Дүниені зерттеуден адам мәселесіне бетбұрыс
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Философия кафедрасы
ФИЛОСОФИЯ ПӘНІНІЕН ДӘРІС МАТЕРИАЛДАРЫ
Көкшетау .
Дәрістер.
1 тақырып. Философия, оның пәні мен қоғамдық маңызы.
1. Философия және оның адам мен қоғам өміріндегі алатын орны.
2. Философия - ғылым ретінде
3. Философияның негізгі мәселесі.
Адам басқа тіршіліктерге қарағанда ерекше пенде - ол өзін бүкіл
Дүниеден бөліп алып, оған қарсы қоя алады. Менің осы Дүниедегі орным
қандай? Мен бұл өмірге не істеу үшін келдім? Адамды Құдай, я болмаса (ұлы
мәртебелі Табиғат( неге жаратты? Бұл Дүниені адам танып түбіне жете алар ма
екен? Мені жағалай қоршаған табиғат неге шексіз, әр-түрлі және сондай әсем?
Ертең-ақ бұл әсем Дүниені өлер шағымда қалайша қиып кетемін? Егер мен бұл
Дүниеге уақытша ғана келсем, онда бұл өмірдің мәні неде?, - деген осындай
және мыңдаған басқа сұрақтар адамның ойына оқтын-оқтын келеді. Әрбір адам
өзінің ой-өрісі, өмірден алған тәжрибесі, жалпы мәдениетінің деңгейіне
қарай бұл сауалдарға жауап беріп, өзіне тән дүниеге деген көзқарас
қалыптастырады.
Алайда, қайсыбір Дүниеге деген көзқарасты философияға жатқызуға
болмайды, өйткені, соңғыға тек қана абстрактылық ой-өріс дамуының негізінде
Дүниені ұғымдармен бейнелеу түрі жатады (abstractіo – латын сөзі, -ой
арқылы заттың, құбылыстың әр-түрлі жақтарын бір-бірінен бөліп алып қарау).
Олай болса, философия – Дүниеге деген дамыған көзқарас түрі.
Тарихи дүниеге деген көзқарастың тұрпайы түрі алғашқы қауымдық қоғамның
шеңберінде Дүниеге келеді. Оны біз мифология дейміз. (mіthos - грек сөзі, -
баян, аңыз, logos – грек сөзі, ілім деген мағна береді).
Миф – табиғат, қоғам және адам жөніндегі алғашқы тұрпайы фантастикалық
түсініктер (phantasіa – грек сөзі, -қиял, елес). Алғашқы қауымдық қоғамдағы
әлеуметтік дамудың тым төмендігі, адамның табиғаттың әр-түрлі күштеріне
қарсы тұра алмауы, сонымен қатар, өзінің өмірге деген қажеттіктерін өтеу
жолындағы сол табиғат құбылыстарын сезіну және түсіну іңкәрі – мифтердің
Дүниеге келуінің қайнар көзі болып табылады.
Әрбір халық өзінің дүниеге келу жолында әр-түрлі мифтерді ойлап
шығарды. Дүниенің пайда болуы мен тәртібі, жақсылық пен жамандық, көркемдік
пен түрсіздік, адам өмірінің мәні мен құндылығы т.с.с. сұрақтарға берген
жауаптар халықтар аңыздарында әртүрлі дәрежеде берілген. Ол жағалай
қоршаған табиғаттың ерекшелігіне және соған сәйкес қалыптасқан халық
тіліне байланысты болса керек.
Бірақ, тереңірек қарасақ, әр-түрлі халықтардың дүниеге қойған
сұрақтары, ізденістерінің бір-біріне ұқсас жақтарын да көруге болады. Олар
– Дүние қалай пайда болды? Кім адамды тудырды? Адам неге өледі? Адамдардың
сөйлейтін тілдері неге әртүрлі? Аспан мен жер неге бір-бірінен бөлінген?
т.с.с.
Әрине, бұл сұрақтарға берілген жауаптар бүгінгі адамдарды
қанағаттандырмайды, оған ол тұрпайы болып көрінеді, өйткені, мифтерде
табиғаттың құбылыстары сиқырлы күштер арқылы түсіндіріледі. Мифтер –
адамзаттың “балалық тарихындағы“ туындылары. Сол кездегі адамдар мифтердегі
айтылатын сиқырлы күштерге адам өзінің ықпалын тигізе алатынына кәміл
сенді. Сонымен, олар жағалай қоршаған ортаны, табиғаттың зор күштерін
қиялдық жолмен түсінуге және игеруге тырысты.
Жалпылай келе, әр-түрлі халықтардың мифтерін белгілі бір топтарға
бөлуге болады. Мифтердің ең үлкен бөлігінің бірі космогониялық (cosmos -
грек сөзі, -әлем, genesіs - грек сөзі, -дүниеге келу, пайда болу) аңыздар.
Оларда көбінесе Дүниенің алғашқы жағдайы хаос (chaos – грек сөзі, -шексіз
шашылған бытыраңқы дүние) арқылы көрсетіледі. Сиқырлы құдіретті күштің іс-
әрекеті арқылы хаос жер мен көкке бөлініп, Дүниеге тәртіп келіп, әр-түрлі
табиғаттың құбылыстары дүниеге келеді.
Дүниеге деген жалған көзқарас ретінде мифтің қандай ерекшеліктерін атап
өтуге болады?
Біріншіден, миф алғашқы пайда болған қоғамдық сананың формасы ретінде
өзінің ішінде болашақта дүниеге келетін өнер, дін, саясат, мораль сияқты
құбылыстардың элементтерін бойында сақтайды. Сондықтан мифті ғалымдар
қоғамдық сананың синкретикалық түрі деп есептейді (synkretіsmos – грек
сөзі, -қосылған, араласқан, бөлінбеген деген мағна береді).
Екінші ерекшелігі – мифтегі адам мен табиғаттың бірлігі, жағалай
қоршаған ортаны антропоморфизациялау, адамның өзіндік мәндік қасиеттерін
бүкіл табиғатқа таратуы, табиғаттың құбылыстары мен заттарын олардың адам
сияқты жаны, ойы, сезімі, іңкәрі бар деп түсінуі. Мысалы, жерге нәр беретін
аспаннан жауған нөсерді мифте Құдайлардың жыныс қатынасынан шығатыны
жөніндегі қиали ойлары.
Үшіншіден – мифте әлі ғылыми ұғымдар жоқ, онда қоршаған орта,
әлеуметтік қатынастар көркем сөз арқылы бейнеленеді.
Әлемнің пайда болуы жөнінде кейбір Шығыс халықтарының аңыздарында
антропоцентрлік көзқарас та кездеседі. (antropоs – грек сөзі, -адам,
centrum – латын сөзі, -орта, әр-түрлі қатынастардың бір жүйеге қосылатын
нүктесі). Бұл мифтер Дүниеден бұрын алғашқы еңгезердей адам болған, ал ол
өлген кезде оның денесінен Дүние жаратылады,- деген пікір айтады.
Көне заманда күн мен ай, аспан мен жұлдыздар жөніндегі аңыздар
адамдардың өмірінде кең орын алған. Күннің сәулесінің жер бетіндегі
тіршіліктің өміріне тигізетін шешуші рөлі сол заманда-ақ анықталып, Күн
құдайы негізгі табынатын Құдайлардың біріне айналған. Сонау көне заманда
пайда болған дөңгелек, күнге ұқсатылып жасалған. Мысалы, біздің ертедегі
бабаларымыз аспанға табынып (тәңір, қытайша - тян) жер мен тіршілікті,
адамды жаратқан сол аспан Құдайы деп есептеген.
Жағалай қоршаған ортадағы өзгерістер, қайталау үрдістері, жыл
маусымдарының, күн мен түннің ауысып отыруы, жер сілкіну, дауыл, топан-су,
т.с.с құбылыстар көне мифтерде жұлдыздар мен планеталардың орналасуымен,
солардың ықпалымен түсіндірілді. Аспандағы жұлдыздардан тұратын фигуралар
жердегі ақуалды, болашақта болатын оқиғаларды анықтайды,- деп есептеген.
Бүгінгі астрологиялық болжамдар (astron – грек сөзі, -жұлдыз) сол көне
замандағы пайда болған мифтерге сүйенеді.
Көп халықтардың мифтерінде ерекше орынды әйел құдай алады (қазақтың
Ұмайы, гректердің Деметрасы т.с.с). Әйел құдайы - құнарлықтың, жер-
бетіндегі тіршіліктің әміршісі. Ол аңшыларға сәттілік әкелетін, жер мен мал
шаруашылығында – мол өнім тудыртатын Құдай.
Әлемдегі Құдайлар мен адамдардың қарым-қатынастарына арналған мифтердің
де орны бөлек. Ертедегі халықтардың мифтерінде әрбір табиғат құбылысын
тудыратын өз Құдайлары болды. Мысалы, үнді халқы өзінің мифологиясында 3000
аса Құдайлардың бейнесін жасады. Құдайлар грек мифологиясында да өте көп.
Біріншіден, Құдайлар – мәңгілік жандар, ал адам болса – уақытша Дүниеге
келеді. Өйткен себебі - Құдайлар алғашқы мәңгілік табиғат заттарынан
жаратылған, ал адам болса – ол бір мифтерде - Құдайлардың саздан жаратқан
пендесі, екіншілерде - Құдайдың сөзінен пайда болған дейді. Бірақ, дегенмен
қайсыбір миф адамға кішкентай-да болса мәңгілік өмір сүру мүмкіншілігін
қалдырады, егер сол адам өзінің ізгі өмірімен, тазалығымен құдайлардың
мейірімін туғызса.
Екіншіден, аспандағы Құдайлардың өмірі жердегі адамдардың өміріне өте
ұқсас. Құдайлар да адамдар сияқты күледі, жылайды, қуанады, өкінеді, ғашық
болады т.с.с. Оны біз мифтегі социоморфизациялаудың нәтижесі деп түсінуіміз
керек (socіetas – лат. сөзі, -қоғам, morphe – грек сөзі, -форма, түр).
Әрине, мифтердің пілдей бөлігі – батырлар хиқаялары (Қобыланды, Шора,
Алпамыс т.с.с.). Батырлар – бұрынғы заманда өмір сүрген бабалар, олар
өздерінің өжеттігімен, зор күш-қуатымен ерекше бейнеленеді. Олар өздерінің
ғажап істерімен халыққа жасаған ізгі жақсылықтары арқылы адамдарды неше-
түрлі қиындықтардан аман-есен алып шығып, бақытты өмірге жетелейді.
Бүгінгі өмірде ғылым мен техниканың, гуманитарлық пәндердің дамуына
қарамастан (humanіtas - латын сөзі, -адамгершілік, адамзаты) мифтерге сену,
олардың жаңа түрлерін тудыру осы уақытқа шейін жалғасып келе жатыр. Мысалы,
адамдардың ғарыштағы басқа саналы пеенделерге кездесуге деген бітпес іңкәрі
неше-түрлі аспаннан ұшып келген тарелкалар жөнінде, ондағы жандардың адамға
ұқсас екені, жердің қызының ғарыштан келген жігітке ғашық болғаны жөніндегі
мифтерді атап өтуге болады. Сонымен, бүгінгі таңда, сонау мыңдаған жылдар
өткен замандағы сияқты, қазіргі мифтің мазмұнынан біз жоғарыда көрсетілген
антропоморфизациялауды байқаймыз.
Әсіресе, қазіргі өтпелі замандағы әлеуметтік-экономикалық орасан зор
қиындықтар, адамның рухани өмірінің өзегін құрайтын құндылықтардың күрт
өзгеруі қоғам өмірі жөнінде, билік басындағы отырған адамдар, олардың жан-
ұялары, өмір салты жөнінде неше-түрлі мифтерді тудырып отыр. Әрине, оларды
тудыратын халық, бұл мифтерде адамдардың жақсы өмірге деген іңкәрі,
өмірдегі болып жатқан көп әділетсіздіктерді қабылдамауы байқалады.
Уақыт өте келе мифологияның шеңберінен дін бөлініп шықты, - сонымен
дүниеге деген көзқарас, дүниесезімінің жаңа түрі қоғамға келді. Дін де,
мифологияға ұқсас синкретикалық табиғатымен, сонымен қатар Дүниені
фантастикалық бейнелеуімен ерекшеленеді.
Сонымен қатар бұл құбылыстардың негізгі айырмашылықтары – мифте шынайы
өмір мен қиял бір-бірімен араласып жатса, дінде “бұл Дүние“ мен “о Дүние“
бір-бірінен анағұрлым алшақ жатыр. Өйткені, егер бұл Дүниедегінің бәрі де
өтпелі, кемшілікті, өз-өзіне жеткіліксіз болатын болса, о Дүние – мәңгі,
әсем, бақытты, жетілген т.с.с.
Дінде ең құдіретті жасампаз - Құдай – табиғаттан жоғары және бөлек
тұр. Оны ғылыми жолмен танып-білу мүмкін емес, ол адамға аян арқылы
беріледі де адамның жан-дүниесінде терең сенім сезімін туғызады.
Сенім дегеніміз – белгілі бір қоғамдағы уағыздалатын пікірлерге,
нәрселерге берілу, олардың шындығын тексеру, я болмаса дәлелдеуді қажет
етпеу. Осы тұрғыдан алғанда сенімді екіге бөлуге болады. Олардың бірі -
ғылыми сенімдік. Оған қазіргі адамдардың ғылым мен техниканың
жетістіктеріне, олардың болашақта адамзат өмірін түбегейлі өзгертетіне
сену. Оны философияда сциентизм ия болмаса технократизм дейді. (scіentіa -
латын сөзі, -білім, ғылым, techne- грек сөзі, -өнер, жасай білу, шеберлік,
cratos - грек сөзі, -билік).
Сенімнің екінші түріне адамзаттың күнделікті тәжірибесінен, я болмаса
ғылыми деректерден шықпайтын, тіпті оған қайшы келетін қиялдарға нандыру
және соларды адамның өз - өзіне нандыруы жатады. Міне, осы соңғы сенімдік
түрі қайсыбір діннің негізін құрайды. Діни сенімнің қайнар көзі – адамның
дүниені сезімдік-құндылық тұрғыдан игеруінде, ал Дүниеге деген ақыл-ой,
парасат арқылы келген көзқарастарға дін қарсы келеді. Ғасырлар бойы жиналып
келе жатқан ғылыми деректер жағалай ортадағы білім мен ақыл-ойдың
негізіндегі жасалған күрделі өзгерістер діннің өрісін тарытып, оның ғылымға
жақын түрлерін тудырады. Негізінен біз оларды пантеизм және деизм дейміз
(pan- грек сөзі, -бәрі, theos - құдай, deus - латын сөзі, -құдай).
Пантеизм дегеніміз Құдайды табиғаттың ішінде еріту, табиғаттың өзін
Құдай ретінде түсіну. Мұндай Құдайға деген көзқарастың шеңберінде
“табиғатты жарату( мәселесі босқа жай қалып қояды.
Деизмді алатын болсақ, онда құдай мойындалғанмен, оның рөлі тек Дүниені
өзінің құдіретті күші арқылы жаратумен танылады. Жаратылған Дүние әрі-қарай
өзіне тән ішкі заңдылықтары арқылы өмір сүре береді, оның болашақ дамуына
Құдай кіріспейді.
Діннің дүниеге келуінен бастап оның негізгі қағидаларына күмәнданған
атеистік көзқарастар да туды. (atheos - құдайсыз, құдайға қарсы, грек
сөзі). Бүгінгі заманда Дүниеге деген атеистік көзқарас ұстаған адамдардың
саны да аз емес.
Құдайдың құдіретті күшіне сенушілік ертелі-кеш соған табынуға әкеліп
соғады. Дінге табынушылықтың негізінде әр-түрлі діни мекемелер мен ұйымдар
пайда болады (шіркеу, мешіт, синагога т.б.).
Діннің пайда болып даму жолында біршама себептер бар.
Біріншіден, дін мифологиялық санаға қарағанда адамның абстрактылық
ойлау қабілетінің анағұрлым биік дәрежеде дамуын талап етеді (о дүние,
мәңгілік, шексіздік, әсемдік, ізгілік т.б. ұғымдардың пайда болуы).
Екіншіден, адамның реалдық Дүниедегі, әсіресе, қоғам өміріндегі
себептік-салдарлық, қажеттік және кездейсоқтық т.с.с. байланыстар мен
қатынастарды сезініп, соларды түсінуге деген өшпес іңкәрі. Бірақ, олардың
мәнін дұрыс түсіне алмағаннан кейін, адамдар табиғаттағы заңдылықтарды неше-
түрлі құдіретті күштерге теңеп, соларға табыну арқылы оларды адамға керек
бағытта өзгертуге ықпал жасауға болатынына сенді.
Үшіншіден, адамның әлеуметтік өмірдегі зардап шегуі, езілуі, зорлық-
зомбылықтың жақсылық пен ізгілікке қарағанда басымдылығы оның көкейінде бұл
Дүниедегі өзінің өміріне қанағаттанбай, әрдайым шынайы құндылықтарды
армандап, оның әлемін о Дүниемен теңеуге әкеліп соқты.
Төртіншіден, адамның өз өмірінің уақытшылығы, әрдайым оның өлместікке
деген қиялын оятып, оның мәңгілік, кемеліне келген бақытты Дүние болуы
керек,- деген ойын туғызды.
Басқа қоғамдағы сан-алуан құбылыстар сияқты дінде тарихи өзгерістерге
түсіп өзінің әртүрлі бағыттарын тудырды. Бүгінгі таңда жер бетінде үш
негізгі Дүниежүзілік діндер бар. Христиан дініндегі негізгі идея –
эсхатология (eschatos - соңғы, -грек сөзі, logos- ілім) тарихтың, Дүниенің
соңында Мессияның (құтқарушы) екінші келуі, тірі және өлген адамдарды
таразыға салып, біреулерін тозаққа, екіншілерін мәңгі жұмаққа тартуы.
Христиан дінінің негізгі қағидасы – сүйіспеншілік және оны уағыздауда осы
дін өте биік жай адамның мүмкіншілігінің шеңберінен шығып кететін дәрежеге
дейін көтеріледі (өздеріңнің жауларыңды да сүйіңдер!).
Ислам діні де осы Дүниені жаратқан бір Құдайды – Алланы, оның құдіретті
күшін мойындайды. Бұл діннің негізгі ерекшелігі - Құрандағы жазылған
қағидалар адам өмірінің барлық жағын үйлесімді түрде ретке келтіріп отыруға
тиіс. Сондықтан Ислам діні қоғамның мемлекеттік істеріне, саясатқа белсенді
ықпал жасауға тырысады (Афганистан, Пакистан, Иран). Ислам діні басым
елдерде, шариғаттың негізінде өмір сүретін Исламдық құқтық мемлекет орнату
идеясы көптеген адамдардың мақсатына айналуда.
Ислам дінінің негізгі қағидасы – мейірімділік, қайыршыға, кем-тар
адамдарға қол ұшын беру (садақа), зәкет төлеу (адамның өз еркімен
әлеуметтік салаға кемінде жылдық табысының 2 пайызын беріп отыруы), т.с.с.
міндеттері бар. Бұлардың бәрі де ислам дінінің әлеуметтік-демократиялық
жақтарының үлкен ықпалын көрсетеді.
Үшінші дүниежүзілік дін – Буддизм. Бұл діннің негізгі ерекшелігі – оның
этикалық-практикалық бағыттануы (ethos - грек сөзі, -әдет-ғұрып, praktіcos
- грек сөзі, - белсенділік, іскерлік). Бұл өмірде (бейнеленген болмыс) адам
зардап шегеді. Оның себебі – адамның өмірге деген құштарлығында, оның
қызығына тоймауында. Ал зардаптан құтылу үшін адам бұл бейнеленген
болмыстан бас тарту керек. Ол үшін адам нирвана (сөну, өшу) дәрежесіне
көтеріліп, бейнесіз болмысқа өту керек. Сонда ғана адам өмірдегі зардаптан
құтыла алады. Дүниежүзілік мәдениетте мұндай өмірден бас тартуға шақыратын
бірде-бір философия жоқ сияқты.
Алайда қазіргі адамзатты бірде-бір дүниежүзілік дін толығынан
қанағаттандырмайды. Сондықтан, бір жағынан алғанда қайшылықтарға толы
цивилизацияға бүкіл адамзаттың басын біріктіретін бір ғана дін болуы қажет
сияқты. ХқХ ғасырдың ортасында Иран топырағында пайда болған Бахаизм діні
сол рөлді өз мойнына алып орындауға тырысуда.
Екінші жағынан ХХ ғасырда болған екі дүниежүзілік соғыс, миллиондаған
адамдардың қырылуы, ғылым мен техниканың жетістіктерін пайдалану жолындағы
теріс салдарлар, тірі табиғаттың әлсіреуі, көп адамдардың қайтадан көне
табиғатқа табынатын діндерге жаңа дәрежеде қайтып оралғысы келетінін
сездіртеді.
Философия - ғылым әлде өнер ме ?
Жоғарыда атап өткеніміздей, Дүниеге деген діни көзқарасқа
қанағаттанбаушылық сонау көне заманның өзінде-ақ пайда болып, аса ұлы
тұлғалардың дүние мен адам қарым-қатынасы жөніндегі ақыл-ойға негізделген
сұрақтар мен жауаптарының дүниеге келуіне себеп болды.
Осы тұрғыдан алғанда “Философия – ақыл-оймен ұстап қалынған тарихи
дәуір( деген Гегельдің берген анықтамасында терең сыр жатса керек.
Әрине, дін де философия сияқты шынайы ең биік рухани құндылықтарды,
адамның өмір жолының адалдығын уағыздайды, бірақ олардың қайнар көзін (о
Дүниеден( табады. Философияны алсақ, сонау Көне Грециядағы алғашқы пайда
болған “Милет – мектебі( өкілдерінің қойған “Дүниенің негізінде не жатыр? (
деген сұрағынан бастап, осы күнгі ойшылардың “Адамзаттың болашағы бар ма,
ия болмаса ол өзін-өзі экологиялық апатқа, дүниежүзілік ядролық соғысқа
әкеліп өлтіре ме? (,- деген сұраққа дейін, бұлардың бәрі де ақыл-ой
таразысына салынып, парасат шеңберінде талданады.
Философияның басқа өмірге деген көзқарастардан айырмашылығы – оның
рационалдығында (ratіo - латын сөзі, -ақыл-ой). Жалпы алғанда, философия
қоғамдық сананың ғылыми саласының шеңберінен шығып кетпеуге тырысады, осы
мақсатқа жету үшін өзінің категориалық (categorіa - грек сөзі, белгі,
пікір айту, айыптау) бүкіл ғылымның жетістіктеріне, адамзаттың мыңдаған
жылдық өмірден алған тәлім-тәжрибесіне негізделген жүйесін қалыптастырады.
Сонымен қатар, философияны басқа жаратылыстану және әлеуметтік-
гуманитарлық ғылымдармен салыстырсақ, оның ерекшеліктерін де байқауға
болады (humanus - латын сөзі, -адамдық, адамгершілік).
Біріншіден, философиялық категориялардың (ұғымдардың) шегіне жеткенше
жалпылығын атап өтуге болар еді. Олар болмыс пен ойлаудың ең маңызды және
мәнді терең байланыстары мен қатынастарын көрсетеді. Жеке ғылымдар тек қана
Дүниенің белгілі бір бөлігін ерекше объект ретінде қарап, соның мәнді
байланыстары мен қатынастарын зерттейді (objectum - латын сөзі, -зат).
Екіншіден, философия басқа ғылымдар сияқты ғылыми деректерді
пайдаланады. Бірақ, философиялық деректердің айырмашылығы – ол жеке
ғылымдарда сарапталған, белгілі бір теоретикалық орта деңгейге көтерілген
білімді дерек ретінде қорытады. әсіресе, бұл философияның онтология және
гносеология салаларына тән нәрсе (ontos - грек сөзі, -болу, өмір сүру),
(gnosіs – грек сөзі, -білім, таным).
үшіншіден, философияда ғасырлар бойы жиналған сан-алуан теоретикалық
жүйеге келтірілген көзқарастарды кездестіруге болады. Бірақ, соған
қарамастан, бұл ғылымның саласында үзілді-кесілді шешілген барлық
философиялық қауымның бір ойынан шығатын бірде-бір тұжырымдамасы жоқ
сынайлы. Философия саласында қызмет еткен ірі тұлғаның өзіндік дүние
сезімі, түсінігі, көзқарасы қалыптасады. Сондықтан біз Платон, Спиноза
т.с.с. ірі тұлғалардың философиясын ерекше түрде басқалардан бөліп алып
зерттейміз.
Ал, жеке ғылымдарды алатын болсақ, ондағы ашылған табиғат сырларын,
жасалған теориялар мен тұжырымдамаларды сол саладағы ғалымдар мойындайды.
Мысалы, физика саласында қазақ, американ ия болмаса араб физикасы жоқ, бұл
ғылымның жетістіктері бүкіл адамзатқа ортақ, және өткен ғасырларда ашылған
жаңалықтар мен жасалған теориялар үйлесімді түрде жаңа жасалған
тұжырымдамалардың ажырамас бағынышты бөлігіне айналады, олар бір-біріне
қарама-қайшы келмейді.
Философияға келер болсақ, ондағы сонау көне заманда қойылған
метафизикалық сұрақтар осы күнгі ұрпақтарды да тебірентеді, оларға әр дәуір
өзіндік жауабын ұсынады (metaphysіca – грек сөзі, -физикадан кейін, яғни
болмыс жөніндегі тәжрибенің шеңберінен шығып кететін мәселелер)
Оқырманның байқағанындай, философия статусы (status – латын сөзі,
-орын) жеке ғылымдарға қарағанда анағұрлым кеңірек, сондықтан Батыс
елдерінде философияны тіпті өнер саласына жатқызатыны мәлім (the Art –
ағылшын сөзі, - өнер).
Мысалы, А.Шопенгауер философия ғылымының кемшіліктері – оның ғылым
жолымен дамуында, ал шынында философия көркемөнердің бір түрі ғана,- деген
пікір айтқан болатын.
Егер біз философияны көркемөнер саласымен салыстырсақ, онда біз олардың
бір-бірімен біршама көп ұқсас жақтарын ашуымызға болады.
Жоғарыдағы көрсеткендей, философия саласында қызмет еткен әр ірі тұлға
осы ғылымның тарихында өзінің ерекше дүниесезімі, дүниетүсінігі,
көзқарасымен ерекшеленіп, ешқашан бұрын-соңғы қайталанбас орын алады.
Сондықтан, қанша ірі тұлға философияға ат салысса, соншалықты философияның
түрлері бар деп айтсақ артық болмайды.
Өнер саласындағы туындылар да бір-бірін қайталамайды, онда өнерпаздың
дүниеге деген тұлғалық-сезімдік қарым-қатынасы өзгеше болып көрініп тұрады.
Философиядағы әрбір тұлға өзгеше орын алғаннан кейін, біздің
алдымыздағы таңдау мәселесі пайда болады. Философияда талғамдық бар.
Біреуге Гегельдің философиясы ұнаса, екіншіге Фейербахтан асқан ойшы жоқ
сияқты. Осы себептен кейбір уақытта философияның белгілі бір ағымы
басқалардан гөрі басымырақ әсерін тигізіп, сол дәуірдің рухани өмірінің
өзегіне айналуы мүмкін. Мысалы, діни философия – орта ғасырларды, маркстік
философия - ХқХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысында,
экзистенциализм – ХХ ғасырдың 60-70 жылдарында т.с.с. И.Фихтенің
айтқанындай, философиялық жүйені таңдау - адамның өзінің кім екеніне
байланысты, өйткені, философиялық жүйе соны жасаған адамның жан-дүниесі
арқылы жанданған. Бұл жағынан алып қарағанда, - философия көркемөнерге
ұқсас.
Жеке ғылым салаларына көз жіберсек, онда талғам мәселесі толығынан жоқ
сияқты. Физика, я болмаса биологиядағы теорияларды жасаған авторларды
көбінесе көзі тірі кезінде айтамыз, соңынан олардың ашқан жаңалықтары сол
ғылымның бір тарауына құрап, бейтұлғалық объективтік заңға айналып бара
береді (objectum – латын сөзі, -зат, қарсы қоямын).
Шынайы философиялық шығармалар көркемөнердегі ұлы туындылар сияқты
адамның жүрегінде, ой-өрісінде өшпес із қалдырады, оның жан-дүниесін
ұлылық, құлаштап жетпес биіктік, әсемдік, гармониялық сезім билейді.
(harmonіa – грек сөзі, -үйлесімді, қарама-қарсылықтың бірлігі).
Философияны өнерге жақындататын келесі мәселе – Дүниенің біртұтастығын
көрсету, ішке және сыртқа қарай шексіз Дүниенің суретін жасау – философия
саласындағы ең қиын істің бірі. Өйткені, Дүние жөніндегі ғылыми деректер әр
уақытта өзінше шектелген. Олай болса, тек қана ғылыми жолмен шексіз Дүниені
шектелген білім арқылы біртұтас ретінде суреттеу мүмкін емес. Ал, бірақ,
адамның жүрегінде Дүниені толығынан түсіну ұмтылысы ешқашанда бітпес іңкәр
болып қала береді де, әртүрлі Дүние суретін тудырады. Ол үшін философ
өзінің Дүниесуретін ғылыми деректер жетіспеген жағдайда қиял арқылы
толықтырады, сезім толқындарымен бояйды. Олай болса, философия өзін
тудырған мифологиядан толығынан бөліне алмайды. Философия мен көркемөнердің
бір-біріне жақындығын, бір-біріне өтіп жатқанын айқын көрсететін нәрсе -
тарихтағы ұлы тұлғалардың шығармалары. Оған Платонның “Диалогтарын(, нақыл
сөздерін, Ницшенің афоризмдерін, Камюдің эсселерін жатқызуға болады,
өйткені, олардың философиялық мазмұны көркем сөзбен берілген. Ал Абайдың
өлеңдері мен Әуезовтың романдарында Достоевский, Толстой сияқты орыстың
ғұлама жазушыларының шығармаларында терең философиялық сыр жатыр,
(dіalogos - грек сөзі, екі адамның айтысы. Essentіa - мән, латын сөзі,
-қысқаша жазылған көркем терең мазмұнды шығарма).
Философиялық білімді тек қана Дүние мен танымның ең жалпы
заңдылықтарына, универсалияларына теңеуге болмайды (unіversalіs - латын
сөзі, -жалпы ұғым).
Өйткені, көне заманда бұл пәнге берілген аттың өзі - философия (phіleo
– грек сөзі, -сүю, sophіa – даналық) оның практикалық, өмірге лайықтылық
жағын көрсетеді. Шығыс пен Батыстағы философия бастауындағы тұлғаларды
(қытайдағы Кон-Фу-Цзы, Лао-Цзы, гректердің “Жеті данасы(, парсы елінің
Заратустрасын алсақ , олар, негізінен алғанда, адам бұл тіршілікте қалай
өмір сүруі керек , қандай құндылықтарды сыйлауы керек, жақсылық пен
зұлымдық, сұлулық пен түрсіздік дегеніміз не, адам өмірінің мән-мағнасы
неде?,- деген сұрақтарды қойып, соларға жауап беруге тырысқан.
Шынында да, даналық дегеніміздің өзі білімділік пен тепе-тең емес. Оның
өзегі – адам өмірінің мән-мағнасын анықтайтын мыңдаған жылдардағы жиналған
өмір тәжрибесі мен моральдық құндылықтар мен ережелерінің біртұтастығында.
Философиядағы құндылықтар адамды жағалай қоршап шектелген, толымсыз
болмыстан тиістілік әлеміне ұмтылдырады. Қазақстанның белгілі ғалымы
профессор Абишев К. философияның ерекшелігін оның үсынатын бағытын болуға
қажетті, болуға лайықты, болуы мүмкін, тіпті болуы парыз нәрселерден
көреді. Мұндай пікірмен толығымен келісуге болады. Өйткені адамның рухани
өмірі сан-алуан ойлар мен болжамдарға, күнгірт және әсем сезімдерге,
жоспарлар мен үміттерге т.с.с. толы. Адам өзін қоршаған нақтылы болмыстың
шеңберінен әрқашанда шығып кетіп, әлі өмірде жоқ, бірақ тиісті болуы керек
Дүниеге жетуге тырысады. Сонымен құндылық әлемі оның өмірінің мақсат-мұраты
мен мән-мазмұнына айналады. Бұл күрделі мәселелерді философияның
аксиологиялық жағы деуге болар еді (aksіos - құндылық, құндылықтар ілімі(.
Адам өмірінің құндылықтары сан-алуан. Оларды негізінен алғанда екі
үлкен топқа – материалдық және рухани құндылықтарға бөлуге болады.
Қарапайым адамдардың көпшілігі өмірдің мән-мағнасын материалдық
құндылықтарды жинаудан, байлыққа ұмтылудан көреді. Американ философы
Э.Фромм бұл құндылық бағытын “алу( категориясымен көрсетеді. Ал, екінші
бағытты – адамның рухани ізденісін, оның шындық, әсемдік, жақсылыққа,
шығармашылық деңгейіне ұмтылысын өмірде “болу( категориясымен ұштастырады.
Бұл тұрғыдан алғандағы философияның негізгі қызметі - құндылықтар
әлемін сараптау, әлеуметтік өмірде қандай құндылықтар болуы керек, болуы
тиіс, - соларды негіздеу болып табылады.
Қорытындылай келе, философиялық Дүниеге көзқарастың мәнін ашу жолында
біз оның көп қырлы, көпсырлылығын байқадық. Бір жағынан алып қарағанда,
философия ғылымменен ұштасып жатса, екінші жағынан оның көркем өнермен,
идеологиямен, гуманитарлық біліммен, күнбе-күнгі сана мен моральдық рухани
құндылықтармен, тіпті мистикалық діни сезімдермен байланысты екенін
байқадық.
Әрине, әрбір үлкен тарихи философиялық тұлғалардың шығармашылығында
олардың алатын үлестері әр-түрлі, біреулерінде ғылыми жағы басым болса,
екіншілерде – көркемөнерлік, үшіншілерде – нақылдық-моральдық,
төртіншілерде – діндік-мистикалық жақтары басым болуы мүмкін.
Оның өзі көп жағдайлармен, әсіресе белгілі тұлғаның өмір сүрген
дәуірімен, сол тұлғаны түдырған халықтың тілі мен ділімен (менталитет) оның
тәрбие, білім алған жағалай ортасымен, тіпті, жеке мінез-құлқы
темпераментімен байланысты болса керек (temperamentum – латын сөзі, -жеке
адамның жан-дүниесінің табиғи ерекшеліктері; mental – ағылшын сөзі, -ой-
өрісі).
Бірақ, қалай дегенде де, философияның әр-түрлі жақтарын бір-бірінен
ажыратып бөлек алуға болмайды. Философия – біртұтас ерекше Дүниеге деген
көзқарастық білім. Философия – адамзат мәдениетінің өзегі.
Философияның негізгі мәселесі.
Философияның Дүниеге деген ерекше көзқарастық мәнін ашқаннан кейін,
мәселені нақтылай түсіп, келесі сатыда оның пәнін анықтауымыз керек.
Бұл мәселе бір қарағанда оңай сияқты болғанымен, бірақ жаратылыстану
мен жеке гуманитарлық білім салаларының тез дамуы, жыл сайын жаңа ғылым
түрлерінің пайда болуы философия пәнінің өрісін тарытып, тіпті оны керек
қылмай қалуы мүмкін,- деген пікірді туғызуы жоқ емес. Ағылшын драматургы
У.Шекспирдің “Король Лир( кейіпкері өзінің барлық байлығын үш қызына бөліп
беріп, өмірінің соңында қайыршы болып қалғанындай, философия шеңберінен
бөлініп кеткен жеке ғылымдар оны өз пәнсіз қалдырмас па екен,- деген
сұрақты неміс философы В.Виндельбанд қойған болатын. Ал француз философы
О.Конт философия өз дамуында 3 сатыдан өтеді дейді. Олар – теологиялық
(theos – грек сөзі, - Құдай), метафизикалық (meta phіsіka – грек сөзі, -
табиғаттан кейін, болмыстың алғашқы құдіретті бастамалары жөніндегі ілім)
және позитивтік. Соңғы сатысында философия тек қана жалпы ғылым және таным
методтары (method – грек сөзі, -әдіс) жөніндегі пәнге айналмақ, қалған
мәселелердің бәрі жеке ғылымдардың үлесіне кете бермек.
Философия пәніне деген мұндай көзқарасты сынға алу үшін, біз бұл
ғылымның шығу тарихына көз жіберуіміз керек. Онда біз тарихи өндіргіш
күштердің дамуы, ой еңбегінің дене еңбегінен бөлінудің негізінде алғашқы
ғылыми түсініктердің пайда болып (жер өңдеу, оған су әкелу, геометриялық,
математикалық түсініктерді, мал бағу, көшіп-қону, жұлдыздар мен
планеталарға, айға қарап, олардың қозғалуы, жерге тигізетін әсерлері
жөніндегі білімдердің негізінің пайда болуына әкелді), мифологиялық және
діни көзқарастың бірте-бірте алшақтап, Дүниеге деген ақыл-ойға негізделген
білімді тудырғанын атап өтуіміз керек. Негізінен алғанда, бұл алғашқы
өмірге келген білімнің синкретикалық табиғатын атап көрсеткен жөн - ол әлі
философия, ия болмаса физика, психология т.с.с. емес, оның ішінде барлық
болашақ Дүниеге келген ғылымдардың ұрығы болса керек.
Көне грек топырағында бұл алғашқы білімге философия деген атақ беріліп,
ол шынында сол кездегі барлық дүние зерттеудегі пайда болған ғылымның
алғашқы деректері мен тұжырымдамаларын өз бойына сіңірді. Сонымен қатар,
философияның өз табиғатына тән сұрақтары да пайда бола бастайды. Олар –
Дүниенің негізінде не жатыр? Адам – ол кім? Ақиқат, қзгілік, Әсемдік
дегеніміз не? т.с.с. сұрақтар. Бұл Дүние жөніндегі шегіне жеткен ең жалпы
сұрақтар пайда болып, өзінің мазмұнын ғасырлар өткен сайын тереңдете түсті.
Көне заманның ұлы ойшысы Аристотель бүкіл философияны үлкен 3 бөлікке
бөлді: ол теоретикалық философия (ой-өрісінен шығады), практикалық (адамның
өмірдегі жүріс-тұрысы мен іс-әрекетін зерттейді) және көркемөнерлік
(шығармашылықты зерттейді).
Аристотель өз заманының ғұлама ғалымы ретінде ғылымның жеке
мәселелерімен де айналысты, мысалы – жануарлардың дене құрылысы, я болмаса,
риторика т.с.с. (rhetorіke – грек сөзі, - әсем сөйлеу өнері). Бірақ, бұл
ғылым салаларын ол кісі философиядан бөлек ажыратып қараған жоқ.
Орта ғасырларда дінге, діни сезімге басым орын берілгенімен, философия
пәні жөніндегі Көне Замандағы қалыптасқан көзқарас сол күйінде қала берді.
Алайда, бұл жағдай дүниеге Жаңа дәуір келе өзгере бастайды. Ол,
біріншіден, философиялық ой-өрістің діннен бас дербестік алуы; екіншіден,
капиталистік қарым-қатынастардың дамуының арқасында өндіргіш күштердің
жаратылыстану ғылымдарын жандантып, олардың дербес сала ретінде
қалыптасуына әкелуі. Әсіресе, бұл үрдістер XV-XV!!ғ.ғ. ғасырларда белсенді
жүріп жатты. Механика, астрономия, математика ғылым салалары өздерінің
пәндік дәрежесіне көтерілді. XVғ. ғасырда химия өзінше дербес ғылымға
айналды. XX биология мен бірге антропология дербес ғылым ретінде қалыптаса
бастады (сонымен қатар, қоғамдық-экономикалық пәндер). ХХ ғасырда
философияға өте жақын ғылым салалары – психология, этика, эстетика,
саясаттану, әлеуметтану пәндері дербес ғылым саласына айналды. Ал ХХ
ғасырдың екінші жартысында ҒТР күрт дамуы жеке ғылымдардың өзінің көп
салалы пәндерге айналуына, сонымен қатар, екі саланың қиылысқан жерінен
пайда болған биофизика, астрофизика, биохимия сияқты жаңа ғылым салалары
дүниеге келді.
Сонымен, ғылымның қалыптасып, сала-салаға бөлінуі (дифференциация),
бірте-бірте ғылыми салалардың түйіскен жерлерінен жаңа пәндердің пайда
болуына әкелді (интеграция).
Ғылым саласындағы Жаңа дәуірдегі және ең жаңа ХХ1ғ. мұндай шытырман
күрделі өзгерістер философия пәніне өзінің қандай ықпалын тигізді? Расында
да, философия жеке ғылымдардың өзінше дербес пәнге айналуымен “жалаңаш
корольге( ұқсас болып қалған жоқ па,- деген сауалдар оқырманның ойына келуі
мүмкін.
Мұндай сауалдарға біз үзілді-кесілді – жоқ,- дер едік. Өйткені, жеке
ғылымдар саласы қалыптаса бастасымен-ақ философия да бірте-бірте өз шынайы
мәселелеріне тереңірек қарап, оның өз-өзін табуын жеңілдетті.
Тарихи философияның ғасырлар бойы “натурфилософиялық мәселелермен(
айналысу себебі – жеке ғылымдардың дербес пән ретінде өмір сүре алмауы;
сондықтан философия жаратылыстану мен әлеуметтік ғылыми деректерді бойына
жинап, соларды сараптап, өз ішінде бірте-бірте дамытуға мәжбүр болды.
Философия өзіне тән шегіне жеткен ең жалпы мәселелерді ешқашанда сыртқа
қалдырған жоқ. Сонымен жеке ғылымдардың қалыптасу жолында, философия да
өзін ауырлататын натурфилософиялық мәселелерден құтылып, өз-өзіне бірте-
бірте келе берді (natura – табиғат, философиялық ой-өрістегі табиғат
жөніндегі тұжырымдар).
Қорыта келе, мына пікірді айтуға болады. Философия өзінің тарихи
бастауынан бастап, осы заманға дейін – 2,5 мыңжылдық шеңберінде - өзінің
пәнін, айналысатын мәселелерін өзгерткен жоқ. Жеке ғылымдардың қалыптасуы
философияның өрісін тарылтқан жоқ және тарылта алмайды да, өйткені, ешбір
жеке ғылым дүниенің ең жалпы байланыстары мен қатынастарын зерттемейді.
Керісінше, философия өз пәнін ғылыми деректер өскен сайын дамытып, өз
өрісін кеңейтіп және тереңдеу үстінде.
Философия пәнінің қайнар көзі – жеке адам, я болмаса әлеуметтік топ,
қоғамның Дүние мен адам және олардың ара-қатынасы жөніндегі жалпы
мағлұматты қажет етуінде. Басқаша айтқанда, homo sapіens (саналы адам)
Дүниені біртұтас ретінде және сол дүниедегі өзінің кім екені, ондағы алатын
орны жөніндегі ойлар мен сезім тебіреністерін тудырады.
Философияның пәні Дүние мен адам арасындағы жүйедегі шегіне жеткен ең
жалпы байланыстар мен қатынастар жиынтығын құрайды. Бұл ең жалпы
жақындағанда ғана. Бұл қатынастар мен байланыстарды әрі қарай сараптап
тереңдетсек, онда оның көп қырлылығын көреміз.
Ең бірінші философия пәнінің метафизикалық онтологиялық қыр-сырын атап
өтуіміз керек (ontos – грек сөзі, барлық, болу; logos – ілім, болмыс
жөніндегі ілім). Оған мынандай сұрақтарды жатқызуға болар еді. Дүниенің
негізінде не жатыр? Ол шектелген бе, я болмаса шексіз бе? Мәңгілік, я
уақытша ма? Дүниенің өмір сүруінің ішкі мақсат-мұраты бар ма, ол не үшін
жаратылған? Адамзат не үшін жаратылды? Адам болмысының мәні неде? Қоғам
болмысын анықтайтын заңдар бар ма? т.с.с.
Философия пәнінің екінші үлкен мәселелері – ол оның гносеологиялық
жақтары (gnosіs – грек сөзі, -тану, білу). Оған мынандай сұрақтарды
жатқызуға болар еді. Біз кімбіз және Дүниедегі алатын орнымыз қандай?
Адамның ақыл-ойы мен зердесінің табиғаты неде және ол Дүниенің ішкі сырын
аша ала ма? Ақиқат, шындық дегеніміз не? Сезімдік пен ақыл-ойдың ара
қатынасы қандай? т.с.с.
Философия пәнінің ажырамас мәселелерінің бірі - ол оның аксиологиялық,
яғни, құндылық жақтары. құндылық әлемін сараптау. Адам өмірі мән-
мағынасының даму бағытын анықтауда философияның алатын орны мен қызметі
ерекше. Осы тұрғыдан алғанда, философияда мына сұрақтар бар: шындық,
әсемдік, ізгілік дегеніміз не? Адам өміріндегі еріктік, әділеттілік,
теңдік, жақсылық, өлшем, парасаттылық т.с.с. құндылықтар қандай орын алады?
т.с.с.
Философия пәнінің келесі жағы – ол оның праксеологиялық, прагматикалық
мәселелері (praktіcos – грек сөзі – белсенді, іс-әрекетшіл; pragmatos –
грек сөзі, -іс-қимыл). Өйткені, адам Дүниені тану барысында тек қана оны ой-
өрісімен қамтып қана қоймай, өз іс-әрекеттерімен түйістіріп, Дүниеде
бұрынғы-соңғы болмаған жаңа нәрселерді, құбылыстарды тудырады. Кең түрде
алғанда, философияның праксеологиялық мәселелеріне бүкіл адамзат
тарихындағы материялық және рухани өндірістегі жетістіктері мен тәжрибесі,
соларға жеткізген сан-алуан адамдардың табиғатпен және өз-өздерімен
байланыстары мен іс-әрекеттерін жатқызуға болады. Адам, әлеуметтік топ, я
болмаса қоғамның дүниетанымы, дүниесезімі мен оның іс-әрекет
белсенділігінің байланысы қандай? Адамның іс-әрекетіне түрткі болатын оның
қажеттіліктерінің табиғаты неде? Мақсатқа лайықты іс-әрекет деп нені
айтамыз? Адамның іс-әрекетінде мақсат-мұрат пен соған жеткізетін
құралдардың ара-қатынасы қандай? Адам өзінің іс-әрекеттерінен шығатын
Дүниеге тигізетін барлық салдарды ескере ала ма? Дүниені адамзат қаншалықты
өзгертуі керек және де сол өзгертуде қоғам мен басқа тіршіліктің ара-
қатынасы қандай болмақ?, - т.с.с. сұрақтар философияның праксеологиялық
мәселелеріне жатады.
Ең соңында біз философия пәнінің ең нәзік, күрделі, терең ой, телегей-
теңіз сезімдер, рухани толғау тудыратын жағын атап өтуіміз қажет. Ол
Дүниенің өзін-өзі танып білу дәрежесіне көтерген ең әсем күш – адам.
Адам мәселесі әсіресе ХХ ғасырдағы ойшылардың философиясында аса үлкен
орын алды. Адам – кім? Ол рух па, я болмаса дене ме? Ол не үшін Дүниеге
келді? Адамның басқа тіршіліктен айырмашылығы қандай? Адам өмірінің мән-
мағынасы неде? Ол өлімнен аттап өтіп өлместікке жете ала ма? Адам ғарышта
жалғыз ба, я болмаса басқа рухани пәнделердің біреуі ғана ма? т.с.с.
сұрақтар философия пәнінің антропологиялық жағын көрсетеді.
Орта ғасырдың ғұлама ойшысы А.Августин айтқанындай “адамның өзі
Дүниедегі орасан тұңғиық, оның сезім толқыны мен жүрек тебіренісін есептеу
адамның басындағы шашты есептеуден де қиын. Адамды микрокосм (кіші ғарыш)
ретінде макрокосмға (үлкен ғарыш) теңеген ертедегі грек ойшылардың ойында
үлкен сыр жатса керек.
Әрине, философия пәнінің жоғарыда көрсетілген жақтары бір-бірімен өте
тығыз байланысты болып белгілі біртұтас жүйені құрайды. Сонда ғана біз
күрделі адам мен дүние арасындағы ең жалпы қарым-қатынастарын толыққанды
суреттей аламыз.
Алайда, әрбір адамның философияны оқып-білудегі, әсіресе, оны
зерттеудегі ерекше бір салаға деген қызығушылығы болуы мүмкін. Әдетте солай
болады да. Мысалы, жаратылыстану ғылымдарының өкілдері көбінесе болмыс
философиясына (онтология), тәрбие мәселелерімен айналысатындар адам және
құндылық философиясына (философиялық антропология мен аксиология), логика
және математика салаларының өкілдері - таным философиясына (гносеология),
өндіріске жақын әр-түрлі техникалық мамандар иесі – іс-қимыл философиясына
(праксиологиялық философия) ерекше көңіл бөлуі мүмкін. Өйткені, атап өткен
философия салалары олардың мамандығына, білім ерекшелігіне сай келеді.
Бірақ, мұның өзі философияның басқа салаларын да ешқашанда естен шығармай,
әрқашанда олардың өзара бір-бірімен байланысын мен біртұтастығын ескеріп
отыруды талап етеді. Сонда ғана біз философиялық ой-өрістің шеңберінде
боламыз. Егерде біз философияның белгілі бір саласын толығынан бөліп алып
қарасақ, онда ол бірте-бірте жеке ғылымдар саласына қарай жылжып, өзінің
философиялық қасиеттерінен айырылып, жеке ғылымдар саласымен сіңісіп кетуі
мүмкін. Философия өз-өзін сақтап қалу үшін “Адам мен Дүниенің( шегіне
жеткен ең жалпы қарым-қатынастарының шеңберінде әрқашанда болуы керек. Бұл
философияның ерекшелігі оның негізгі мәселесін шешу арқылы анықталады.
Философияның негізгі мәселесі. Бірінші жағы.
Бүгінгі таңда жаңарудағы қоғамның философиялық-әлеуметтік мәселелерін
қою және шешу жолында бұрынғы кеңестік қоғамның идеологиялық негізі болған
марксизмді сырттату жолында философияның негізгі мәселесін де жоққа
шығарғысы келетін пікірлер аз емес. Әрине, маркстік философияның шеңберінде
“негізгі мәселе( тек қана диалектикалық материализмді дәріптеуге, қалған
философиялық бағыттарға “бейғылымдылық( баға беру жолында пайдаланылды.
Бірақ, соған қарамастан, біз философияның негізгі мәселесі марксизмнің
ойлап шығарған “жалған мәселесі( деген ойдан алшақ болуымыз керек. Өйткені,
философия дүниеге келісімен-ақ оның шеңберінде әр-түрлі бір-біріне қарсы
бағытталған ағымдар пайда болды.
Философиядағы әрбір дүниеге деген көзқарастың негізінде осы пәннің
негізгі мәселесінің шешімі жатыр.
Философияның негізгі мәселесі осы пәннің терең табиғатынан шығады.
Дүниенің біртұтастығын, бірлігін ой-өрісімен қамту үшін біз бірнеше сұраққа
жауап беруіміз керек. Ол – Дүниенің алғашқы негізгі субстанциясы неде?
(substantіa – латын сөзі, -негізінде, астында жатқан).
Екінші жағынан, бұл Дүниені ең шегіне жеткен жалпылық тұрғысынан алып
қарағанда, онда біз екі-ақ құбылысты табамыз - оның бірі материя (materіa –
латын сөзі, -зат) – табиғат заты, екіншісі – сана – адамның ішкі жан-
дүниесі, рухы.
Жалпы айтқанда, жоғарыда көрсетілген үш ұғымда Дүниені зерттеудегі
негізгі үш идея берілген. Ол – Дүниенің бірлігі, екіншіден – оның заттық
субстраты (substratum - негіз), үшіншіден – адамның өз ішінен табатын
материалдық емес рухани тебіреністері.
Келесі ерекшеліктері – бұл ұғымдардың метафизикалық табиғаты, - яғни
оларды жеке ғылымдардағы ұғымдар сияқты тәжірибе арқылы тексеру мүмкін
емес, өйткені, олар бүкіл әлемді өз мазмұнында қамтуға бағытталып, бүкіл
адамзат тәжірибесінің сыртына шығып, тек болжамдық мағнаға ғана ие болады.
Олай болатын болса, қайсыбір философиялық ағым, қалай дегенде де, бұл
ұғымдардың ара-қатынасын өзінше анықтамай әрі-қарай бір қадам аттай
алмайды.
Егер Дүниенің субстанциясы материя деген пікірге келсек, онда
философияда материалистік ағым пайда болады.
Керісінше, субстанция дегеніміз жеке адамның жан-дүниесі, я болмаса
Дүниежүзілік абсолюттік идея, рух т.с.с. деп болжамдасақ, онда философияда
идеалистік ағым пайда болады.
Егер Дүние субстанциясының екі ажырамас – материалдық және рухани -
жағы бар деген көзқараста болсақ, онда біз философияда реализм бағытын
тудырамыз. Тек қана бұл ұғымды Орта ғасырлардағы схоластикалық философияның
жалпы ұғым жөніндегі реализмінен айыруымыз керек.
Философияда сирек кездесетін ағымдардың бірі – Дүние субстанциясы екеу
– материя және рух және олар бір-біріне тәуелсіз деген пікір. Мұны алғаш
рет философия тарихында француз философы Р.Декарт айтқан болатын. Мұндай
көзқарасты біз дуализм бағытына жатқызамыз. (dualіs – латын сөзі, -екі
жақтылық).
Ал жоғарыдағы үш Дүниеге деген көзқарас монистік бағытта болмақ. (monos
– грек сөзі, -біреу).
Дүниеге деген материалистік көзқарас әлемдегі болып жатқан барлық
құбылыстарды дене, я болмаса сол материалдық заттардың қасиетттері ретінде
қарайды. Сонау көне заманнан бастап осы уақытқа дейін материалистік
философиядағы ағым (жаратылыстану ғылымдарының жетістіктеріне сүйене
отырып) материя жөнінде әртүрлі пікірге келгенменен жоғарыдағы көрсетілген
көзқарастан тайған жоқ.
ХХ ғасырда жаратылыстану ғылымдарының дамуы, капиталистік қоғамның
әлеуметтік саяси қайшылықтарының өршуі маркстік материализмінің дүниеге
келуіне әкеліп соқты. К.Маркс пен Ф.Энгельс Дүниеге деген материалистік
көзқарасты қоғам өміріне дейін көтеріп біртұтастық материалистік ілімнің
негізін қалады. Сана, рухани өмірді түсіну үшін олар философияға бейнелеу
теориясын енгізді. Материяның ең жалпы қасиеті – бейнелеу, осы арқылы
тарихи материя үне бойы даму, күрделену үстінде. Адамның санасы –
бейнелеудің ең биік идеалды түрі,- деген пікір айтып, мидағы болып жатқан
неше-түрлі бұлдыр көмескі үрдістердің өзі адамдардың материалдық болмысынан
шығады,- деген пікірді олар “Неміс идеологиясы( деген еңбектерінде ашық
айтты.
Сонымен қатар, марксизм адам санасының өзін тудырған материалдық
үрдістерге белсенді кері әсерін тигізіп, оны жетілдіретінін мойындады.
Философиядағы материалистік ағым ең көне, бүгінгі таңда жан-жақты
дамыған, жеке ғылымдардың нәтижелерін өз бойына сіңіріп, адамзаттың ағарған
бөлігінің Дүниеге деген көзқарасы ретінде өзін көрсеткісі келеді.
Бірақ, бұл көзқарастың сонау тұрпайы материализмнен бастап
диалектикалық материализмге дейінгі негізгі әлсіз жері – материалдық
қоршаған ортаның логикасы қайдан шықты, Дүниенің заңдылықтары, оның
дамуының қайнар көзі неде?- деген сұрақ. Бүгінгі адамды ол Дүниенің ішкі
қайшылығында, материяның бейнелеу қасиетімен байланысты,- деген жауап
толығынан қанағаттандыра алмайды.
Философияның негізгі мәселесін шешу жолындағы материализмге қарама-
қарсы бағыт – идеализм (іdea – грек сөзі, -ой, идея). Дүниенің негізінде
субстанция ретінде рухани болмыс жатыр,- деген қайсыбір дүниесезім мен
дүниеқабылдауды біз идеализм дейміз. Идеализм адам өмірінің рухани жағын
бірінші орынға қояды. Бұл ағым қайсыбір белсенділік, шығармашылықтың қайнар
көзі – рухта деген пікір айтады. Материя мойындалғанымен, ол енжар,
болмыстың төменгі жаратылған түрі ретінде ғана қаралады.
Идеализмнің қайнар көзі - сонау мифологиялық дәуірдің өзіне барып
тіреледі. Өйткені, алғашқы қауымның шеңберінде өмір сүріп жатқан адам бүкіл
Дүниедегі құбылыстарды адамға ұқсатып түсіндіреді – оларды жандандырады.
Әрі қарай жүре келе, адамның абстрактылық ойлау дәрежесі жоғарылаған сайын,
идеализмнің дүниеге келуіне толық жол ашылады. Өйткені, қайсыбір Дүниедегі
құбылыстарды бейнелейтін жалпы ұғымдарда сол заттардың ішкі терең мәні
берілген. Сезіммен қабылданатын сол заттар күнбе-күн өзгеріп, тіпті өмірден
кеткенмен, ұғымның мағнасы тұрақты болғандықтан, ол өмірде қала береді.
Мәселенің екінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
Философия кафедрасы
ФИЛОСОФИЯ ПӘНІНІЕН ДӘРІС МАТЕРИАЛДАРЫ
Көкшетау .
Дәрістер.
1 тақырып. Философия, оның пәні мен қоғамдық маңызы.
1. Философия және оның адам мен қоғам өміріндегі алатын орны.
2. Философия - ғылым ретінде
3. Философияның негізгі мәселесі.
Адам басқа тіршіліктерге қарағанда ерекше пенде - ол өзін бүкіл
Дүниеден бөліп алып, оған қарсы қоя алады. Менің осы Дүниедегі орным
қандай? Мен бұл өмірге не істеу үшін келдім? Адамды Құдай, я болмаса (ұлы
мәртебелі Табиғат( неге жаратты? Бұл Дүниені адам танып түбіне жете алар ма
екен? Мені жағалай қоршаған табиғат неге шексіз, әр-түрлі және сондай әсем?
Ертең-ақ бұл әсем Дүниені өлер шағымда қалайша қиып кетемін? Егер мен бұл
Дүниеге уақытша ғана келсем, онда бұл өмірдің мәні неде?, - деген осындай
және мыңдаған басқа сұрақтар адамның ойына оқтын-оқтын келеді. Әрбір адам
өзінің ой-өрісі, өмірден алған тәжрибесі, жалпы мәдениетінің деңгейіне
қарай бұл сауалдарға жауап беріп, өзіне тән дүниеге деген көзқарас
қалыптастырады.
Алайда, қайсыбір Дүниеге деген көзқарасты философияға жатқызуға
болмайды, өйткені, соңғыға тек қана абстрактылық ой-өріс дамуының негізінде
Дүниені ұғымдармен бейнелеу түрі жатады (abstractіo – латын сөзі, -ой
арқылы заттың, құбылыстың әр-түрлі жақтарын бір-бірінен бөліп алып қарау).
Олай болса, философия – Дүниеге деген дамыған көзқарас түрі.
Тарихи дүниеге деген көзқарастың тұрпайы түрі алғашқы қауымдық қоғамның
шеңберінде Дүниеге келеді. Оны біз мифология дейміз. (mіthos - грек сөзі, -
баян, аңыз, logos – грек сөзі, ілім деген мағна береді).
Миф – табиғат, қоғам және адам жөніндегі алғашқы тұрпайы фантастикалық
түсініктер (phantasіa – грек сөзі, -қиял, елес). Алғашқы қауымдық қоғамдағы
әлеуметтік дамудың тым төмендігі, адамның табиғаттың әр-түрлі күштеріне
қарсы тұра алмауы, сонымен қатар, өзінің өмірге деген қажеттіктерін өтеу
жолындағы сол табиғат құбылыстарын сезіну және түсіну іңкәрі – мифтердің
Дүниеге келуінің қайнар көзі болып табылады.
Әрбір халық өзінің дүниеге келу жолында әр-түрлі мифтерді ойлап
шығарды. Дүниенің пайда болуы мен тәртібі, жақсылық пен жамандық, көркемдік
пен түрсіздік, адам өмірінің мәні мен құндылығы т.с.с. сұрақтарға берген
жауаптар халықтар аңыздарында әртүрлі дәрежеде берілген. Ол жағалай
қоршаған табиғаттың ерекшелігіне және соған сәйкес қалыптасқан халық
тіліне байланысты болса керек.
Бірақ, тереңірек қарасақ, әр-түрлі халықтардың дүниеге қойған
сұрақтары, ізденістерінің бір-біріне ұқсас жақтарын да көруге болады. Олар
– Дүние қалай пайда болды? Кім адамды тудырды? Адам неге өледі? Адамдардың
сөйлейтін тілдері неге әртүрлі? Аспан мен жер неге бір-бірінен бөлінген?
т.с.с.
Әрине, бұл сұрақтарға берілген жауаптар бүгінгі адамдарды
қанағаттандырмайды, оған ол тұрпайы болып көрінеді, өйткені, мифтерде
табиғаттың құбылыстары сиқырлы күштер арқылы түсіндіріледі. Мифтер –
адамзаттың “балалық тарихындағы“ туындылары. Сол кездегі адамдар мифтердегі
айтылатын сиқырлы күштерге адам өзінің ықпалын тигізе алатынына кәміл
сенді. Сонымен, олар жағалай қоршаған ортаны, табиғаттың зор күштерін
қиялдық жолмен түсінуге және игеруге тырысты.
Жалпылай келе, әр-түрлі халықтардың мифтерін белгілі бір топтарға
бөлуге болады. Мифтердің ең үлкен бөлігінің бірі космогониялық (cosmos -
грек сөзі, -әлем, genesіs - грек сөзі, -дүниеге келу, пайда болу) аңыздар.
Оларда көбінесе Дүниенің алғашқы жағдайы хаос (chaos – грек сөзі, -шексіз
шашылған бытыраңқы дүние) арқылы көрсетіледі. Сиқырлы құдіретті күштің іс-
әрекеті арқылы хаос жер мен көкке бөлініп, Дүниеге тәртіп келіп, әр-түрлі
табиғаттың құбылыстары дүниеге келеді.
Дүниеге деген жалған көзқарас ретінде мифтің қандай ерекшеліктерін атап
өтуге болады?
Біріншіден, миф алғашқы пайда болған қоғамдық сананың формасы ретінде
өзінің ішінде болашақта дүниеге келетін өнер, дін, саясат, мораль сияқты
құбылыстардың элементтерін бойында сақтайды. Сондықтан мифті ғалымдар
қоғамдық сананың синкретикалық түрі деп есептейді (synkretіsmos – грек
сөзі, -қосылған, араласқан, бөлінбеген деген мағна береді).
Екінші ерекшелігі – мифтегі адам мен табиғаттың бірлігі, жағалай
қоршаған ортаны антропоморфизациялау, адамның өзіндік мәндік қасиеттерін
бүкіл табиғатқа таратуы, табиғаттың құбылыстары мен заттарын олардың адам
сияқты жаны, ойы, сезімі, іңкәрі бар деп түсінуі. Мысалы, жерге нәр беретін
аспаннан жауған нөсерді мифте Құдайлардың жыныс қатынасынан шығатыны
жөніндегі қиали ойлары.
Үшіншіден – мифте әлі ғылыми ұғымдар жоқ, онда қоршаған орта,
әлеуметтік қатынастар көркем сөз арқылы бейнеленеді.
Әлемнің пайда болуы жөнінде кейбір Шығыс халықтарының аңыздарында
антропоцентрлік көзқарас та кездеседі. (antropоs – грек сөзі, -адам,
centrum – латын сөзі, -орта, әр-түрлі қатынастардың бір жүйеге қосылатын
нүктесі). Бұл мифтер Дүниеден бұрын алғашқы еңгезердей адам болған, ал ол
өлген кезде оның денесінен Дүние жаратылады,- деген пікір айтады.
Көне заманда күн мен ай, аспан мен жұлдыздар жөніндегі аңыздар
адамдардың өмірінде кең орын алған. Күннің сәулесінің жер бетіндегі
тіршіліктің өміріне тигізетін шешуші рөлі сол заманда-ақ анықталып, Күн
құдайы негізгі табынатын Құдайлардың біріне айналған. Сонау көне заманда
пайда болған дөңгелек, күнге ұқсатылып жасалған. Мысалы, біздің ертедегі
бабаларымыз аспанға табынып (тәңір, қытайша - тян) жер мен тіршілікті,
адамды жаратқан сол аспан Құдайы деп есептеген.
Жағалай қоршаған ортадағы өзгерістер, қайталау үрдістері, жыл
маусымдарының, күн мен түннің ауысып отыруы, жер сілкіну, дауыл, топан-су,
т.с.с құбылыстар көне мифтерде жұлдыздар мен планеталардың орналасуымен,
солардың ықпалымен түсіндірілді. Аспандағы жұлдыздардан тұратын фигуралар
жердегі ақуалды, болашақта болатын оқиғаларды анықтайды,- деп есептеген.
Бүгінгі астрологиялық болжамдар (astron – грек сөзі, -жұлдыз) сол көне
замандағы пайда болған мифтерге сүйенеді.
Көп халықтардың мифтерінде ерекше орынды әйел құдай алады (қазақтың
Ұмайы, гректердің Деметрасы т.с.с). Әйел құдайы - құнарлықтың, жер-
бетіндегі тіршіліктің әміршісі. Ол аңшыларға сәттілік әкелетін, жер мен мал
шаруашылығында – мол өнім тудыртатын Құдай.
Әлемдегі Құдайлар мен адамдардың қарым-қатынастарына арналған мифтердің
де орны бөлек. Ертедегі халықтардың мифтерінде әрбір табиғат құбылысын
тудыратын өз Құдайлары болды. Мысалы, үнді халқы өзінің мифологиясында 3000
аса Құдайлардың бейнесін жасады. Құдайлар грек мифологиясында да өте көп.
Біріншіден, Құдайлар – мәңгілік жандар, ал адам болса – уақытша Дүниеге
келеді. Өйткен себебі - Құдайлар алғашқы мәңгілік табиғат заттарынан
жаратылған, ал адам болса – ол бір мифтерде - Құдайлардың саздан жаратқан
пендесі, екіншілерде - Құдайдың сөзінен пайда болған дейді. Бірақ, дегенмен
қайсыбір миф адамға кішкентай-да болса мәңгілік өмір сүру мүмкіншілігін
қалдырады, егер сол адам өзінің ізгі өмірімен, тазалығымен құдайлардың
мейірімін туғызса.
Екіншіден, аспандағы Құдайлардың өмірі жердегі адамдардың өміріне өте
ұқсас. Құдайлар да адамдар сияқты күледі, жылайды, қуанады, өкінеді, ғашық
болады т.с.с. Оны біз мифтегі социоморфизациялаудың нәтижесі деп түсінуіміз
керек (socіetas – лат. сөзі, -қоғам, morphe – грек сөзі, -форма, түр).
Әрине, мифтердің пілдей бөлігі – батырлар хиқаялары (Қобыланды, Шора,
Алпамыс т.с.с.). Батырлар – бұрынғы заманда өмір сүрген бабалар, олар
өздерінің өжеттігімен, зор күш-қуатымен ерекше бейнеленеді. Олар өздерінің
ғажап істерімен халыққа жасаған ізгі жақсылықтары арқылы адамдарды неше-
түрлі қиындықтардан аман-есен алып шығып, бақытты өмірге жетелейді.
Бүгінгі өмірде ғылым мен техниканың, гуманитарлық пәндердің дамуына
қарамастан (humanіtas - латын сөзі, -адамгершілік, адамзаты) мифтерге сену,
олардың жаңа түрлерін тудыру осы уақытқа шейін жалғасып келе жатыр. Мысалы,
адамдардың ғарыштағы басқа саналы пеенделерге кездесуге деген бітпес іңкәрі
неше-түрлі аспаннан ұшып келген тарелкалар жөнінде, ондағы жандардың адамға
ұқсас екені, жердің қызының ғарыштан келген жігітке ғашық болғаны жөніндегі
мифтерді атап өтуге болады. Сонымен, бүгінгі таңда, сонау мыңдаған жылдар
өткен замандағы сияқты, қазіргі мифтің мазмұнынан біз жоғарыда көрсетілген
антропоморфизациялауды байқаймыз.
Әсіресе, қазіргі өтпелі замандағы әлеуметтік-экономикалық орасан зор
қиындықтар, адамның рухани өмірінің өзегін құрайтын құндылықтардың күрт
өзгеруі қоғам өмірі жөнінде, билік басындағы отырған адамдар, олардың жан-
ұялары, өмір салты жөнінде неше-түрлі мифтерді тудырып отыр. Әрине, оларды
тудыратын халық, бұл мифтерде адамдардың жақсы өмірге деген іңкәрі,
өмірдегі болып жатқан көп әділетсіздіктерді қабылдамауы байқалады.
Уақыт өте келе мифологияның шеңберінен дін бөлініп шықты, - сонымен
дүниеге деген көзқарас, дүниесезімінің жаңа түрі қоғамға келді. Дін де,
мифологияға ұқсас синкретикалық табиғатымен, сонымен қатар Дүниені
фантастикалық бейнелеуімен ерекшеленеді.
Сонымен қатар бұл құбылыстардың негізгі айырмашылықтары – мифте шынайы
өмір мен қиял бір-бірімен араласып жатса, дінде “бұл Дүние“ мен “о Дүние“
бір-бірінен анағұрлым алшақ жатыр. Өйткені, егер бұл Дүниедегінің бәрі де
өтпелі, кемшілікті, өз-өзіне жеткіліксіз болатын болса, о Дүние – мәңгі,
әсем, бақытты, жетілген т.с.с.
Дінде ең құдіретті жасампаз - Құдай – табиғаттан жоғары және бөлек
тұр. Оны ғылыми жолмен танып-білу мүмкін емес, ол адамға аян арқылы
беріледі де адамның жан-дүниесінде терең сенім сезімін туғызады.
Сенім дегеніміз – белгілі бір қоғамдағы уағыздалатын пікірлерге,
нәрселерге берілу, олардың шындығын тексеру, я болмаса дәлелдеуді қажет
етпеу. Осы тұрғыдан алғанда сенімді екіге бөлуге болады. Олардың бірі -
ғылыми сенімдік. Оған қазіргі адамдардың ғылым мен техниканың
жетістіктеріне, олардың болашақта адамзат өмірін түбегейлі өзгертетіне
сену. Оны философияда сциентизм ия болмаса технократизм дейді. (scіentіa -
латын сөзі, -білім, ғылым, techne- грек сөзі, -өнер, жасай білу, шеберлік,
cratos - грек сөзі, -билік).
Сенімнің екінші түріне адамзаттың күнделікті тәжірибесінен, я болмаса
ғылыми деректерден шықпайтын, тіпті оған қайшы келетін қиялдарға нандыру
және соларды адамның өз - өзіне нандыруы жатады. Міне, осы соңғы сенімдік
түрі қайсыбір діннің негізін құрайды. Діни сенімнің қайнар көзі – адамның
дүниені сезімдік-құндылық тұрғыдан игеруінде, ал Дүниеге деген ақыл-ой,
парасат арқылы келген көзқарастарға дін қарсы келеді. Ғасырлар бойы жиналып
келе жатқан ғылыми деректер жағалай ортадағы білім мен ақыл-ойдың
негізіндегі жасалған күрделі өзгерістер діннің өрісін тарытып, оның ғылымға
жақын түрлерін тудырады. Негізінен біз оларды пантеизм және деизм дейміз
(pan- грек сөзі, -бәрі, theos - құдай, deus - латын сөзі, -құдай).
Пантеизм дегеніміз Құдайды табиғаттың ішінде еріту, табиғаттың өзін
Құдай ретінде түсіну. Мұндай Құдайға деген көзқарастың шеңберінде
“табиғатты жарату( мәселесі босқа жай қалып қояды.
Деизмді алатын болсақ, онда құдай мойындалғанмен, оның рөлі тек Дүниені
өзінің құдіретті күші арқылы жаратумен танылады. Жаратылған Дүние әрі-қарай
өзіне тән ішкі заңдылықтары арқылы өмір сүре береді, оның болашақ дамуына
Құдай кіріспейді.
Діннің дүниеге келуінен бастап оның негізгі қағидаларына күмәнданған
атеистік көзқарастар да туды. (atheos - құдайсыз, құдайға қарсы, грек
сөзі). Бүгінгі заманда Дүниеге деген атеистік көзқарас ұстаған адамдардың
саны да аз емес.
Құдайдың құдіретті күшіне сенушілік ертелі-кеш соған табынуға әкеліп
соғады. Дінге табынушылықтың негізінде әр-түрлі діни мекемелер мен ұйымдар
пайда болады (шіркеу, мешіт, синагога т.б.).
Діннің пайда болып даму жолында біршама себептер бар.
Біріншіден, дін мифологиялық санаға қарағанда адамның абстрактылық
ойлау қабілетінің анағұрлым биік дәрежеде дамуын талап етеді (о дүние,
мәңгілік, шексіздік, әсемдік, ізгілік т.б. ұғымдардың пайда болуы).
Екіншіден, адамның реалдық Дүниедегі, әсіресе, қоғам өміріндегі
себептік-салдарлық, қажеттік және кездейсоқтық т.с.с. байланыстар мен
қатынастарды сезініп, соларды түсінуге деген өшпес іңкәрі. Бірақ, олардың
мәнін дұрыс түсіне алмағаннан кейін, адамдар табиғаттағы заңдылықтарды неше-
түрлі құдіретті күштерге теңеп, соларға табыну арқылы оларды адамға керек
бағытта өзгертуге ықпал жасауға болатынына сенді.
Үшіншіден, адамның әлеуметтік өмірдегі зардап шегуі, езілуі, зорлық-
зомбылықтың жақсылық пен ізгілікке қарағанда басымдылығы оның көкейінде бұл
Дүниедегі өзінің өміріне қанағаттанбай, әрдайым шынайы құндылықтарды
армандап, оның әлемін о Дүниемен теңеуге әкеліп соқты.
Төртіншіден, адамның өз өмірінің уақытшылығы, әрдайым оның өлместікке
деген қиялын оятып, оның мәңгілік, кемеліне келген бақытты Дүние болуы
керек,- деген ойын туғызды.
Басқа қоғамдағы сан-алуан құбылыстар сияқты дінде тарихи өзгерістерге
түсіп өзінің әртүрлі бағыттарын тудырды. Бүгінгі таңда жер бетінде үш
негізгі Дүниежүзілік діндер бар. Христиан дініндегі негізгі идея –
эсхатология (eschatos - соңғы, -грек сөзі, logos- ілім) тарихтың, Дүниенің
соңында Мессияның (құтқарушы) екінші келуі, тірі және өлген адамдарды
таразыға салып, біреулерін тозаққа, екіншілерін мәңгі жұмаққа тартуы.
Христиан дінінің негізгі қағидасы – сүйіспеншілік және оны уағыздауда осы
дін өте биік жай адамның мүмкіншілігінің шеңберінен шығып кететін дәрежеге
дейін көтеріледі (өздеріңнің жауларыңды да сүйіңдер!).
Ислам діні де осы Дүниені жаратқан бір Құдайды – Алланы, оның құдіретті
күшін мойындайды. Бұл діннің негізгі ерекшелігі - Құрандағы жазылған
қағидалар адам өмірінің барлық жағын үйлесімді түрде ретке келтіріп отыруға
тиіс. Сондықтан Ислам діні қоғамның мемлекеттік істеріне, саясатқа белсенді
ықпал жасауға тырысады (Афганистан, Пакистан, Иран). Ислам діні басым
елдерде, шариғаттың негізінде өмір сүретін Исламдық құқтық мемлекет орнату
идеясы көптеген адамдардың мақсатына айналуда.
Ислам дінінің негізгі қағидасы – мейірімділік, қайыршыға, кем-тар
адамдарға қол ұшын беру (садақа), зәкет төлеу (адамның өз еркімен
әлеуметтік салаға кемінде жылдық табысының 2 пайызын беріп отыруы), т.с.с.
міндеттері бар. Бұлардың бәрі де ислам дінінің әлеуметтік-демократиялық
жақтарының үлкен ықпалын көрсетеді.
Үшінші дүниежүзілік дін – Буддизм. Бұл діннің негізгі ерекшелігі – оның
этикалық-практикалық бағыттануы (ethos - грек сөзі, -әдет-ғұрып, praktіcos
- грек сөзі, - белсенділік, іскерлік). Бұл өмірде (бейнеленген болмыс) адам
зардап шегеді. Оның себебі – адамның өмірге деген құштарлығында, оның
қызығына тоймауында. Ал зардаптан құтылу үшін адам бұл бейнеленген
болмыстан бас тарту керек. Ол үшін адам нирвана (сөну, өшу) дәрежесіне
көтеріліп, бейнесіз болмысқа өту керек. Сонда ғана адам өмірдегі зардаптан
құтыла алады. Дүниежүзілік мәдениетте мұндай өмірден бас тартуға шақыратын
бірде-бір философия жоқ сияқты.
Алайда қазіргі адамзатты бірде-бір дүниежүзілік дін толығынан
қанағаттандырмайды. Сондықтан, бір жағынан алғанда қайшылықтарға толы
цивилизацияға бүкіл адамзаттың басын біріктіретін бір ғана дін болуы қажет
сияқты. ХқХ ғасырдың ортасында Иран топырағында пайда болған Бахаизм діні
сол рөлді өз мойнына алып орындауға тырысуда.
Екінші жағынан ХХ ғасырда болған екі дүниежүзілік соғыс, миллиондаған
адамдардың қырылуы, ғылым мен техниканың жетістіктерін пайдалану жолындағы
теріс салдарлар, тірі табиғаттың әлсіреуі, көп адамдардың қайтадан көне
табиғатқа табынатын діндерге жаңа дәрежеде қайтып оралғысы келетінін
сездіртеді.
Философия - ғылым әлде өнер ме ?
Жоғарыда атап өткеніміздей, Дүниеге деген діни көзқарасқа
қанағаттанбаушылық сонау көне заманның өзінде-ақ пайда болып, аса ұлы
тұлғалардың дүние мен адам қарым-қатынасы жөніндегі ақыл-ойға негізделген
сұрақтар мен жауаптарының дүниеге келуіне себеп болды.
Осы тұрғыдан алғанда “Философия – ақыл-оймен ұстап қалынған тарихи
дәуір( деген Гегельдің берген анықтамасында терең сыр жатса керек.
Әрине, дін де философия сияқты шынайы ең биік рухани құндылықтарды,
адамның өмір жолының адалдығын уағыздайды, бірақ олардың қайнар көзін (о
Дүниеден( табады. Философияны алсақ, сонау Көне Грециядағы алғашқы пайда
болған “Милет – мектебі( өкілдерінің қойған “Дүниенің негізінде не жатыр? (
деген сұрағынан бастап, осы күнгі ойшылардың “Адамзаттың болашағы бар ма,
ия болмаса ол өзін-өзі экологиялық апатқа, дүниежүзілік ядролық соғысқа
әкеліп өлтіре ме? (,- деген сұраққа дейін, бұлардың бәрі де ақыл-ой
таразысына салынып, парасат шеңберінде талданады.
Философияның басқа өмірге деген көзқарастардан айырмашылығы – оның
рационалдығында (ratіo - латын сөзі, -ақыл-ой). Жалпы алғанда, философия
қоғамдық сананың ғылыми саласының шеңберінен шығып кетпеуге тырысады, осы
мақсатқа жету үшін өзінің категориалық (categorіa - грек сөзі, белгі,
пікір айту, айыптау) бүкіл ғылымның жетістіктеріне, адамзаттың мыңдаған
жылдық өмірден алған тәлім-тәжрибесіне негізделген жүйесін қалыптастырады.
Сонымен қатар, философияны басқа жаратылыстану және әлеуметтік-
гуманитарлық ғылымдармен салыстырсақ, оның ерекшеліктерін де байқауға
болады (humanus - латын сөзі, -адамдық, адамгершілік).
Біріншіден, философиялық категориялардың (ұғымдардың) шегіне жеткенше
жалпылығын атап өтуге болар еді. Олар болмыс пен ойлаудың ең маңызды және
мәнді терең байланыстары мен қатынастарын көрсетеді. Жеке ғылымдар тек қана
Дүниенің белгілі бір бөлігін ерекше объект ретінде қарап, соның мәнді
байланыстары мен қатынастарын зерттейді (objectum - латын сөзі, -зат).
Екіншіден, философия басқа ғылымдар сияқты ғылыми деректерді
пайдаланады. Бірақ, философиялық деректердің айырмашылығы – ол жеке
ғылымдарда сарапталған, белгілі бір теоретикалық орта деңгейге көтерілген
білімді дерек ретінде қорытады. әсіресе, бұл философияның онтология және
гносеология салаларына тән нәрсе (ontos - грек сөзі, -болу, өмір сүру),
(gnosіs – грек сөзі, -білім, таным).
үшіншіден, философияда ғасырлар бойы жиналған сан-алуан теоретикалық
жүйеге келтірілген көзқарастарды кездестіруге болады. Бірақ, соған
қарамастан, бұл ғылымның саласында үзілді-кесілді шешілген барлық
философиялық қауымның бір ойынан шығатын бірде-бір тұжырымдамасы жоқ
сынайлы. Философия саласында қызмет еткен ірі тұлғаның өзіндік дүние
сезімі, түсінігі, көзқарасы қалыптасады. Сондықтан біз Платон, Спиноза
т.с.с. ірі тұлғалардың философиясын ерекше түрде басқалардан бөліп алып
зерттейміз.
Ал, жеке ғылымдарды алатын болсақ, ондағы ашылған табиғат сырларын,
жасалған теориялар мен тұжырымдамаларды сол саладағы ғалымдар мойындайды.
Мысалы, физика саласында қазақ, американ ия болмаса араб физикасы жоқ, бұл
ғылымның жетістіктері бүкіл адамзатқа ортақ, және өткен ғасырларда ашылған
жаңалықтар мен жасалған теориялар үйлесімді түрде жаңа жасалған
тұжырымдамалардың ажырамас бағынышты бөлігіне айналады, олар бір-біріне
қарама-қайшы келмейді.
Философияға келер болсақ, ондағы сонау көне заманда қойылған
метафизикалық сұрақтар осы күнгі ұрпақтарды да тебірентеді, оларға әр дәуір
өзіндік жауабын ұсынады (metaphysіca – грек сөзі, -физикадан кейін, яғни
болмыс жөніндегі тәжрибенің шеңберінен шығып кететін мәселелер)
Оқырманның байқағанындай, философия статусы (status – латын сөзі,
-орын) жеке ғылымдарға қарағанда анағұрлым кеңірек, сондықтан Батыс
елдерінде философияны тіпті өнер саласына жатқызатыны мәлім (the Art –
ағылшын сөзі, - өнер).
Мысалы, А.Шопенгауер философия ғылымының кемшіліктері – оның ғылым
жолымен дамуында, ал шынында философия көркемөнердің бір түрі ғана,- деген
пікір айтқан болатын.
Егер біз философияны көркемөнер саласымен салыстырсақ, онда біз олардың
бір-бірімен біршама көп ұқсас жақтарын ашуымызға болады.
Жоғарыдағы көрсеткендей, философия саласында қызмет еткен әр ірі тұлға
осы ғылымның тарихында өзінің ерекше дүниесезімі, дүниетүсінігі,
көзқарасымен ерекшеленіп, ешқашан бұрын-соңғы қайталанбас орын алады.
Сондықтан, қанша ірі тұлға философияға ат салысса, соншалықты философияның
түрлері бар деп айтсақ артық болмайды.
Өнер саласындағы туындылар да бір-бірін қайталамайды, онда өнерпаздың
дүниеге деген тұлғалық-сезімдік қарым-қатынасы өзгеше болып көрініп тұрады.
Философиядағы әрбір тұлға өзгеше орын алғаннан кейін, біздің
алдымыздағы таңдау мәселесі пайда болады. Философияда талғамдық бар.
Біреуге Гегельдің философиясы ұнаса, екіншіге Фейербахтан асқан ойшы жоқ
сияқты. Осы себептен кейбір уақытта философияның белгілі бір ағымы
басқалардан гөрі басымырақ әсерін тигізіп, сол дәуірдің рухани өмірінің
өзегіне айналуы мүмкін. Мысалы, діни философия – орта ғасырларды, маркстік
философия - ХқХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысында,
экзистенциализм – ХХ ғасырдың 60-70 жылдарында т.с.с. И.Фихтенің
айтқанындай, философиялық жүйені таңдау - адамның өзінің кім екеніне
байланысты, өйткені, философиялық жүйе соны жасаған адамның жан-дүниесі
арқылы жанданған. Бұл жағынан алып қарағанда, - философия көркемөнерге
ұқсас.
Жеке ғылым салаларына көз жіберсек, онда талғам мәселесі толығынан жоқ
сияқты. Физика, я болмаса биологиядағы теорияларды жасаған авторларды
көбінесе көзі тірі кезінде айтамыз, соңынан олардың ашқан жаңалықтары сол
ғылымның бір тарауына құрап, бейтұлғалық объективтік заңға айналып бара
береді (objectum – латын сөзі, -зат, қарсы қоямын).
Шынайы философиялық шығармалар көркемөнердегі ұлы туындылар сияқты
адамның жүрегінде, ой-өрісінде өшпес із қалдырады, оның жан-дүниесін
ұлылық, құлаштап жетпес биіктік, әсемдік, гармониялық сезім билейді.
(harmonіa – грек сөзі, -үйлесімді, қарама-қарсылықтың бірлігі).
Философияны өнерге жақындататын келесі мәселе – Дүниенің біртұтастығын
көрсету, ішке және сыртқа қарай шексіз Дүниенің суретін жасау – философия
саласындағы ең қиын істің бірі. Өйткені, Дүние жөніндегі ғылыми деректер әр
уақытта өзінше шектелген. Олай болса, тек қана ғылыми жолмен шексіз Дүниені
шектелген білім арқылы біртұтас ретінде суреттеу мүмкін емес. Ал, бірақ,
адамның жүрегінде Дүниені толығынан түсіну ұмтылысы ешқашанда бітпес іңкәр
болып қала береді де, әртүрлі Дүние суретін тудырады. Ол үшін философ
өзінің Дүниесуретін ғылыми деректер жетіспеген жағдайда қиял арқылы
толықтырады, сезім толқындарымен бояйды. Олай болса, философия өзін
тудырған мифологиядан толығынан бөліне алмайды. Философия мен көркемөнердің
бір-біріне жақындығын, бір-біріне өтіп жатқанын айқын көрсететін нәрсе -
тарихтағы ұлы тұлғалардың шығармалары. Оған Платонның “Диалогтарын(, нақыл
сөздерін, Ницшенің афоризмдерін, Камюдің эсселерін жатқызуға болады,
өйткені, олардың философиялық мазмұны көркем сөзбен берілген. Ал Абайдың
өлеңдері мен Әуезовтың романдарында Достоевский, Толстой сияқты орыстың
ғұлама жазушыларының шығармаларында терең философиялық сыр жатыр,
(dіalogos - грек сөзі, екі адамның айтысы. Essentіa - мән, латын сөзі,
-қысқаша жазылған көркем терең мазмұнды шығарма).
Философиялық білімді тек қана Дүние мен танымның ең жалпы
заңдылықтарына, универсалияларына теңеуге болмайды (unіversalіs - латын
сөзі, -жалпы ұғым).
Өйткені, көне заманда бұл пәнге берілген аттың өзі - философия (phіleo
– грек сөзі, -сүю, sophіa – даналық) оның практикалық, өмірге лайықтылық
жағын көрсетеді. Шығыс пен Батыстағы философия бастауындағы тұлғаларды
(қытайдағы Кон-Фу-Цзы, Лао-Цзы, гректердің “Жеті данасы(, парсы елінің
Заратустрасын алсақ , олар, негізінен алғанда, адам бұл тіршілікте қалай
өмір сүруі керек , қандай құндылықтарды сыйлауы керек, жақсылық пен
зұлымдық, сұлулық пен түрсіздік дегеніміз не, адам өмірінің мән-мағнасы
неде?,- деген сұрақтарды қойып, соларға жауап беруге тырысқан.
Шынында да, даналық дегеніміздің өзі білімділік пен тепе-тең емес. Оның
өзегі – адам өмірінің мән-мағнасын анықтайтын мыңдаған жылдардағы жиналған
өмір тәжрибесі мен моральдық құндылықтар мен ережелерінің біртұтастығында.
Философиядағы құндылықтар адамды жағалай қоршап шектелген, толымсыз
болмыстан тиістілік әлеміне ұмтылдырады. Қазақстанның белгілі ғалымы
профессор Абишев К. философияның ерекшелігін оның үсынатын бағытын болуға
қажетті, болуға лайықты, болуы мүмкін, тіпті болуы парыз нәрселерден
көреді. Мұндай пікірмен толығымен келісуге болады. Өйткені адамның рухани
өмірі сан-алуан ойлар мен болжамдарға, күнгірт және әсем сезімдерге,
жоспарлар мен үміттерге т.с.с. толы. Адам өзін қоршаған нақтылы болмыстың
шеңберінен әрқашанда шығып кетіп, әлі өмірде жоқ, бірақ тиісті болуы керек
Дүниеге жетуге тырысады. Сонымен құндылық әлемі оның өмірінің мақсат-мұраты
мен мән-мазмұнына айналады. Бұл күрделі мәселелерді философияның
аксиологиялық жағы деуге болар еді (aksіos - құндылық, құндылықтар ілімі(.
Адам өмірінің құндылықтары сан-алуан. Оларды негізінен алғанда екі
үлкен топқа – материалдық және рухани құндылықтарға бөлуге болады.
Қарапайым адамдардың көпшілігі өмірдің мән-мағнасын материалдық
құндылықтарды жинаудан, байлыққа ұмтылудан көреді. Американ философы
Э.Фромм бұл құндылық бағытын “алу( категориясымен көрсетеді. Ал, екінші
бағытты – адамның рухани ізденісін, оның шындық, әсемдік, жақсылыққа,
шығармашылық деңгейіне ұмтылысын өмірде “болу( категориясымен ұштастырады.
Бұл тұрғыдан алғандағы философияның негізгі қызметі - құндылықтар
әлемін сараптау, әлеуметтік өмірде қандай құндылықтар болуы керек, болуы
тиіс, - соларды негіздеу болып табылады.
Қорытындылай келе, философиялық Дүниеге көзқарастың мәнін ашу жолында
біз оның көп қырлы, көпсырлылығын байқадық. Бір жағынан алып қарағанда,
философия ғылымменен ұштасып жатса, екінші жағынан оның көркем өнермен,
идеологиямен, гуманитарлық біліммен, күнбе-күнгі сана мен моральдық рухани
құндылықтармен, тіпті мистикалық діни сезімдермен байланысты екенін
байқадық.
Әрине, әрбір үлкен тарихи философиялық тұлғалардың шығармашылығында
олардың алатын үлестері әр-түрлі, біреулерінде ғылыми жағы басым болса,
екіншілерде – көркемөнерлік, үшіншілерде – нақылдық-моральдық,
төртіншілерде – діндік-мистикалық жақтары басым болуы мүмкін.
Оның өзі көп жағдайлармен, әсіресе белгілі тұлғаның өмір сүрген
дәуірімен, сол тұлғаны түдырған халықтың тілі мен ділімен (менталитет) оның
тәрбие, білім алған жағалай ортасымен, тіпті, жеке мінез-құлқы
темпераментімен байланысты болса керек (temperamentum – латын сөзі, -жеке
адамның жан-дүниесінің табиғи ерекшеліктері; mental – ағылшын сөзі, -ой-
өрісі).
Бірақ, қалай дегенде де, философияның әр-түрлі жақтарын бір-бірінен
ажыратып бөлек алуға болмайды. Философия – біртұтас ерекше Дүниеге деген
көзқарастық білім. Философия – адамзат мәдениетінің өзегі.
Философияның негізгі мәселесі.
Философияның Дүниеге деген ерекше көзқарастық мәнін ашқаннан кейін,
мәселені нақтылай түсіп, келесі сатыда оның пәнін анықтауымыз керек.
Бұл мәселе бір қарағанда оңай сияқты болғанымен, бірақ жаратылыстану
мен жеке гуманитарлық білім салаларының тез дамуы, жыл сайын жаңа ғылым
түрлерінің пайда болуы философия пәнінің өрісін тарытып, тіпті оны керек
қылмай қалуы мүмкін,- деген пікірді туғызуы жоқ емес. Ағылшын драматургы
У.Шекспирдің “Король Лир( кейіпкері өзінің барлық байлығын үш қызына бөліп
беріп, өмірінің соңында қайыршы болып қалғанындай, философия шеңберінен
бөлініп кеткен жеке ғылымдар оны өз пәнсіз қалдырмас па екен,- деген
сұрақты неміс философы В.Виндельбанд қойған болатын. Ал француз философы
О.Конт философия өз дамуында 3 сатыдан өтеді дейді. Олар – теологиялық
(theos – грек сөзі, - Құдай), метафизикалық (meta phіsіka – грек сөзі, -
табиғаттан кейін, болмыстың алғашқы құдіретті бастамалары жөніндегі ілім)
және позитивтік. Соңғы сатысында философия тек қана жалпы ғылым және таным
методтары (method – грек сөзі, -әдіс) жөніндегі пәнге айналмақ, қалған
мәселелердің бәрі жеке ғылымдардың үлесіне кете бермек.
Философия пәніне деген мұндай көзқарасты сынға алу үшін, біз бұл
ғылымның шығу тарихына көз жіберуіміз керек. Онда біз тарихи өндіргіш
күштердің дамуы, ой еңбегінің дене еңбегінен бөлінудің негізінде алғашқы
ғылыми түсініктердің пайда болып (жер өңдеу, оған су әкелу, геометриялық,
математикалық түсініктерді, мал бағу, көшіп-қону, жұлдыздар мен
планеталарға, айға қарап, олардың қозғалуы, жерге тигізетін әсерлері
жөніндегі білімдердің негізінің пайда болуына әкелді), мифологиялық және
діни көзқарастың бірте-бірте алшақтап, Дүниеге деген ақыл-ойға негізделген
білімді тудырғанын атап өтуіміз керек. Негізінен алғанда, бұл алғашқы
өмірге келген білімнің синкретикалық табиғатын атап көрсеткен жөн - ол әлі
философия, ия болмаса физика, психология т.с.с. емес, оның ішінде барлық
болашақ Дүниеге келген ғылымдардың ұрығы болса керек.
Көне грек топырағында бұл алғашқы білімге философия деген атақ беріліп,
ол шынында сол кездегі барлық дүние зерттеудегі пайда болған ғылымның
алғашқы деректері мен тұжырымдамаларын өз бойына сіңірді. Сонымен қатар,
философияның өз табиғатына тән сұрақтары да пайда бола бастайды. Олар –
Дүниенің негізінде не жатыр? Адам – ол кім? Ақиқат, қзгілік, Әсемдік
дегеніміз не? т.с.с. сұрақтар. Бұл Дүние жөніндегі шегіне жеткен ең жалпы
сұрақтар пайда болып, өзінің мазмұнын ғасырлар өткен сайын тереңдете түсті.
Көне заманның ұлы ойшысы Аристотель бүкіл философияны үлкен 3 бөлікке
бөлді: ол теоретикалық философия (ой-өрісінен шығады), практикалық (адамның
өмірдегі жүріс-тұрысы мен іс-әрекетін зерттейді) және көркемөнерлік
(шығармашылықты зерттейді).
Аристотель өз заманының ғұлама ғалымы ретінде ғылымның жеке
мәселелерімен де айналысты, мысалы – жануарлардың дене құрылысы, я болмаса,
риторика т.с.с. (rhetorіke – грек сөзі, - әсем сөйлеу өнері). Бірақ, бұл
ғылым салаларын ол кісі философиядан бөлек ажыратып қараған жоқ.
Орта ғасырларда дінге, діни сезімге басым орын берілгенімен, философия
пәні жөніндегі Көне Замандағы қалыптасқан көзқарас сол күйінде қала берді.
Алайда, бұл жағдай дүниеге Жаңа дәуір келе өзгере бастайды. Ол,
біріншіден, философиялық ой-өрістің діннен бас дербестік алуы; екіншіден,
капиталистік қарым-қатынастардың дамуының арқасында өндіргіш күштердің
жаратылыстану ғылымдарын жандантып, олардың дербес сала ретінде
қалыптасуына әкелуі. Әсіресе, бұл үрдістер XV-XV!!ғ.ғ. ғасырларда белсенді
жүріп жатты. Механика, астрономия, математика ғылым салалары өздерінің
пәндік дәрежесіне көтерілді. XVғ. ғасырда химия өзінше дербес ғылымға
айналды. XX биология мен бірге антропология дербес ғылым ретінде қалыптаса
бастады (сонымен қатар, қоғамдық-экономикалық пәндер). ХХ ғасырда
философияға өте жақын ғылым салалары – психология, этика, эстетика,
саясаттану, әлеуметтану пәндері дербес ғылым саласына айналды. Ал ХХ
ғасырдың екінші жартысында ҒТР күрт дамуы жеке ғылымдардың өзінің көп
салалы пәндерге айналуына, сонымен қатар, екі саланың қиылысқан жерінен
пайда болған биофизика, астрофизика, биохимия сияқты жаңа ғылым салалары
дүниеге келді.
Сонымен, ғылымның қалыптасып, сала-салаға бөлінуі (дифференциация),
бірте-бірте ғылыми салалардың түйіскен жерлерінен жаңа пәндердің пайда
болуына әкелді (интеграция).
Ғылым саласындағы Жаңа дәуірдегі және ең жаңа ХХ1ғ. мұндай шытырман
күрделі өзгерістер философия пәніне өзінің қандай ықпалын тигізді? Расында
да, философия жеке ғылымдардың өзінше дербес пәнге айналуымен “жалаңаш
корольге( ұқсас болып қалған жоқ па,- деген сауалдар оқырманның ойына келуі
мүмкін.
Мұндай сауалдарға біз үзілді-кесілді – жоқ,- дер едік. Өйткені, жеке
ғылымдар саласы қалыптаса бастасымен-ақ философия да бірте-бірте өз шынайы
мәселелеріне тереңірек қарап, оның өз-өзін табуын жеңілдетті.
Тарихи философияның ғасырлар бойы “натурфилософиялық мәселелермен(
айналысу себебі – жеке ғылымдардың дербес пән ретінде өмір сүре алмауы;
сондықтан философия жаратылыстану мен әлеуметтік ғылыми деректерді бойына
жинап, соларды сараптап, өз ішінде бірте-бірте дамытуға мәжбүр болды.
Философия өзіне тән шегіне жеткен ең жалпы мәселелерді ешқашанда сыртқа
қалдырған жоқ. Сонымен жеке ғылымдардың қалыптасу жолында, философия да
өзін ауырлататын натурфилософиялық мәселелерден құтылып, өз-өзіне бірте-
бірте келе берді (natura – табиғат, философиялық ой-өрістегі табиғат
жөніндегі тұжырымдар).
Қорыта келе, мына пікірді айтуға болады. Философия өзінің тарихи
бастауынан бастап, осы заманға дейін – 2,5 мыңжылдық шеңберінде - өзінің
пәнін, айналысатын мәселелерін өзгерткен жоқ. Жеке ғылымдардың қалыптасуы
философияның өрісін тарылтқан жоқ және тарылта алмайды да, өйткені, ешбір
жеке ғылым дүниенің ең жалпы байланыстары мен қатынастарын зерттемейді.
Керісінше, философия өз пәнін ғылыми деректер өскен сайын дамытып, өз
өрісін кеңейтіп және тереңдеу үстінде.
Философия пәнінің қайнар көзі – жеке адам, я болмаса әлеуметтік топ,
қоғамның Дүние мен адам және олардың ара-қатынасы жөніндегі жалпы
мағлұматты қажет етуінде. Басқаша айтқанда, homo sapіens (саналы адам)
Дүниені біртұтас ретінде және сол дүниедегі өзінің кім екені, ондағы алатын
орны жөніндегі ойлар мен сезім тебіреністерін тудырады.
Философияның пәні Дүние мен адам арасындағы жүйедегі шегіне жеткен ең
жалпы байланыстар мен қатынастар жиынтығын құрайды. Бұл ең жалпы
жақындағанда ғана. Бұл қатынастар мен байланыстарды әрі қарай сараптап
тереңдетсек, онда оның көп қырлылығын көреміз.
Ең бірінші философия пәнінің метафизикалық онтологиялық қыр-сырын атап
өтуіміз керек (ontos – грек сөзі, барлық, болу; logos – ілім, болмыс
жөніндегі ілім). Оған мынандай сұрақтарды жатқызуға болар еді. Дүниенің
негізінде не жатыр? Ол шектелген бе, я болмаса шексіз бе? Мәңгілік, я
уақытша ма? Дүниенің өмір сүруінің ішкі мақсат-мұраты бар ма, ол не үшін
жаратылған? Адамзат не үшін жаратылды? Адам болмысының мәні неде? Қоғам
болмысын анықтайтын заңдар бар ма? т.с.с.
Философия пәнінің екінші үлкен мәселелері – ол оның гносеологиялық
жақтары (gnosіs – грек сөзі, -тану, білу). Оған мынандай сұрақтарды
жатқызуға болар еді. Біз кімбіз және Дүниедегі алатын орнымыз қандай?
Адамның ақыл-ойы мен зердесінің табиғаты неде және ол Дүниенің ішкі сырын
аша ала ма? Ақиқат, шындық дегеніміз не? Сезімдік пен ақыл-ойдың ара
қатынасы қандай? т.с.с.
Философия пәнінің ажырамас мәселелерінің бірі - ол оның аксиологиялық,
яғни, құндылық жақтары. құндылық әлемін сараптау. Адам өмірі мән-
мағынасының даму бағытын анықтауда философияның алатын орны мен қызметі
ерекше. Осы тұрғыдан алғанда, философияда мына сұрақтар бар: шындық,
әсемдік, ізгілік дегеніміз не? Адам өміріндегі еріктік, әділеттілік,
теңдік, жақсылық, өлшем, парасаттылық т.с.с. құндылықтар қандай орын алады?
т.с.с.
Философия пәнінің келесі жағы – ол оның праксеологиялық, прагматикалық
мәселелері (praktіcos – грек сөзі – белсенді, іс-әрекетшіл; pragmatos –
грек сөзі, -іс-қимыл). Өйткені, адам Дүниені тану барысында тек қана оны ой-
өрісімен қамтып қана қоймай, өз іс-әрекеттерімен түйістіріп, Дүниеде
бұрынғы-соңғы болмаған жаңа нәрселерді, құбылыстарды тудырады. Кең түрде
алғанда, философияның праксеологиялық мәселелеріне бүкіл адамзат
тарихындағы материялық және рухани өндірістегі жетістіктері мен тәжрибесі,
соларға жеткізген сан-алуан адамдардың табиғатпен және өз-өздерімен
байланыстары мен іс-әрекеттерін жатқызуға болады. Адам, әлеуметтік топ, я
болмаса қоғамның дүниетанымы, дүниесезімі мен оның іс-әрекет
белсенділігінің байланысы қандай? Адамның іс-әрекетіне түрткі болатын оның
қажеттіліктерінің табиғаты неде? Мақсатқа лайықты іс-әрекет деп нені
айтамыз? Адамның іс-әрекетінде мақсат-мұрат пен соған жеткізетін
құралдардың ара-қатынасы қандай? Адам өзінің іс-әрекеттерінен шығатын
Дүниеге тигізетін барлық салдарды ескере ала ма? Дүниені адамзат қаншалықты
өзгертуі керек және де сол өзгертуде қоғам мен басқа тіршіліктің ара-
қатынасы қандай болмақ?, - т.с.с. сұрақтар философияның праксеологиялық
мәселелеріне жатады.
Ең соңында біз философия пәнінің ең нәзік, күрделі, терең ой, телегей-
теңіз сезімдер, рухани толғау тудыратын жағын атап өтуіміз қажет. Ол
Дүниенің өзін-өзі танып білу дәрежесіне көтерген ең әсем күш – адам.
Адам мәселесі әсіресе ХХ ғасырдағы ойшылардың философиясында аса үлкен
орын алды. Адам – кім? Ол рух па, я болмаса дене ме? Ол не үшін Дүниеге
келді? Адамның басқа тіршіліктен айырмашылығы қандай? Адам өмірінің мән-
мағынасы неде? Ол өлімнен аттап өтіп өлместікке жете ала ма? Адам ғарышта
жалғыз ба, я болмаса басқа рухани пәнделердің біреуі ғана ма? т.с.с.
сұрақтар философия пәнінің антропологиялық жағын көрсетеді.
Орта ғасырдың ғұлама ойшысы А.Августин айтқанындай “адамның өзі
Дүниедегі орасан тұңғиық, оның сезім толқыны мен жүрек тебіренісін есептеу
адамның басындағы шашты есептеуден де қиын. Адамды микрокосм (кіші ғарыш)
ретінде макрокосмға (үлкен ғарыш) теңеген ертедегі грек ойшылардың ойында
үлкен сыр жатса керек.
Әрине, философия пәнінің жоғарыда көрсетілген жақтары бір-бірімен өте
тығыз байланысты болып белгілі біртұтас жүйені құрайды. Сонда ғана біз
күрделі адам мен дүние арасындағы ең жалпы қарым-қатынастарын толыққанды
суреттей аламыз.
Алайда, әрбір адамның философияны оқып-білудегі, әсіресе, оны
зерттеудегі ерекше бір салаға деген қызығушылығы болуы мүмкін. Әдетте солай
болады да. Мысалы, жаратылыстану ғылымдарының өкілдері көбінесе болмыс
философиясына (онтология), тәрбие мәселелерімен айналысатындар адам және
құндылық философиясына (философиялық антропология мен аксиология), логика
және математика салаларының өкілдері - таным философиясына (гносеология),
өндіріске жақын әр-түрлі техникалық мамандар иесі – іс-қимыл философиясына
(праксиологиялық философия) ерекше көңіл бөлуі мүмкін. Өйткені, атап өткен
философия салалары олардың мамандығына, білім ерекшелігіне сай келеді.
Бірақ, мұның өзі философияның басқа салаларын да ешқашанда естен шығармай,
әрқашанда олардың өзара бір-бірімен байланысын мен біртұтастығын ескеріп
отыруды талап етеді. Сонда ғана біз философиялық ой-өрістің шеңберінде
боламыз. Егерде біз философияның белгілі бір саласын толығынан бөліп алып
қарасақ, онда ол бірте-бірте жеке ғылымдар саласына қарай жылжып, өзінің
философиялық қасиеттерінен айырылып, жеке ғылымдар саласымен сіңісіп кетуі
мүмкін. Философия өз-өзін сақтап қалу үшін “Адам мен Дүниенің( шегіне
жеткен ең жалпы қарым-қатынастарының шеңберінде әрқашанда болуы керек. Бұл
философияның ерекшелігі оның негізгі мәселесін шешу арқылы анықталады.
Философияның негізгі мәселесі. Бірінші жағы.
Бүгінгі таңда жаңарудағы қоғамның философиялық-әлеуметтік мәселелерін
қою және шешу жолында бұрынғы кеңестік қоғамның идеологиялық негізі болған
марксизмді сырттату жолында философияның негізгі мәселесін де жоққа
шығарғысы келетін пікірлер аз емес. Әрине, маркстік философияның шеңберінде
“негізгі мәселе( тек қана диалектикалық материализмді дәріптеуге, қалған
философиялық бағыттарға “бейғылымдылық( баға беру жолында пайдаланылды.
Бірақ, соған қарамастан, біз философияның негізгі мәселесі марксизмнің
ойлап шығарған “жалған мәселесі( деген ойдан алшақ болуымыз керек. Өйткені,
философия дүниеге келісімен-ақ оның шеңберінде әр-түрлі бір-біріне қарсы
бағытталған ағымдар пайда болды.
Философиядағы әрбір дүниеге деген көзқарастың негізінде осы пәннің
негізгі мәселесінің шешімі жатыр.
Философияның негізгі мәселесі осы пәннің терең табиғатынан шығады.
Дүниенің біртұтастығын, бірлігін ой-өрісімен қамту үшін біз бірнеше сұраққа
жауап беруіміз керек. Ол – Дүниенің алғашқы негізгі субстанциясы неде?
(substantіa – латын сөзі, -негізінде, астында жатқан).
Екінші жағынан, бұл Дүниені ең шегіне жеткен жалпылық тұрғысынан алып
қарағанда, онда біз екі-ақ құбылысты табамыз - оның бірі материя (materіa –
латын сөзі, -зат) – табиғат заты, екіншісі – сана – адамның ішкі жан-
дүниесі, рухы.
Жалпы айтқанда, жоғарыда көрсетілген үш ұғымда Дүниені зерттеудегі
негізгі үш идея берілген. Ол – Дүниенің бірлігі, екіншіден – оның заттық
субстраты (substratum - негіз), үшіншіден – адамның өз ішінен табатын
материалдық емес рухани тебіреністері.
Келесі ерекшеліктері – бұл ұғымдардың метафизикалық табиғаты, - яғни
оларды жеке ғылымдардағы ұғымдар сияқты тәжірибе арқылы тексеру мүмкін
емес, өйткені, олар бүкіл әлемді өз мазмұнында қамтуға бағытталып, бүкіл
адамзат тәжірибесінің сыртына шығып, тек болжамдық мағнаға ғана ие болады.
Олай болатын болса, қайсыбір философиялық ағым, қалай дегенде де, бұл
ұғымдардың ара-қатынасын өзінше анықтамай әрі-қарай бір қадам аттай
алмайды.
Егер Дүниенің субстанциясы материя деген пікірге келсек, онда
философияда материалистік ағым пайда болады.
Керісінше, субстанция дегеніміз жеке адамның жан-дүниесі, я болмаса
Дүниежүзілік абсолюттік идея, рух т.с.с. деп болжамдасақ, онда философияда
идеалистік ағым пайда болады.
Егер Дүние субстанциясының екі ажырамас – материалдық және рухани -
жағы бар деген көзқараста болсақ, онда біз философияда реализм бағытын
тудырамыз. Тек қана бұл ұғымды Орта ғасырлардағы схоластикалық философияның
жалпы ұғым жөніндегі реализмінен айыруымыз керек.
Философияда сирек кездесетін ағымдардың бірі – Дүние субстанциясы екеу
– материя және рух және олар бір-біріне тәуелсіз деген пікір. Мұны алғаш
рет философия тарихында француз философы Р.Декарт айтқан болатын. Мұндай
көзқарасты біз дуализм бағытына жатқызамыз. (dualіs – латын сөзі, -екі
жақтылық).
Ал жоғарыдағы үш Дүниеге деген көзқарас монистік бағытта болмақ. (monos
– грек сөзі, -біреу).
Дүниеге деген материалистік көзқарас әлемдегі болып жатқан барлық
құбылыстарды дене, я болмаса сол материалдық заттардың қасиетттері ретінде
қарайды. Сонау көне заманнан бастап осы уақытқа дейін материалистік
философиядағы ағым (жаратылыстану ғылымдарының жетістіктеріне сүйене
отырып) материя жөнінде әртүрлі пікірге келгенменен жоғарыдағы көрсетілген
көзқарастан тайған жоқ.
ХХ ғасырда жаратылыстану ғылымдарының дамуы, капиталистік қоғамның
әлеуметтік саяси қайшылықтарының өршуі маркстік материализмінің дүниеге
келуіне әкеліп соқты. К.Маркс пен Ф.Энгельс Дүниеге деген материалистік
көзқарасты қоғам өміріне дейін көтеріп біртұтастық материалистік ілімнің
негізін қалады. Сана, рухани өмірді түсіну үшін олар философияға бейнелеу
теориясын енгізді. Материяның ең жалпы қасиеті – бейнелеу, осы арқылы
тарихи материя үне бойы даму, күрделену үстінде. Адамның санасы –
бейнелеудің ең биік идеалды түрі,- деген пікір айтып, мидағы болып жатқан
неше-түрлі бұлдыр көмескі үрдістердің өзі адамдардың материалдық болмысынан
шығады,- деген пікірді олар “Неміс идеологиясы( деген еңбектерінде ашық
айтты.
Сонымен қатар, марксизм адам санасының өзін тудырған материалдық
үрдістерге белсенді кері әсерін тигізіп, оны жетілдіретінін мойындады.
Философиядағы материалистік ағым ең көне, бүгінгі таңда жан-жақты
дамыған, жеке ғылымдардың нәтижелерін өз бойына сіңіріп, адамзаттың ағарған
бөлігінің Дүниеге деген көзқарасы ретінде өзін көрсеткісі келеді.
Бірақ, бұл көзқарастың сонау тұрпайы материализмнен бастап
диалектикалық материализмге дейінгі негізгі әлсіз жері – материалдық
қоршаған ортаның логикасы қайдан шықты, Дүниенің заңдылықтары, оның
дамуының қайнар көзі неде?- деген сұрақ. Бүгінгі адамды ол Дүниенің ішкі
қайшылығында, материяның бейнелеу қасиетімен байланысты,- деген жауап
толығынан қанағаттандыра алмайды.
Философияның негізгі мәселесін шешу жолындағы материализмге қарама-
қарсы бағыт – идеализм (іdea – грек сөзі, -ой, идея). Дүниенің негізінде
субстанция ретінде рухани болмыс жатыр,- деген қайсыбір дүниесезім мен
дүниеқабылдауды біз идеализм дейміз. Идеализм адам өмірінің рухани жағын
бірінші орынға қояды. Бұл ағым қайсыбір белсенділік, шығармашылықтың қайнар
көзі – рухта деген пікір айтады. Материя мойындалғанымен, ол енжар,
болмыстың төменгі жаратылған түрі ретінде ғана қаралады.
Идеализмнің қайнар көзі - сонау мифологиялық дәуірдің өзіне барып
тіреледі. Өйткені, алғашқы қауымның шеңберінде өмір сүріп жатқан адам бүкіл
Дүниедегі құбылыстарды адамға ұқсатып түсіндіреді – оларды жандандырады.
Әрі қарай жүре келе, адамның абстрактылық ойлау дәрежесі жоғарылаған сайын,
идеализмнің дүниеге келуіне толық жол ашылады. Өйткені, қайсыбір Дүниедегі
құбылыстарды бейнелейтін жалпы ұғымдарда сол заттардың ішкі терең мәні
берілген. Сезіммен қабылданатын сол заттар күнбе-күн өзгеріп, тіпті өмірден
кеткенмен, ұғымның мағнасы тұрақты болғандықтан, ол өмірде қала береді.
Мәселенің екінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz