ЖҰӨ дефляторы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

2-тақырып

МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕР

Мақсаты: макроэкономикалық талдаудағы негізгі көрсеткіштерді жан-жақты талдау, ұлттық-есеп шоттар жүйесінің мән мағынасын түсіну, ұлттық экономика деңгейіндегі негізгі секторларды қарастыру және негізгі субъектілердің әркеттеріне баға беру, ұлттық экономика шеңберіндегі табыстар мен шығындардың шеңберлі айналымын және оның үлгілерін қарастыру. Осы мақсатқа жету үшін мынадай сұрақтарды талқылау қажет.

Дәріс жоспары:

1. Ұлттық есепшоттар жүйесі және оның пайда болуы.

2. Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер және олардың түрлері.

3. Жалпы ұлттық өнімді есептеу әдістері. Баға индекстері.

Тақырыптың мазмұны.

Ұлттық экономиканың көрсеткіштерін статистикалық тұрғыдан есепке алмай, макроэкономикалық үрдістерді тиімді жүргізу және реттеу мүмкін емес. Макроэкономиканың пәні мен әдісінің ерекшелігін микроталдауда қолданылмайтын түсініктер мен категорияларды қолдануды талап етеді.

Ұлттық экономиканы макродеңгейде сипаттау үшін қолданылатын негізгі стандарт - ол ұлттық есепшоттар жүйесі (ҰЕЖ) - ұлттық өнім мен ұлттық табысты өндіру, бөлу және соңғы пайдалану үрдістерін сипаттайтын бухгалтерлік есепшот нысанындағы кестелер кешені. ҰЕЖ-нің негізгі мақсаты үдерістерін кешенді әрі жан-жақты талдау үшін, экономикалық саясатты жүргізу мен үлгілерді құру және болжау үшін, қажетті мәліметтермен қамтамасыз ету. Қазіргі ҰЕЖ экономикалық үрдістер мен экономикалық үрдістер мен экономикалық операцияларды бейнелейтін көрсеткіштер жиынтығын құрайды.

ҰЕЖ терминін алғаш рет макроэкономикалық ғылымға голланд экономисі Ван Клифф енгізген болатын және ол халық шаруашылығының шеңберлі айналымы үлгісіне негізделеді. ҰЕЖ шет мемлекеттерде қолданыс тапқан және осы уақытқа дейін тек батыстық статистикада қолданылып келді. ҰЕЖ-ны құрудың алғашқы талпыныстары мен тәжірибелері Ұлыбританияда 1946 жылы, АҚШ-та 1947 жылы, Францияда 1949 жылы қолданылды. Ал қазіргі заманғы ҰЕЖ-нің соңғы үлгісін ағылшын экономисі, Нобель сыйлығының иегері Ричард Стоун жасады және осы жаңа стандарт 1993 жылы Біріккен Ұлттар ұйымында мақұлданып, жүзден астам мемлекеттерде қолданылып келеді.

Негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер ұлттық есепшоттар жүйесі арқылы көрсетіледі.

Ұлттық есепшоттар жүйесі жиынтық өнімнің (өндіріс көлемінің) үш негізгі көрсеткішін:

1. Жалпы ұлттықөнімді (ЖҰӨ) ;

2. Жалпы ішкі өнімді (ЖІӨ) ;

3. Таза ұлттық өнімді (ТҰӨ)

және де жиынтық табыстың үш негізгі көрсеткішін:

1. Ұлттық табысты (ҰТ) ;

2. Жеке табысты (ЖТ) ;

3. Қолда бар табысты (ҚБТ) қамтиды.

ЖҰӨ - бұл кез келген азаматтардың өз елі ішінде және басқа елдерде өзінің ұлттық капиталы көмегімен бір жылда өндірген және сатқан тауарлары мен қызметтерінің нарықтық құндарының жиынтығы.

ЖІӨ - бұл сол елде тұратын өндірушілер капиталының ұлттық сипатына қарамастан бір жылда өндірген және сатқан тауарлары мен қызметтерінің нарықтық құндарының жиынтығы. Мысалы, жапондық «Тайота» фирмасы өз өнімін Қазақстан нарығында сатса, онда сатылған өнімнің құны жапон елінің ЖҰӨ-нің құрамына кіреді де, олардың ЖІӨ құнына кірмейді. Бірақ Қазақстанның ЖІӨ-не кіреді, ал ЖҰӨ құрамына кірмейді. Сол сияқты Жапонияда жұмыс істейтін қазақ азаматының табысы Қазақстанның ЖҰӨ көрсеткіші құрамына кіреді де, ЖІӨ құрамына кірмейді, ал Жапонияның ЖІӨ-не кіреді де, ЖҰӨ-не кірмейді.

ТҰӨ - тозған құрал-жабдықтардың орнын толтырғаннан кейін тұтынуға қалған түпкі өнімдер мен қызметтердің жиынтығы. Ол ЖҰӨ-нен амортизацияны (А) шегеру арқылы анықталады:

ТҰӨ = ЖҰӨ - А

ТҰӨ - ЖҰӨ-нің халық тұтынуына кететін бөлігін көрсетеді. ТҰӨ-нің құрамында тұтыну саласына түспейтін әртүрлі салықтар бар. Оларға жанама салықтың түрлері: акциздер, кедендік салықтар, қосылған құнға салынатын салық жатады. Осыларды ТҰӨ-нен шегерсек ұлттық табысты табамыз:

ҰТ = ТҰӨ - жанама салықтар

ҰТ - елдің барлық тұрғындарының жиынтық табыстары, ұлттық сипаттағы өндіріс факторларының (еңбек, капитал, жер және кәсіпкерлік қабілет) барлық иелерінің тапқан табыстары: жалақы, пайыз, рента және пайда. Бірақ осындай табыстардың барлығы түгел тұтыну мен жинақтауға жұмсалмайды. Сондықтан келесі макроэкономикалық көрсеткіш - жеке табысты табу үшін ҰТ-тан азаматтардың әлеуметтік сақтандыруға жарналарын, корпорациялардың бөлінбеген пайдасын, корпорациялық табыс салықтарын шегеріп, трансферттік төлемдерді қосамыз.

ЖТ = ҰТ - әлеуметтік сақтандыру жарналары - бөлінбеген пайда - корпорациялық табыс салығы + трансферттік төлемдер

Жеке табыстан азаматтардың жеке салықтарын: табыс салығын, мұра және мүлік салығын шегерсек қолда бар табыс қалады. Ол тұтыну мен жинақтауға жұмсалады.

ҚБТ = жеке табыс - мұраға салық - мүлік салығы - табыс салығы

Ұлттық есепшоттар жүйесінің көрсеткіштері жиынтық өнім мен жиынтық табысты тек сандық тұрғыдан ғана бағалайды, олар халықтың өмір сүру сапасын және әл-ауқаттылық деңгейін сипаттай алмайды, сонымен қатар, бұл көрсеткіштер ғылыми-техникалық прогрестің және экономикалық өсудің жағымды және жағымсыз салдарларын да есепке алмайды. Ал тұрғындардың өмір сүру сапасын және әл-ауқаттылық деңгейін ұлттық байлық, таза экономикалық әл-ауқат және жан басына шаққандағы ЖІӨ сияқты көрсеткіштер анықтайды.

ЖҰӨ-ді есептеу үшін бағаның өзгеруін ғана емес, сонымен қатар, қайта есептеуді де ескеру қажет. Қайта есептеу мәселесі қалай орын алады? Көптеген өнімдер базарға түспес бұрын өндіріс сатыларынан өтеді. Сондықтан көптеген өнімдердің құрамдас бөлшектері бірнеше рет сатып алынады. Қайта есептеуді болдырмас үшін ЖҰӨ-ді есептегенде тек соңғы өнімнің нарықтық бағасы ғана алынады.

Соңғы өнім - бұл соңғы пайдалану үшін сатып алынатын өнім.

Аралық өнім - өңдеуге және қайта қымбатқа сатуға арналған өнімдер. Мысалы, машинаның дөңгелегі.

Тәжірибеде қайта есептеуді болдырмас үшін тек қосылған құнды есептейді.

Қосылған құн - бұл шикізат пен материалдарға кеткен шығындарды шегергендегі өнімнің нарықтық құны. Кез келген тауардың құны шикізат бағасынан, басқару шығынан, жұмысшы жалақысынан тұрады. Сондықтан біз өнім құнынан барлық шикізат пен материалдарға кеткен шығындарды шегерсек, онда қалған бөлігі қосылған құнды құрайды.

ЖҰӨ-нің құрамына мыналар кірмейді:

- мемлекеттік трасферттік төлемдер, зейнетақылар, шәкіртақылар, жәрдемақылар, сақтандыру төлемдері;

- қор нарықтарындағы бағалы қағаздарды сату;

- ұсталған тауарларды сату (second-hand) .

ЖҰӨ-ді есептеу үшін мынадай үш әдіс қолданылады:

1. шығындар бойынша (соңғы пайдалану әдісі) ;

2. табыстар бойыншы (бөлу әдісі) ;

3. қосылған құн бойынша (өндірістік әдіс) .

Шығындар бойынша ЖҰӨ-ді есептегенде барлық экономикалық агенттердің шығындары қосылады.

ЖҰӨ = С+I+G+Xn

мұндағы, С - үй шаруашылықтарының тұтыну тауарларына жұмсайтын шығындары (тамақ, киім-кешек, тұрғын үй төлемдері, демалыс шығындары, ұзақ пайдаланылатын тауарларды сатып алуға кететін шығындар және т. б. ) . Мұнда үй салуға немесе сатып алуға жұмсалатын шығындар есептелмейді. Олар инвестициялық шығындарға кіреді.

І - фирмалардың инвестициялық шығындары (машиналар, станоктар, шикізат, құрылысқа кететін шығындар және т. б. ) . Инвестицияны жалпы және таза деп бөледі. Егер жалпы инвестициядан өндіріс үдерісінде ескірген машиналар мен станоктарды жаңартуға жұмсалған шығындар бөлігін (амортизация) шегерсек, онда таза инвестицияны табамыз.

Таза инвестиция = Жалпы инвестиция - Амортизация

G - мемлекеттік шығындар, яғни тауарлар мен қызметтерді мемлекеттің сатып алуы (мектеп, аурухана, жол құрылысы, мемлекеттік аппарат пен әскерді ұстауға кететін шығындар, т. б. ) . Мұнда трансферттік төлемдер кірмейді.

Xn - бұл таза экспорт деп аталады, яғни сыртқы сауда байланысының сальдосы, немесе экспорт пен импорт арасындағы айырмашылық. Егер экспорт импорттан жоғары болса, онда таза экспорт оң болады, керісінше болса, онда экспорт теріс мәнді болады.

Табыстар бойынша ЖҰӨ-ді есептегенде барлық экономикалық агенттердің табыстары қосылады.

ЖҰӨ = W (C+S) +R+r+T+A

мұндағы, W - бұл тұтынуға (С) және жинақтауға (S) кететін халықтың жалақы түріндегі табыстары.

R - рента және арендалық төлемақылар түріндегі табыстар.

r - жинақтаудан түсетін пайыз.

T - кәсіпкерлік қызметке салынатын салық, олар фирмалардан алынып мемлекетке түседі.

A - амортизация, фирма табысынан алынып пайдаланылған өндіріс құрал-жабдықтарын алуға жұмсалады да, қайтадан қайтарылады.

Ұлттық есепшоттар жүйесіндегі барлық негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер экономикалық әрекеттердің бір жыл ішіндегі және сол жылдың бағаларымен (ағымдық бағалармен) есепке алынған нәтижелерін сипаттайды, сондықтан бұл көрсеткіштер атаулы мәнге ие болады.

ЖҰӨ көрсеткішіне баға үлкен әсер етеді. Сондықтан ЖҰӨ-ді номиналды (атаулы) және нақты деп бөлеміз.

Атаулы ЖҰӨ - бұл осы жылғы ағымдағы бағалармен есептелген ЖҰӨ көлемі.

Нақты ЖҰӨ - бұл бағалардың өзгерісін есепке алатын және базистік бағалармен есептелетін ЖҰӨ көлемі.

Атаулы ЖҰӨ-ді нақты ЖҰӨ-ге келтіру үшін екі индекс қолданылады:

1. Тұтынушылық бағалар индексі (ТБИ) ;

2. ЖҰӨ дефляторы.

ЖҰӨ-ді есептеудің кейбір қиыншылықтары бар. Мысалы, егер жеке адам көлік сатып алса, онда С болады, ал фирма сатып алса І болады. ТБИ-ды анықтау үшін «тұтыну қоржыны» пайдаланылады.

ТБИ=ағымдағы жылғы «тұтыну қоржынының» бағасы / базалық жылғы «тұтыну қоржынының» бағасы

ТБИ мен ЖҰӨ дефляторының арасындағы айырмашылық:

1) ТБИ - нақты тұтыну тауарларының құнын анықтайды. Яғни, «тұтыну қоржынының» құрылымы өзгермейді (мысалы: қант, шәй, нан және т. б. ) . Ал ЖҰӨ құрамына кіретін өнімдер көлемі алуан түрлі әрі көлемі де өзгеріп отырады. Мысалы, бидайды көп өндірсек, онда ЖҰӨ құрамында оның үлесі жоғары болады. ЖҰӨ дефляторы экономикада өндірілетін барлық тауарлар мен қызметтер бағаларының өзгерісін есепке алады (мысалы, құрылыс объектілеріне баға өзгерісін, шикізат бағаларын және т. б. ) .

2) ТБИ құрамына импорттың бағасы кіреді, ал дефлятор тек сол елде ғана өндірілген тауарлар бағасына байланысты анықталады.

Баға индекстерінің осы түрлері Ласпейрес, Пааше және Фишер индекстеріне негізделеді.

Ласпейрес индексі тауарлар мен қызметтер құрылымы өзгермейді және базлық жылғы тауарлар мен қызметтер көлемін негізгі деп аталады.

IL=(ƩPtQ0/ƩP0Q0) ×100%

мұндағы, Q0 - базалық (тұрақты) жылдың өндірілген тауарлар көлемі;

P0 - базалық (тұрақты) жылдың тауарлар бағасы;

Pt - ағымдағы жылдың тауарлар бағасы.

Пааше индексі ағымдағы жылдың тауарлар мен қызметтер бағасына негізделеді.

IP=(ƩPtQt/ƩP0Qt) ×100%

мұндағы, Qt - ағымдағы жылдың тауарлар мен қызметтер көлемі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.