ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ХАЛЫҚ ТАҒЫЛЫМЫ МАТЕРИАЛДАРЫ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 43 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ЫАЛТЫНСАРИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ БІЛІМ
АКАДЕМИЯСЫ

Қолжазба құқығында

ӘОЖ 37. 034/574

Өтешова Баян Кдпсалыққызы

ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ
ДҮНИЕТАНЫМЫН ХАЛЫҚ ТАҒЫЛЫМЫ МАТЕРИАЛДАРЫ
АРҚЫЛЫ ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ

13. 00. 01. - жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы, этнопедгогика

Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу
үшін дайындалған диссертация

ғылыми жетекшісі:

педагогика ғылымдарының докторы, профессор С. Қ. Қалиев

Алматы, 2004

МАЗМҮНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

I ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ХАЛЫҚ ТАҒЫЛЫМЫ МАТЕРИАЛДАРЫ АРҚЫЛЫ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Қазақ ойшылдары мен ағартушыларының еңбектеріндегі

халық тағылымының оқушылардың дүниетанымын дамыту мүмкіндіктері 10 '•

Оқушылардың дүниетанымын дамыту мәселесінің психологиялық

және педагогикалық зерттеулердегі көрінісі 41

Оқушылардың дүниетанымын дамытудың моделі,

өлшемдері мен көрсеткіштері 69 А

I бөлім бойынша түжырым 83- '

1 ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ХАЛЫҚ ТАҒЫЛЫМЫ МАТЕРИАЛДАРЫ АРҚЫЛЫ ДАМЫТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ -ӘДІСТЕМЕЛІК ЖОЛДАРЫ

2. 1 Оқушылардың дүниетанымын дамытуға бағытталған «Әдеп» пәні бағдарламасын педагогикалық-тәжірибелік

сынақтан өткізу 86 '

«Үлттық дүниетаным тағылымдары» атты

таңдау курсы арқылы оқушылардың дүниетанымын

дамыту 109 16

Сыныптан тыс тәрбие жүмыстары барысында

оқушылардың дүниетанымын дамыту 116 ’

2. бөлім бойынша түжырым 125

ҚОРЫТЫНДЫ 127 :

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 130 . _.

ҚОСЫМШАЛАР /37-

КІРІСПЕ

Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақ халқының қоғамдық дамуында болып жатқан әлеуметтік-экономикалық және рухани, ұлттық болмысты қалыптастырудағы өзгерістер білім беру саласын жетілдіріп, жаңаша ойлау, оқыту мен тәлім-тәрбиені жаңаша құру, көзіргі заман талаптарына сай отбасындағы тәлім мен мектептегі оқытуды түрлендіріп, жаңартуды қажет етеді.

Қоғамдағы заман туғызған қажеттіліктер ұрпақты ұлттық рухани қазынасыменен, өнеге-әдебиетіменен, әдет-ғұрып, салт- сана, дәстүрлерімен сусындату керектігін талап етіп отыр.

Оның басты себебі республика өзінің тәуелсіздігіне ие болған кезеңде экономикалық, экологиялық, этномәдени ерекшеліктерін ескере отырып, жасөспірімдерді оқыту мен тәрбиелеу ісін жаңаша талапқа сай түбегейлі өзгеріс енгізудің қажеттігі туындаы.

Өтпелі кезеңдегі нарық қыспағынан жұмыссыздықтың етек алуы, рухани жұтаушылыққа ұшыраған әрбір отбасының экономикалық ауыр хал-ахуалы тәрбие мәселесіне кері әсерін тигізіп отырғанын да ескерген жөн.

Сонымен қатар мектепте қоғамға пайдалы істерге оқушыларды тарту жұмысының бәсеңдеуі олардың білімге, өнерге деген қызығушылығын төмендетті, әрі оқу-тәрбие үрдісінде етек алған жалған, науқандық көзқарастар, оқу бағдарламасының, жоспарының және оқулықтардың бірсарындылығы, оқыту мен тәрбиелеу әдістерін қолдануда жыныстық және жеке басқа тән дербес ерекшеліктерге көңіл аудармау, балаларға тек бедел арқылы өкімшілікпен ықпал етуге негізделген әмір етушілік сияқты келеңсіз жайлар тұлғаны еркіндігінен айырды. Бұл жайлар қордалана келе бала бойында қызығушылықты сөндіріп, енжарлыққа бейімделуге себепші болды.

Әр оқушының қызығушылығын білмегендіктен және олардың психологиялық ерекшелігін ескермегендіктен, көп жағдайда оқушылардың ата-аналары мен мұғалімдер арасында түсініспеушілік жайлар жиі кездеседі. Осының бәрі тәрбие жұмысының үстірт жүргізілуіне себепші болып отыр. Оған жол беру тұлғаның дербес ерекшеліктеріне қалай болса солай қараудан, оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеудегі ішкі мүмкіндіктерін ескермеуден, олардың қабілеттерін әлеуметтік жағдаймен байланыстырмау салдарынан туындауда. Тәрбие жұмысының сапасыздығының тағы бір себебі - олардың ғылыми негіздер дәрежесінің төмендігінен болып отыр. Педагогика ғылымы көп ретте жеке тұлғаның дамуын өмірге сәйкессіз тұрғыда қарастырып келеді. Кейде ол өлшемдік ұсыныстар мен нұсқаулар шығарумен ғана айналысты. Ғылыми зерттеу жұмысындағы өмірден алшақтық, адам туралы басқа ғылымдардың, әсіресе, биологияның, медицинаның, психологияның жетістіктерін ескермеудің салдарынан тәрбиеге бір жақты қараушылық мектеп тәжірибесінен орын алуда.

Осындай олқылықтардың орнын толтыру мақсатында Ы. Алтынсарин атындағы Қазақ Білім академиясы “Қазақстан Республикасы азаматының жаңа әлеуметтік-экономикалық мінез- құлқын қалыптастыру тұжырымдамасына” (1995), “Білім саласындағы мемлекеттік саясат тұжырымдамасына” (1996), “Қазақстан Республикасындағы этникалық мәдени білім тұжырымдамасына” (1996), “Қазақстан Республикасында орта білімді дамыту тұжырымдамасының” жобасына (1997), Қазақстан Республикасының “Білім” заңына (1999), “Ресей Федерациясында оқушы жастарды тәрбиелеу тұжырымдамасына” (1991), “Қазақстан Республикасының үздіксіз білім беру жүйесіндегі кешенді тәрбие бағдарламасы” (2000), сияқты мемлекеттік құжаттарға, сондай-ақ, педгог-ғалымдарының ғылыми еңбектеріне, әсіресе Н. Козлованың “Тәрбие теориясына кіріспе” (М., 1990), В. М. Гинецинскийдің “Педагогика теориясының негіздері” (М., 1994), Е. Бондаревская “Воспитание - как возрождение гражданина, человека кулътуры и нравственности” (1993), Гончаровтың “Үлтгық мектептің моделі” (1994), Л. М. Фридман мен Г. А. Пушкинаның “Оқушылар ұжымында олардың жеке басын зерттеу” (М., 1988), Б. С. Гершунскийдің “Философия образования XXI века” (1998), Г. К. Нұрғалиеваның “Түлғаның құңцылық бағытын қалыптастырудың методологиясы, теориясы, пракгикасы” (Алматы, 1994), П. И. Пидкасистыйдың редакциясымен шыққан “Педагогика” (М., 1996), И. П. Подласыйдың “Педагогикасы”, Б. Лихачевтың “Педагогика” курсы лекциясына (1998), А. М. Қасабеков пен Ж. Алтаевтың “Қазақ философиясының тарихына кіріспе” (Алматы, 1995), А. С. Арсеньевтің “Жасөспірімдер философтар көзқарасымен” (М., 1996), Ә. Нысанбаев пен

М. С. Орынбековтің “Абайдың дүниетанымы мен философиясы” (Алматы, 1995) сияқты оқулықтары мен оқу әдістемелік құралдарына сүйеніп, оқушыларды тәрбиелеудің теориясы мен әдістемесін жасады.

Жоғарыда аталған еңбектердің бәрінде қазіргі білім мен тәрбие берудің даму өресіне қойылатын негізгі талаптар төмендегідей үш түрлі бағытта қарастырылған. Олар: 1) Еркін тұлғаны төрбиелеу; 2)

Рухани тұлғаны тәрбиелеу; 3) Ізгі, адамгершілігі мол тұлғаны тәрбиелеу.

Бұл талаптардың бәрі халық педагогикасы үлгілерінен, әсіресе ауыз әдебиеті түрлерінен өзекті орын алып келген. Бүгінгі ұлттың руханиятты тәрбиенің басты құралы ретінде пайдалану қажеттігі туып отырған кезде, халқымыздың өткенінен жан-жақты хабардар болу, ұлттық дүниетанымы, мінез-құлқы қалыптасқан, парасатты, патриот азамат тәрбиелеудің қажеттігі туып отыр.

Осы орайда республикада халықтық дәстүрді жинақтап, зерттеп, саралап игерту, оларды жастар тәрбиесіне кеңінен ендіру, бүгінгі күннің басты талабы.

Үлттық дүниетанымның арқауы болып табылатын халық тағылымының мән-маңызы мен құндылығын белгілі ғалымдар Г. С. Виноградов, В. Ф. Афанасьев, А. Ф. Хинтибидзе, А. Ш. Гашимов, Г. Н. Волков, И. Я. Ханбиков, А. Э. Измаилов және т. б. зерделеген.

Соңғы кездері елімізде жеткіншекгер дүниетанымын қалыптастыруда этнопедагогика материалдарын пайдаланудың мәселелері С. Қалиев, Қ. Жарықбаев, С. Үзақбаева, Ж. Наурызбай, К. Қожахметова, М. Балтабаев, АМухамбаева, Р. Дүйсенбінова, АКөбесов, З. Әбілова, Б. Мұқанова, Ү. Асанова, Қ. Болатбаев, М. Танекеев, Қ. Аймағамбетова, Е. Сағыңцықов, И. Оршыбеков және т. б. қарастырылды. Сонымен қатар, біздің ғылыми зерттеу жұмысымыздың теориялық-әдістемелік негізіне қазақ даласының өткен тарихы мен мәдениетіне арналған М. Әуезов, С. Мұқанов, М. Ғабдуллин, Ә. Марғұлан, АБайтұрсынов, Ж. Аймауытов, МЖұмабаев, М. Ысқақов, М. Орынбеков, Н. Елікбаев, Ә. Бірмағанбетов, АСейдімбеков және т. б. еңбектерінің орасан зор пайдасы тигенін атап өткен жөн.

Жоғары сынып оқушылары дүниетанымын қалыптастыру проблемасы 60-жылдардың басынан бастап қана қолға алынды. Э. И. Моносзонның жетекшілігімен ғалымдар жеткіншектердің табиғат құбылыстары мен заңдылықтары туралы дүниетанымын қалыптастыру мақсатында оларды қоршаған ортаның білімдік те, тәлімдік те мәнін логикалық тұрғыдан қарастырып, дүниетанымның ұғымдық және педгогикалық сипаттамасын айқындап берді.

Н. А. Менчинскаяның басшылығымен бір топ психологтар жеткіншектер дүниетанымын дамытудың психологиялық аспектісін зерделей отырып, дүниетанымды жеке тұлғаның бір құрылымы ретінде қарастырып, олардың дүние туралы ойлары, сезімдері мен еркі, таным процесіндегі белгілі бір көзқарастар жүйесін құрайтындығын дәлелдеді.

Алайда, оқушы дүниетанымын дамытудың қажеттілігі мен оны күнделікті оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың ғылыми тұрғыда негіздеген әдістемелерінің жоқтығы осы мәселенің қайшылықтарын көрсетеді. Оның шешімін табудың педагогикалық шарттарын сұрыптау, зерделеп анықтау жұмысымыздың өзекті мәселесі болып саналады. Аталған мәселенің өзектілігі мен ғылыми-теориялық және әдістемелік жағынан қарастырылмауы біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын: “Жогары сынып окушыларының дуниетанымын халық тагылымы материалдары арқылы дамытудың педагогикалық шарттары” деп атауымызға себеп болды.

Зерттеу мақсаты: халық тағылымы материалдары негізінде жоғары сынып оқушыларының дүниетанымын дамыту үрдісін теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.

Зерттеу объектісі: мектептегі оқу-тәрбие үрдісі.

Зерттеу пәні: жоғары сынып оқушыларының дүниетанымын халық тағылымы материалдары негізінде дамыту шарттары.

Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, оқушылардың дүниетанымын дамытуға қажетті және жеткілікті халық тағылымдары материалдары халықтың рухани мәдениетінің тарихи құндылықтарымен сабақтастылығы принципі негізінде жүйеленіп, мектеп практикасына енгізілсе, онда жеткіншектердің дүниетанымы дамиды, өйткені олардың әлем, адам, табиғат, қоғам, мәдениет туралы көзқарастары негізінде қоршаған ортаға өзіндік қарым-қатынасы қалыптасады.

Зерттеу міндеттері:

оқушылардың дүниетанымын халық тағылымы материалдары арқылы дамытудың теориялық негіздерін айқындау;
оқушы дүниетанымын халық тағылымы материалдары арқылы дамытудың моделін жасау;
оқушы дүниетанымын халық тағылымы материалдары арқылы дамыту жолдарын анықтап, оны қолдану әдістемесін ұсыну және тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру;
оқушы дүниетанымын халық тағылымы материалдары арқылы дамытудың педагогикалық шарттарын жүйелеу.

Жетекші идеясы: жоғары сынып оқушыларының

дүниетанымын халық тағылымы арқылы дамыту тарихи және мәдени құндылықтарға негізделген білім кеңістігін құруға мүмкіндік жасайды

Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық таным теориясы, жеке тұлғаның даму теориясы, іс- әрекет теориясы, тәрбие теориясы, этнопедагогикалық тұғырнама, жүйелілік, кешенділік, ізгіліктілік, сабақтастық ұстанымдары.

Зерттеудің көздері: зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологгардың, педагогтардың еңбектері, ресми материалдар мен құжаттар (Қазақстан Республикасы Конституциясы, “Білім беру туралы” Заңы, “Этномәдени білім беру” тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының “Қазақстан-2030” даму стратегиясы), оқу-әдістемелік құралдар, бағдарламалар мен автордың кәсіптік тәжірибесі.

Зерттеудің әдістері: зерттеліп отырған мәселеге байланысты философиялық, педагогикалық, психологиялық және әдістемелік еңбектерге талдау жасау; мектептегі оқу-тәрбие үрдісін бақылау; оқушыларға сауалнама жүргізу; пікірталас, әңгіме өткізу; әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және педагогикалық тиімділігін тәжірибелік-педагогикалық жұмыс барысында тексеру, алынған деректерді математикалық есептеу әдісі.

Зерттеудің кезеңдері:

Бірінші кезең (1996-1997 ж. ж. ) . Әдіснамалық, ғылыми, психология-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасалынды. Зерттеудің тақырыбы белгіленіп, теориялық негізі анықталды. “Дүниетаным”, “халық тағылымы” туралы ғылыми материалдар сұрыпталды. Эксперимент жұмысының бағдарламасы даярланды.

Екінші кезең (1998-2000 ж. ж. ) . Негізгі теориялық ойларды зерттеу мақсатында эксперимент жұмыстары жүргізілді. Оқушылардың танымдық құндылықтарды халық тағылымы негізінде меңгеру деңгейі, оны күнделікті іс-әрекетінде ұтымды пайдалану жолдары қарастарылды, “Әдеп” пәнін оқытудың әдістемесі жетілдірілді, көмекші құрал даярланды.

Үшінші кезең (2001-2004 ж. ж. ) . Ғылыми жұмыстың нәтижесі қорытылып, ұсыныстар берілді.

Зерттеу базасы: Атырау облыстық білім жетілдіру институты, Атырау қаласындағы облыстық ұлттық гимназия, облыстық Ж. Досмұханбетов атындағы мектеп-лицей, Құрманғазы ауданы, Дәшін ауылындағы орта мектеп және Атырау қаласындағы Қ. Сәтпаев атындағы № 19, Абай атындағы № 15, С. Мұқанов атындағы № 10 орта мектептерде.

Зерттеудің гылыми жаңалығы мен теориялық мәні:

оқушылардың дүниетанымын дамытуға қажетті халық тағылымы материалдарының қызметтік-мазмұндық сипаттамасы оларды іріктеу ұстанымдарына негізделіп жасалды:
халық тағылымы материалдары арқылы жоғары сынып оқушыларының дүниетанымын дамытудың интеллектуалдық, эмоционалдық, құндылық, іс-әрекеттік, тәжірибелік компоненттерден тұратын моделі даярланды;
оқушылар дүниетанымын халық тағылымы материалдары арқылы дамытудың ғылыми-әдістемелік кешені ұсынылды;

халық тағылымы материалдары арқылы оқушылар дүниетанымын дамытудың теориялық, дидактикалық, әдістемелік, практикалық бөлімдерден тұратын педагогикалық шарттары жүйеленді.

Зерттеудің практикалық мәні:

мектепте оқытылатын “Әдеп” арнайы пәнінің авторлық бағдарламасы педагогикалық-тәжірибелік сынақтан өткізіліп, ұсынылды;
жалпы білім беретін мектептің 9-11 - сыныптарға және гимназия, лицейлерге арналган “Үлттық дүниетаным тағылымдары” атты таңдау курсы бағдарламасы құрастырылды, тәжірибеге енгізілді.
мұғалімдерге “Оқушылардың таным деңгейін жетілдіруге арналған жаттығулар мен тапсырмалар” атты әдістемелік құрал даярланды.

Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:

Оқушылардың дүниетанымын дамытудың ғылыми-теориялық негіздері болып табылатын:

дала ойшылдарының, жыршы-жыраулардың дүниетанымдық қағидалары, халықтың діни сенімдері, салт-дәстүр, аспан әлемі, табиғат, тектілік туралы халық тағылымы материалдарының қызметтік-мазмұндық сипаттамасы;
оқушы дүниетанымын халық тағылымы материалдары арқылы дамытудың моделі;
оқушы дүниетанымын халық тағылымы материалдары арқылы дамыту жолдары және оны қолдану әдістемесі;
оқушы дүниетанымын халық тағылымы материалдары арқылы дамытудың педагогикалық шарттары.

Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: теориялық- әдіснамалық қағидалармен, зерттеу пәніне, тәжірибе жүмысына сәйкес әдістерді таңдауымен, тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарымен және жарияланған ғылыми әдістемелік еңбектері негізінде қамтамасыз етілді.

Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және іс-тәжірибеге ендіру.

Зерттеу нәтижесінің негізгі қағидалары ғылыми баяндама түрінде халықаралық және республикалық конференцияларда (Алматы, Атырау - 1999, 2000, 2001, 2003 жж. ), Білім беру жүйесінің Республикалық басшы және ғылыми педагогикалық кадрлар біліктілігін арттыру институты жариялаған “Халықтық тәлім-тәрбие дәстүрлерін оқу-тәрбие процесінде пайдалану” сайысында (1996 ж), Атырау облыстық кадрлар біліктілігін арттыру және қайта даярлау институтының әдістемелік кеңесінде, Атырау облыстық білім басқармасының алқасында және №10, 15, 19 жалпы білім беретін мектептер, ұлттық гимназия, мектеп-лицейдің педагогикалық кеңестерінде, екі оқу құралы, екі әдістемелік көмекші құрал мен әдістемелік басылымдарда, жарияланған мақалаларда баяндалды.

“Жеке тұлғаның рухани адамгершілігін дамыту” сайысын (2000ж), Республикалық “Үлттық құндылықтардың қайнар көзін ашу” слетінде (2001ж), Республикалық “Қанатты әйел” - ұлттық идеялар мен бұйымдардың жәрмеңкесінде (1999ж) зерттеу тақырыбының материалдары талқыланды және оң бағаланды.

Зерттеу мәселесінің теориялық мазмұны білім жетілдіру курстарында мұғалімдерге дәріс оқу барысында, мектептегі төрбие жұмысында әдістемелік құрал ретінде пайдаланылды.

Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.

Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты, мақсаты, нысанасы, пәні, міндеттері, болжамы, әдіснамалық негіздері, зерттеудің кезендері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі, зерттеу базасы, зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі, қорғауға ұсынылатын қағидалар сипатталады.

“Жоғары сынып оқушыларының дүниетанымын халық тағылымы материалдары арқылы дамытудың теориялық негіздері” атты бірінші бөлімде “таным”, “дүниетаным”, “ұлттық дүниетаным” ұғымдарының мәні теориялық тұрғыдан сипатталып, халық қағидалары негізінде жоғары сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастырудың психологиялық, педагогикалық негіздері айқындалды.

“Жоғарғы сынып оқушыларының дүниетанымын халық тағылымы материалдары арқылы дамытудың ғылыми-әдістемелік жолдары” атты екінші бөлімде жоғары сынып оқушыларының ұлттық дүниетанымын пән сабақтары, сыныптан тыс тәрбиелік- танымдық іс-шаралар арқылы дамытудың жолдары мен әдістемелері анықталып, сынақтан өткізіліп, нәтижелері қорытылды. Қорытындыда болжамды дәлелдейтін зерттеудің негізгі нәтижелері мен тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар берілді. Қосымшаларда зерттеу материалдары берілген.

ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН ХАЛЫҚ ТАҒЫЛЫМЫ МАТЕРИАЛДАРЫ АРҚЫЛЫ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.

1. 1 Қазақ ойшыддары мен ағартушыларының еңбектеріндегі халық тағылымының оқушылардың дүниетанымын дамыту мүмкіндікгері

Халық қағидалары, үлттық ұғымдар - өміршең, ол халықпен бірге жанданып, өзгеріп, түлеп отырады. Адамзат өмірінің барлық кезеңдерінде тарихи мұраға, өткенге көзқарас үнемі бірқалыпты, бір ұдай болған емес. Ол қоғам дамуымен бірге өзгеріп отырды, үнемі осылай болып та келді. Қазақи дүниетаным батыс білімдарлары қағазға қаттаған ойларды көпшенділер жұрағаты қазақтардың оқусыз тоқып, оқшау таразылауы; көктегі жұлдыздар шежіресін, аққан су, жанған от, көшкен құм, аңызақ аптап, асқар тау тілін түсінуі, ұлттық сұңғыла сана, сырбаз сезім, саят сұлулығына ұштастыруы арқылы сарапталады. Қазақтың дала заңдары, болжам-түйіндері, философиялық тұжырымдаулары халықтың ұлан-ғайыр ауыз әдебиетінде көрініс тапқан. Қазақ халқы ұрпағының болашағын болжап, алдын-ала қам жасауы, ол туралы әрқилы топшылау тұжырым келтіріп түйіндей түйіп, қалыптастырған дала заңы мен тәртібі қаншама ғасыр өтсе де өміршеңдігін жоймауы, яғни халық кәдесіне жарауында деп түсінген жөн.

Ауыз өдебиеті - халықтық дүниеге көзқарас жиынтығы. Қазақ халқының ертедегі философиялық сй-пікірлері мифтік аңыз, қиял- ғажайып ертегілер мазмұнына арқау болып, уақыт өте халық ауыз өдебиетінің мол мұрасына айналды.

Философиялық ой-түйіндердің даму жолында халық ауыз әдебиетінің небір тамаша үлгілері өмірге келді. Өткен замандарда өмір тіршілігінің көбін табиғат құшағында, күндіз-түні мал соңында өткізген қазақ қауымы айналасын қоршаған жаратылыс дүниесі және оның сан алуан құбылыстарды - аспан мен жер, ай мен күн, күн мен түн, қараңғы мен жарық, адам мен табиғат, жан мен тән, өмір мен өлім, жақсылық пен жамандық, бақ пен сор сияқты сан алуан мәселелер жөнінде алуан түрлі аңыз, қиял-ғажайып ертегілер, өлең-жыр, мақал- мәтел, толғаулар ойлап шығарып, түрліше болжамдар, топшылау жасаған. Халықпен бірге дүниеге келіп, бірге жасап келе жатқан, ауыз әдебиеті де адам дүниетанымының барлық қүпияларына жауап беретіндей деңгейде дамыған. Батырлар жырындағы қайсарлыққа, үлтжандылық пен елжандылыққа, намысшылдыққа, ертегі- аңыздардағы парасат пен ақылдылыққа, тапқырлық пен ұшқыр ойлылыққа, шағын жанрлардағы (мақал-мәтел, жұмбақ, санамақ, жаңылтпаштар, т. б. ) ойлау, сараптау, зеректілік қабілеттеріне үйретудің дидакгикасы нағыз тұнып тұрған философия емес пе?! [190, Б. 197-200] .

Қазақтың сандар туралы ұғымдарының тағылымдық мәні тереңде жатыр. Мысалы, қазақтың “жеті” ұғымынан бүкіл тіршілік заңцылығы тарайды екен. Барлық ұғым жетіден бастау алады, жетіден тарайды. Ғарышта жеті заңдылық, өзара үндестік бар. Егер оның біреуін алып тастасаң, бүкіл жаратылыс бұзылады екен. Халық жаратылыс заңын қастерлеп, киесінен қорыққан, тәубасына келіп отырған. Ел аузындағы рухани қазына - мақал-мәтелде, өлең-жырларда жаратылыс туралы тағылымды ойлар баршылық [14, Б. 61-62; 62, Б. 88] .

Қазақ шешендері дүниенің түпкі табиғаты мен шарықтау шыңын жете зерттеген. Әр құбылыстың бастапқы эволюциялық қозғалысы туралы:

Сөз анасы - құлақ,

Су анасы - бұлақ,

Жол анасы-тұяқ, -деп толғайды да,

Дау мұраты-біту,

Саудагер мұраты - ұту,

Қыз мұраты - кету,

Жол мұраты -жету, - дей келіп, қозғалыстың жетінші биігін ұқтырады.

Қазақ халқы ерлік күреске толы өмір кешкен ХУ-ХУІІІ ғасырлардағы сөз өнерін меңгерген жыраулар толғауларының астарыңца дүниетанымдық ойлар басым болған. Түз тұрғындарының ұлттық дүниетанымы, адамдық бейнелері, ұлтгық бейнелері, ұлттық мінезі жыраулар толғауында сипатталған. Халықтың небір тағылымды ойлары мен пайымдаулары дүниетанымның жоғары деңгейге жетілуімен сипатталады. Қазақ халқының ой толғанысы, зерделік ерекшеліктерін сөз етсек, оны тұспалдап, мақалдап, мақамдап, астарлап сөйлеу, жыр, терме, айтыс өнерлерінде көрініс алуынан деп түсінген жөн. Аталған өнер түрлерінің мазмұнында ақыл-нақыл, өсиет- өнеге, ғибрат жинақталып, мазмұны арқылы өсер ұрпақты неден аулақ, неге ынтық болуға баулып өсіруді мақсат етті. Ал ақыл-ойға, терең тәлімге құрылған поэзиялық сөз түйіндерінен ұлттық ойлау ерекшелігін, мәдени мұраның өзіндік сипатын айқын танып білуге болады. Үлттық тәрбиенің барлық түрлері, әдіс-тәсілдері ауыз әдебиетінің жанрларыңда жан-жақты көрініс тапқан. [184, Б. 180-188. ]

ХУ-ХУІІ ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулардың дүниетанымы мен философиялық бағыттары жайлы әрі ғалым, әрі ақын Ә. Тәжібаев: “Асан қайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Бұқарлар айтқан толғаулардың бізге жеткен мұраларына талдау жасасақ, тыңдаушысын теңіздей шайқайтын терең ойлардың толқынына жүзгендей сезінеміз. Кейде жақыннан, кейде ишаратпен алысқа

меңзеулер әлде қайда, біз біле бермейтін арнаулы сөздерден жаралады да, өмір, тарих, қоғам, адам жөнінде ғажайып топшылаулар, толғау-түюлер айтады”, - деп, баға беруінен терең ойдың астарын аңғарамыз. [1, Б. 1-3] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.