Үй жануарларының атауларының тарихы

Кіріспе.
Егер есім — мәдениеттің жемісі деген тезисті ұстанатын болсақ, этномәдени, этнографиялық факторлар Оңтүстік Қазақстан топонимдері сөздігінің этномаркерлі бөлігінің пайда болуына себепші болды. Міне, сондықтан да топонимдер ұлттық мәдениеттің компоненті мен репрезентанты болып табылады.
Бәрімізге мәлім, этномаркерлер деп, біз өзінің құрамында өзіндік маркер-этнографизмі бар, мәдени этнографиялық ақпаратқа ие топонимдерді айтамыз. Түркі топонимдерінің, оның ішінде қазақ топонимдерінің көпшілігі құрылымы жағынан екі құрамды, ал олардың бір сыңары этнографизм болып келеді. Маркер-этнографизм анықтаушы да, анықталушы болып та жұмсала беруі мүмкін, дегенмен біздің байқаумызша этнографизмдер көбіне атрибутты синтагманың анықтаушы компоненті болып жұмсалады. Екі құрамды топонимдердің анықталушы саңарлары әдетте географиялық терминдер болып келеді.
Этномаркерлі топонимдік лексиканы Оңтүстік Қазақстанның геграфиялық жалпы атауларының терминологиясы деңгейінде, сонда-ақ Оңтүстік Қазақстанның географиялық жалқы атауларының деңгейінде талдауға болады.
Кез-келген аймақтың этномәдени (этнографиялық) топонимдер лексикасының сол өлкеге тән мәдени-этнографиялық әлеуметтік-экономикалық және басқа да ерекшеліктерді көрсетіп тұратын әр түрлі деректері болады. Бұл ерекшеліктерді қарастыру негізінде этномаркерлі талдау, біздің ойымызша, қазақ халқының материалдық және рухани мәдениетінің сала-салаға жіктелісіне сәйкес келетін белгілі бір лексика-семантикалық топтар бойынша жүргізуге тиіс. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан этномаркерлі топонимдік лексикасының құрамы осы өлкедегі қазақтардың материалдық және рухани мәдениетін мынадай тақырыптық топтарға бөліп қарауға мүмкіндік береді: мал шаруашылығы, егіншілік,

Әдебиеттер.

1.Этнолигивистикалық талдау.-Алматы,1991.
2.Тілеубердиев.Б. Оңтүстік Қазақстан Этнолигивистикалық лексикасы.-Алматы,1999.
3.Жүнісов.Д. Өзен –көл атаулары.-Алматы,1991.
4.Жер-судың аты тарихтың хаты.-Алматы,1994.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

І.Кіріспе.
ІІ.Негізгі бөлім.
1.Үй жануарларының атауларының тарихы.
2.Жайылым атауларымен байланысты этнолигивистикалық сипаты.
3.Малдың қоражайына байланысты этнолигивистикалық топонимдер.
ІІІ.Қорытынды
Әдебиеттер

Кіріспе.
Егер есім — мәдениеттің жемісі деген тезисті ұстанатын болсақ,
этномәдени, этнографиялық факторлар Оңтүстік Қазақстан топонимдері
сөздігінің этномаркерлі бөлігінің пайда болуына себепші болды. Міне,
сондықтан да топонимдер ұлттық мәдениеттің компоненті мен репрезентанты
болып табылады.
Бәрімізге мәлім, этномаркерлер деп, біз өзінің құрамында өзіндік маркер-
этнографизмі бар, мәдени этнографиялық ақпаратқа ие топонимдерді айтамыз.
Түркі топонимдерінің, оның ішінде қазақ топонимдерінің көпшілігі құрылымы
жағынан екі құрамды, ал олардың бір сыңары этнографизм болып келеді. Маркер-
этнографизм анықтаушы да, анықталушы болып та жұмсала беруі мүмкін,
дегенмен біздің байқаумызша этнографизмдер көбіне атрибутты синтагманың
анықтаушы компоненті болып жұмсалады. Екі құрамды топонимдердің анықталушы
саңарлары әдетте географиялық терминдер болып келеді.
Этномаркерлі топонимдік лексиканы Оңтүстік Қазақстанның геграфиялық
жалпы атауларының терминологиясы деңгейінде, сонда-ақ Оңтүстік Қазақстанның
географиялық жалқы атауларының деңгейінде талдауға болады.
Кез-келген аймақтың этномәдени (этнографиялық) топонимдер лексикасының
сол өлкеге тән мәдени-этнографиялық әлеуметтік-экономикалық және басқа да
ерекшеліктерді көрсетіп тұратын әр түрлі деректері болады. Бұл
ерекшеліктерді қарастыру негізінде этномаркерлі талдау, біздің ойымызша,
қазақ халқының материалдық және рухани мәдениетінің сала-салаға жіктелісіне
сәйкес келетін белгілі бір лексика-семантикалық топтар бойынша жүргізуге
тиіс. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан этномаркерлі топонимдік лексикасының
құрамы осы өлкедегі қазақтардың материалдық және рухани мәдениетін мынадай
тақырыптық топтарға бөліп қарауға мүмкіндік береді: мал шаруашылығы,
егіншілік, суландыру (ирригация), қала салу; халықтық ойын-сауықтар,
мейрамдар, дін (ғибадит) және т.б. Мұндай тақырыптық топтарға
этнолингвистикалық талдау жасауды, тағы да қайталап айтатын болсақ, жалпы
атаулар деңгейінде де, сондай-ақ топонимдік, яғни географиялық жалқы
атаулар деңгейінде де жүргізуге болады.

1.Үй жануарларының атауларының тарихы.
Төрт түлікке тікелей қатысты топонимдер соншалықты көп ұшыраспайды.
Оңтүстік Қазақстан топонимдерінің құрамында үй жануарларының мына тәрізді
атаулары кездеседі: жылқы, қой, ешкі, түйе, тай, теке, бота, айғыр т.б. Бұл
тәрізді географиялық атауларға мұқият жасалған лексика-семантикалық және
этимологиялық талдау топонимдерде фауналық лексиканың жеке қолданы-
сындағыдан өзгеше мәнде жұмсалатынын байқатады. Мысалы, Мыңжылқы атауы
таулы өлкеге тән жайлаудың ерекше кеңдігін, жүздеген, мыңдаған жылқыға
жайылым болатынын байқатады. Қойтас, Түйетас тәрізді географиялық жалқы
атаулар ұқсату белгісі бойынша қойылған. Мәселен, Қойтас жұмырлау келген,
шоғыр-шоғыр болып бытырап жатқан гранит тастар; алыстан қарағанда жайылып
жатқан қойларға ұқсайды. Э.М. Мурзаев Ғ.К.Қоңқашбаевқа сілтеме жасай
отырып, терминнің жергілікті атауы болып жұмсалатынын көрсетеді: Қара
Қойтас, Қызыл Қойтас; бұлар көбіне орталық, шығыс және ішінара оңтүстік-
шығыс аудандарында кездеседі. Оңтүстік Қазақстан облысы Төлеби ауданының
Майбұлақ аулына таяу жердегі Түйетас шатқалы кескіні түйеге ұқсайтын
жартастың атымен аталып кеткен. Үй жануарлары атауынан жасалған кейбір
топонимдер қосымша ақпараттық мәнге ие болады. Мысалы, Ешкіөлмес деген
жердің атауын Е.Қойшыбаев былай деп түсіндіреді: бұл топоним оты мол
жайылым дегенді, құаншылық жылы тіпті ешкі де өлмес дегенді аңғартады.
Оңтүстік Қазақстанның топонимдері құрамында кездесетін айғыр, біздің
байқауымызша, өсімдік атауына байланысты қойылған. Сонымен қатар
Э.М.Мурзаев түркі оронимдерінде қисынсыз тәрізді көрінетін Қараайғыр,
Бозайғыр, Ақбайтал типтес шоқы, асулардың аттары бар. Айғыр сөзінің
мағыналарының ішінен бірде-бір топонимикалық семантиканың табылмағанын
көрсете келіп, Э.М. Мурзаев Г.К.Қоңқашбаевтың Айғыр — күрделі географиялық
атаулардың құрамында үлкен деген мағынаны аңғартады деген пікірі өзінің
қисындылығымен, қарапайымдылығымен иландырады — дейді.
Оңтүстік Қазақстан топонимдерінің қүрамында сондай-ақ Байтал, Ақбайтал,
Алабайтал т.б. сөздер кездеседі. Барлық жағдайда байтал, екі жасар
құлындамаған ұрғашы жылқы деген мағынаға сәйкес келе ме, әлде бұл атаудың
тасасында басқаша бір топонимикалық ақпарат бар ма? Э.М.Мурзаев байтал
дегендегі тал ағаштың түрін білдіруі мүмкін дейді. Ал, біздің бақауымызша,
байтал сөзін бай және тал деген сыңарларға бөлшектеуге болады. Тал
сыңарының тала, дала тәрізді фонетикалық нұсқалары Кавказ тауының Тынық
мұхитқа дейінгі аралықта жатқан түркі, моңғол, түңғыс-манжүр тілдеріне тән.
Э.М.Мурзаевтың көрсетуінше көне түркітілінде "дала", әзер. тала "алқап",
"жазық", "квартал", таулы мекеннің бір бөлігі, балқар тала "алқап",
"жазық", "ашық жер", өзб. дала "егістік жер", "қала сыртындағы үй",
"саяжай": қазақ, қарақалпақ дала "дала", "ашық жазық жер", халха моңғол
шатал "дала", "ашық жер"; бур.тала "дала", "егістік жер", "жазық, ашық
орын", манж. тала жазық, - "егістік жер", "дала" т.б. Байтал сөзіндегі бай
сыңарын ұшан-теңіз, кең, мол, көп деген мағынада түсіндіруге болады.
Сонымен қатар бай сөзінің киелі мағынасы болуы мүмкін. Л.П.Потаповтың
көрсетуінше, Алтай-Саян түркі тілдеріндегі бай сөзінің киелі мағынасы бар.
Бай сөзі қасиетті деген мағынада Таулы Алтай және Тува топонимдерінде
кездеседі.
Ал, Ақбайтал, Алабайтал біздің байқауымызша, халықтық этимология
негізінде қайта жаңғырудың нәтижесі болып табылады.
Жануарлар атауларымен келетін топонимдерді талдауда мұқият болу
қажеттігі байқалады, өйткені үй жануарларының атаулары көп жағдайда ру, ру
ішіндегі атаулардың аттарымен сәйкес келіп отырады. Мәселен, аққошқар
қыпшақ ішіндегі ру атауы болып табылады. Айғыр, Ақбура, Алатай, Алақошқар,
Байбура, Байқозы, Байқошқар, Бура, Жабағы, Қарабура, Қараторғай, Қаратеке,
Қозы және т.б. Бірқатар етістікті топонимдер немесе сөйлем ыңғайындағы
топонимдер белгілі бір жануарға байланысты тікелей сол жерде болған оқиғаны
көрсетеді: Айғырұшқан - айғыр құлаған жартас. Ешкіқырылған - ешкілердің
өлген жері, Итөлген - иттің өлген жері т.б.

2.Жайылым атауларымен байланысты этнолигивистикалық сипаты.
Жайылым атауларымен байланысты топонимдерді де мал шаруашылығының
этномәдени лексикасына жатқызуға болады, өйткені олардың пайда болуы мен
қызмет етуі қазақтардың материалдық мәдениетінің негізгі және маңызды осы
саласымен тікелей байланысты. Республиканың барлық территориясындағы және
одан тыс жерлердегі тәрізді Оңтүстік Қазақстан территориясында
топонимдердің біраз бөлігі жайлау термині арқылы жасалған. Мұндай
топонимдердің көптеген түркі тілінде параллельдері бар. Халықтық
географиялық терминдер сөздігінде Э.М.Мурзаев мынандай деректер келтіреді:
азерб. яйла, одла - бөктер, беткей, малшылар көшіп жүретін тау беткейі;
яйлаг, эйлаг жайлау, жазық жайылым өзб. езлок жазық жайылым; қырғ. жайлоо
диал. аймақ; қазақ жайлау, алт. Іалу; тува және хакас чайлак жазық жайылым;
түркі тілдерінен тәжік тіліне ауысқан джайлов жайылым. Бұл жерде, ез, яй,
уаз түбірлері жаз дегенді білдіреді. Көрсетілген тізбектен байқалатындай,
бұл терминнің қолданылу аймағы әсіресе көшпелі мал аруашылығына иек артқан
түркі этностарының тілдері мен топонимдерін қамтиды.
Қазақ халқының географиялық терминологиясының белгілі зерттеушісі
Г.К.Қоңқашбаев жайлау атауын малдың жаз кезінде жайылатын оты мен суы мол
тау немесе дала жайылымы деп көрсетеді. Сондай-ақ ол Қазақстан мен Орта
Азияның таулы аймақтарында жайлау термині биік тау жайылымы дегенді
білдіретінін айтады, Қырым мен Кавказда да (айла, айлаг) бұл термин осындай
мағынада қолданылады. Н.Уәлиев жайлаудың мерзімдік түрлері мен орналасу
жағдайына қарайғы түрлерінің бірқатар атауларын көрсетеді: қан жайлау, сар
жайлау, ой жайлау, етек жайлау, бөктер жайлау, төр жайлау, кер жайлау.
Қазақ тілінде бұлайша жайлаудың ара жігін ажыратып, әрқайсысын бөлек-
бөлек атау әрине, тегінен-тегін емес, өйткені жайылымдық мал шаруашылығы
қазақтардың ата кәсібі, шаруашылығының негізгі түрі болып табылады.
Қазақтардың көшпелі мал шаруашылығында, сондай-ақ қысқы жайылым-қыстау,
көктемгі жайылым-көктеу, күзгі жайылым-күздеу қолданылғаны мәлім. Қысқы
жайылым ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.