Шөлейт зонаның климаты даламен салыстырғанда құрғақ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті

Курстық жұмыс

Тақырыбы: " Бетпақдала шөлінде мекен ететін сүтқоректілердің экологиясы және шаруашылық маңызы"

Орындаған:Аликеева А.Е.
БЭК 3 курс,1топ
Тексерген: доцент
Жақсыбаев М.

Алматы 2012 жыл

Жоспары:

І. Кіріспе
Бетпақдала шөлінің морфологиялық - географиялық жер бедері
ІІ. Негізгі бөлім
А)
Б)
ІІІ. Қорытынды

Кіріспе

Бетпақдала - Шу өзенінің терістігінен басталып, Балқаш көлі мен Сарысу өзені аралығындағы Жамбыл мен Қарағанды облыстарының көп жерлерін алып жатқан шөл дала. Шөл даланың сүйкімсіз де сұрықсыз қалпына қарай, бұл атау парсы тілінің бад-бахт немесе байдбах сөзі арқылы жасалған дейді, кейбір зрттеушілер. Әрине, бұл көзқарасты теріске шығару қолайсыз. Өйткені көрсетілген сөз біздің түсінігіміздегі бақытсыз, жаман, жексұрын, жиренішті іспеттес мағына береді. Шын мәнісінде де жер жаратылысы осы сипатқа сәйкес. Бұған қосымша мына бір жайтты да естен шығармаған жөн. Қазіргі Бетпақдала өте көне заманда су жайылған жер болуы ықтимал. Уақыт өткен сайын су тартылып, оның орнында батпақты дала пайда болып, міне, сол кезде оған Бетпақдала атауы берілуі де ғажап емес. Бетпақдала -- Қазақстанның орталық бөлігіндегі кең байтақ аймақты алып жатқан шөлді өңір. Қарағанды, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстары аумағында орналасқан. Батысында Сарысу өзенінің төменгі ағысымен, шығысында Балқаш көлімен, оңтүстігінде Шу өзені аңғарымен, солтүстігінде Сарыарқамен шектеседі. Батыстан шығысқа қарай 500 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 300 км аумаққа созылған. Ауданы 75 мың км2 шамасында. Бетпақдала үстіртті шөлінің орташа абсолюттік биіктігі 300 -- 350 м. Абсолюттік биіктігі 200 -- 300 метрдей болатын көлемді оңтүстік-батыс бөлігі жазық, ал абсолюттік биіктігі 400 -- 700 метрдей солтүстік-шығыс бөлігі қыратты. Палеозой эрасының тау жыныстары (гранит, порфирит, әктас) тереңде жатыр, бетін мезозой мен палеоген кезеңінің шөгінді жыныстары (құмтас, саз, малтатас, құм) жапқан. Ең биік жері -- Жамбыл тауы (974 м). Бұл бөлік Сарыарқаның каледондық құрылымының жалғасы. Сай-жыралармен тілімденген Бетпақдала жазығында сор, тақыр және жазда құрғап қалатын тұзды көлдер кездеседі. Көктемде жауын суымен толығып, жазда құрғақ арнаға айналатын Қарқаралы, Қарасу, Талдыеспе сияқты кішігірім өзендер бар. Климаты тым континенттік. Жазы ыстық, құрғақ, қысы суық. Қаңтарда ауаның орташа температурасы - 12 -- 140С, шілдеде 24 -- 260С. Жауын-шашынның жылдық мөлш. 100 -- 150 мм. Қардың қалыңдығы 10 -- 15 см-ден аспайды. Тұрақты су көздері болмағанымен, жер асты (артезиан) суының қоры мол. Жайылымдар тереңдігі 10 -- 30 м артезиан құдықтарымен суландырылады. Бетпақдаланың топырағы қоңыр, сұрғылт қоңыр. Солтүстігінде жусан басым, шығысындағы шоқылы таулардың тастақты шөлдерінде баялыш, эфедра, тасбұйырғын, орталығы мен батысындағы саздақты жерлерде жусан мен баялыш, оңтстігіндегі Шу өзені маңындағы құмды төбелер мен қырқаларда сексеуіл, теріскен, еркекшөп, құрғақ арналарын бойлай жыңғыл, тораңғы өседі. Солтүстік-шығысындағы таулы қыраттарда арқар, елік, қасқыр, түлкі; жазықта ақбөкен, алақоржын, саршұнақ, аламан, жылан, кесіртке, дуадақ, құр мекендейді. Бетпақдала -- көктемгі және күзгі мал жайылымы. Сарыарқаның оңтүстігі мен Бетпақдала фаунасын сақтау мақсатында қорықшалар (Андасай, т.б.) ұйымдастырылған. Қазақстан аумағындағы жерінің теңіз деңгейінен биікт. 200 -- 300 м, Созақ ауд. жерінде. Үстінен грунт жолдары өтеді. Аумақта Тамғалы- нұра, Төленді қоныстары, қашарлар, Шеңгелді, Жылөт- кел, Тамғалы, Мүсәпір, т.б. кұдықтар, бұлақтар көптеп кездеседі. Бетпақдаланың оңт. шекарасы Ащыкөл ойысы, Тоғыз- кентау жоны, Шу өзенінің төменгі ағысы, Сүмбешетарал қонысы арқылы өтеді. Бетпақдалада елді мекендерден Қыземшек кенті бар. [1] Бетпақдала үстірті - Ұлытау ауданының оңтүстік бөлігін алып жатыр, ол Шу мен Сарысу өзендері аралығында орналасқан. Оның шығыс бөлігі ұсақ шоқылардан, аласа таулардан тұрады. Ұлытау ауданы жерінің құрамына Бетпақдаланың батыс бөлігі кіреді. Екеуінің арасын бөліп тұрған жазық Қоғашық деп аталады. Қоғашықтан батысқа қарай кебір сазды, құмақты және тастақты алқаптардан тұратын жазық дала басталады. Әр жерде сорла мен табақтай дөңгеленген ойпаңдар басталады. Жай көзбен қарағанда әрең білінетін жал-жал қырлардың мұхит деңгейінен ең жоғары тұрған жоталарының биіктігі 200-250 метрдей болып келеді. Сарысу өзенін бойлай оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай созылған құм сілемдерінің салыстырмалы биіктігі 15-20 метрге жуық. Олар бұйрат-бұйрат төбелерден,жал-жал қырқалардан тұрады. Құм ішіндегі ойпаңдарға жер асты суы жақын болғандықтан шөптесін өсімдіктер қаулап өседі де, құм көшкініне тосқауыл болады. Ұлытау ауданының оңтүстік-батысы Тұран ойпаты аумағына кіреді. Бұл өңір сусымалы құмдармен ерекшеленеді. Арал маңы Қарақұмы шығыс бағытта Арысқұм алқабымен қосылады. Құм шоқылар мен жалдардын дізбегінің ұзындығы 100-200 шақырымға дейін созылады. Үлкенқұм мен Жіңішкеқұмның ендері кейбір жерлерде мардымсыз, бас-аяғы 3-5 шақырым болса,кей олар жалпақтанып 60-70 шақырымға ұлғаяды. Өңірдің оңтүстік - шығысында Жетіқоңыр және Қрақойын құмды алқаптары бар. Ұлытау ауданының аумағында солтүстіктен оңтүстікке қарай үш табиғат зонасы - құрғақ дала, шөлейт және шөл қалыптасқан. Осы зоналардың шекараларының ендіктер бойымен алғанда түзу емес екендігі байқалады. Бұл құбылыстың Сарыарқаның ұсақ шоқыларының тізбегінің әсерінен екендігі білінеді. Құрғақ дала зонасы ауданның қиыр солтүстігіне ғана тән. Оған Арғанаты, Ұлытау таулар, Қайдауыл және Жыланшық жазығы, Қаптадыр ұсақ шоқылары аймағы кіреді. Зонаның жер бедері жазықты және қыратты болып келеді. Қайдауыл мен Жыланшық жазықтары (500-600 метр) Торғай қолатына қарай бірте-бірте аласара бастайды. Бұл жазықтардың бедері - өзен аңғарларымен тілімденген, жыралы-сайлы. Көктемде қар еріген кездегі су тасқындарының әсерінен жер бедері осылай қалыптасқан. Таулардан шығып жатқан су көздерінен Терісаққан, Ұлы Жыланшық, Құланөтпес, Көң өзендері бастау алады. Өзендердің су қорының 95 пайызы көктемсде, қар ерігендегі тасқынға ағады. Ауа райының құбылуына қарай су деңгейі өзгеріп отырады, ылғалы мол жауын-шашынды жылдары өзендер арасынан ағыс үзілмейді, ал құрғақшылық жылдары арналар қарасуларға бөлініп қалады. Өсімдік жамылғысы алқаптардың ылғалдану мүмкіндігіне қарай әртүрлі болып келеді. Қызғылт топырақты бетегелі - селеулі дала алаптары жиі кездеседі. Бұл зонада Ұлытау ауданының астық өндіретін шаруашылықтары орналасқан. Шөлейт зонасы Ұлытау ауданы көлемінің үштен біріндейін алып жатыр. Ол құрғақ дала зонасымен шөл зоналары арасында қалыптасқан аралық зона болып есептеледі. Батыста Солтүстік Торғай жазығынан басталып, Қарсақбай қыратын оңтүстіктен айналып, Сарысу өзені алқабымен Жезқазған қаласы тұсына келіп, Одан әрі Сарысу-Теңіз қыраты арқылы Ақмола облысымен, Жаңарқа ауданымен шектеседі. Шөлейт зонаның климаты даламен салыстырғанда құрғақ. Батыстан шығысқа жүрген сайын бұл зонаның бойында қазақтың ұсақ шоқылары аймағындағы жер бедері түрлері түгел кездеседі. Солтүстік Торғай жазығы (300-400 метр) қарсақбай қыратына (500-600 метр) жалғасып одан Ұлытау тауларымен (1134 метр) тоғысып, әрі қарай шығыс бетте Сарысу-Теңіз қыратына қосылады. Зонаның теңіз деңгейінен біршама биікте жатқанының әсерінен мұндағы ауа шөлейттің басқа аудандарына қарағанда ылғалдау болып келеді. Бұл зонада қар жамылғысы қарашаның орта шенімен желтоқсанның бас кезінде тұрақтала бастайды. Оның жату ұзақтығы - зонаның солтүстік және шығыс бөліктерінде 180 күн, ал батысы мен оңтүстігінде 60-120 күн аралығында. Қардың орташа қалыңдығы - 10-20 см-ге тең. Күз бен көктем мезгілдері қысқа, өтпелі. Ауа райы тез құбылып, Жауын-шашын жиі болады. Суық ызғарлы күндер ашық шуақты күндермен жиі алмасып отырады. Көктемгі ылғалы мол кездерге ғана жер беті клемдей құлпыратын болса, шөптер жаз шыға тез сарғайып, қурап кетеді. Шөл зонасы Ұлытау өңірінің оңтүстік бөлігін тегіс қамтиды деуге болады. Бұл зона батыста Арал мен Қарақұмнан басталып, Мойынқұм Жетіқоңыр және Бетпақдаланы тұтас алып жатыр. Табиғи ерекшеліктеріне қарай аудан аумағында құмды және сазды шөлдер орналасқан. Сазды шөлдерге Бетпақдаланың батысы мен жезқазған жазығы жатады. Топырағында тұз көп болғандықтан, өсімдік жамылғысы жұтаңдау болып келеді. Шөл далада жылу қоры мол болғанымен, судың тапшылығына байланысты егіншілікке кеңінен пайдаланылмайды. Шөлді алқаптарды қыс, көктем айларында маусымдық жайылым ретінде пайдалануға болады. Ұлытау өңірінің жер бедері өте күрделі. Оның аумағына тасты, таулы, құмды, шөлді-шөлейтті зоналар кіреді. Мұның өзі аудан көлемінде шаруашылықтың көптеген салаларын дамытуға мүмкіндік береді. Жайылымдары шұрайлы, ауыз суы мол аласа қасқырлар мен ұсақ шоқылардан тұратын алқаптар мал шаруашылығын дамытуға қолайлы. Жер бетінің жазық аймақты өлке қойнауындағы пайдалы қазбалар қорларын игеруге ыңғайлы. Таулардан басқа бағытқа тарап ағып жатқан өзендердің жалғаулары суармалы егістікпен, бау-бақша өсірумен айналысуға кеңінен мүмкіндік береді. [8]
Ақбөкен
Ақбөкен, киік (лат. Saiga tatarica) - жұптұяқтылар отрядының бөкендер туысына жататын, тұлғасы ірі, қойға ұқсас, дөңес тұмсықты, күйіс қайыратын түз жануары. Ақбөкеннің қазба қалдықтары плейстоцен қабатынан Батыс Англиядан Шығыс Аляскаға дейінгі аралықтан табылған. Ақбөкендер Моңғолияда, Қалмақ даласы мен Қазақстанда ғана сақталған. Республикамызда Ақбөкендердің бір-бірінен жеке дара бөлінген Бетпақдала - Арыс, Үстірт және Еділ - Жайық деген топтары мекендейді. Текелерінің дене тұрқы 126 - 150 см, салм. 37 - 49 кг, ал ешкілері кішірек, дене тұрқы 109 - 127 см, салм. 22 - 37 кг-дай болады. Үстіңгі ерні салбырап, етті тұмсыққа айналған. Текесінің мүйізі қайқылау келеді, ешкісінде мүйіз болмайды. Жаз айларында арқа түсі сарғыш тартады, қыста түсі ақшылданады. Ақбөкендер шөл, шөлейтті және далалық аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. Олардың қоныс өзгертуі ауа райына, Ақбөкен жұп тұяқты жануарлардың ішіндегі ең өсімталы, жылына бір рет төлдейді. Жаппай төлдеуі мамырдың 1-жартысында өтеді. Бұл кезде күн салқындап, жауын-шашын көп болады да, оны қазақ халқы Құралайдың салқыны деп атайды. Көбіне егізден, кейде 3 лақ та туады. Ақбөкендер өсімдіктердің 80-нен астам түрімен қоректенеді. Олардың басты жауы - қасқыр, ал жас төлдеріне бүркіт, дала қыраны мен қарақұстар да шабуыл жасайды. Ақбөкен аусыл, пастереллез ауруларымен ауырады. Ақбөкен - дәмді еті, құнды мүйізі мен тұяғы, әдемі терісі үшін ауланатын кәсіптік маңызы бар жануар. Қазақстанда 1921 ж. Ақбөкенді аулауға тыйым салынған. 1957 - 58 ж. олардың жалпы саны 2 млн-нан асқаннан кейін, кәсіптік жолмен аулауға рұқсат берілді. Оның мүйізінен пантокрин дәрісі алынады, тұяғын күйдіріп, одан алынған күлді денедегі теміреткіге жағады, сусамыр ауруына шалдыққандарды емдеу үшін пайдаланады. Киікті қазақ киелі жануар деп есептейді. Ел арасында оларды атқан адам бақытсыздыққа ұшырайды деген сенім бар. Киіктің қаншалықты киелі екендігін кім білсін, бірақ өте ақылды және қандай табиғи ортада болмасын, тез бейімделіп кететін жануар екендігі анық. Ақбөкендердің басына қаншама зобалаң заман туғанмен, миллиондаған жылдар бойы тұқымын сақтап қала алды. Осының өзі ақбөкендердің өмірге өте бейімділігін, өсімталдығын аңғартады. Егер ақбөкендердің басқа түз тағыларынан ерекшеліктері болмаса, ежелгі мамонттармен бірге құрып кетер еді. Ақбөкендердің табындары жүздеген, мыңдаған бастан тұрады. Әдетте табынды текелері емес, ұрғашы киік бастап жүреді. Текелері күйек науқаны біткеннен кейін табынға көп қосыла бермейді, әсіресе киіктер бұзаулайтын кезде олар жеке жиналып, бөлек табынмен жүреді. Ақбөкендер күйекке түсер алдында, қазан, қараша айларына қарай қоң жинап, жұмырланады. Бұл кезде текелердің кеңсірігі дөңестеніп, әукесі салбырап, сақалы төмен түседі. Ұрықтандыруға көп уақыт жұмсалмайды, әрбір теке бір-екі күннің ішінде 40-50 киікке дейін шабады. Соңғы кездерде ақбөкенді мүйізін алу үшін браконьерлер көп қырып жіберді де, текелердің саны күрт азайды. Ұрғашы киіктердің саны текелерден бірнеше есе басым болғандықтан, күйек кезінде кейбір шамасына қарамайтын, тәжірибесіз жас текелер әлсіреп, зорығып өледі немесе түлкі, қарсақ сияқты кішігірім жыртқыштарға жем болады. Күйек біткеннен кейін, ауа райы қатты суытып кетпей, жайылымға қолайлы болып тұрса, қаңтардың аяғы, ақпанның басына қарай қайта қоң жинап, әлденіп алады. Ұрғашы киіктер текелерге қарағанда майды көп жинай алмайды. Күйек кезінде орташа ғана семіреді де, төлдер алдында 4,5 келідей іш май жинайды. Бірақ лақтарын емізген кезде тез арықтайды. Киіктер мамыр айының 10-15 аралығында жаппай төлдей бастайды, осы кезде ауа райы бұзылып, міндетті түрде жауын-шашын болады. Қазақтар оны құралайдың суығы деп атаған. Киік әдетте төлді егізден әкеледі. Алдын ала шыбын-шіркей болмайтын, үнемі жел есіп тұратын беткейді таңдап алып, лақтарын түрегеп тұрып туады. Құралайдың енесі басқа жануарлар сияқты лағының шаранасын жалап аршымайды, шарана жауынның суымен шайылып кетеді немесе жел қағып, кеуіп барып түседі. Жаңа туған лақтар жарты сағаттан кейін енесін еміп, екі-үш сағаттан соң аяқтанып кетеді, ал туғанына екі күн болған құралайды машинамен қуып жете алмайсыз. Енесі алғашқы сағаттарда лақтарын емізген соң, біршама қашықтыққа ұзап, алыстан бақылап жүреді. Егер жыртқыштар пайда болып, қауіп төне қалса, лақтарының маңынан аулаққа қашып, ол жерден алып кетуге тырысады. Табиғаттың барлық заңдылықтарын іште жатып үйренген құралайлар енесі қасында жоқ кезде ешқандай тіршілік нышанын сездірмей, жыбырламай жатады. Лақтардың қоңыр бұйра терісі топырақтың түсімен бірдей болып көрінеді, екі-үш метр жерден қарасаңыз, жатқан бір төмпешіктер екен деп қаласыз. Мыңдаған жылдар бойы дала жыртқыштарынан, адамдардан қашып жүріп, жан сақтауға әбден бейімделген киіктердің тағы бір ерекшелігі - ешқашан жетім қалған лақтарын далаға тастамайды. Далада келе жатқан кез келген киік жолынан маңырап шыққан құралайды кездестіре қалса, жанына барып емізіп, өзімен ертіп кетеді. Киіктің лағы екі-үш күннің ішінде отығып кетеді. Алғашында ол көзіне түскен шөпті қармайды, бір аптадан соң ғана шөптің дәмін алып, таңдап жеуге көшеді. Жас туған киіктер лақтарын он-он бес күндей суат басына апармайды, оларды алысқа тастап, тек өздері ғана келеді. Бұл уақытта құралай тек енесінің сүтін ішеді, бір-бір жарым аптадан соң табынмен суатқа келіп, алғаш судың дәмін татады. Көктем шыға, солтүстікке қарай жылжитын қалың табын жылдың бұл мезгілінде суаттарды көп іздей бермейді. Олар жаңа өнген шөптің нәрімен, таңғы түскен шықпен сусындайды. Жауынды күндері апталап су ішпей жүре береді. Киіктер Аралдың, Балқаштың тұзды суларын іше береді. Қыстың қарсыз күндері мұз жалап, шөлін қандырады. Әдетте табынды суат басына ұрғашы киік бастап келеді. Алдымен жан-жағына осқырана қарап, біраз уақыт айналаны бақылайды. Қалғандары команда болмай суға беттемейді, алдымен бастап келген киік су ішеді, содан кейін қалғандары азан-қазан маңырап келіп, суға бас қояды. Текелері суатқа ең соңынан келеді. Ақбөкен 1 минутта суды 12 рет жұтады екен және суды ұзақ сораптап ішпейді, 1,5-3 минуттың ішінде шөлін қандырады да, келген даласына қайта зымырайды. Бетпақдаладағы ақбөкендер өсімдіктің 81 түрімен қоректенеді. Олар әр түрлі шөптерді жылдың мезгіліне қарай таңдап жейді. Көктемгі айларда киіктер ақселеу мен құрақты қорек етеді. Жаз айларындағы аптаптарда жапырақты шөптер қурап кетеді де, жануарлар жусан, қырықбуын, шиді оттайды. Қыс кездерінде киіктер қарын жел үрлеп кеткен жоталардың жонынан азық тауып жейді. Ауыл маңайындағы маялап үйілген құрғақ шөпті олар жей алмайды, өйткені танаулары кедергі жасайды. Киіктер шөпті жерден жұлып жеуге ғана дағдыланған, сондықтан елді мекендерге жақындап баратын болса, тек қар астындағы күздік бидайды тебіндеп азықтану үшін барады. Зоолог мамандардың айтуынша, киіктердің басқа жануарларға ұқсамайтын тағы да бір ерекше қасиеті бар екен. Ұрғашы киіктер дүниеге әкелетін лақтарының еркек немесе ұрғашы болып тууын өздері реттейтін көрінеді. Егер араларында текелері азайып, ұрықтандырып үлгермей жатса, сол жылы табында кілең еркек лақтар қоздайды. Киіктер осылайша өз өсімін өздері бақылап отырады екен. Ақбөкендердің табыны жыл сайын лақтармен толықтырылып отырады. Осы кезде туған шібіштер (ұрғашы лақ) алты айдан кейін күйлеп, текеге шыға береді. Енді алты айдан кейін бұл шібіштер табынға қос-қостан лақ әкеледі. Ал еркек лақтардың жөні басқа, олар жетіліп, текелік жасау үшін 19 ай уақыт керек, өзімен бірге туған шібіштер бір рет лақтағаннан кейін, келесі жылдың күйегіне ғана араласады. Археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған ақбөкендердің қаңқаларына қарағанда, бұлар ертеректе Ұлыбритания аралынан бастап Аляскаға дейінгі кеңістікте өмір сүрген. Қазақстан аумағында Павлодар облысындағы Ямышево мен Подпуск ауылдарында, Семей қаласының түбінен, Нұра өзенінің бойынан, Жамбыл облысындағы Қараүңгір мен Үшбас үңгірлерінен ежелгі және орта антропогеннен қалған киіктердің сүйектері табылған. Тамғалы жартасындағы киіктің суреттері біздің эрамызға дейінгі VІІ-V ғасырларда қашалып салынған екен. ХІV-XVІ ғасырлардан бері ауыздан-ауызға тарап келе жатқан халық эпостарында қазақ жеріндегі сансыз көп ақбөкендер туралы айтылады. Көптеген елді мекендердің Киік деп аталуы да бекер болмаса керек. Осындай фактілерге сүйенсек, ертеректе Еуропа мен Азия құрлығын тұтастай мекендеген киіктер қазір тек қазақ даласында ғана қалыпты. Қазіргі сақталған киіктердің үш тобы бар. Олардың ең ірісі және сан жағынан басымы - Бетпақдала-Арыс тобы. Бұл ақбөкендердің мекені - Қарағанды, Ақтөбе, Қызылорда, Жамбыл облыстарының елсіз жазықтары. Киіктердің селдіреген табындарын қалмақ даласынан көруге болады. Жайылым жердің аздығынан олардың басы көбейе қойған жоқ. Аздаған ақбөкен моңғол жерін мекендейді. Қазір олардың тұқымы құрып бітті деуге болады. 1978 жылғы Соколовтың жазғандарына қарағанда, сол кезде Шаргиин-Гоби мен Хойсыл-Гоби шөлдерінде 300 ғана бас киік қалған екен. Қалмақтың да, моңғолдың да киіктері Бетпақдаланың ақбөкендерінен аласа, кішірек болып келеді және бұл топтар өзара араласқа түскен емес. XІX ғасырдың аяғында XX ғасырдың басында Қырым, Таврия, Казказ өңіріндегі киіктердің өрісі тарылып, жойыла бастаған. Қазақстанда 20-жылдардың басында ақбөкендердің саны күрт түсіп кетті. 1917-18-жылғы қыстың жұты түз тағысының жүздеген мың басын шығынға ұшыратты. Сол кездегі жергілікті үкіметтің шешімімен, 1919 жылдан бастап Сарыарқада киік аулауға қатаң тыйым салынды. Бірақ одан көп өзгеріс бола қоймады, 1927-28-жылы болған жұттан кейін ақбөкендерге жер бетінен мүлде жойылып кету қаупі төнді, - деп жазады 1955 жылы зоолог Слудский. 1930-32-жылдардағы жүргізілген ұжымдастыру науқаны, даладағы киіктердің жауы ит-құс, шыбын-шіркей, соналардың азаюы ақбөкендердің өсуіне өте қолайлы жағдай туғызды. Далаларда жайылған халықтың малын ұжымдарға жинап, халық отырықшылық өмірге бейімделген тұста ақбөкендердің өрісі кеңіп, санын көбейтуге мүмкіндік алды. Сол жылдары ауа райы да жылынып, қысы жұмсақ болды. Табындары көбейген ақбөкендер 1941-45-жылғы Ұлы Отан соғысы кезінде еркін өмір сүрді. Бұл Қазақстандағы ақбөкендердің ең көбейген кезі болды. Содан бергі уақытта дала еркесі - ақбөкен адамдардың жауыздығынан бірнеше рет жаппай қырғынға ұшырады. Сарыарқада қазіргі жүрген ақбөкендер саны - 47-48 мың ғана. Ал осыдан жиырма жыл бұрын түзде жосыған киіктердің саны 1 миллион 400 мың болған екен. Үкiмет ақбөкендердi 2006 жылы Қызыл кiтапқа ендiрдi. Және сол жылы жан-жануарларды қорғау мақсатында бюджеттен 200 миллион қаржы бөлдi. Ал үстiмiздегi жылы бұл қаржыны 270 миллионға жеткiзiп отыр. Әрине бұл игi шаралар қолға кеш алынып отыр. Дегенмен Ештен кеш жақсы деген емес пе? Өсiмтал жануар күтiмi көп, қорғауы жақсы болса, санаулы жылдардан соң саны қайта көбейiп, әлi-ақ даламыздың сәнiн келтiрер.[2]
БӨКЕНДЕР ТУЫСЫ - SAIGA GRAY, 1843
Ақбөкен немесе киік -- Saiga tataricaLinnaeus, 1766

Сыртқы п і ш і н і. Тұлғасы ірі, қойға ұқсас, дөңес тұмсықты түз хайуанаты. Текелерінің дене тұрқы 126 -- 150 см, салмағы 37 -- 49 кг болса, ешкілері біршама кіші. Соңғыларының дене тұрқы 109 127 см, салмағы -- 22 -- 37 кг. Үстіңгі ерні салбырап етті тұмсыққа айналған. Құлағы кішкентай, деңгеленген. Жаз айларында арқа түсі біркелкі сарғыш (жезкиік атануы да осыған байланысты болуы керек. Қоңыр күз бен қыста түсі ақшылданып (ақбөкен, ақкиік аталуы осыдан), текелеріңде қара қоңыр түсті самай сақалдары өсіп, ерекшеленеді. Қыстағы түктерінің іші қуыс, борпылдауық, жылуды жақсы ұстайтын қасиеті болады. Басқа тұяқтылардан айырмашылығы -- басын төмен салып жортады. Тобтың ішіндегі бірен-саран ақбөкендер жоғары қарай ыршып секіреді. Топыраққа түскен тұяқтарының бейнесі қарақұйрық ізіне қарағанда жалпақтау әрі дөңгеленген.

Таралуы мен сан мөлшері. Ақбөкен қазба-қалдықтары плейстоцен қабатынан батыста Англиядан бастап, шығыста Аляскаға дейінгі аралықта табылған (Громов, 1949; Верещагин, 1959). Ауа райының өзгеруіне, халық шаруашылық жұмыстарыңың өркендеп өсуіне байланысты бұрынғы таралған жерлері тарылып, қазір тек Моңғолия, Қалмық даласында және Қазақстанда ғана сақталып отыр. Республикамыздың кең байтақ даласында киіктердің бір-бірінен жеке дара бөлінген үш тобы мекенденді. Олар Бетпақдала -- Арыс, Үстірт және Еділ-Жайық өзендерінің аралығында мекендейтін Жайық топтары (85-сурет). Бұл топтар кей жылдары бір-бірімен аздап та болса араласып тұрады.

85-сурет. Акбөкен
Ақбөкендерді санау жұмыстары 1954 жылдан бастап АН-2 ұшағы арқылы жүргізіліп келеді. 1950 -- 54 жылдары республикамызда бұл аша тұяқтылардың саны 900 мың болса, 1960 жылы 1,2 -- 1,3 млн.-ға жетті (Слудский, 1955; Слудский, Шубин, 1963). Содан кейін киіктер саны кеми бастады. Көктемгі санақ жұмыстары 1962 жылы олардың саны 650 мың, 1965 жылы -- 480 мың, 1971 жылы -- 1,1 млн., 1976 жылы -- 600 мың, 1978 жылы -- 400 мың, 1981 жылы -- 820 мың болғанын көрсетті (Фадеев, 1983) Соңғы жылдардағы санақ жұмыстары киіктер санының біршама тұрақтанып, жылма-жыл 750 -- 850 мың басы мекендейтінін көрсетіп отыр.

Бетпақдала тобы

Негізгі қыстаулары: Бетпақдаланың оңтүстік бөлігі, Мойынқүм, Тауқұм, Арысқұм, Арал Қарақұмының оңтүстік бөлігі, кейбір жылдары Бетпақдаланың солтүстік бөлігі, Шалқар-Теңіз өзендерінің маңы, Қызылқұмның солтүстік бөлігі.
Негізгі жайлаулары: Теңіз өзенінің маңы, Көн, Терісаққан, Торғай, Ұлқияқ, Ұлыжыланшық, ЬІрғыз өзендерінің бастаулары, Мұғалжардың шығыс бөлігі және оған шектесіп жатқан телімдер.[5]
Биологиясы. Киіктер қоныстарын аударып, шөл, шөлейтті және далалық аймақтарда да тіршілік етуге бейімделген. Қыс айларында қардың қалыңдығы 20 см-ден аспайтын оңтүстік аудандарда қыстаса, көктемде төлдейтін жерлеріне қарай көшіп-қонады. Бұл кезде топтағы киіктердің саны кейде 100 мыңнан асады. Төлдеуі жайылымы мол сулы аймақтарда өтеді. Маусымдық көшіп-қонуы ауа райына, суатқа, жайылымға байланысты өзгеріп отырады. Көктем мен күзде қоныстарын алысқа аударса, қыс пен жазда көп алысқа жорта бермейді. Жыл мезгілдерінде қоныстарын ауыстыру жылдамдығы да әртурлі. Мәселен, жайылым мен суаты мол ерте көктемде олар тәулігіне 5 -- 20, төлдеу кезінде I -- 10 шақырым жылдамдықпен қозғалады. Қүзде, солтүстіктен қайтқанда, тәулігіне 10 -- 15, кейде қар түсіп, күн суыта бастағанда 1 -- 2 күнде 60 -- 70 шақырым жүріп өтсе, қыс айларында 5 -- 10 шақырым жерге барады. Қоныстарын алмастыру кезінде ақбөкендер жылына (оңтүстіктен солтүстікке қарай немесе керісінше) 2 -- 3 мың шақырымдай жер жүріп, республикамыздың көптеген аудандарын басып өтеді.
Киіктер көктем мен күзде түлейді. Қазақстанда мекендейтін бұл аша тұяқтылар 17 тұқымдасқа жататын өсімдіктердің 81 түрін қорек етеді (Фадеев, 1983). Азық құрамындағы өсімдіктердің саны пісіп-жетілуіне, құнарлылығына байланысты жыл маусымдарында өзгеріп отырады. Тәулігіне 6,9 кг дейін шеп жейді. Торғай даласында мекендейтін киіктер жыл бойы 1 га жерден 11 -- 24 кг ғана шөп жесе (бұл дегеніміз есімдіктер шығымының небәрі 1 -- 3 %), ал үй жануарлары 77 -- 160 кг (11 -- 24:%) жабайы шөппен қоректенетіні белгілі (Абатуров,1980). Ересек текелердің 95 %-не жуығы қыркүйек -- қараша айларында қоңдылығы орташа және ортадан жоғары болса, күй ойнақ біткен соң (қаңтар -- ақпан) олардың 70 -- 90 % арықтайды. Көктемде етіне шыр бітіп, жазда текелерінің 60 -- 70 %-і семіз болады, күзде тері асты майының салмағы 5 кг жетеді.
Қиіктер көбіне тұщы су ішіп, шөлін қандырады. Мұндай су көзі болмаған жағдайда бір литрінде 16 -- 18 г тұзы бар ащы суды да ішуге мәжбүр болады. Суатқа бөкендерді ешкі бастап, өте сақ болып келеді. Суды жағадан тұрып та, жүзіп бара жатып та ішеді. Ересек текелері соңынан келіп, шөлін қандырған соң далаға қарай бірінші боп жортады. Күндіз де, түнде де жайылып, дем ала береді. Төлдеу кезінде, қыста күні бойы қозғалыста болса, жаз айларында күн қыза жатып дем алады. Жылына бір рет көбейеді. Қарашаның екінші жартысында үйір-үйір маталады. Желтоқсанның соңғы он күндігінде жаппай күйге түсіп, нағыз теке бұрқылдақ басталады. 131 -- 141 күн буаз бодып, сәуірдің аяғында бірен-саран ешкілері төлдей бастаса, мамырдың екіінші он күндігінде жаппай лақтайды. Бірақ, ауа райына байланысты бұл мезгіл өзгеріпте отырады. Көп жылдық бақылаулар киіктің жаппай төлдеуі мамырдың бірінші жартысында өтетінін көрсетіп отыр. Бұл кезде күн салқындап, жауын-шашын болады. Оны құралайдың салқыны деп атайды. Көбіне егізден, кейде 3 лақ та дүниеге келеді. Жаңа туған еркек құралайдың дене тұрқы 61 -- 67 см, салмағы 3,5 -- 4,5 кг,ұрғашыларынікі -- 57 -- 62 см және 3,5 -- 3,8 кг болады. Аналарын 2 -- 3 ай емеді. Сүті өте құнарлы: оның құрамындағы майдың үлесі 5,8 %, белок -- 5,8, лактоза -- 3,3 %, сонымен қатар түрлі амин қышқылдары болады (Төленбеков, Демеуов, 1980). Лақтары 3 -- 4 күнде шөп басын шарбыса, ал 15 күннен кейін қарынындағы азықтың 95%-ін шөп алады. Бір айда серкештерінің дене тұрқы 80 -- 92 см, салмағы 11 -- 14 кг, мүйізінің ұзындығы 1 см; шыбыштарынікі -- тиісінше 75 -- 77 см және 6,9 -- 9 кг; 6 -- 1 айда мүйіздерінің ұзындығы 9 -- 13 см-ге жетеді. 1,5 жасар текелерінің дене тұрқы 118 -- 145 см, салмағы 30 -- 41 кг болса, ешкілерінікі -- 112 -- 125 см және 22 -- 32 кг болады. Шыбыштары 6 -- 7 айлығында, текелері 18 -- 19 айда жыныстық жағынан жетіледі. Ақбөкендердің негізгі жаулары -- қасқыр. Жас төлдеріне бүркіт, дала қыраны мен қарақұстар да шабуыл
жасайды. Ақбөкендер аусыл, пастереллез ауруларымен ауырып, кей жылдары көптеп қырылып та (әсіресе төлдері) қалады. Ішкі органдарында гельминттердің 43 түрі (Боев және басқалары, 1962; Петров, 1981), құртамыштардың Еішегіа туысына жататын түрлері (Сыбанбаев, 1979) табылса, терісінде бит (Безукладникова, 1957), 7 түрлі кенелер (Галузо, 1953; Ушакова және басқалары, 1975, 1976; Поле және басқалары, 1980) тіршілік ететіні анықталған. XIX ғасырдьщ аяғына дейін бұл аша тұяқтылар тері асты бөгелегінің личинкасынан көп зардап шеккен еді. Үстіміздегі ғасырдың 20-шы жылдары ақбөкен санының күрт төмендеуі бұл паразиттің жойылуына әкеп соқты.
X а л ы қ ш а р у а ш ы л ы қ м а ң ы з ы. Ақбөкен дәмді еті, құнды мүйізі мен тұяғы, әдемі терісі үшін ауланатын кәсіптік маңызы үлкен аша тұяқты жануар. Қазақстанда кәсіптік жолмен жоспарлы түрде аулау
1955 жылдан бері жургізіліп келеді. Қазіргі уақытта аулау жұмыстарымен Бетпақдала, Ақтөбе, Орал және Атырау аң аулау шаруашылықтары айналысады. Бұлар Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының Зоология институты қызметкерлерінің ұсынысы бойынша, жылма-жыл киіктер санына зиян келмейтіндей мөлшерде, яғни олардың күзгі санының 10 -- 25 %-ін аулап отырады. Мүйізінен жоғары сапалы дәрі -- сайтарин алу жолға қойылуда. Ақбөкендердің санын қалыпты ұстап, оны тиімді пайдалану үшін қорғау жұмыстарын күшейту керек. Ол үшін арнайы құрылған топтарды жүрдек
машиналармен, тікұшақтарман, байланыс және түнде бақылау жүргізетін құралдармең қамтамасыз еткен жөн. Мамырдың 1-ші жұлдызынан маусымның ортасына дейін киіктер төлдейтін аудандарда шаруашылық жұмыстарын жүргізбей, қасқыр мен бұралқы иттердің санын азайтуды естен шығармау керек. Газ, мұнай, су құбырларын тартқанда қазылған арықтарды қайта көміп немесе киіктер жүретін және су ішетін орындар қалдыру әр уақытта есте болатын жайт. [3]
Аса бағалы ақбөкен қазір халқымыздың ет өндіру қажетін өтеу жөнінде елеулі бір резервке айналды. Бұған қоса оның мүйізінің емдік қасиеті де бар. Одан пантокрин тәрізді дәрі алынады. Ертеде мұндай дәріні өкпе қабыну, жүрек аурулары сияқтыларға ем есебінде қолданған. Ақбөкеннің тұяғын күйдіріп, одан алынған күлді денедегі теміреткеге жақса, ол тез жазылатынын шығыс халықтары ежелден-ақ түсінген. Ал бұл тұяқтылардың қаны шөл канбайтын сусамыр ауруына шалдыққандарға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.