуы мүмкін емес және тұтас әлеуметтік ортаның болуы мүмкін емес.
Әлеуметтік үдерістер ішінде негізгі орындардың біріне ие болып келетін
қатысым әлеуметтанудың, психологияның, саясаттанудың, қатысым теориясының
зерттеу нысанасы болып табылады.
Тіл – адам мен адамды, ұлт пен ұлтты жақындастыратын өзгеше қатынас
құралы. Адамның іс-әрекетінің маңызды бір формасы – адамдардың бір-бірімен
қарым-қатынаста болуы”. Коммуникативтік үдерісте адамдардың арасында өзара
ақпарат алмасу жүзеге асырылады. Бұл жерде қарым-қатынасқа түсушілердің
әрқайсысы үшін ақпараттың маңыздылығы үлкен рөл атқарады, себебі адамдар
өзара сөз алмасып қана қоймайды, сондай-ақ ортақ мәмілеге келуге тырысады.
Ал адамдардың ортақ мәмілеге келуі ақпарат жай қабылданып қана қоймай,
терең сезілгенде ғана жүзеге асуы мүмкін. Сол себепті кез келген
коммуникативтік үдеріске іс-әрекет, қарым-қатынас, таным үшеуі бірге
кіреді.
Қазақ тіл білімінде қатысымдық әдістің негізін қалаған профессор
Ф.Оразбаева берген анықтамаға жүгінсек, Қатысымдық әдіс дегеніміз – оқушы
мен оқытушының тікелей қарым-қатынасы арқылы жүзеге асатын; белгілі бір
тілде сөйлеу мәнерін қалыптастыратын, тілдік қатынас пен әдістемелік
категорияларына тән басты белгілер мен қағидалардың жүйесінен тұратын; тіл
үйретудің тиімді жолдарын тоғыстыра келіп, тілді қарым-қатынас құралы
ретінде іс жүзіне асыратын әдістің түрі. Қазақ тілін өзге ұлт
аудиториясында оқытудағы қатысымдық әдістің ғылыми негіздемесін жасаған
профессор Ф.Ш.Оразбаева айтылым, жазылым, оқылым, тыңдалым, тілдесім
үдерістерінің сөйлеу және ойлау механизмдеріне байланысты аспектілерінің
әдістемелік жүйесін қалады. Ғалым: Тілдік қатынас құбылысы ғылыми негізіне
қарай әр түрлі ілімдерді бір арнаға тоғыстырады және бір-бірімен
байланыстырады. Тілдік қатынастың қоғамдық негізі қарым-қатынас құралы
тілдің қоғамдағы орны мен мәніне қатысты - деп жазды.
Қазақ тіл білімінде қатысымдық әдістің негізін қалаушы профессор
Ф.Оразбаева: Қатысымдық әдіс дегеніміз – оқушы мен оқытушының тікелей
қарым-қатынасы арқылы жүзеге асатын, сөйлеу мәнерін қалыптастыратын тілдік
қарым-қатынас құралы ретінде іс жүзіне асыратын әдістің түрі.Қатысымдық
әдістің ғылыми негіздемесін жасаған оқылым, жазылым, айтылым, тыңдалым,
тілдесім үдерістерінің сөйлеу мен ойлау механизмдеріне байланысы
аспектілерінің әдістемелік жүйесін қалайды. Бұл әдістің негізінде
үйренушінің белсенділігі, іскерлігі, өзіндік шығармашылығы терең пайымдауы
қалыптасады. Тілдесім -қатысым әрекетінің ең жоғарғы шарықтау шегі. Тіл
үйренуші қатысым әрекетінің тыңдалым, жазылым, оқылым, айтылым, түрлерін
толығымен меңгерген кезде ғана, тілдесімге қол жеткізе алады. Жеделдету
жолымен оқыту –тіл үйретуде ең тиімдісі және қатысымдық бағдармен оқыту;
басты міндеті – осы бағытта әдістемелік шеберлікті шыңдап, нәтижеге қол
жеткізу.
2.Тұлғаға бағыттап оқыту ұстанымы. Тіл үйренуші тұлғаның ролін жоғары
көтеру тәсілі - бұл бағыттағы басты ұстаным. Қатысымдық бағыттағы жеделдете
оқытудағы басты қатысушылар - оқытушы мен тіл үйренуші.
Оқытушы - тіл үйренушінің әрекетін бақылаушы, түсіндіруші, кеңес
беруші, реттеуші. Тіл үйренуші – қарым-қатынасқа түсуге бар қарқынымен
ұмтылушы, ізденуші , белсенді әрекет иесі.
Тіл үйренуші – белгілі әрекетті мақсат ететін қоғам иесі. Тіл
тұлғасынсыз сөйлеу жүзеге аспайды , сөйлеу әрқашан жеке тұлғалық болады.
Кез келген адам басқа адамдардан өзінің табиғи қасиеттерімен
ерекшеленеді. Қатысымдық бағдарлы жеделдете оқыту тіл үйренушінің осындай
жекеше қасиетін, жеке бас сипаттамаларын ескеруді ұсынады.
Жеделдете оқытудың басты ұстанымы субъект-субъектілік қатынаста
болатынын әрдайым ескерген жөн. Ғалым А. Алдашеваның айтуынша, Жеке
тұлғаға бағытталған оқыту – топтағы әрбір жеке адамның білігі, қабілеті
ескеріле отырып, тілді меңгеруіне, лингвотанымдық өрісінің кеңеюіне қолайлы
оңтайлы жағдайларды қаматамасыз ететін әдістердің ұйымдастыру формаларының
технологияларының жиынтығын оқытуда пайдалану дегенді білдіреді, яғни топта
қанша адам болса да, олардың тұлғалық ерекшеліктеріне қарай сабақтың
барысын, әдістемелік тәсілдерді бейімдеу керек болады. Тіл үйренушінің
тілдік тұлғасының дамуы бір-бірімен байланысқан оқу-танымдық және қарым-
қатынастық іс--әрекетте өтеді. Өзге тілді оқытудың басты міндеттерінің
бірі, тіл үйренушілердің өзіндік ерекшеліктерімен санасып, үнемі ескеріп
отыру. Тұлғалық қарым – қатынастың үйретуші қарым-қатынастан басты
айырмашылығы – онда тіл үйренушінің өзіне тікелей байланысты тақырыптарды,
яғни тұлғалық маңызды ақпараттар алмасуда жүргізіледі.
Тұлғалық мәселелерге қызығушылық туатындай, жеке тұлғамен терең
байланыс деңгейде болады. Тілді меңгеру үшін, тілді тек оқып-үйрену емес,
оны қолдана білуге дағдылана білу керек. Мемлекеттік тілді мемлекеттік
қызметшілерге оқыту үрдісінде өзінің нақты әдістемелік мақсаттарын тұлғаға
бағыттап оқыту ұстанымына сүйену арқылы жүзеге асады.
3.Белсенділік ұстанымы. Тіл үйренуші тұлға мен топтың сөйлеу
белсенділігін арттыру білімді сапалы меңгерудің алғы шарты, бұл жедел
оқытудың ірге тасы болып табылады. Топтағы әрбір жеке адамның білігі,
қаблеті , құзыреті, мүмкіндігі ескеріледі. Ғалым Қ.Қадашева: Негізгі
фактор болып табылатын –үйренушінің терең пайымдауы, өзін іскер, әрекетшіл
және жігерлі көрсету, белсенділікті активтендіру ұғымы қарастырылады, дей
келіп, жеке адамның, ұжымның мүмкіндіктерінің белсенділіктерін арттыру
әдісі суггестопедия және жеделдете оқыту әдісімен байланысты - деп атап
өтеді.
Қазақ тілін ұлттық аудиторияда оқыту әдістемесіне қатысты іргелі
еңбектің авторы ғалым Ж.Сүлейменова белсенді әдістер теориясының негізін
қалады. Ол: кәсіби ізденушілік, өз бетіндік шығармашылық, теориялық ойлау
қаблетін арттыруға негіз болатын ерекше ынта-ықылас, серпінмен,
қызығушылықпен, жасампаздықпен, құлшыныспен, жігермен орындалатын
,негізінен жұптық, топтың бірлескен мақсатты оқу әрекетін тудыратын әдістер
жиынтығын белсенді әдістер деп атауды жөн көрдік деп жазды. Оқу үрдісінде
бір-бірімен ұжымдық қарым – қатынас жасау әрекеті белсенділігін көрсетеді,
әркім өз жетістігін көрсетуге тырысады, бұл басқалардың да жетістігіне әсер
етеді; Сонымен өзара түсінушілік, тілектестік, қайырымдылық, сыйластық
(өзара) қасиеттері қалыптасады.
Ұжымдық сөйлесу әрекетінің нәтижелілігі тұлға арқылы, олардың қатынас
деңгейлерінің жоғарлауынан ,өзара өзгерістері арқылы байқалады. Әрбір
тұлға өзін-өзі бағалау дәрежесіне көтеріледі. Сөйтіп Өзара даму пайда
болады. Ұжымдық сөйлесудің басты ерекшелігі,тілдік орта туғызуға мүмкіндік
береді. Үйренген дағдыларын, қарым-қатынастарын таратушылар ролін атқарады,
сөйтіп тілдік ортаның аясы тек сабақта ғана емес, біртіндеп, шектеулі
шеңберден шығып, қызығушылар санын арттруға мүмкіндік береді. Бұл басты
мақсат Тілдік орта туғызудың түрткісі болып табылады. Ұжымдық тілдік
қабілеттерді жеткізумен қатар, тәрбиелік мақсаттың іске асуына әсер етеді.
Тілдік тұлғаның әлеуметтік қасиеттердің, жалпыадамзаттық және ұлттық
құндылықтың қалыптасуына әсерін тигізеді. Қарым-қатынас арқылы бірге
шығармашылық ойлаудың, әріптестіктер сабағын , өз ойын еркін айта алатын
дәрежеге жеткізеді.
Тіл үйренушінің белсенділігі тілді меңгеруге, қатысымды іскерлікке
дағдыланып, жеке тұлға ретінде қалыптасуға мүмкіндік береді, тек тілді ғана
игеріп қоймай, қарым-қатынас жасауға белсенді түрде үйренеді.
4.Саналылықұстаным. Жеделдете оқыту әдістемесі саналылық ұстанымы
қатысым мен оқу үдерісінің кірігуі негізінде қазақ тілін жеделдете оқып-
үйренудің қажеттігін саналы түрде түсіну, пайымдап болжау, өз ықыласымен
саналы меңгеруге бел байлау, жеке бас, танымдық уәждемесінің артуы,
нәтижеге, әдістің дұрыстығына, өз күшіне сену, қабылданған ақпараттардың
мәнін түсіну үдерістерінің бірігуін жүзеге асырады. Қазір парасатты қоғам
қалыптастыруды мақсат тұту жолында адамзаттың танымын жетілдіріп, санасын
өзгерту маңызды болып отыр. Таным қашан да санамен байланысты, ол сананы
қалыптастырады.
Тіл үйренуші қазақ тілін меңгеру арқылы қазақ халқын таныған сайын
оның қоғамдық санасы да парасаттылық бағытта дами түседі. Бүгінгі қоғам
адамзаттың санасын жетілдіру арқылы жоғары қатысымдық мәдениетке жетуді
көздеп отыр, ал оқушының саналы әрекеті қатысымдық құзыреттілікке
жеткізеді. Оқу-танымдық үдерісте қалыптасатын білімділік пен саналылықтың
теңесуі тілдік тұлғаның мәдениеттілігінің өлшемі болады. Саналылық тек
адамға тән құндылық, онсыз мәдениеттілік қалыптаспайды. Тұлғаның танымы мен
санасы - ми қызметі мен ойлау деңгейінің жемісі. Адамзат қоғамында үлкен
рөл атқарған сана мидың ғана жемісі емес, ол таным үдерісінің жетістігі,
сананың қалыптасуы білім мен танымға тәуелді.
Тіл – рухани әлем, ал оны меңгеру оған толығымен бойлау арқылы жүзеге
асады. Қазақ халқының бай рухани әлемін қолмен ұстау мүмкін емес, суреттеу,
мазмұндау жеткіліксіз, оны ұғынып, саналы сезіну керек. Яғни, үйренетін
тілді әркім өзі санасы мен жүрегінен өткізу, жеке басына қатысты етуі
керек. Құбылысты жеке басынан өткеру сенімді күшейтеді. Тіл үйренушінің
сабақ кезінде берілген тілдік материалды саналы меңгеруі оның негізгі
мәнін, мағынасын ұғуға әсер етеді, жағдаятқа сай қолдана білу дағдысы
қалыптасады. Алғашқы сабақтардан бастап тіл үйренуші жаңа тілдік ортаға өз
еркімен, саналы түрде кіре бастаса, оның өз мүмкіндігіне деген сенімі де
арта бастайды.
Суггестопедия (латын тілінен аударғанда иландыру, сендіру) тіл
үйренушілердің өз мүмкіндіктеріне, оқу-таным әрекетінің түпкі нәтижесіне,
оқытушы қолданып отырған әдістің тиімділігіне деген сенiмін нығайтуды
көздейді. Тіл үйренуші ересек тұлға оқытудың алғашқы нәтижелерін көрген
сайын сенімі күннен-күнге арта түседі, онымен бірге көңілі толу, ризашылық
сезімдері оянады, ал мұның барлығы қатысымдық құзыреттілікті арттыруға әсер
етеді.
Ф.Оразбаева бұл жайында: Тілді білу арқылы оқушының адамдармен
қатысымдық байланысы күшейеді. Сөйтіп, өзіне деген ризашылық, мақтаныш
сезімі оянады, қоғамның белсенді мүшесі болуға талпындырар алғышарт пайда
болады - деп жазады. Антисуггестивтік кедергіні жоюда оқытушы авторитеті
психологиялық және физиологиялық тұрғыдан үлкен әсер етеді, себебі тіл
үйренуші оқытушыдан алған ақпараттармен бірге оның тұлғалық ерекшеліктерін
де қатар қабылдайды. Егер тiл үйренушiнiң өзiнiң саналы шешiмi болмаса,
үйретушiнiң асқан бiлiктiлiгi мен әдiскерлiгi көңiл толтырарлық нәтижеге
жеткiзе алмайды. Бұл жағдай, бiрiншiден, тiлдi үйренудiң себебiн, қажетiн
саналы түрде түсiнумен байланысты болса, екiншiден, тiлдi үйренудiң
нәтижесiне байланысты. Басқаша айтқанда, оқушы үшiн тiлдi үйренудiң
қажеттiлiгiн түсiну аз, оның тiлдi үйренуiне сенiм туғызу керек. Ол сенiм
қазақ тiлiн оқу кезiнде күн сайын өсiп, дамып, нығайып отыруы керек. Тiл
үйренушiде ондай сенiм туу, беку үшiн ол тiлдi үйренген нәтижесiн көрiп
отыруы қажет. Күн өткен сайын сөздiк қоры молайып, оларды еркiн қолданып,
сонымен бiрге оқытушының таза қазақ тiлiнде сөйлеген сөздерiн бiршама толық
түсiнген сайын, үйренушiнiң қызығушылығы да арта түседi. Тiлдi оқудың әр
сатысында белгiлi нәтижелерге жеткенiн көрiп, бiлiп отырса, үйренушi барған
сайын тiлдi оқуға, үйренуге ынталана түседi де, қазақ тiлiн меңгере аламын
деген сенiм туады. Бұл қазақ тiлiн үйрену, оқу уәждемесiн күшейтетiн
құбылыс.
Әдістемелік ұстанымдарға шолуды қорытындылай келе, солар арқылы
жеделдете оқытудың әдістемелік жүйесін қалай отырып, оқытудың стратегиялық
моделі ретінде қазақ тілін жеделдете оқытудың анықтамасын негіздеуге
болады. Бұл анықтамада барлық ұстаным түсіндіріледі. Жеделдете оқыту –
жалпы ұжымның мүмкіндіктерін жұмылдыру және әр тіл үйренушінің тұлғасын
шоғырланған оқу үдерісінде жан-жақты дамыту арқылы арнайы ұйымдасқан
қатысымдық әрекеттерге негізделген білімді меңгеруді ұйымдастыру және
сөйлесім біліктілігі мен дағдыларын қалыптастыру әрекеті.
Ересектер педагогикасы. Ересек адам – еңбекке жарамды, ақылы еңбек пен
білім алуды қатар алып жүретін тұлға.
Мемлекетіміз жүргізіп отырған тіл саясаты бойынша, қоғамыздағы әрбір
азаматтың қазақ тілін тегін үйренуге толық құқығы бар.
Тіл дамыту – еліміздегі мемлекеттік саясаттың аса маңызды бағыттарының
бірі.Сондықтан да бүгінгі күнде мемлекеттік тілді дамыту, қолдану аясын
кеңіту, оны өзге ұлт өкіліне үйрету мәселесі аса ауқымды және саяси
әлеуметтік мәселелер санатына қосылып отыр. Республикада 120-дан астам
ұлттан құралған тәуелсіз Қазақстан қоғамы да тіл үйренуші тұлғаларға жан-
жақты әсер етеді. Мемлекеттік қызметшілердің оқу мен еңбекке белсене
араласып, қоғам мүшелерімен еркін қатынасуы, қоғамдық идеологияның қозғаушы
күші, әлеуметтік сананың тетігі болуы оның қоғамдық тұлға ретінде
қалыптасуы болып табылады, бұл үдеріс ғылымда тұлғаның әлеуметтенуі деп
аталады.
Андрагогика – ересектерді оқытуға арналған ғылым болғандықтан, ересек
адам - физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік, адамгершілігі мол,
экономикалық тәуелсіз, өзінің мінезін басқаратын сана-сезімді тұлға деген
сипаттама беріледі.АНДРАГОГИКА (гр.aner,andros – ересек адам және agoge –
басқару, тәрбиелеу) – ересектерге білім беру, оқыту, тәрбиелеудің теориялық
және практикалық мәселерін қарастыратын педагогика ғылымының бір саласы .
Ересек педагогикасының ұстанымы :
- Оқытуды жеделдетуде дидактикалық ұстанымы, әдістері мен түрлері;
- Тұлғасын зерттеуде психологиялық-педагогикалық әдістері;
- Білім алу мотивтерін дамыту әдістері;
- Ересектердің білім алуындағы саяси, кәсіби, қоғамдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы
Қазақ тілін жеделдете оқыту мәселесі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚ ТІЛІН ЖЕДЕЛДЕТЕ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1Қазақ тілін оқыту мәселесінің зерттелуі
1.2 Қазақ тілін жеделдете оқытудың жалпы мәселелері
1.3 Қазақ тілін жеделдете оқытудың басты ұстанымдары
2. ҚАЗАҚ ТІЛІН ЖЕДЕЛДЕТЕ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Лексикалық және грамматикалық минимум ұстанымдары
2.2 Қазақ тілін жеделдете оқыту сабақтарын ұйымдастыру
2.3 Қазақ тілін жеделдете деңгейлік оқыту әдістемесі
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс өзектілігі.Қазақ тілі –Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тілі. Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде оқыту үдерісі бұл
күнде жоғары деңгейге көтерілді, саяси жағынан бекітілді.
Мемлекеттік тілді оқытудың дидактикалық негіздері туралы айтқанда
міндетті түрде оның жаңа дәрежеге көтерілуі, жаңаруы керектігі түсініледі.
Мемлекеттік тілді жеделдете оқыту барысында үйретуші мұғалім тек қазақ
тілін грамматикалық заңдылықтарын үйретіп қоймайды, мұғалімнің алдында
тілдің өмірдегі, қоғамдағы міндетті қызметін түсіндіруі де басты назарда
тұрады. Мемлекеттік тілдің маңызы Қазақ елінде тұрып жатқан әрбір адамның
қызметке орналасу кезінде айқын байқалады. Осы жағынан алғанда дер кезінде
үйрене алмай қалғандар үшін мемлкеттік тілді жеделдете оқыту мәселесі
қойылды.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі қазақ тілін жеделдете оқытуда көрінетін,
оқытудың әдістемелік негізінде көрінетін мәселелердің ұтымды жақтарын
айқындап алу қажеттлігінен туындайды.
Дипломдық жұмыс нысаны. Қазақ тілін жеделдете оқыту әдістемесінің
негізін беретін тірек құралдар жүйесі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – қазақ тілін жеделдете оқытуда көтерілетін
ғылыми-теориялық, әдістемелік мәселелерді жинақтап, тәжірибелік негізде
пайдалана білуді ұсыну.
Дипломдық жұмыс міндеті көрсетілген мақсаттың мазмұнын ашуға
негізделеді. Осыған байланысты бірнеше міндет алға қойылды:
- мемлекеттік тілді жеделдете деңгейлік оқытуда қолданылатын деңгейлік
жүйені түсіндіру;
- тілді оқытуда компьютерлік тіл бағдарламаларын қолданудың
маңыздылығын әдіскер зерттеушілер тарапынан сипаттау;
- жеделдете деңгейлік оқыту әдісін қолдануда әдістемелік ұстанымдарды
жүйелеп көрсету;
- тілді оқытуға қажетті бағдарлама мен стандарт мазмұны мен сипатын
түсіндіру.
Дипломдық жұмыста танылған нәтижелер:
- ғалымдардың жеделдете оқыту әдісін ұсынудағы тұжырымдарын жинақтау;
- тілді үйретудегі әдіс түрлерінің қолданысын, компьютер қабілетін
таныту
- тілді оқыту ұстанымдарын жүйелеу;
- Жеделдете оқытуға қатысты мемлекеттік бағдарлама мен стандарт
мазмұнын жеткізу.
Дипломдық жұмыс дереккөзі - қазақ әдіскер тілшілердің зерттеу
еңбектері; ҚР Тіл туралы заңы және әдістемелік құралдар.
Дипломдық жұмыс әдісі. Жұмыста сипаттау, жинақтау, қорыту, саралау,
жүйелеу мен әдістері қолданылды:.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңызы. Қазақ тілін пәндік тұрғыдан емес,
еркін жеделдете оқытудың теориялық негізін басқа оқу түрлерінде пайдалануға
болады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік маңызы. Дипломдық жұмыстағы тәжірибелік
мәселелерді тілді үйрету барысында, жалпы тілдік сабақта өздік жұмыс,
тәжірибелік талдау кезінде дереккөз ретінде пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыс құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тарауды
қамтитын негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиет тізімінен
тұрады.
1 ҚАЗАҚ ТІЛІН ЖЕДЕЛДЕТЕ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1Қазақ тілін оқыту мәселесінің зерттелуі
Заманауи білім беру үдерісі ең алдымен жеке тұлғаға бағытталып, тіл
үйренушінің Мемлекеттік тілдің әлеуметтік-қатысымдық қызметін кеңейту мен
дамытуда оның ғылымда, өндірісте, елдің халықаралық байланыстарында қолдану
аясының кеңи түсуі тіл үйренушілердің мамандығымен де байланысты екендігін
көрсетеді. Кәсіптік-техникалық лицейлер мен ЖОО бітірген жас буын – әрі
болашақ маман, әрі ҚР өндірісін ілгері дамытатын кәсіпкер. Оның алдыңғы
қатарлы маман болуы өз елінің тілін жоғары деңгейде білуімен де терең
сабақтасады. Соңғы жылдары әдіскер-ғалымдар қазақ тілін қарым-қатынас
құралы ретінде меңгертумен қатар, студенттердің кәсіптік мамандығын ескере
отырып игертудің тиімді жақтарын қарастыруда Тілді мамандыққа қатысты
оқытудың ұтымды жақтары:
- тіл үйренушілер қазақ тілін кәсіби қатынас құралы ретінде қолдана
алады
- кәсібіне байланысты жинаған сөздік қорды жұмыс орнында пайдаланып, өз
мамандығына қатысты ой-пікірлерін нақты, анық жеткізу дағдысы
қалыптасады
- қазақ тілінің танымдық қызметінің маңызы арта түседі
- қазақ халқының рухани және тарихи-мәдени байлығын тіл арқылы таныту
негізінде тіл үйренушілер Қазақстан тарихымен, мәдениетімен,
әдебиетімен, халықтың салт-дәстүрімен танысып, білімдерін молайтады
- күнделікті қызмет бабында ресми-іскери сөйлесуге тән тұлғаларды
меңгеріп, мамандыққа қатысты ісқағаздарды жазуды үйренеді
- болашақ маманның тұлға ретінде қалыптасуына, өсуіне және дамуына, өз
мамандығын саналы сезінуіне мүмкіндік туады
Осы тұрғыдан мамандыққа сай қазақ тілін сапалы оқыту – қазіргі уақыт
сұранысынан туындап отырған өзекті мәселелердің бірі болып табылады
Соңғы жылдары қазақ тілін мамандыққа сәйкестендіріп қатысымдық
тұрғыдан оқыту әдістемесіне байланысты ғылыми зерттеулер жүргізіліп, ол
зерттеулердің нәтижесінде кандидаттық, докторлық диссертациялар қорғалды.
Қазақ тілін мамандыққа сай оқытудың басты ерекшеліктерін анықтауда,
тиімді әдістемесін ұсынуда әдіскер-ғалым, педагогика ғылымдарының докторы,
профессор Ф.Ш. Оразбаеваның бүгінгі күнде үлкен бір ғылыми-әдістемелік
мектебі қалыптасқан. Ғалым теориялық және әдістемелік тұрғыдан тілдік
қатынастың негізін қалаған еңбегінде сөйлесім әрекетінің түрлерін – оқылым,
жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім деп бөліп қарастырады. Солардың
әрқайсысына байланысты Ф.Ш.Оразбаеваның ғылыми жетекшілігімен қорғалған
кандидаттық диссертацияларды атап өтетін болсақ, С.Нұрғали айтылым әрекеті
арқылы оқыту әдістемесін (2003), Г.Т. Бейсенбекова оқылым әрекеті арқылы
оқыту әдістемесін (2001), Б.А. Ахметбекова мамандыққа қатысты сөздік
жұмыстарының әдістемесін (2000), Г.К. Мұқашева мен М.Д. Жорақпаева әр түрлі
мамандықтарға сай тыңдалым әрекеті арқылы оқыту әдістемесін (2002), Ф.Ж.
Абдразақова қазақ тілін шетелдік студенттерге жазылым әрекеті арқылы үйрету
әдістемесін (2003), А.М. Мұратбекова қазақ тілінің кәсіби бағытталған
лексикасын жазылым әрекеті арқылы оқыту әдістемесін (2003), Ә.Ә. Уабиева
қатысымдық тұрғыдан оқыту әдістемесін (2003) арнайы зерттеді. Сонымен қатар
ғалымның шәкірттері тіл үйретудің т.б. өзекті мәселелерін, атап айтсақ,
А.С.Досмурзаева тірек сызбалар арқылы (2002), Г.Т. Алдамбергенова мәтіндер
арқылы құрылысшы мамандығына сәйкес оқытуды (1997), сондай-ақ тілді қазақ
мектептерінде оқыту мәселелерін де Н.Х. Шадиева қазақ мектептерінің 5-
сыныбында лексиканы деңгейлік тапсырмалар арқылы (2002), А.К. Жанабилова
тіл дамыту жұмыстарының инновациялық технологиясын (6-7-сыныптарға
арналған) шығармашылық тапсырмалар арқылы, Ш.Қ. Құрманбаева қазақ тілін
мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері
(2009), С.Т.Садықова қазақ тілін дидактикалық бірліктерді ірілендіру
технологиясы арқылы оқыту мәселелерін қарастырды. Ал ересектерге тілді
оқытуға байланысты Қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете
оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері (2009) атты бірінші докторлық
диссертацияны қорғаған педагогика ғылымдарының докторы Құрманбаева Шынар
Қапантайқызы қорғады
Қазақ тілін мамандыққа сәйкестендіріп қатысымдық тұрғыдан оқыту
әдістемесіне байланысты ғылыми зерттеулерге тоқталатын болсақ, Б.Ш.
Мешімбаеваның “Гуманитарлық бөлім студенттерін қазақша пікірлесім (диалог)
арқылы сөйлеуге үйрету әдістемесі” (1999) атты ғылыми еңбегінде жоғары оқу
орындарының гуманитарлық бөлім студенттерін пікірлесім арқылы қазақша
сөйлеу тіліне үйрету әдістемесінің ғылыми негізі жасалды. Автор мамандыққа
бағытталған пікірлесім арқылы сөйлесуді меңгертуде қолданылатын ұтымды әдіс-
тәсілдерді анықтады, пікірлесімге қатысты қазақша сөйлеу тіліне үйретуде
төмендегідей 3 кезеңді қамтуды ұсынды:
- оқу үдерісіндегі пікірлесім
- шығармашылық пікірлесім
- шығармашылыққа бағытталған пікірлесім құрастыру [1,135]
Зерттеу жұмысында сөйлесімді басқа ұлт өкілдеріне пікірлесім арқылы
үйретуде тілдік жағдай тұңғыш рет тәжірибеде қолданылып, оның ұтымдылығы
ғылыми негізде бірінші рет дәлелденді және пікірлесімнің жаттығулары екі
үлкен топқа жіктеліп қарастырылды. Олар: 1) дайындық жаттығулар; 2)
қатысымдық жаттығулар [1,12].
2000 жылы Г.Т.Алдамбергенова “Кәсіптік мектептердің орыс бөлімі
оқушыларының қазақша сөйлеу тілін құрылысшы мамандығына сәйкес мәтіндер
арқылы дамыту” деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. Автордың
айтуынша, мәтін арқылы тілді оқыту төмендегі міндеттердің жүзеге асуына
көмегін тигізеді:
- тұрмыста, өндірісте, әлеуметтік ортада қазақша тілдік қатынасты игеру;
- қазақ тілінде мәдени-ресми, кәсіби қатынасқа дайындық;
- өз мамандығы бойынша сұрақтарға жауап бере білу, осы тақырып
төңірегінде ойын айта білу дағдыларын меңгерту;
- кәсіби бағыттағы қарым-қатынастық мәтіндерді аудармасыз түсінуге
ұмтылу;
- оқушылардың сөздік қорын молайтуда аударма, түсіндірме және кәсіби
сөздіктерді пайдалана білу;
- қазақша ойлауға, қазақша сөйлеу әуезділігіне жету, үлгісіз, жетексіз
өз бетінше сөйлеуге, жазуға дағдылану, игеру.[2,77].
Қ.Қадашева “Жаңаша жаңғыртып оқытудың ғылыми әдістемелік негіздері:
өзгетілді дәрісханалардағы қазақ тілі” (2001) деген докторлық
диссертациясында мамандық тіліне бейімдеп оқытуда жаңаша жаңғыртып оқыту
әдістемесінің әдіс-тәсілдерін ұтымды пайдалануға болатындығын, тіл
үйренушілердің өз саласында тілді қолдану қызметінде лексикалық минимумды
анықтау қатысымдық қажеттілікті қамтамасыз ететін ерекшелік екендігін
көрсетті.
Зерттеу жұмысында заңгер мамандығына бейімдеп оқытуда автордың өз
тәжірибесінен алынған үлгілері толық баяндалып, кәсіби бағыттағы
материалдың негізінде пікірлесімдік қарым-қатынасты қалыптастыруға
жаттығулардың әсері зор екені айтылады. Сонымен қатар өзгетілді
дәрісханалардағы үйренушілерге мамандығы бойынша тілдік база жасау
мәселесіне тоқтала отырып, оның мақсаттарын ашып көрсетеді [3,103].
Қазақ тілін мамандыққа сәйкес оқыту әдістемесі бойынша Р.Ә.Шаханова
“Техникалық жоғары оқу орындарының орыс бөлімдерінде қазақ тілін мамандыққа
қатысты оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері” (2001) деген тақырыпта
докторлық диссертация қорғады. Бұл еңбекте техникалық университеттің орыс
бөлімдерінде қазақ тілін мамандыққа қатысты оқытудың ғылыми-әдістемелік
негізі жасалды. Ғалым: “Қазақ тілін мамандыққа қатысты оқытудың әдістемелік
жүйесін жаңа технологиямен толықтырып, дамытып, жетілдіріп отыру тілдің
қатысымдық қызметін нәтижелі меңгертуге негіз қалайды, – дейді [4,301].
Атап айтқанда, студенттердің мемлекеттік тілде сөйлеуге деген қызығушылығы
мен мүдделігін, олардың білімін рейтинг, тест материалдарын талапқа сай
пайдалану арқылы арттырудың мәнін анықтайды.
Студенттердің мемлекеттік тілді тиімді игеруінің басты факторы – оқу
бағдарламалары мен оқулық, оқу-әдістемелік материалдарды модульдік оқу
жүйесімен берудің ұтымдылығын дәлелдеп, модульдік жүйеге негізделген
электрондық оқулықтар студенттердің өз бетімен жұмыс істеуіне тиімді екенін
айтады. Тілдік жағдай жүйесін үнемі мамандықпен байланыстырып отыруы
қарастырылған. Зерттеуде қазақ тілін мамандыққа қатысты үйретудегі мәтіннің
маңызды рөлі дәлелденіп, мәтіннің тілдік жүйесі айқындалған. Диссертанттың
айтуынша, мамандыққа қатысты мәтіндерді іріктеу ұстанымдары дұрыс сөйлеуді
жетілдіруге қызмет ету үшін
- мазмұндық және тақырыптық тартымдылығымен ерекшеленуі керек;
- тіл үйренушілердің өз бетімен жұмыс істеуіне ынталандырылуы;
- қатысымдық (коммуникативтік) қасиеті басым болуы керек;
- мамандыққа байланысты ғылыми мәтіндер студенттерде қажеттілік сезімін
туғызып, білім беруде студенттердің сенімін күшейтетін болуы қажет
[4,204].
Мамандыққа байланысты жазылған еңбектің бірі – М.Д. Жорақпаеваның “Ет-
сүт биотехнология бөлім студенттеріне қазақ тілін тыңдалым әрекеті арқылы
оқыту әдістемесі” (2002) атты кандидаттық диссертациясы. Ғылыми зерттеуде
тыңдалымды ет-сүт мамандығына сай меңгертуге негіз болатын тыңдап-қабылдау,
тыңдап-есте сақтау, тыңдап-көру, тыңдап-байқау, тыңдап-бекіту тапсырма
түрлері беріледі
М.Д.Жорақпаева мамандыққа сай мәтіндегі хабарды тыңдалым арқылы түсіну
дәрежесіне қарай берілетін төмендегі тапсырма түрлерін нақтылап көрсетеді:
- мәтіннің мазмұнын түсінуге арналған тапсырмалар;
- мәтіннен алынған ақпаратты шығармашылық ізденістер мен толықтыруға
арналған тапсырмалар;
- мәтіндегі хабарларды адамдармен қарым-қатынасқа, сөйлесуге қолдана
білуге арналған тапсырмалар [5,104].
Қазақ тілін қатысымдық тұрғыдан үйретуде сөйлесім әрекеті мен оның
түрлерін меңгертудің маңыздылығы ғылыми жұмыстардың зерттеу нысаны бола
бастады. Осы ретте Ф. Абдразахованың шетел студенттеріне қазақ тілін
жазылым әрекеті арқылы үйрету әдістемесін қарастырған зерттеу еңбегінің
маңыздылығын атап өткен жөн. Ф. Абдразахова зерттеу жұмысында сөйлесім
әрекетінің бір түрі – жазылым әрекетінің анықтамасын, ерекшеліктерін және
түрлерін анықтай отырып, жазылым әрекетін шетелдік студенттерге меңгертудің
тиімді жолдарын көрсетті. Зерттеу жұмысында жазылым әрекеті бірнеше түрге
бөлініп қарастырылды. Мәселен, жазылу үлгісіне қарай жазылымның мынадай
түрлері берілді:
- дыбыстық жазылым;
- көшіру жазылымы;
- жатқа жазу жазылымы;
- көркемдік жазылым;
- танымдық жазылым [6,15].
Тілді мамандыққа сай үйретуге арналған әдістемелік оқулықтар мен оқу
құралдары жарық көре бастады. Бұл оқулықтар студенттердің ғылыми тілді,
мамандыққа қатысты кәсіби тілді, ресми-іскерлік тілін жеткілікті түрде
меңгеруіне ықпал етуде.
Қазақ тілін басқа ұлт өкілдеріне мамандыққа байланысты оқытуды
көздейтін еңбектердің бірі – Р.Ә.Шаханова, С.Т.Айбергенова, Г.А.Аужанованың
авторлығымен жазылған “Мамандыққа байланысты жаттығулар мен текстер
жинағы”. Бұл авторлар студенттердің мамандығына, кәсібіне деген
сүйіспеншілігін қалыптастыруды, сөздік қорларын байытуды, кәсіби сөздерді
меңгеріп, өз ойларын дұрыс мазмұндап жеткізуге, аға ұрпақтың өнегелі өмірін
өздеріне үлгі ете білуге үйретуді мақсат етеді
Әдістемелік құрал екі бөлімнен тұрады, оның бірінші бөліміндегі
материалдар “Инженер-мамандар ұясы”, “Менің мамандығым”, “Жақсының аты,
ғалымның хаты өлмейді” деген негізгі үш тақырып төңірегінде беріледі.
Сөйлеудің түрлері, олардың ерекшеліктері туралы мағлұмат беретін
жаттығуларды, сауалнама сұрақтарын орындау барысында студенттердің сөйлеу
дағдыларын қалыптастыру мүмкіндігі туады. Сонымен қатар оқулық негізінде
тіл үйренушілер жазылым әрекеті арқылы іске асатын шығармашылық жұмыстарды
жазып үйренуге машықтанады. Еңбектегі жаттығулар мен мәтіндер тақырыбы
студенттердің мамандығына, оқу орнының тарихына, ғалым-инженерлер
Қ.И.Сәтбаев, А.Ж.Машанов, Д.А.Қонаев, Ө.А.Байқоңыровтың өнегелі өмір
жолдарына байланысты құрылған. Оқу құралындағы берілген барлық жұмыс
түрлері тіл үйренушілердің кәсіби тілдік қатынасқа түсуін сөйлесім
әрекетінің (тыңдалым, оқылым, айтылым, тілдесім, жазылым) бір-бірімен
байланысуы негізінде қарастырылған.
Мамандыққа байланысты оқытуды мақсат ететін оқулықтардың бірі – жоғары
оқу орындарының экономика факультетінің орыс тілді студенттеріне арналған
“Қазақ тілі” оқулығы. Оның авторлары – А.Мусинов, М.Мұхамбетқалиева,
Е.Құдайбергенов. Оқулық тіл үйренушілердің бастауыш топтарына 400-500
сағатқа бөлініп құрастырылған. Грамматикаға байланысты фонетика,
орфография, лексика, фразеология, морфология және синтаксистен материалдар
беріледі. Сабақты жүргізуде сөйлесім әрекетінің 4 түрін (оқу, айту, тыңдау
және жазу) және тілдік материалды кешенді түрде беру талап етіледі.
Оқулықта жаттығулар, мәтіндерге арналған сөздіктер мен орысша-қазақша
экономикалық терминдер сөздігі беріледі. Еңбекте экономика факультеттерінде
оқытудың кәсіби бағыттылығы ескеріледі. Экономикалық терминдерді меңгерту
және оларды терең түсіну, сөйлем конструкцияларын қолдану дағдыларын
қалыптастыру арнаулы кәсіби лексиканы сұрыптау арқылы іске асады. Осыған
орай, сөздік қорды көбейту мақсатында мәтін бойынша жұмыс сөздікпен
толықтырылған. Оқу құралында студенттердің өз бетімен жұмыс істеуіне
арналған мәтіндер орыс және қазақ тілінде жазылған. Мәтіндерде Қазақстанның
көрнекті экономист-ғалымдары туралы да айтылады. Негізінен жаттығу
жұмыстарында тек грамматикалық материалды меңгерту мақсат етілген. Ал
экономикаға байланысты жаттығуларда көбінесе орыс тілінен қазақ тіліне
аудару тапсырмасы орын алады.
Жоғары оқу орындарының экономика факультетінің қазақ тілін
жалғастырып, тереңдетіп оқитын топтарына арналған З.Күзекова мен
Г.Қарақұсованың “Қазақ тілі” оқулығын ерекше атап өтуге болады. Бұл
еңбектің басты мақсаты – сөйлеу тілі қалыптасқан үйренушілердің қазақша
сөйлеуін, жазуын, баяндауын мамандыққа қатысты жетілдіру, сөздік қорын
байыту. Жалпы оқулық 20 сабақтың материалын қамтиды. Мәтінмен жұмыс істеуде
сөз мағынасын түсіндіру, нақтылау, оны студенттердің тіліне енгізу белгілі
бір тақырып төңірегінде берілген. Мәтінмен жұмыс жүргізу нәтижесінде тіл
үйренушілердің кәсіби сөздік қоры байып, сөйлеу мүмкіндіктері дами түседі.
Экономикалық тақырыптарға арналған мәтіндер грамматикалық, лексикалық,
коммуникативтік тапсырмалар жүйесінен құралған. Студенттердің білімін
қорытындылау мақсатымен сабақ соңында сөзжұмбақ, пікірталас сұрақтары
оларды толғандыратын мәселелер төңірегінде құрастырылған. Сондай-ақ
ертегілер елінен, көркем шығармалар әлемінен алуы тіл үйренушілердің
қызығушылығын арттырып, тіл үйренуге ынтасын күшейтетін көп мағлұмат
берілген. Тіл үйренушінің сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда оқу құралындағы
сөздік-минимумның көмегі тиетіні сөзсіз.
Қазақ тілін мамандыққа байланысты оқытудың қалыптасуына әсер ететін
еңбектердіңбірі– К.Сариева, Ф.Оразбаева, Г.Ауқашева, Г.Алдамбергенованың
авторлығымен жазылған, орыс тілінде оқитын кәсіптік-техникалық мектептер
мен лицейлерге арналған “Қазақ тілі” оқулығы. Оқу құралында оқушылардың
сөйлеу тілін қалыптастыруға бағытталған лексикалық материалдар кәсіптік
білім берумен қатар танымдық, тәрбиелік сипатымен ерекшеленеді. Оқушыларды
Қазақстандағы кәсіби білім ошақтарымен таныстыруда Отандық кәсіби білім
тарихынан мағлұмат беретін мәтіндер, кәсіпке байланысты мақал-мәтелдер,
өлең-жырлар сабақ тақырыбымен байланыстырыла енгізілген.
2001 жылы баспадан жарық көрген З.С.Күзекованың “Қазақ тілінің
практикалық курсы” атты оқулығы жоғары оқу орындарының гуманитарлық
факультеттерінің орыс бөлімдерінде қазақ тілін жалғастырып, тереңдетіп
оқытатын топтарына арналған. Оқулық 30 негізгі сабақтан тұрады, мұндағы
мазмұны терең мәтіндер, лексика-грамматикалық жаттығулар жүйесі,
шығармашылық тапсырмалар студенттерді қазақ тілінде еркін сөйлесуге,
әңгімелесе білуге, баяндама жасауға, сұхбат алуға, пресс-конференциялар мен
пікірталасқа қатысуға үйретеді. Әрбір сабақта мәтін, мәтінге қатысты
сөздер, грамматикалық тұлғаларға түсініктеме, ойтүрткі сұрақтар, лексикалық
түсініктеме, мәтінге дейінгі, мәтіннен кейінгі тапсырмалар, диалог, мәтінге
қатысты түсініктерді тексеруге арналған сұрақтар, мәтіндегі грамматикалық
тұлғаларды табу жұмыстары, лексика-грамматикалық тест, тапсырмалар,
сөзжұмбақтар, афоризм, нақыл сөздер, салыстыру тапсырмалары, өз бетінше
жұмыс істеуге арналған тапсырмалар жүйелі түрде “қарапайымнан күрделіге”
ұстанымы негізінде құрастырылған. Оқулықпен жұмыс істеу барысында тиімді
нәтижеге жету үшін автордың әдістемелік нұсқауларды ұсынуы өте орынды.
А.О. Мұса, І.М. Төленов, Ж.Ш. Әбіш, Е.Қ. Құдайбергеновтың жоғары оқу
орындарының экономика факультеті, экономика колледжі, орта және кәсіптік
мектептері үшін жазылған “Қазақ тілі” атты оқу құралында фонетика, лексика,
морфология, синтаксис бөлімдері қамтылады. Еңбекте лексикалық материалдар
күнделікті өмірге қажетті етіп алынған. Әрбір лексикалық тақырыпқа
грамматикалық түсініктеме және жаңа сөздер беріліп отырады. Студенттердің
өз бетімен жұмыс істеуіне арналған экономикаға қатысты мәтіндер халық ауыз
әдебиетінен, тұрмыс-салт жырларынан, ұлы адамдар өмірінен, ел экономикасы,
Қазақстанның өндіріс орындарынан көп мағлұмат береді. Білім тиянақтылығын
арттыру үшін тіл үйренушілерге тест сұрақтары ұсынылған. Мамандыққа
бейімдеп жазылған, өзінің танымдық-тәлімдік мәнімен ерекшеленетін
оқулықтардың бірі – жоғары оқу орындары заң факультетінің студенттеріне
(орта және жалғастырушы топтарына) арналған.
Ш. Құрманбайұлы, М. Мамаева, А. Сыбанбаеваның “Қазақ тілі” оқулығы.
Болашақ заңгерлердің сөздік қорын молайтып, кәсіби тілін қалыптастыруда
олардың келешек қызметінде қолданатын сөздер мен сөз тіркестерін, заң
терминдерін меңгерту басты мақсат етілген. Көркем шығармалар мен ғылыми
еңбектер бойынша іріктеліп алынған мәтіндер және оларға қатысты
құрастырылған әр түрлі тапсырмалар жүйесі модульдік технологияға
сәйкестендірілген. Сонымен қатар студенттердің өзіндік жұмысы түсіндірме,
фразеологиялық, аударма сөздіктер арқылы іске асады. Шағын хабарлама жасау,
жоспар құру, белгілі бір тақырыпқа шығарма, баяндама, тезис, реферат,
конспект жазу тапсырмалары болашақ мамандардың жазбаша тілін дамытуда, өз
ойын, пікірін жеткізуде басты орын алады. Сөз маржандары – мақал-мәтел,
нақыл сөздердің мәні түсіндіріліп, есте сақтау керектігі ескеріледі.
Студенттерді қызықтыратындай халықтың асыл қазынасы – шешендік өнер
тарихына, шешендік сөз үлгілеріне баса көңіл бөлінген. Студенттердің өз
бетімен ізденіп, кәсіби шеберлігін жетілдіруі кітап соңындағы заң
терминдерінің қазақша-орысша қысқаша сөздігі арқылы жүзеге асады.
2002 жылы К.Қ.Аяпбергенова, Р.Т.Қатаева мейірбике ісі мамандығы
бойынша жоғары оқу орындарының студенттері мен колледж шәкірттеріне арнап
“Қазақ тілі” оқулығын жазды. Оқу құралында студенттердің медицина
лексикасына айрықша көңіл бөлу керектігі айтылады. Қазақ тілін мейірбике
мамандығындағы студенттерге игертудегі оқытушының төмендегі міндеттері
көрсетілген: өз мамандығына сай сөздер мен мәтіндерді іріктеп алу;
- оқу материалының игерілуіне тиімді әдіс-тәсілдерді таба білу;
- студенттер ынталы түрде игерулері үшін, оларға бұл сабақтың қажеттілігін
түсіндіру;
- студент ынтасын арттыруда оның қызығушылық қасиетін туғызатын
психологиялық жағдайды ұйымдастыру.
Тіл дамытудағы ең тиімді әдістердің бірі – мәтін бойынша жұмыс істеу.
Сондықтан мәтіндер күнделікті тұрмыста қолданылатын, мамандық бойынша,
төменгі және орта топ студенттеріне арналған мәтіндер болып топтастырылады.
Сонымен қатар грамматикалық ережелерді түсіндіруге түрлі кестелер,
студенттердің өздік жұмысына байланысты тапсырмалар, дәрігерлік қазақша-
орысша сөздік берілген
2005 жылы Ф.Ш.Оразбаева, Ш.Қ.Құрманбаева, Г.Қ.Байқадамованың
авторлығымен Қазақ тілі: кеден органдарында мемлекеттік тілді тереңдетіп
оқыту құралы кеден органдарында және басқа да мемлекеттік мекемелерде
жүргізілетін үйірмелерде мамандарға қазақ тілін тіл үйретудің жоғары
деңгейінде қатысымдық әдіс арқылы тереңдете және жеделдете оқытуға
арналған. Еңбекте ұсынылған кеденшілер өмірінің барлық салаларын қамтыған
қызықты мәтіндер мен ұлттанымдық деректер, қатысымдық тапсырмалар,
ісқағаздары үлгілері тіл үйренушілердің ана тілінде еркін сөйлеп, өз
ойларын жазбаша да толық жеткізе алуларына мүмкіндік береді.
Гауһар Әлімбектің музыка саласы мамандарына арналған Қазақ тілі атты
оқу құралы тіл үйретумен қатар мамандардың кәсіби-танымдық білімінің
шеңберін кеңейтетін мәтіндер мен тапсырмалардан тұрады.
Сонымен, қазақ тілін мамандыққа байланысты сала бойынша оқыту
әдістемесінің жасалуы төмендегідей ұстанымдарға негізделеді:
- қазақ тілін мамандыққа байланысты оқытудың ғылыми-әдістемелік
жүйесінің негізі қаланған;
- тілді қатысымдық бағытта үйретудің лингвистикалық негізі сөйлесім
әрекеті және оның түрлері қарастырылды;
- тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігін дамыту басты міндет ретінде
алынды;
- қатысымдық бағдарлы оқытуды жүзеге асыру мақсат етілді;
- кәсіби тілдік қатынасты жетілдіруде тіл үйренушінің қазақша сөйлеу
тілін кәсіби қарым-қатынас тілі ретінде дамыту көзделді.
- лексикалық минимумды танымдық-бағдарлы оқыту, грамматикалық минимумды
мамандыққа сай мәтіндер мен жаттығулар арқылы оқыту ұсынылды;
- қазақ тілін мамандыққа байланысты оқыту технологиясына байланысты
әдістемелік кешен ұсынылды, оның тиімділігі тәжірибе арқылы
дәлелденді.
Қорыта келе, жоғарыда қарастырылған әдіскер-ғалымдардың еңбектерінде
тілді мамандыққа сәйкес оқытуға байланысты құнды ой-пікірлер кездесетінін
байқауға болады. Диссертациялық еңбектерде, оқу құралдарында қазақ тілін
мамандыққа сәйкестендіріп қатысымдық тұрғыдан оқытудың мәселелері
қамтылады. Бұл талданған еңбектердегі айтылған тұжырымдардың, әсіресе қазақ
тілін мамандыққа байланысты оқытудың өзіндік ерекшеліктері, заңдылықтары,
оны меңгертудің әдіс-тәсілдерінің кәсіби қатынаста атқаратын маңызы зор.
Зерттеу жұмысында жаңа технология бойынша оқытудың ұстанымдарына
сәйкес құрылған әдістемелік жүйені ұстаздар қауымы өз тәжірибелерінде
қолдануға болады.
1.2 Қазақ тілін жеделдете оқытудың жалпы мәселелері
Қазақ тілін оқыту әдістемесінде жеделдете оқыту мәселесін алғаш
көтергендердің бірі ғалым Ф.Оразбаева қазақ тілін жеделдете оқытудың
мазмұнын ашатын белгілері ретінде мерзімі, уақыт мөлшері; мөлшерлі уақытта
сөйлеу үдерісіне қажеті оқытылатын тілдік деректер көлемінің молдығы;
оқытушы мен оқушының бір-біріне деген еркінділігін қамтамасыз ететін
психологиялық ортаның болуы; адамдардың сабақтағы белсенділігі, тілді
үйрету үшін үйренушінің бойындағы барлық қабілеттің шексіз жұмсалуы; әр
түрлі әдістемелік тәсілдердің ұтымды пайдаланылуы дегенді атайды.
Тілді жеделдете оқыту ұғымы қазақ тілін оқыту әдістемесіне осыдан
бірнеше жыл бұрын термин ретінде енсе де, оның ғылыми-теориялық,
әдістемелік негізі қаланбады, сол себепті басты ерекшеліктері, нақты әдіс-
тәсілдері, технологиясы айқындалмады. Қазақ тілін шет тіл ретінде оқытудың
әдістемесі енді қалыптасып келе жатқан өтпелі кезеңде мемлекеттік
қызметшілерге, оқушыларға қазақ тілінің жеделдете оқыту курстарын жүргізу
міндеттелген жекелеген оқытушылар мен әдіскерлер ана тілі үшін жанкешті
ұлтжандылықпен жұмыс істеп, көкейкөзімен сезініп, әркім өз әдістемелік
жүйесін құрып, жеделдете оқыту әдістемесінің тірек тұғырнамасының болмауы
нәтижесінде басы ашылмай жатқан бұл істің мәнін түсінбестен, барлық
ауыртпалығын бастан кешіруге мәжбүр болды.
Мағыналық жіктелуіне сәйкес жеделдету ұғымы екі түрлі мәнде
қолданылады:
1. Әрекетті аз уақыттың ішінде, жылдам, тығыз орындау күйі (қалпы).
2. Әрекетті қарқынды күшпен, жоғары қабілетпен орындау күйі.
Жеделдету әрекетінің басты ерекшелігі – тек қана аз уақыт мөлшері
деген қате түсінік жеделдете оқытуды ересектерді оқыту тәжірибесінде
өзіндік орны бар қысқа мерзімді курстармен байланыста қарауға әкеліп
соқтырды. Оның жеделдете оқытуда ұсынылатын мол ақпарат көлемін жоғары
қабілетпен меңгеру сипаты назардан тыс қалып қойды. Жалпы, жеделдете
оқытуды қысқа мерзімді оқытумен шатастырмаған жөн. Жеделдете оқытуды
айқындайтын тек қана аз уақыт мөлшері емес, сонымен қатар басқа да
көптеген маңызды белгілері бар екені назарға ілінбей келді. Қазақ тіліндегі
жеделдету сөзінің тікелей мағынасына сәйкес бұл ұғымды тек қана қысқа
мерзім, аз уақытта тездетіп оқып шығу деген жалған пікір қалыптасқандығы
жөнінде жоғарыда айтып өттік. Жеделдету әрекетін аз уақыттың ішінде,
жылдам, тығыз орындау күйі тұрғысынан қарастырушылар жеделдете оқытуда шет
тілді неғұрлым қысқа мерзімде, тез үйрету көзделеді, жеделдете оқыту
әдістемесінің ерекшелігі мерзімінің қысқалығы деп атап көрсетеді.
Қазақ тілін жеделдете оқыту мәселесі көтерілген өткен ғасырдың 90-
жылдарынан бергі уақыт аралығында оның уақыт мөлшері нақты белгіленбей
келді. Мекемелердегі тіл үйрету үйірмелерінің жұмысы апталық екі сағаттық
жүктемеден асырылмады. Сабақтардың арасындағы ұзақ үзілістер нәтижесінде
тіл үйренушілердің әр жолы алған білім, білік, дағдылары ұмытылып қала
берді, топ мүшелерінің арасындағы эмоциялық, қатысымдық байланыс үзіліп
қалып отырды, соның нәтижесінде жеделдете оқытудың ең қарапайым шарттарының
өзін орындау мүмкін болмады. Апталық сағат мөлшерін көбейту тәжірибесі
кейбір жекелеген жағдайларда ғана жүзеге асырылып, жаппай қолданыс таба
алмады.
Соңғы жылдарда еліміздің барлық облыстарында ашылып, жұмыс істеп
жатқан мемлекеттік тілді жеделдете оқыту орталықтары үшін курстардың
мерзімін айқындап алу аса маңызды мәселе болды. Соған байланысты 2007 жылы
қабылданған Мемлекеттік тілді мемлекеттік қызметшілерге, (мемлекеттік
қызметшілерге, тіл үйренуші жеке тұлғаларға) жеделдете деңгейлік оқытудың
Тұжырымдамасында деңгейлер бойынша оқыту ұзақтығы – 7,5 ай, аптасына 10-12
сағат, жалпы 120-150 сағат, әр деңгейге 120 сағат, жалпы саны – 360 сағат
көлемінде деп бекітілді. Алайда қазіргі күнде тұжырымдаманың бұл талабы
орындалмай келеді. Оның басты себебі, еліміздегі қазіргі әлеуметтік-
лингвистикалық жағдайға сәйкес мемлекеттік тілді үйренуші ересектер қауымы
негізінен мемлекеттік қызметшілер болып отыр, оларға тіл үйрету тегін
түрде, жұмыстан бос уақытта ұйымдастырылуда. Сондықтан оқу мөлшерін
аптасына 4-6 сағаттан асыру үлкен қиындықтар тудыруда. Дегенмен, қазақ
тілін өзге ұлт өкілдеріне үйретудің өтпелі кезеңіне тән бұл көріністің
ұзаққа бармауы керек екені әркімге де белгілі. Жеделдете оқытудың әлемдік
тәжірибесіндегі уақыт мөлшеріне назар аударсақ, апталық он сағаттық
жүктеменің өзі аздық етеді. Әлемдік әдістемеде теориялық және практикалық
тұрғыдан дәлелденген уақыт мөлшері күніне 4-6 сағаттан, апталар бойы
үздіксіз шұғылданып, деңгейаралық демалыстарын қоса есептегенде, үш
деңгейді тоғыз ай, бір жылдың ішінде оқып шығуды көздейді. Бұл егемен
еліміз қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде мемлекеттік қызметшілерге тегін
оқытудың өтпелі кезеңін артқа тастап, өз бетімен тіл үйренуді мақсат тұтқан
жеке тұлғаларға шын мәнінде жеделдете оқыту кезеңі басталған кезде жүзеге
асуға тиіс. Қазақ тілін жеделдете оқытуда уақыт факторын дұрыс анықтаған
кезде бірнеше мәселе шешіледі: ересек тұлға үшін әрқашан да маңызды алтын
уақыт үнемделеді; адам ресурстарын үнемдеу жүзеге асады; тілдік және
сөйлеу материалдары аз уақыт аралығында тиімділікпен ұсынылады; қатысымдық
құзыреттілікке жылдам қол жеткізіледі.
Жеделдете оқытудың әлемдік тәжірибесіне сәйкес тіл үйрену курсы 50-70
сағатқа созылатын рөлдік ойындарға құрылады. Жеделдете оқытудың бірінші
күнінен бастап түрлі жағдаяттарға құрылған көлемді полилог мәтіндер
ұсынылады, тіл үйренушілер мәтін кейіпкерлерінің образына еніп, рөлдерде
ойнай жүріп тіл үйренеді. Алайда, бұл әдісті қолдану үшін тіл үйренушілер
алдымен міндетті түрде ұзақтығы 200 сағаттан кем болмайтын дайындық
курсынан өтуге тиісті болады.
Сонымен қазақ тілін мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту әдісі
дегеніміз – деңгейлік оқыту жүйесінде, мол ақпараттық білімдік ортада тіл
үйренушінің өздік жұмысын тиімді ұйымдастыру арқылы оқу-танымдық
уәждемелерін арттыра отырып, тілдік тұлғаның қатысымдық құзыреттілігін
қалыптастыруға бағытталған, жаңашыл ақпараттық-коммуникациялық,
интерактивті оқыту технологияларына негізделген қатысымдық бағдарлы оқыту
әдісі.
Мемлекеттік тілді жеделдете деңгейлік оқытудың лингводидактикалық
бағыттары. Жеделдете оқыту мен деңгейлік оқыту табиғаты,
ерекшеліктері,айырым-белгілері мен ұстанымдары. Оқытуды деңгейлік жүйеде
ұйымдастыруда тілді оқытудың дүниежүзілік тиімді әдістемелерінің
жетістіктеріне сүйене отырып, қазақстандық тәжірибеде қалыптасқан деңгей
жүйесін негізгі тірек ету.Әлемдік әдістемеде орын алған білім мен
коммуникативтілік біліктілік деңгейін анықтайтын өлшемдер негізінде белгілі
болған тілді оқытудың көптеген деңгейлері бар: Еуропалық стандарт бойынша
белгіленген деңгейлер: бастауыш (қарапайым); аралық (төменгі, орта);
жоғары. Жүйелеудің түрлері: еуропалық лингвистер ассоциациясы ұсынған бес
деңгейлік жүйе (ALTE); американдық кеңес (ASTEL) тіл үйренушілерге арналған
FSI өлшеміндегі 9 деңгейлік жүйе; Польша ғалымдары ұсынған 11 деңгей.
Жалпыеуропалық тілдік біліктілік деңгейлері:
А деңгейі- А1—ең төменгі деңгей ; А2—бастапқы деңгей;
В деңгейі –В1— бастауыш деңгей; В2—жалғастырушы деңгей;
С деңгейі –С1— жоғары деңгей; С2 –тілді толық игеру деңгейі.
Қазақстанда ғылыми түрде тиімділігі дәлелденген тілді оқытудың үш
деңгейлік жүйесі:
-қарапайым деңгей-төменгі деңгей – төменгі аралық деңгей;
-базалық деңгей – орта төменгі деңгей – орта жалғастырушы деңгей;
-еркін немесе жоғары деңгей-жоғары бастапқы деңгей-жоғары жалғастырушы
деңгей.
Мемлекеттік тілді мемлекеттік қызметшілерге жеделдете деңгейлік
оқытудың басты ұстанымдар жүйесі етіп негізге алынатындары: әрбір әдістік
жүйені құрайтын оқытудың мақсаты оқу пәнінің мазмұны, оқытудың тәсілдері
мен әдістері арнаулы әдістік ұстанымдарға сәйкес құрылуы.
Жеделдете оқытудың заңдылықтары негізінде басты ұстанымдар: оқытудың
коммуникативтік ұстанымы;лингвоцентристік ұстанымы; логоцентристік
ұстаным,тіл жүйесінің негізгі бірлігі, сөз – сөз тіркесі – сөйлем – мәтін
желісі; сөз – түбір – жұрнақ – буын – дыбыс желісі бойынша тіл үйрету
ұстанымы; тілдік орта мен тілдік жағдаяттар, қарым-қатынастар жүйесі,
ұстанымы; жүйелік ұстанымы; белсендіру ұстанымы; дамыту ұстанымы; қазіргі
кезеңде қазақстандық белсенді, қазақша тілдік тұлға қалыптастыру ұстанымы;
мемлекеттік тілді оқытуды жеделдету ұстанымы; біліктілік деңгейін
анықтайтын деңгейлік оқыту ұстанымы; мемлекеттік тілді оқытуда техникалық
құралдар мен компьютерлік техниканы белсенді қолдану ұстанымы; мемлекеттік
тілді жеделдете оқытуда даралай және саралай оқыту ұстанымдары. Осылардың
ішінен басты ұстанымдары:
1. Қатысымдық ұстаным. Тіл үйренушінің ауызша, жазбаша түрде
қарым—қатынас жасай алуы үшін қажетті коммуникативтік мүмкіндік тудыруға
бағытталған оқыту. ТІЛ қызметі – тек қатынас құралы ғана емес, ұжымдық іс--
әрекеттің негізгі сипаттамасын және ұжымдағы тұлғаның әрекетін көрсетеді.
Сондықтан тұлға тәрбиелеудің күшті факторы ретінде саналады.
Қарым-қатынас (коммуникация) үйренушілердің бір-бірімен ақпарат
коммуникативтік-танымдық қызмет, тілдің көмегімен жүзеге асырылады, еңбек
ету мен танымдық үдеріс барысында адамдар арасында болатын қатынастардың
ерекше түрі. Қатысым адамдардың, топтың халықтың, мемлекеттердің өзара
байланысының аса қажетті бір құралы ретінде адамдар арасында ақпарат, ой-
сезім, бағалаулар, мән-мағыналар, құндылықтар алмасуын мүмкін етеді.
Қатысымсыз әлеуметтік топтастықтардың, әлеуметтік жүйелердің, ұйымдардың
құрылуы мүмкін емес және тұтас әлеуметтік ортаның болуы мүмкін емес.
Әлеуметтік үдерістер ішінде негізгі орындардың біріне ие болып келетін
қатысым әлеуметтанудың, психологияның, саясаттанудың, қатысым теориясының
зерттеу нысанасы болып табылады.
Тіл – адам мен адамды, ұлт пен ұлтты жақындастыратын өзгеше қатынас
құралы. Адамның іс-әрекетінің маңызды бір формасы – адамдардың бір-бірімен
қарым-қатынаста болуы”. Коммуникативтік үдерісте адамдардың арасында өзара
ақпарат алмасу жүзеге асырылады. Бұл жерде қарым-қатынасқа түсушілердің
әрқайсысы үшін ақпараттың маңыздылығы үлкен рөл атқарады, себебі адамдар
өзара сөз алмасып қана қоймайды, сондай-ақ ортақ мәмілеге келуге тырысады.
Ал адамдардың ортақ мәмілеге келуі ақпарат жай қабылданып қана қоймай,
терең сезілгенде ғана жүзеге асуы мүмкін. Сол себепті кез келген
коммуникативтік үдеріске іс-әрекет, қарым-қатынас, таным үшеуі бірге
кіреді.
Қазақ тіл білімінде қатысымдық әдістің негізін қалаған профессор
Ф.Оразбаева берген анықтамаға жүгінсек, Қатысымдық әдіс дегеніміз – оқушы
мен оқытушының тікелей қарым-қатынасы арқылы жүзеге асатын; белгілі бір
тілде сөйлеу мәнерін қалыптастыратын, тілдік қатынас пен әдістемелік
категорияларына тән басты белгілер мен қағидалардың жүйесінен тұратын; тіл
үйретудің тиімді жолдарын тоғыстыра келіп, тілді қарым-қатынас құралы
ретінде іс жүзіне асыратын әдістің түрі. Қазақ тілін өзге ұлт
аудиториясында оқытудағы қатысымдық әдістің ғылыми негіздемесін жасаған
профессор Ф.Ш.Оразбаева айтылым, жазылым, оқылым, тыңдалым, тілдесім
үдерістерінің сөйлеу және ойлау механизмдеріне байланысты аспектілерінің
әдістемелік жүйесін қалады. Ғалым: Тілдік қатынас құбылысы ғылыми негізіне
қарай әр түрлі ілімдерді бір арнаға тоғыстырады және бір-бірімен
байланыстырады. Тілдік қатынастың қоғамдық негізі қарым-қатынас құралы
тілдің қоғамдағы орны мен мәніне қатысты - деп жазды.
Қазақ тіл білімінде қатысымдық әдістің негізін қалаушы профессор
Ф.Оразбаева: Қатысымдық әдіс дегеніміз – оқушы мен оқытушының тікелей
қарым-қатынасы арқылы жүзеге асатын, сөйлеу мәнерін қалыптастыратын тілдік
қарым-қатынас құралы ретінде іс жүзіне асыратын әдістің түрі.Қатысымдық
әдістің ғылыми негіздемесін жасаған оқылым, жазылым, айтылым, тыңдалым,
тілдесім үдерістерінің сөйлеу мен ойлау механизмдеріне байланысы
аспектілерінің әдістемелік жүйесін қалайды. Бұл әдістің негізінде
үйренушінің белсенділігі, іскерлігі, өзіндік шығармашылығы терең пайымдауы
қалыптасады. Тілдесім -қатысым әрекетінің ең жоғарғы шарықтау шегі. Тіл
үйренуші қатысым әрекетінің тыңдалым, жазылым, оқылым, айтылым, түрлерін
толығымен меңгерген кезде ғана, тілдесімге қол жеткізе алады. Жеделдету
жолымен оқыту –тіл үйретуде ең тиімдісі және қатысымдық бағдармен оқыту;
басты міндеті – осы бағытта әдістемелік шеберлікті шыңдап, нәтижеге қол
жеткізу.
2.Тұлғаға бағыттап оқыту ұстанымы. Тіл үйренуші тұлғаның ролін жоғары
көтеру тәсілі - бұл бағыттағы басты ұстаным. Қатысымдық бағыттағы жеделдете
оқытудағы басты қатысушылар - оқытушы мен тіл үйренуші.
Оқытушы - тіл үйренушінің әрекетін бақылаушы, түсіндіруші, кеңес
беруші, реттеуші. Тіл үйренуші – қарым-қатынасқа түсуге бар қарқынымен
ұмтылушы, ізденуші , белсенді әрекет иесі.
Тіл үйренуші – белгілі әрекетті мақсат ететін қоғам иесі. Тіл
тұлғасынсыз сөйлеу жүзеге аспайды , сөйлеу әрқашан жеке тұлғалық болады.
Кез келген адам басқа адамдардан өзінің табиғи қасиеттерімен
ерекшеленеді. Қатысымдық бағдарлы жеделдете оқыту тіл үйренушінің осындай
жекеше қасиетін, жеке бас сипаттамаларын ескеруді ұсынады.
Жеделдете оқытудың басты ұстанымы субъект-субъектілік қатынаста
болатынын әрдайым ескерген жөн. Ғалым А. Алдашеваның айтуынша, Жеке
тұлғаға бағытталған оқыту – топтағы әрбір жеке адамның білігі, қабілеті
ескеріле отырып, тілді меңгеруіне, лингвотанымдық өрісінің кеңеюіне қолайлы
оңтайлы жағдайларды қаматамасыз ететін әдістердің ұйымдастыру формаларының
технологияларының жиынтығын оқытуда пайдалану дегенді білдіреді, яғни топта
қанша адам болса да, олардың тұлғалық ерекшеліктеріне қарай сабақтың
барысын, әдістемелік тәсілдерді бейімдеу керек болады. Тіл үйренушінің
тілдік тұлғасының дамуы бір-бірімен байланысқан оқу-танымдық және қарым-
қатынастық іс--әрекетте өтеді. Өзге тілді оқытудың басты міндеттерінің
бірі, тіл үйренушілердің өзіндік ерекшеліктерімен санасып, үнемі ескеріп
отыру. Тұлғалық қарым – қатынастың үйретуші қарым-қатынастан басты
айырмашылығы – онда тіл үйренушінің өзіне тікелей байланысты тақырыптарды,
яғни тұлғалық маңызды ақпараттар алмасуда жүргізіледі.
Тұлғалық мәселелерге қызығушылық туатындай, жеке тұлғамен терең
байланыс деңгейде болады. Тілді меңгеру үшін, тілді тек оқып-үйрену емес,
оны қолдана білуге дағдылана білу керек. Мемлекеттік тілді мемлекеттік
қызметшілерге оқыту үрдісінде өзінің нақты әдістемелік мақсаттарын тұлғаға
бағыттап оқыту ұстанымына сүйену арқылы жүзеге асады.
3.Белсенділік ұстанымы. Тіл үйренуші тұлға мен топтың сөйлеу
белсенділігін арттыру білімді сапалы меңгерудің алғы шарты, бұл жедел
оқытудың ірге тасы болып табылады. Топтағы әрбір жеке адамның білігі,
қаблеті , құзыреті, мүмкіндігі ескеріледі. Ғалым Қ.Қадашева: Негізгі
фактор болып табылатын –үйренушінің терең пайымдауы, өзін іскер, әрекетшіл
және жігерлі көрсету, белсенділікті активтендіру ұғымы қарастырылады, дей
келіп, жеке адамның, ұжымның мүмкіндіктерінің белсенділіктерін арттыру
әдісі суггестопедия және жеделдете оқыту әдісімен байланысты - деп атап
өтеді.
Қазақ тілін ұлттық аудиторияда оқыту әдістемесіне қатысты іргелі
еңбектің авторы ғалым Ж.Сүлейменова белсенді әдістер теориясының негізін
қалады. Ол: кәсіби ізденушілік, өз бетіндік шығармашылық, теориялық ойлау
қаблетін арттыруға негіз болатын ерекше ынта-ықылас, серпінмен,
қызығушылықпен, жасампаздықпен, құлшыныспен, жігермен орындалатын
,негізінен жұптық, топтың бірлескен мақсатты оқу әрекетін тудыратын әдістер
жиынтығын белсенді әдістер деп атауды жөн көрдік деп жазды. Оқу үрдісінде
бір-бірімен ұжымдық қарым – қатынас жасау әрекеті белсенділігін көрсетеді,
әркім өз жетістігін көрсетуге тырысады, бұл басқалардың да жетістігіне әсер
етеді; Сонымен өзара түсінушілік, тілектестік, қайырымдылық, сыйластық
(өзара) қасиеттері қалыптасады.
Ұжымдық сөйлесу әрекетінің нәтижелілігі тұлға арқылы, олардың қатынас
деңгейлерінің жоғарлауынан ,өзара өзгерістері арқылы байқалады. Әрбір
тұлға өзін-өзі бағалау дәрежесіне көтеріледі. Сөйтіп Өзара даму пайда
болады. Ұжымдық сөйлесудің басты ерекшелігі,тілдік орта туғызуға мүмкіндік
береді. Үйренген дағдыларын, қарым-қатынастарын таратушылар ролін атқарады,
сөйтіп тілдік ортаның аясы тек сабақта ғана емес, біртіндеп, шектеулі
шеңберден шығып, қызығушылар санын арттруға мүмкіндік береді. Бұл басты
мақсат Тілдік орта туғызудың түрткісі болып табылады. Ұжымдық тілдік
қабілеттерді жеткізумен қатар, тәрбиелік мақсаттың іске асуына әсер етеді.
Тілдік тұлғаның әлеуметтік қасиеттердің, жалпыадамзаттық және ұлттық
құндылықтың қалыптасуына әсерін тигізеді. Қарым-қатынас арқылы бірге
шығармашылық ойлаудың, әріптестіктер сабағын , өз ойын еркін айта алатын
дәрежеге жеткізеді.
Тіл үйренушінің белсенділігі тілді меңгеруге, қатысымды іскерлікке
дағдыланып, жеке тұлға ретінде қалыптасуға мүмкіндік береді, тек тілді ғана
игеріп қоймай, қарым-қатынас жасауға белсенді түрде үйренеді.
4.Саналылықұстаным. Жеделдете оқыту әдістемесі саналылық ұстанымы
қатысым мен оқу үдерісінің кірігуі негізінде қазақ тілін жеделдете оқып-
үйренудің қажеттігін саналы түрде түсіну, пайымдап болжау, өз ықыласымен
саналы меңгеруге бел байлау, жеке бас, танымдық уәждемесінің артуы,
нәтижеге, әдістің дұрыстығына, өз күшіне сену, қабылданған ақпараттардың
мәнін түсіну үдерістерінің бірігуін жүзеге асырады. Қазір парасатты қоғам
қалыптастыруды мақсат тұту жолында адамзаттың танымын жетілдіріп, санасын
өзгерту маңызды болып отыр. Таным қашан да санамен байланысты, ол сананы
қалыптастырады.
Тіл үйренуші қазақ тілін меңгеру арқылы қазақ халқын таныған сайын
оның қоғамдық санасы да парасаттылық бағытта дами түседі. Бүгінгі қоғам
адамзаттың санасын жетілдіру арқылы жоғары қатысымдық мәдениетке жетуді
көздеп отыр, ал оқушының саналы әрекеті қатысымдық құзыреттілікке
жеткізеді. Оқу-танымдық үдерісте қалыптасатын білімділік пен саналылықтың
теңесуі тілдік тұлғаның мәдениеттілігінің өлшемі болады. Саналылық тек
адамға тән құндылық, онсыз мәдениеттілік қалыптаспайды. Тұлғаның танымы мен
санасы - ми қызметі мен ойлау деңгейінің жемісі. Адамзат қоғамында үлкен
рөл атқарған сана мидың ғана жемісі емес, ол таным үдерісінің жетістігі,
сананың қалыптасуы білім мен танымға тәуелді.
Тіл – рухани әлем, ал оны меңгеру оған толығымен бойлау арқылы жүзеге
асады. Қазақ халқының бай рухани әлемін қолмен ұстау мүмкін емес, суреттеу,
мазмұндау жеткіліксіз, оны ұғынып, саналы сезіну керек. Яғни, үйренетін
тілді әркім өзі санасы мен жүрегінен өткізу, жеке басына қатысты етуі
керек. Құбылысты жеке басынан өткеру сенімді күшейтеді. Тіл үйренушінің
сабақ кезінде берілген тілдік материалды саналы меңгеруі оның негізгі
мәнін, мағынасын ұғуға әсер етеді, жағдаятқа сай қолдана білу дағдысы
қалыптасады. Алғашқы сабақтардан бастап тіл үйренуші жаңа тілдік ортаға өз
еркімен, саналы түрде кіре бастаса, оның өз мүмкіндігіне деген сенімі де
арта бастайды.
Суггестопедия (латын тілінен аударғанда иландыру, сендіру) тіл
үйренушілердің өз мүмкіндіктеріне, оқу-таным әрекетінің түпкі нәтижесіне,
оқытушы қолданып отырған әдістің тиімділігіне деген сенiмін нығайтуды
көздейді. Тіл үйренуші ересек тұлға оқытудың алғашқы нәтижелерін көрген
сайын сенімі күннен-күнге арта түседі, онымен бірге көңілі толу, ризашылық
сезімдері оянады, ал мұның барлығы қатысымдық құзыреттілікті арттыруға әсер
етеді.
Ф.Оразбаева бұл жайында: Тілді білу арқылы оқушының адамдармен
қатысымдық байланысы күшейеді. Сөйтіп, өзіне деген ризашылық, мақтаныш
сезімі оянады, қоғамның белсенді мүшесі болуға талпындырар алғышарт пайда
болады - деп жазады. Антисуггестивтік кедергіні жоюда оқытушы авторитеті
психологиялық және физиологиялық тұрғыдан үлкен әсер етеді, себебі тіл
үйренуші оқытушыдан алған ақпараттармен бірге оның тұлғалық ерекшеліктерін
де қатар қабылдайды. Егер тiл үйренушiнiң өзiнiң саналы шешiмi болмаса,
үйретушiнiң асқан бiлiктiлiгi мен әдiскерлiгi көңiл толтырарлық нәтижеге
жеткiзе алмайды. Бұл жағдай, бiрiншiден, тiлдi үйренудiң себебiн, қажетiн
саналы түрде түсiнумен байланысты болса, екiншiден, тiлдi үйренудiң
нәтижесiне байланысты. Басқаша айтқанда, оқушы үшiн тiлдi үйренудiң
қажеттiлiгiн түсiну аз, оның тiлдi үйренуiне сенiм туғызу керек. Ол сенiм
қазақ тiлiн оқу кезiнде күн сайын өсiп, дамып, нығайып отыруы керек. Тiл
үйренушiде ондай сенiм туу, беку үшiн ол тiлдi үйренген нәтижесiн көрiп
отыруы қажет. Күн өткен сайын сөздiк қоры молайып, оларды еркiн қолданып,
сонымен бiрге оқытушының таза қазақ тiлiнде сөйлеген сөздерiн бiршама толық
түсiнген сайын, үйренушiнiң қызығушылығы да арта түседi. Тiлдi оқудың әр
сатысында белгiлi нәтижелерге жеткенiн көрiп, бiлiп отырса, үйренушi барған
сайын тiлдi оқуға, үйренуге ынталана түседi де, қазақ тiлiн меңгере аламын
деген сенiм туады. Бұл қазақ тiлiн үйрену, оқу уәждемесiн күшейтетiн
құбылыс.
Әдістемелік ұстанымдарға шолуды қорытындылай келе, солар арқылы
жеделдете оқытудың әдістемелік жүйесін қалай отырып, оқытудың стратегиялық
моделі ретінде қазақ тілін жеделдете оқытудың анықтамасын негіздеуге
болады. Бұл анықтамада барлық ұстаным түсіндіріледі. Жеделдете оқыту –
жалпы ұжымның мүмкіндіктерін жұмылдыру және әр тіл үйренушінің тұлғасын
шоғырланған оқу үдерісінде жан-жақты дамыту арқылы арнайы ұйымдасқан
қатысымдық әрекеттерге негізделген білімді меңгеруді ұйымдастыру және
сөйлесім біліктілігі мен дағдыларын қалыптастыру әрекеті.
Ересектер педагогикасы. Ересек адам – еңбекке жарамды, ақылы еңбек пен
білім алуды қатар алып жүретін тұлға.
Мемлекетіміз жүргізіп отырған тіл саясаты бойынша, қоғамыздағы әрбір
азаматтың қазақ тілін тегін үйренуге толық құқығы бар.
Тіл дамыту – еліміздегі мемлекеттік саясаттың аса маңызды бағыттарының
бірі.Сондықтан да бүгінгі күнде мемлекеттік тілді дамыту, қолдану аясын
кеңіту, оны өзге ұлт өкіліне үйрету мәселесі аса ауқымды және саяси
әлеуметтік мәселелер санатына қосылып отыр. Республикада 120-дан астам
ұлттан құралған тәуелсіз Қазақстан қоғамы да тіл үйренуші тұлғаларға жан-
жақты әсер етеді. Мемлекеттік қызметшілердің оқу мен еңбекке белсене
араласып, қоғам мүшелерімен еркін қатынасуы, қоғамдық идеологияның қозғаушы
күші, әлеуметтік сананың тетігі болуы оның қоғамдық тұлға ретінде
қалыптасуы болып табылады, бұл үдеріс ғылымда тұлғаның әлеуметтенуі деп
аталады.
Андрагогика – ересектерді оқытуға арналған ғылым болғандықтан, ересек
адам - физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік, адамгершілігі мол,
экономикалық тәуелсіз, өзінің мінезін басқаратын сана-сезімді тұлға деген
сипаттама беріледі.АНДРАГОГИКА (гр.aner,andros – ересек адам және agoge –
басқару, тәрбиелеу) – ересектерге білім беру, оқыту, тәрбиелеудің теориялық
және практикалық мәселерін қарастыратын педагогика ғылымының бір саласы .
Ересек педагогикасының ұстанымы :
- Оқытуды жеделдетуде дидактикалық ұстанымы, әдістері мен түрлері;
- Тұлғасын зерттеуде психологиялық-педагогикалық әдістері;
- Білім алу мотивтерін дамыту әдістері;
- Ересектердің білім алуындағы саяси, кәсіби, қоғамдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz