Адвокатура қызметінің құқықтық мәртебесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қорғалуға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
_________
“___” ________ 2017 жыл
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: Адвокатура қызметінің құқықтық мәртебесі
Мамандығы 5В030100 – Заңтану
Орындаған: күндізгі оқу бөлімінің
-401 топ студенті
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., қауымд. профессор
Алматы – 2017
Мазмұны
Кіріспе 3
1. ҚАЗАҚСТАНДА АДВОКАТУРАНЫҢ ДАМУЫ
1.1 Адвокатураның ұғымы, оның мiндеттерi мен
маңызы және мақсаты
6
1.2. Адвокаттық қызметті реттейтің зандар
17
1.3 Қазiргi кезеңдегi Қазақстанда адвокатураның дамуының мәселелерi мен
болашағы
22
2. АДВОКАТТАР АЛҚАСЫ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
2.1. Адвокаттар алқасы және оның органдары
27
2.2. Адвокаттар алқасы мүшелелерінің құқықтары мен міндеттері 32
3. Адвокаттың азаматтық iске қатысуы
3.1 Азаматтық iстер бойынша адвокаттардың өкiлдiк етуi
37
3.2 Азаматтық iс жүргiзудiң сотқа дейiнгi сатысындағы адвокаттың қызметi
39
3.3 Адвокаттың азаматтық iстердi сотта қарау сатысында қатысуы 42
4 Адвокаттың қылмыстық iске қатысуы
4.1 Қылмыстық iс бойынша қорғаушы тұлғалар
44
4.2 Адвокаттың қылмыстық iске қатысуының құқықтық негiзi 46
4.3 Алдын ала тергеу кезiндегi адвокат-қорғаушының қызметi 50
ҚОРЫТЫНДЫ
67
ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
71
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адам мен азаматтың құқығына кепiлдiк беретiн
негiзгi заңның конституциялық ережелерiнiң арасында маңызды конституциялық
принцип ретiнде қолданылатын бiлiктi заң көмегiн алу құқығы ерекше орын
алады. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 3-
тармағында әрбiр адамның бiлiктi заң көмегiн алуға құқығының бар екендiгi
тiкелей көрсетiлген [1].
Сөйтіп, азаматтардың білікті заң көмегін алу құқығын қамтамасыз етуге
тиісті құқық қорғау жүйесінде адвокатураға маңызды орын беріледі.
Адвокатураның негізгі ұйымдық-құқықтық нысаны – адвокаттар алқасы – білікті
заңгерлердің кәсіби ұйымы. Оның міндеті жеке және заңды тұлғаларға заң
көмегін көрсету, құқықтар мен заңды мүдделерді, заңдылықты сақтау мен
нығайтуға, сондай-ақ заңдарда көзделген кейбір өзге міндеттерді атқаруға
жәрдемдесу болып табылады. Адвокаттар алқасы адвокатураның шынайы өзін-өзі
басқаруын, адвокаттардың кәсіби шеберлігін, олардың құқықтық және
әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етуге көмектеседі.
Жеке адамның құқығын қандай да бір қол сұғушылықтан қорғау, заңдылық
үшін күрес және сот төрелігіне көмектесу – адвокаттық қызметке үлкен саяси-
әлеуметтік маңыз береді.
Қазiргi уақытта Қазақстанда адам және азаматтың құқығын қорғау
жөнiндегi мiндеттердi атқаратын әртүрлi мемлекеттiк және мемлекеттiк емес
органдар, мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың бар екендiгiн атап өткен жөн.
Мысалы, соттар, прокуратура, iшкi iстер, әдiлет органдары жоғарыда аталған
құқық қорғау мiндеттерiн бiр-бiрiмен тығыз байланыс жасай отырып атқарады.
Алайда осы мiндеттердi табысты жүзеге асыру адвокатура сияқты қоғамдық-
құқықтық институтсыз мүмкiн емес. Қазақстандық заңнамада адвокатура ешбiр
жерде құқық қорғау органы ретiнде көрсетiлмесе де, ол iс жүзiнде құқық
қорғау қызметi мiндетiн атқарады. Әдетте, құқық қорғау қызметi ретiнде бiз
азаматтар мен ұйымдардың құқығы қорғауды мақсат ететiн және заңға сәйкес
заңдық әсер ету шараларын қолдау жолымен арнайы мемлекеттiк органдар
жүргiзетiн және олар белгiлеген тәртiп мүлтiксiз сақталатын қызметтi
түсiнемiз.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң Қазақстандағы құқықтық реформаның
мемлекеттiк бағдарламасы бойынша құқық қорғау органдары туралы жаңадан
заңдар қабылданып, осы органдарды тиiмдi қайта құрулар жүргiзiлуде [2,
30б]. Құқықтық реформа адвокатура туралы қолданылып жүрген заңдарды да
қайта қарауды көздейдi. Елiмiзде сот жүйесi тиiмдi жұмыс iстеу үшiн күштi
мамандандырылған адвокатура керек едi. Осының нәтижесiнде Адвокаттық
қызмет және заң көмегі туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2018 жылғы 5
шілдедегі № 176-VІ ҚРЗ жұмыс істеп келеді.
Конституцияның бiлiктi заң көмегiн алуда азаматтар мен ұйымдарға кең
және тең мүмкiндiк беретiндiгiн атап өткен жөн. Конституциялық нормаларға
сүйене отыра, “Адвокаттық қызмет және заң көмегі“ Қазақстан Республикасы
заңында адвокаттардың кәсiби заң бiлiмiн қажет ететiн мәселелер бойынша
консультациялар, түсiндiрмелер, кеңестер мен жазбаша қорытындылар
беретiндiгi; талап қою арыздарын шағымдары мен басқа да құқықтық сипаттағы
құжаттарды жасайтындығы, қылмыстық және азаматтық сот жүргiзу iстерi мен
әкiмшiлiк құқық бұзушылық iстерге қатысатындығы; азаматтар мен ұйымдарға
өзге де заң қызметiн көрсететiндiгi тiкелей айтылған [3].
Сөйтiп, адвокаттар кәсiби қызметiнiң мазмұны нақ осы заң көмегiн
көрсету болып табылады. Өз кезегiнде адвокат көрсететiн заң көмегi
консультациялар, түсiндiрмелер беру, талап қою арыздарын, шағымдар,
кузахаттар мен құқықтық сипаттағы өзге құжаттарды жасау және құқықтық
сипаттағы өзге де құжаттарды талап ету сот iсiнде, сондай-ақ одан тысқары
басқа iс-әрекеттердi белсендi жасау жолымен азаматтар мен ұйымдардың
құқықтары мен мүддесiн қорғаудың барлық заңды құралдары мен әдiстерiн
пайдалану болып табылады.
Осыған байланысты, мен кәсіби-қолданбалы жобамда адвокаттура органының
құқықтық мәселелерін және олардың тәуелсіздігі қағидаларының маңызды
жақтарын қарастырумен мәнін ашуды, адвокатура қызметiнiң негiзгi бағыттары
және адвокаттың азаматтық iске қатысуының ерекшелiктерiн зерделеп, мән-
мағынасына сай жіктеп және оларды жетілдіру жақтарын қарастыруды мақсат
етіп қойдым.
Конституциялық кепілдіктерді толық жүзеге асыру үшін құқық қорғау
органдары жұмысының нышаны мен тәсілдерін демократия ағымына икемдеу,
болашақ заңгерлерді оқыту мен тәрбиелеудің сапасын көтеру қажет.
Мемлекеттік органдардың азаматтардың құқықтары мен бостаңдықтарын сақтауы
және қорғауы белгілі бір дәрежеде азаматтар мен ұйымдарға кәсіби заң
көмегін көрсетуді жүзеге асыратын тұлғалар қызметінің негізгі принциптерін
анықтайтын адвокатура сияқты қоғами-құқықтық институтпен де тығыз
байланысты.
Бұл кәсіби-қолданбалы жобаның мақсаты – адвокатураның мәні мен
мақсаттары және 1917 жылға дейінгі кезеңде, кеңес заманында және қазіргі
уақытта Қазақстанда адвокатураның қалыптасуы, даму кезеңдері туралы,
адвокаттар алқасы мен оның органдарының заңи тұрпаты, олардың мемлекеттік
органдармен қарым-қатынасы, адвокаттардың құкықтары мен міндеттері туралы.
Сонымен қатар, адвокаттық қызметтің негізгі бағыттары туралы айтылып,
азаматтық істерде өкіл ретіңдегі адвокат қызметінің ерекшеліктеріне аса
назар аударылады.
Кәсіби-қолданбалы жобада адвокаттық қызметті реттейтін қолданыстағы
заңнама мен жоғарыда тізбеленген мәселелер бойынша жетекші қазақстандық
және ресейлік ғалымдардың жарияланымдағылары мүмкіндік берді.
Адамды, оның өмірін, қүқықтары мен бостандықтары жоғары құндылық деп
жариялаған 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасы Конституциясы
талаптарына сәйкес Қазақстан Республикасының "Адвокаттық қызмет және заң
көмегі" Заңы жұмысын жасап келеді. Осы заң адвокатура институтының рөлін
айтарлыктай көтерді, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын және заңды
мүдделерін корғауға жәрдемдесті, сол аркылы жалпы заңдылықтың сақталу мен
нығаюына ықпал етті. Сонымен қатар, бұл жаңа заң демократиялық, құқықтық
мемлекетті құру және нарықты экономиканың тереңдеу жағдайында адвокатураның
ұйымдастырылуы мен кызметін реттеуге орайластырылды.
Осы заңга сәйкес адвокаттар алқасы әртүрлі тәсілдермен кез келген қол
сұғушылык пен тәртіп бұзушылықтан азаматтар құқығын қорғау жөніндегі
міңдеттерді, атап айтқанда, қылмыстық жұне азаматтық істер бойынша білікті
заң көмегін көрсету, ұйымдар тапсырысымен сотта өкілдік ету, заң тұрғысынан
ақыл-кеңес беру, азаматтық істердің сот талқысына айыпкердің, талапкердің
және іске қатысушы басқа тұлғаның өкілі ретінде қатысу және де басқадай заң
көмегін көрсету арқылы жүзеге асырады.
Адвокаттар алқасының және оның мүшелерінің жүмысымен соттардың,
прокурорлардың, тергеушілердің қызметі тығыз байланыста. Азаматтар мен
ұйымдардың құқығын қорғау айтарлықтай дәрежде солардың іс-әрекетіне
байланысты. Құқық қорғау оргаңдары жүйесінде жұмыс істейтін кейбір лауазым
иелері адвокатураның маңызын бағаламайды, ал кейбір жағдайларда адвокатура,
адвокаттық қызмет және заң көмегін көрсету тәртібі туралы түсініктері
шамалы болып келеді. Нәтижесінде, адвокатура туралы қауқарсыз
қосалқы қоғамдық-құқықтық институт сияқты құкықтық менсінбеушілік
қалыптасады. Адвокатура қызметінің міндеттері мен қызметі туралы қажетті
білімнің жоқтығы, түптің түбінде, зандылық пен құқық тәртібін нығайтуға
септігін тигізбейді, осы тұлғалар мен адвокаттар арасыңда жанжалдың шығуына
алып келуі, азаматтар мен қоғам үшін жағымсыз салдарды тудыруы мүмкін.
Адвокаттың қызметі қолданыстағы заңнаманың теориясы мен тәжірибесін
терең білуге негізделуге тиіс. Осыған байланысты кәсіби адвокаттық қызмет
азаматтық және қылмыстық іс жүргізу, азаматтық, кылмыстық, әкімшілік құқық
сияқты пәндер мен соттағы дәлелдеу теориясын және таға басқаларды жетік
және дәйекті игеруді талап етеді.
1. ҚАЗАҚСТАНДА АДВОКАТУРАНЫҢ ДАМУЫ
1.1 Адвокатураның ұғымы, оның мiндеттерi мен
маңызы және мақсаты
Дамудың демократиялық қағидаттарын қамтамасыз етуде адвокатураның
алатын орны ерекше. Ол ең алдымен қоғамның әртүрлi салаларында жиi-жиi
кездесiп тұратын заңсыздықтарды болдырмау үшiн күреседi. Ал қазiргi
кезеңде, орын алып отыр-ған келеңсiздiктермен қатар күнi кеше
ауылшаруашылығында жүргiзiлген жекешелендiру барысында туындаған
проблемалар және әртүрлi жеке фирмалар мен ЖШС-тер өмiр сүрiп жатқан
қазiргi уақыттағы орын алып жатқан заңсыздықтардан аяқ алып жүре алмайсың.
Сонымен қоса тергеу, тексеру, жауап алу барысында құқық қорғау орындары
тарапынан жiберiлiп жатқан заңсыздықтар да аз емес.
Соңғы кездерi әлеуметтiк көмек мәселесi көп проблемаларды туындатып
отыр. Көп жағдайларда әлеуметтiк көмектi мүшелерiнiң заң талаптарын жете
бiлмеуi салдарынан кейбiр азаматтарға тиесiлi әлеуметтiк көмек көрсетiлмей
келедi. Немесе керiсiнше, алуға тиiстi емес азаматтар иеленiп кетiп жатады.
Әрине, соңғыларына көп жағдайларда қылмыстық iс қозғалатыны да заңды
құбылыс. Бiрақ, соған тек әлеуметтiк көмек алып жүрген адам ғана кiнәлi
ме? Мiне, осындай кездерi адвокат қорғаушылардың атқаратын рөлi зор.
Азаматтардың өздерiнiң сот iстерiн өздерi жеке жүргiзуге көптеген
жағдайларда мүмкiндiктерi бола бермейдi. Олар басқа қалада өтетiн сот
отырысына өздерiнiң күнделiктi шаруасынан қол үзiп барулары керек болады,
сондай-ақ ертедегi римдiктердiң айтуы бойынша, өз iстерiн жеке жүргiзу
ауруда, жасының келуi де, аяқ астынан жолсапарларда және көптеген басқа
себептерде кедергi келтiредi демекшi, шын мәнiсiнде барлық уақытта
ойлағанындай, барам деген жерiңе бара алмайсың, айтсам ба деген ойыңды айта
алмайсың. Сондықтан кейбiр нақты iс-әрекеттердi атқару үшiн басқа адамдарға
өз атыңнан өкiлдiк берiп, өз iстерiңдi атқаруды тапсыру қажеттiлiгi
туындайды яғни соттағы iс-әрекетiңдi атқару, соттағы өкiлдiк дегенiмiз –
бiр тараптың яғни өкiлдiң екiншi тараптың, яғни екiншi өкiлдiк берушiнiң
мүддесiн қорғап, iс жүргiзуге қатысуы.
Сотта өз iстерiн табысты жүргiзу үшiн заңдарды жақсы бiлiп және сот
өндiрiсiнiң формальдылығын жете сезiнiп түсiнумен қатар, өз ойын анық бiр-
бiрiмен байланыстыра жеткiзе бiлуi керек. Бiрақ кез келген азамат мұндай
бiлiмдер мен қасиеттерге ие емес. Осылардың негiзiнде қажеттi заң көмегiн
алуда сот iстерiнде тек қана кеңестер берiп қоймай, сот iсiн де өзiнiң
сөзiмен, сөйлеу өнерiмен алып шығатын адамның қажеттiгi туады. Сот iсiне
қатысып отырған заң көмегiн берушi тараптың әрекетiне қосымша оның атынан
iс жүргiзу құжаттарын толтырып, сот жарыссөзiнде азаматтың құқығымен
мүддесiн қорғап сөйлеуiн құқық қорғау деп атайды.
Шынында, құқық қорғау соттағы өкiлдiктiң жеке оқиғасы iспеттес. Бiрақ,
егер өкiл негiзiнен өкiлдiк берушiнi толық сотта ауыстырады, ол юрист-
консульт, яғни заң кеңесшiсi құқық қорғаушы өкiл берушiнi ауыстырмай-ақ
бiрақ оған iс жүргiзуде көмектесе отырып, сот өндiрiсiнде жеке маңызды
рөлге ие болады. Құқық қорғау қажеттiлiгi арқасында адвокатура атты кәсiби
мамандық пайда болды. Бұл термин advokatus атты латын сөзiнен шыққан,
яғни шақыру деген мағынаны бiлдiрген. Сонымен римдiктер, өздерiн сот iсiне
ертiп апарып, сот отырысында ке-ңестер берген достары мен туыстарын осылай
атады. Империя кезiнде бұл сөз қандай мағынаға ие болса, қазiргi кезде де
сондай-ақ көптеген тiлдерде де сол кездегi мағынаға ие болған қалпында
сақталып қалды. Яғни адвокат – бұл маман-заңгер және оратор-шешен болсын,
кез келген iсте тараптармен бiрге болсын, яғни тараптарсыз болсын, олардың
iсiн жүргiзушi, көмектесушi болып табылады.
Адвокаттық қызметпен айналысу үшiн заңмен бекiтiлген қатаң бiлiм мен
адалдық бағасы болуы керек. Адвокаттар өз мүшелерiнiң заң дайындығы мен
моральдық қасиеттерiнiң сай келуiн бақылау мақсатында кәсiби
корпорацияларға бiрiктi.
Ежелгi Римнен берi адвокатура тарихында құқық қорғау өз әрекетiмен
соттағы өкiлдiкпен тығыз байланысты. Бұл дегенiмiз бiрден екi жақты
жүгiнбей, бiреуiне яғни iстi шынайы жүргiзу де толық және бөлiнбейтiн
жауапкершiлiк алатын жаққа жүгiну тиiмдiлiгiн көрсетедi.
1864 жылғы сот реформасынан кейiн Ресейде құқық қорғау мен өкiлдiк
бағыттары бiрге бiрiгiп кеткiнiмен, адвокаттардың екi түрi болды, олардың
бiрi корпорацияға бiрiккен сенiмдi өкiлдер болса, ендi бiрi соттарда
болатын жеке сенiмдi адамдар. Бiрiншiсi – адвокаттық элита болса, екiншiсi
одан бiр саты төмен болды. Бұлардың бiрiгу бағыттарының керi әсерлi жақтары
да бар.
Адвокатура сотта құқықты дұрыс қолданып пайдалану үшiн барлық қоғамның
мүддесi үшiн күреседi. Бұдан шығатын қорытынды, бұл кәсiп қоғамға қызмет
ету үшiн аянбай еңбек етумен қатар арамдық ойламай, адалдықты қажет ететiн
кәсiп.
Ғалым-эксперттен құқық пен сот ораторы ретiнде таза құқық қорғау
қасиетiнен қандай болмасын адвокат заң жағынан маклер, көпшiлiк арасында
құрметке ие, практика iскерi ретiнде өзiнiң клиенттерiнiң мүддесiн
материалдық тұрғыда биiк қоятын кәсiби маман.[4]
Қазiргi кезде Қазақстанда өкiлдiк пен құқық қорғау бағыттары бiр-
бiрiнен бөлiнген.
Азаматтық сот өндiрiсiнде өкiлдiк институты адвокаттардан басқа да
тұлғаларға белгiленген. Құқық қорғау бағыттары бойынша прокуратура
органдары мен мемлекеттiк басқару органдары, сондай-ақ басқа тұлғалардың
құқықтары мен мүдделерiн сотта қорғау үшiн қатысатын қоғамдық ұйымдар мен
азаматтар сотта басқа азаматтардың құқықтарын қорғау үшiн талап қоюшы
ретiнде iске кiрiсе алады...
Сонымен, адвокатура ұғымы бiрнеше анықтамаға ие, соның iшiнде:
1. Адвокатура – сотта басқа адамдардың мүдделерiн жүргiзуге қатысатын
белгiлi маман адвокаттардың iс-әрекетi.
2. Адвокатура – бұл соттағы өкiлдiкке қарама-қарсы құқық қорғау.
3. Адвокатура – адвокаттар құрамы, яғни өздерiн осы кәсiпке арнаған
тұлғалар класы.
Осыларға қарап адвокатураға толық ұғымды былай беруге болады.
Адвокатура – елдi мекендер мен заңды және жеке тұлғаларға заң негiзiнде
юридикалық көмек көрсететiн кәсiби ұйым.[2.19]
Адвокатураның қызметi, сөз жоқ құқық қорғауға жатады. Ол Қазақстан
Республикасының Конституциясымен 1997 жылғы
5 желтоқсандағы Адвокаттық қызмет туралы Заңның негiзiнде жүзеге
асырылады, кәсiпкерлiкке жатпайды, өйткенi негiзгi мақсаты ретiнде пайда
табуды көздемейдi және мiндеттерi мыналар болып табылады.
1. Қылмыстық iстер бойынша қорғауды;
2. Азаматтық, әкiмшiлiк, қылмыстық және басқа да iстер бойынша
өкiлдiктi;
3. Сондай-ақ азаматтар мен заңды тұлғаларға өзге де заңгерлiк көмек
көрсетудi алға қояды.
Мәселен, ол консультациялар, түсiндiрулер, кеңестер беруден,
кәсiпқойлық бiлiмдi талап ететiн мәселелер бойынша жазбаша тұжырымдамалар
жасаудан, талап арыздарын, шағымдарын, құқықтық сипаттағы өзге де құжаттар
жазудан, жеке және заңды тұлғаларға анықтау органдарында, алдын ала
тергеуде, соттарда, мемлекеттiк және өзге де органдарда, ұйымдарда және
азаматтармен қарым-қатынаста өкiл болудан және оларды қорғаудан көрiнедi.
Адвокатура мемлекет кепiлдiк берген және Конституциямен бекiтiлген
адамның өзiнiң құқықтарын, бостандықтарын сот арқылы қорғау және бiлгiрлiк
көмек алу құқығын жүзеге асыруға көмектесуге мiндеттi.[3]
Адвокаттың өз өкiлеттiгiн жүзеге асырарлықтай жеткiлiктi құқықтары бар.
Сонымен, барша адамдар заң көмегiн, сондай-ақ ол көмектi адвокаттың
қатысуымен алуға құқығы туралы конституциялық ереженi сақтау, сотта
тараптардың бәсекелестiгi және тең құқықтылығы негiзiнде жүзеге асыруға,
iс бойынша ақиқатты анықтап, заңды да негiздi сот шешiмiн шығаруға ықпал
етедi.
Адвокат азаматтың заңды құқығын қорғағанда ол тек қана нақты тұлғаға
ғана емес бүкiл қоғамға маңызы бар iс жасайды. Өйткенi қате сот
шешiмдерiнiң кетуiне кедергi жасай отырып, заңдылық пен құқықтық тәртiпке
деген сенiмдi нығайта түседi. Мiне сондықтан, кәсiби және белсендi және
шапшаң түрде азаматтардың мүддесiн заңға байланысты өзiнiң дегенiнде тұруы
азаматтармен қатар қоғам мен мемлекеттiң мүддесiне жауап бередi.
Қылмыстық және азаматтық iстер бойынша әдiлсотты жүзеге асыру үшiн
тиiмдi әрекет ететiн мемлекеттiк органдармен қатар, сондай-ақ күштi
тәуелсiз кәсiби адвокатура қажет.
Адвокат айыпталушы немесе басқа субъектiнiң өкiлi. Дегенмен, адвокаттар
қызметi жеке сипатқа ие емес, өйткенi оның қызметi тек айыпталушыға ғана
емес, сондай-ақ iс жүргiзушi мемлекеттiк органдар үшiнде ауадай қажет.
Сондықтан оның құрылу бағыттары тиiстi заң бойынша әдiлсотқа жiберудiң
маңызды шарттары бойынша адвокатура ролiн тез арада көтеру керек.
Кеңестік саяси жүйе орныққанан кейін адвокатура айтарлықтай өзгеріске
ұшырады. 1864-жылға реформа бойынша құрылған присяжнойлық және жеке
адвокатураның қызметі олар жаңа социалистік мемлекетті құру принципіне
қайшы болғандықтан, Кеңес үкіметінің алғашқы декреттерімен жойылды.
Адвокатура біртіндеп кеңестік сот төрелігіндеі қосымша қызмет атқара
бастады. Қорғау институтын ұйымдастыру мен сотка қатысушылардың қатысуына
көзқарас талай рет өзгерді. Бір нысанды жоққа шығарса, ал екіншісін еңгізе
отыра, кеңестік заңнама тоталитарлық режим талаптары мен нығайту
мақсаттарына жауап беретін қорғаушылар қызметінің ұжымдық нысанын орнықтыра
бастады.
Солай болса да, азаматтык істер, қылмыстық істер мен өкілдік бойынша
қорғаудың жаңа ұйымының көп жыл бойы ізденуі нәтижесінде адвокатура дамуын
жалғастырды. Белгілі практикалық және теориялық тәжірибе жинақталды.
Адвокаттық қызметтің жаңа нысандары пайда болды, оның кұқықтық нормативтық
базасы және т.б. нығайды. КСРО ыдырап, жаңа тәуілсіз мемлекеттер
күрылғаннан кеңестік кезенде жинақталған жақсы тәжірибе ұлттық
адвокатуралар қызметіне негіз болып қаланды.
Кеңестік дәуірдегі адвокатураның ұйымдық нысаны сондай-ақ мемлекет
тарапынан оған деген көзқарас бойынша революцияға дейінгі адвокатурамен
көптеген ортақ тұстарының болғаңдығын атап өткен жөн. "Екі адвокатура да
жергілікті деңгейде ұйымдастырылды, оларда орталық аппарат пен идеялық
тұғырнама болған жоқ, соның салдарынан олар патшалықтың немесе Кеңес
өкіметі саясатының жетегінде кете беретін. Екі адвокатура да өз әрекеттері
үшін Әділет министрлігінің кырағы қадағалауына, судьялардың немкұрайлы
қарауына, өздерінің сотқа дейінгі сатыдағы ролінің төмендеуіне мойынсынуға
тиіс болды. Қос адвокатура да өз құқықтары мен міндеттерін анықтауда
бәрібір мемлекетке тәуелді болды".
РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің (СНК) 1917 жылғы 24-қарашадағы N1
сот туралы декретімен присяжной және жеке адвокатура институты таратылды.
"Алдын ала тергеу сатысында жіберілетін айытаушылар мен қорғаушылар ролін
азаматтық құқықтарды пайдаланатын, кінәраттары жоқ барлық азаматтар мен
азаматшалар аткара алады. Алайда, азаматтардың құқығын қорғауға тиіс арнайы
орган Декретпен құрылған жоқ".
1918-жылғы 7-науырыздағы N2 сот туралы Бүкілодақтык Орталық Аткару
Комитетінің (ВЦИК) декретімен жұмысшы, солдат, шаруа және қазақ депутаттары
Кеңестері жанынан қоғамдық айыптаушы, қоғамқық қорғаушы ретінде қүкықтық
делдал болғысы келген тұлғалар алқасының құрылуы қарастырылды. Бұл алқаға
жоғарыда аталған Кеңесдар сайлайтын және кері шақыратын тұлғалар кірді. Тек
осы тұлғалардың ғана сотта еңбегін төлету арқылы сөз сөйлеу құқығы болды.
1922-жылғы 26-мамырдаға Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің (ВЦИК)
Қаулысымен бекітілген адвокатура туралы Ереже адвокаттық қызметті тікелей
реттейтін алғашқы нормативктік құқықтық акті бола тұра адвокатураны алғашқы
рет еңбекшілерге азаматтық дауларды шешу кезінде заң көмегін және қылмыстық
сотта қорғауды қамтамасыз ету мақсатында құрылған, өзін-өзі басқаратын ұйым
ретінде анықтады. Әділеттің губерниялық бөлімдері жанынан қылмыстық және
азаматтық істер бойынша қорғаушылар алқасы құрылды. Алғашқы құрамдағы
қорғаушылар алқасының мүшелерін Әділеттің губерниялық бөлемдерінің ұсынысы
бойынша губерниялық атқару комитеттері бекітті. Бүдан әрі алқаға мүше
қабылдауды алқа төралқасы жүргізді, олар алқаға жаңа мүшелерді қабылдаудан
бас тарту құқығы берілген губерниялық атқару комитетінің төралқасына
қабылдау туралы хабарлап отырды. Қорғаушы алқасының мүшелері мемлекеттік
мекемелер мен кәсіпорындарда қызмет жасай алмайтын. Тек мыналарға ғана
рұқсат етілді:
1) сайлау бойынша мемлекеттік лауазында отырған тұлғалар үшін;
2) заң ғылымының профессорлары мен оқытушылары үшін. Губерниялық
қорғаушылар алкасы мүшелерінің жалпы жиналысы өз
кұрамынан төралқа сайлады.
Қорғаушылар алқасының тералқасына:
а) қорғаушылардың өз міндеттемесін орындауын кадағалау және бақылау;
б) тиісті губерниялық аткару комитеттеріне алқа төралқасының
қаулыларына мүдделі тұлғалардың шағым жасау құқығымен өз мүшелеріне
тәртіптік жаза қолдану;
в) алқа қорына түскен каражатқа иелік ету;
г) тегін және кесімді баға бойынша көмекті тағайындау;
д) губерниялық әділет бөлемшесінің тапсырмасы бойынша халықка көмек
көрсету үшін консультациялар үйымдастыру жүктелді
Қорғаушы еңбегін төлеу мына негіздер бойынша жүргізілді:
а) халық сотының ерекше қаулысынен тұрмысы нашар болып табылған адам
қылмыстық және азаматтар істердің қорғаушыларына сыйақының кез келген
түрінен босатылды;
б) мемлекеттік және жеке кәсіпорындарының жұмысшылары және кеңестік
мекемелер мен кәсіпорындарының қызметшілері Әділет халық коммиссиариаты
белгіленген кесімді баға бойынша қорғаушылар қызметін төлеуге құқылы болды;
в) қалған барлық жағдайда қорғаушы сыйақысы мүдделі таралтардың онымен
келісімі бойынша анықталды.
Қорғаушылар алқасының қорын қорғаушылар өз сыйақысынан Әділет халық
коммиссиариаты белгіленген пайыз аударымын енгізді, бұл кор алқа
төралқасын ұстау және заң консультациясын ұйымдастыру жөніндегі барлық
шығындарды жауып отырды.
Қорғауға қорғаушы алқасының мүшелерінен басқа айыпталушының немесе
жәбірленушінің жақын туысқандары, мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардың
және олармен тең дәрежеде Бүкілресейлік Кәсіптік Одақтар Орталық Кеңесінің
(ВЦСПС), Бүкілресейлік Тұтынушылар Қоғамы Орталық Одағы мен басқа кәсіптік
және қоғамдық ұйымдардың өкілетті өкілдері жіберілді. Басқа тұлғалар
өндірісінде осы іс жатқан соттың ерекше рұқсатымен ғана жіберілді
Қазақстандағы кеңестік адвокатураның қалыптасу процесі обьективтік және
субъективтік қиыншылықтарға тап болды. Ең алдымен, білікті және даярланған
қадрлар жоқ болатын. Екіншіден, көптеген сот қызметшілері, Әділет халық
коммиссиариаты мен өзге қүқық қорғау органдарының басшылары адвокатураға
жатырқай қарады. Олар кеңестік сот өзінің пролетарлық табиғатынан
қателеспейді және кез келген істі өз бетінше шешуге қабылетті деп санады.
Ең соңында, қоғамда адвокатураны патша билігінен қалған мұра, күні еткен
институт ретінде және т.б. санаған пікір қалыптасты.
Қырғыз (Қазақ) АССР Кеңестерінің алғатыкы құрылтай съезінде 1920 жылға
6-қазанда "ҚАССР еңбекшілері құқығының Декларациясы" қабылданды, онда былай
делінді: "Халықтық әділетті Кеңестік Ресейдің Халықтық Революциялық Сотының
тәжірибесімен дәлме-дәл сәйкестендіре, қырғыз халқының тұрмыстық
ерекшеліктерінің осы декларациямен белгіленген еңбекшілер құқығының негізгі
қағидаларына қайшы келмейтін тұстарымен санаса отыра құру кажет". Съезд
"Кеңестік әділетті ұйымдастыру туралы" қарарында әділет органдарын
жергілікті жерлерде консультациялар және соттык қорғау түрінде халыққа
тегін заң көмегін ұйымдастыруға міндеттеді Құқық көмегін жүзеге асыру үшін
съезд партия, кәсіподақ және қоғамдық ұйымдардың жауапты қызметкерлерін
тартуды ұсынды, Әділет кадрларын даярлау үшін заң курстары ашылды.
Қорғауды ұйымдастыру мәселесіне 1921 жылғы 8-сәуірдегі ҚАССР Орталық
Атқару Комитеті (ЦИК) Декретімен бекітілген Қырғыз автономиялы Социалистік
Республиқасының халық соты туралы Ережесінің арнайы бөлімі арналды. Онда
1920 жылғы 21-қазандағы РСФСР халық соты туралы Ереженің кейбір баптары сол
қалпында қайталанды. Мысалы, 43-49-баптарда сот органдары қорғаушылар
ретінде осы міндетті атқаруға кабылетті азамматтарды тарта алатындығы
көрсетілді. Бұл үшін губерния әділет бөлімдері ерекші тізімдер жасады.
Қорғауға жіберу туралы мәселені халық соты (өкімдік және соттық отырысында)
іс пен айыпталушы тұлғаның сипатына байланысты шешті және қассациялық
шағымнан бөлек шағым жасалуға жатқан жоқ. Алайда халық соты айыптпаушы іс
бойынша сөйлеген кезде немесе бұл туралы қамауда отырған айыпталушы өтінсе,
қорғаушыны жіберуге немесе тағайындауға міндетті болды. Халық соты
айыпталушы тұрған ұйымның (кәсіподақтың, зауыт комитетінің және т.б.) осы
максат үшін іс сапармен келген мүшелерін, сондай-ақ айыптталушының жақын
туыскандарын қорғауға жіберетін. ҚАССР Әділет халық комиссариатының
жанынан үш адамнан тұратын халықа заң көмегін көрсету жөніндегі бюро
құрылды.
Адвокатураны ұйымдастырудағы киындықтарға қарамастан республикада
мүмкіңдік шегінде адвокат кадрларын даярлау жүргізілді Осылайша, 1936-жылы
адвокаттар алқасында 141 адам болды. Сол жылы алка қызметкерлерінің
алғатықы бүкілқазақстандық съезі шақырылды, онда халыққа заң көмегін
жақсарту жөніндегі адвокатура міндеттері анықталды.
30-40-шы жылдары қылмыстык істер бойынша (әсіресе саяси істер бойынша)
қорғау қызметінің ұтымдылығы бірқатар белгілі себептер бойынша төмендеді
"Одақтас республиқалардың қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу кодекстеріне
өзгерістер еңгізу туралы" 1934-жылғы 1-желтоқсандаға КСРО (СССР) Орталық
Атқару Комитетінің (ЦИК) Қаулысы өте жағымсыз роль атқарды. Онда
террористік ұйымдар мен террористік актілер туралы істер бойынша сот
жүргізудің ерекше тәртібі бегіленді: тергеу уақыты 10 күннен аспайтын
мерзімде аяқталды, ал айыпталушыға айыптау корытындысы сот істе каралғанға
дейін бір тәулік бүрын тапсырылды; айыптаушы мен корғаушының сотқа қатысуы
тоқтатылды; қассациялық шағым жасауға және кешірім жасау туралы өтініш
беруге рұқсат етілмеді. Кейіннен 1937-жылғы 14-қыркүйектегі КСРО (СССР)
Орталық Атқару Комитетінің (ЦИК) Қаулысымен осы тәртіп контрреволюциялық
зиянкестіктер және диверсиялар туралы істерді қарауға қатысты белгіленді".
1936-жылы КСРО (СССР) Конституциясы қабылданғаннан кейін 1939-жылға 16-
тамызда КСРО ХКК (СНК СССР) бекіткен жаңа Адвокатура туралы Ереже
қабылданды. Нақ осы ереже адвокатураның кеңестік құқықтық жүйедегі орнын
түпкілікті анықтады және адвокаттар алқасы Әділет халық комиссариатының
мекемелерінің біріне айналып, оның нұсқауларын қатаң орындап отырды.
Осы ережеге сәйкес адвокаттар алқасы өлке, облыс, автономиялы және
одактас республикалар шектерінде құрылды. Тек өлкелік (облыстық) бөлініс
жоқ республикаларда ғана одақтас республикалар шектерінде ұйымдастырылды.
Мына тұлғалар адвоқаттар алқасының мүшесі бола алады: жоғары заң білімі
бар; кемілде 1 жыл, сот, прокуратура және әділеттің басқа органдарында
практикалық жұмыс өтілі бар заң мектептерін бітіргендер; заң білімі жоқ,
алайда аталған лауазымдарыда кемінде 3 жыл істегендер. Заң мектебін
бітіріп, алайда сот, прокуратура және әділеттің баска органдарында
практикалық жұмыс өтілі жоқ тұлғалар адвокат алкасына тағлындамадан
өтушілер ретінде қабылданды. Алқаның басқару органдары мыналар болып
табылды: адвокаттар жалпы жиналысы, облыстық, өлкелік және республикалық
адвокаттар алқасы мен тексеру комиссиясы. Адвокаттар барлық жұмысын заң
консультациясында жүргізді. Адвокаттар алкасына жалпы басшылық КСРО
Әділетінің одақтық, республикалық халық комиссариатырына және олардың
жергілікті органдарына жүктелді. Оларға алқалар ісіне кедергісіз араласуға
және оған басшылық етуге мүмкіндік беретін ауқымды өкілеттіктер берілді.
Адвокатураға жағымсыз козқарастың болуына қарамастан, сол кездің өзінде
адвокаттарды қызмет көрсету саласының қызметшілері ретінде санауға бола ма
деген пікір теріске шығарылды. Заңи ортада "адвокатураны жұртшылық алдында
мансүк ететін, оны қарапайым кәсіп дәрежесіне түсіретін және оны өз
қызметін сататын кім көрінгеннің қатарына қоятын осындай көзқарасғы батыл
айыптау керектігі" атап көрсетілді. Сол жылдары елдің крғамдық-саяси
дамуыны төзбеушілік, жаулық, жаппай күдік, қорқақтық, жала және андушылық
ахуалы теріс ықпал етті. Мұндай жағдайда адвокатураның қандай да бір бөлек
маңызды ролі туралы айту мүмкін емес еді. Алайда, осы жәйттар адвокатураның
дамуы мен белгілі бір корпоративтік тұтастыкты және шектеулі автономияны
сактауға бөгет бола алмады, кәсіби адвокаттық корпустың қалыптасу процессі
тоқтаған жоқ, олардың көпшілігі өз парыздарын адал атқарды.
Ұлы Отан соғысы жылдары адвокатура әскери қызметшілерге, олардың отбасы
мүшелеріне, соғыс мүгедектеріне заң көмегін көрсетуге баса назар аударды.
Соғыстан кейінгі мерзімде біздің республикадағы адвокатура жұмысының
ұйымдық нысандары өзгеріссіз қалды: алқа қызметіне жалпы басшылықты Қазак
ССР Әділет халық комиссариаты, ал тікелей басшылықты сол алқалардың
сайланбалы органдары - төралқалар жүргізді Алайда, адвокатурада білікті
мамандар тапшылығы өткір сезілді, оның материалдық базасы нашар болды, оның
кызметкерлерінің кызметін құқықтық тәртіптеуде елеулі кемшіліктер орын
алды. Алда адвокатураны нығайту, оның ұйымдық нысанын жетілдіру, беделін
көтеру міндеті тұрды.
Сот ісін жүргізу туралы 1958 жылғы 25-желтоқсандағы заңнама негіздері
"сотта қорғауды жүзеге асыру, сондай-ақ азаматтарға, кәсіпорындарға,
мекемелер мен ұйымдарға заң көмегін көрсету мақсатында адвокаттар алқасының
жұмыс істейтіндігін, адвокаттар алқасының адвокаттық қызметпен айналысатын
тұлғалардың, ерікті бірлестігі екендігін және одақтас республика Жоғары
Кеңесі бекіткен Ереже негізінде өз қызметін жүргізетіндігін" белгіледі. Осы
нұсқауға сәйкес әрбір одақтас республика адвокатура туралы өз Ережесін
қабылдады. Қазақстанда мұндай ережені 1960-жылғы 5-шілдеде ҚССР Жоғары
Кеңесі бекітті.
1950-60 жылдары Қазақ ССР Министрлер Кеңесі жанындағы заң комиссиясының
төрағасына адвокаттар алқасы жиналысымен қатар алқа төралқаларының
төрағаларына тәртіптік жаза қолдану кұқығы берілді. Басқа республикаларда
бұл мәселе сол уақытта тіпті Адвокатура туралы ережелермен де реттелген
жоқ. Бұл мәселе осы күнге дейін үлкен күдік пен алшақтық туғызып келеді.
Өйткені, кейде алқа төралқаларының төрағаларын немесе олардың
орынбасарларына қатысты соттар мен өзге мемлекеттік органдардың жеке
анықтамалары және ақпараттары келіп тұрады. Адвокатураға мемлекеттік
басшылыктың нысаны ретінде төралқаны тарату қарастырылды, одан кейін жаңа
құрам сайлануға тиіс болатын.
1977-жылы кеңестік заңнама тарихында КСРО Конституциясында алғаш рет
адвокатураның кұқықтық жағдайы бекітілді (161 бап). Сөйтіп, мемлекет ресми
денгейде адвокатураны конституциялық орган, ал адвокатта сот ісін жүргізу
кезінде тікелей қатысушы ретінде мойындады. 1979-жылғы 30-қарашада КСРО-
дағы адвокатура туралы Заң қабылданды. Осы нормативтік құқықтық актімен
жалпы одақтық көлемде кеңестік адвокатураның ұйымдық және қызмет мәселелері
реттелді Осы заң негізінде әрбір одақтас республикада "Адвокатура туралы
Ереже" әзірленді (Қазақстанда мұндай Ереже 1980-жылғы 13-қарашада
бекітілді). Осындай актілерді қабылдау адвокаттар қызметін бірізді реттеуді
қамтамасыз ету және сонымен қатар адвокаттар алкасының ролін көтеру, кейбір
мәселелерде адвокаттарға үлкен дербестік беру қажеттігінен туындады.
Сонымен қатар адвокатураның мемлекетке тәуелділігі күшейді. Осылайша,
адвокаттар алқасы тек жергілікті мемлекеттік органдар мен Әділет
министрлігінін; келісімімен және мақұлдауымен ғана құрыла алатын, осы
органдар алқаның сандық кұрамын реттеді, адвокаттан соттағы мінез-қүлқын
бақылады және т.б.
Ережеде адвокатураның міндеті, адвокатураға мүше қабылдау және одан
шығару тәртібі анықталып, алқаның ұйымдық қызметін жетілдіру шаралары
қарастарылды және адвокаттың қызметтің кепілдігі тұжырымдалды. Атап
айтқанда, мемлекеттік органдар адвокаттың сауалы бойнша заң көмегін
көрсетуге байланысты қажетті құжаттарды заң консультациясы арқылы беруге
міндетті болды. Адвокатурадан шығарылған адвокаттар шағамын караудың
соттағы тәртібі қарастырылды. Алканың басшы органдарын сайлау, өкілеттік
мерзімі тәртібінің бірынғай ережесі белгіленді. Осының барлығы, сөз жоқ,
кеңестік сот төрелігі жүйесінде адвокатураның орны мен маңызын көтерді,
азаматтар мен ұйымдарға көрсетілетін заң көмегінің саласын арттырды,
соңғылардың өз занды құқықтары мен мүдделерін жүзеге асыруына көмектесті.
Осы Ереженің көптеген баптары ізінше қолданыстағы "Адвокаттық қызмет
туралы" ҚР Заңына негіз болып қаланды, адвокаттар қызметін конституциялық
реттеу, Қазак ССР адвокатурасы туралы Ереженің кабылдануы қылмыстык сот
ісінде заңдылықта қамтамасыз ету, соттың заңды, қисынды және әділ үкім
шығаруы тұрғысынан қорғау институты ролінің өскендігін көрсетті.
Кеңес қоғамын қайта құру және онтайландыру дәуіріңде, 80-жылдардың
екінші жартысында заң саласын қамтыған кооперативтік козғалыс өрістеді.
Барлық жерлерде халыққа ақылы барлық мүмкін заң қызметтерін көрсететін
әртүрлі кооперативтік-құқықтық ұйымдар, кауымдастықтар, одақтар және т.б.
пайда болды. Құқық қорғау органдарының бұрынғы кызметкерлері, заңгерлік
жоғарғы оқу орындарының және техникумдарының практикалық тәжірибесі жоқ
оқытушылары мен түлектері және т.б. осы құқықтық кооперацияларға мүше
болды. Іс жүзінде дәстүрлі жұмыс істейтін қорғау институттарына өзіндік
бәсекелестік туғызды, оның үстіне 1989 жылғы 30-маусындаға Қазақ ССР
Жоғарға соты пленумының "Құкыктық кооператив мүшелерінің қылмыстық және
азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы туралы" Қаулысына сәйкес жарғыларында
азаматтарға, кәсіпорындарға, мекемелер мен ұйымдарға заң көмегін көрсету
көзделген құқықтық кооператив мүшелері айыпталушының (сотталушының)
қорғаушысы немесе қылмыстық сот ісі процесіне өзге қатысушы және азаматтық
сот ісіне азаматтардың, заңды тұлғалардың өкілі ретінде жіберілуі мүмкін.
Алайда практика осы шешімнің кате екенін көрсетті (кейде өзінің тек
пайдакүнемдік мүддесін ойлаған, адвокаттық әдеп тәртіптерін өрескел бұзған,
біліктілігі төмен және тәжірибесі жоқ, адвокатар алқасынан шығарылған,
теріс қылықтары үшін кұқық органдарынан босатылған адамдар қорғаушы болды,
осының барлыға заңсыз сот шешімдерінің шығу ықтималдыған күрт өсірді) және
олар ізінше 1991 жылғы 28-маусымдаға заңмен жойылды. [13, 159 б]
Қылмыстық сот ісінің алғашқы сатысындағы қорғау құқығы заңдык тұрғадан
1989-жылғы 13-қарашадағы сот құрылысы туралы КСРО және одақтас
республикалары заңнамасы Негіздерінде бекітілді. Негіздерге, 1990-жылға 10-
сәуірдегі КСРО Заңына сәйкес Қылмыстық сот ісі Негіздерінің 13, 22, 23 -
баптарына өзгерістер мен толықтарулар енгізілді. Осындай заңдар ҚазССР-ында
тиісінше 1990- жылғы 23-қараша мен 1991 жылғы 16-ақпанда қабылданды.
Осы заңдар қабылданғаннан кейін республика Әділет министрлігі мен
адвокаттар алқасының төралқасы прокуратура органдарымен және ІІМ (МВД)
бірге 1989-1990 жылдардағы ұстау, тұтқындау, айып тағу, кылмыстық ізге
түсуді тоқтату санының өсуіне талдау жасады және осы негізде азаматтардың
заң көмегіне жүгінуінің ыктимал өсуі болжанды. Осы факторлар адвокаттар
санының өсуіне, қылмыстық істі тергеудің алғашқы сатысындаға корғану құқығы
туралы заңды жүзеге асыру бойынша бірқатар шұғыл шараларды қабылдауға және
т.б. ықпал етті. Атап айтқанда, барлық заң консультациясында прокуратура
және ІІМ келісілген кесте бойынша адвокаттар кезекшілігі ұйымдастырылды.
Жоғарыдағы өзгерістер "Адвокатура туралы Ережеге өзгерістер мен
толықтылар енгізу туралы" 1991-жылға 28-маусымдағы Қазақстан
Республикасынын Заңында өз көрінісін тапты, онда адвокаттар алкасының санын
көбейту үшін шектеулер алынды; біліктілік емтиханын тапсырғандар және
адвокаттық практикамен шұғылдану құқығына патент алғандар тиісінше алқаға
мүшелікке қабылданды; адвокаттарға заң консультациясында жұмыс істеумен
катар меншікті адвокат кеңсесін және азаматтарға заң көмегін ұйымдастырудың
өзге де нысандарын кұру мүмкіндігі және т.б. берілді.
Осы заңға сәйкес, жоғары заңи білімі бар, қажетті тәжірибе мен кәсіби
дағдыларды алған үміткерлерді адвокатураға кабылдауды камтамасыз ету
мақсатында халык депутаттары облыстық Алматы калалык Кеңестері атқару
комитеттерінің әділет басқармалары жанынан біліктілік комиссиялары құрылды.
Комиссия тиісті әділет басқармасы бастығының бұйрығымен және ҚазақССР
Заңгерлер одағы облыстык атқару комитетері мүшелерінің, заң ғалымдары,
тәжірибелі заңгер-практиктер өкілдері ұсынған адвокаттар кіретін адвокаттар
алқалары жалпы жиналыстары қаулысынен үш жыл мерзімге құрылды. Комиссия
құрамына адвокатардың кемінде елу пайызы кіруге тиіс болды.
Бұл комиссия адвокат атағына үміткер тұлғалардан емтихан қабылдады;
үміткердің Ережеде мазмұндалған талаптарға сәйкестілігі туралы мәселені
шешті; адвокаттық практикамен шұғылдану құқығына патент берді
Осы заң адвокат корпусының санының сапалық және сандық өсуіне жағдай
жасады, бұл өз кезегінде қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамды
қорғауды қамтамасыз етуге (оның ішінде айыпталушының (сезіктінің) нақты
адвокат тандау қүқығына) мүмкіндік берді.
Қазақ ССР ҚЖК жүзеге асыру кезінде қорғаушының қатысуын, әсіресе
сезіктіден алғаш рет жауап алған кезде қамтамасыз ету туралы баптың және
осы заңның басқа да ережелерінің әртүрлі себептерге орай бірқатар
қиындықтарға кездескендігін атап өткен жөн, олардың арасында: әкімшілік-
аумақтық бірліктің шалғайлығы мен көлемі; өңірдегі халықтаң аздығы, бір
ауданда тек бір адвокаттың ғала болуы; білікті заң мандарының аздығы; алқа
мүшелерінің материалдық мүдделілігінің болмауы (мемлекет адвокаттаң орта
айлық қорғау ақысының жоғары шегін күнтізбелік жылға есептеп анықтады, бұл
мөлшер белгіленген сомадан аспады) және т.б. Сонымен қатар, 1991-жылғы 16-
ақпандағы заң қорғаушының қорғауды жүргізуге кедергі келтіретін тәндік және
психикалык кемшіліктері бар кәмелетке толмағандар мен сот ісі тілін
білмейтін тұлғалар істері бойынша ұстау хаттамасы немесе тұтқынға алу
туралы қаулы жарияланған сәттен бастап міндетті қатысуын еңгізді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы 12-ақпандаға Қаулысымен
Қазакстан Республикасындағы кұкықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы
(негізгі бағыттар) бекітілді. Онда республика заң жүйесінің терең
дағдарысты өткеріп отырғандығы, оның құқықтық реформалардың нарықтық
экономиканың дамуынан, мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру процесінен,
қазіргі парламентаризм және өзге де демократиялық институттардың
қалыптасуынан айтарлықтай арта қалуынан ушыға түскеңдігі атап өтіледі.
Осындай жағдайларда мемлекет халыққа кұқықтық қызмет, құқықтық көмек
саласындағы кызметті құқықтық реттеуден шет қала алмайды. Реттеудің
мақсаты, ен алдымен, құқықтық қызметтер нарығын әрбір азаматқа оның
қорғануы үшін Конституциялық құқығын жүзеге асыруына кепілдік беретін
жоғары сапалы құқық қорғау жұмыстарымен қамсыздандыру болып табылады.
Құқықтық реформаның тұжырындамалық бағытталуы адвокатура институтының
республика құқық қорғау жүйесінде лайықты орын алып, өзін-өзі басқаратын,
өзін-өзі қаржыландыратын коммерциялық емес ұйым ретіндеті дербестігін
сактайғындығында. Ал бұл үшін адвокат өзінің кәсіби парызын орындауға
тиісті іс жүргізу құқықтары мен міндеттемелерін алуға тиіс.
80-ші жылдар шегіңде және 90-шы жылдардың басында құқық саласында
басталған өзгерістердің пәрменді, білікті адвокатураны қалыптастыру үшін
негіз калағандығын атап өткен жөн. Адвокатураның "косалкы сот мекемесі",
екендігі туралы жалған үғымға негізделген қоғамдық теріс пікір біртіндеп
қойылды (дәйек сөз Ю.И.Стецовский бойынша).
Сөйтіп, адвокатура шын мәнінде мемлекеттің қажетті қоғамдық-құқықтық
институтына айналды, бұны адвокаттар еңбегінің ролі мен беделінің артуы
айғақтайды. Мысалы, 1995-жылдың басында адвокаттардың жалпы санының 1989-
жылмен салыстырғанда үштен бір есеге артып, екі мыңнан асты. 1992-жылы
Алматыда 244 адвокат болды, ал 1997-жылдың 1-қаңтарында Алматы қалалық
адвокаттар алқасында мүшелердің саны 300 адамнан асты. Алайда адвокаттың
сот ісінің кез келген сатысында бәсекелестік, тұлғаға кол сұқпаушылық,
абырой мен беделді кұрметтеу, кінәсіздік презумпциясы, заң көмегі мен
қорғау құкығын алу принципімен қамтамасыз етілуі тұрғасында процеске
толыққанды қатысушы болғандығы туралы айтуға әлі ертерек.
1.2. Адвокаттық қызметті реттейтің зандар
1995-жылы Қазақстан Республикасы Конституциясының қабылдануы барлық
қолданыстағы заңдарды реформалау қажеттігін туғызды, бұған, атап айтқанда,
1997-жылға 5- желтоқсанда Қазақстан Республикасының "Адвокаттық қызмет
туралы" Заңының қабылдануын дәлел ретінде тілге тиек етуге болады.
Адвокатура жағдайы мен адвокаттың құқықтық мәртебесінің әртүрлі
мемлекеттерде бірдей еместігі белгілі. Бұл тек қоғамда, елде және заңнамада
қаңдай құқықтық режим және тұлғалардың жағдайы, олардың құқықтары мен
бостандықтарының қандай күйде екендігіне ғана емес, сондай-ақ мемлекеттің
құқықтық жүйесі мен ұлттық дәстүрлерге және оның экономикасына да
байланысты.
Адвокатура туралы заңнамада болған өзгерістер адвокатура қызметін
жетілдіру мәселелеріне байланысты казіргі жағдайдаға адвокатура қызметіне
өзге көзкарасқа талап етті; нақтырақ айтқанда: адвокаттың сот ісіне қатысуы
кезінде туындаған мәселелерді толық және жан-жақты зерттеу; ҚР заңнамасына
толықтырулар мен өзгерістер еңгізу бойынша даярлық; заң көмегінің төлемі
мен республикалык бюджет қаражаты есебінен қорғау мен өкілдік етуге
байланысты шығындарды өтеу және т.б.
Қазіргі уақытта адвокатура қызметін тәртіптейтін негізгі заң жоғарыда
аталған арнайы заң болып табылады, онда адвокаттақ қызметтің тәртібі мен
мазмұнын және осылардан туындайтын құқык қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалар біріктіріліп жүйеленген.
Бұл заң ҚР Конституциясы мен құқықтық реформалардың Мемлекеттік
бағдарламасына сәйкес қабылданды. Онда Конституция негізінде қабылданған
нормативтік құқықтық актілердің ережелері; бұның алдында жинақтылған
практиқалык тәжірибе; жетекші қазақстандық және шетелдік ғалымдардың
еңбектері ескерілді. Адвокатура қызметінің негігі бағыттары:
♦ жеке адамның өз құқықтарын, бостандықтарын сотта қорғауға және
білікті заң көмегін алуға мемлекет кепілдік берген және Қазақстан
Республикасы конституциясымен баянды етілген құқығын жүзуге асыруға
жәрдемдесу;
♦ қылмыстық істер бойынша қорғауды, азаматық, әкімшілік және өзге
істер бойынша өкілдік етуді жүзеге асыру жөніндегі адвокаттардың қызметін
ұйымдастыру;
♦ заңдарда тыйым салынбаған заң көмегінің өзге де түрлерін көрсету.
Осыған сәйкес адвокатура қызметі:
1) адвокаттардың өз қызметін жүзеге асыру кезіндегі тәуелсіздігі;
2) адвокаттық қызметті заңдарда тыйым салынбаған әдістермен және
құралдармен жүзеге асыру;
3) заң актілерінде тікелей көзделген жағдайларды қоспағанда,
прокуратура, соттар, анықтау және алдын ала тергеу органдары, басқа
мемлекеттік органдар, өзге ұйымдар мен лауазымды адамдар тарапынан
адвокаттардың қызметіне араласуға жол бермеу;
4) кәсіби мінез-құлық нормаларын және адвокаттық құпияны сақтау
принциптеріне негізделеді.
Алғаш рет нақты "адвокат" түсінігі беріледі, бұрын қолданылған
адвокатура туралы Ереже мен ҚазақССР ҚЖК-да "қорғаушы" терминіне қоғамдық,
сондай-ақ кәсіби қорғаушылар катар телінді.
Енгізілді және карастырылды:
♦ адвокаттың кәсіби мінез-құлқының нормалары (16 бап);
♦ адвокаттық қызметтің кепілдіктері (бұрын қолданылған Ережеде тек
адвокаттың құкықтары мен міндеттері ғана карастырылды, ал адвокатқа
берілген құқықтарды қамтамасыз ету механизмі (тегерішгі) болған жоқ, енді
17-бапқа сәйкес бірқатар кепілдіктер карастырылды: мысалы, 2-тармақта
адвокатта ол заң көмегін көрсетіп отырған адаммен тендестіруге тыйым
салынады, бұрынғы қылмыстық сот ісінде тергеушілер адвокатқа көп жағдайда
ол корғайтын адаммен бір қарады, ал 8-тармақ анықтау және алдын ала
органдарын қылмыстық іс жүргізу заңында көзделген жағдайларда адвокатпен
келісілген мерзімде тергеу және өзге іс жүргізу әрекеттеріне оның қатысуы
қажеттігі туралы хабарлауға міндеттейді, бұл болжанған тергеу әрекеттерін
жүргізу туралы адвокаттқа кейде оның бастардан бір сағат бұрын ғана
хабарлайтын жағымсыз практиканы тоқтатты, оның нәтижесінде нақты іс бойынша
қорғау және т.б. формалды түрде болатын) адвокаттың тек кана өзі үшін ғана
емес, сондай-ақ адвокат көмегін пайдалану мүмкіндігін алған клиент үшін де;
♦ адвокаттық қүпия (18 бап);
♦ адвокаттаң өз қызметін заңды тұлғаны тіркемей-ақ жеке дара жүзеге
асыруы (19 бап) және т.б.
Заң мазмұнын кұрайтын бүкіл нормативтік материал 4- тарау мен 34-бапқа
(баптар, өз кезегінде, тараудан, тармақ пен тармақшадан тұрады, бұл
нормативтік құкықтық актінің құрылымына сәйкес келеді) мына ретпен
жүйеленген:
♦ жалпы ережелер;
♦ адвокаттаң мәртебесі;
♦ адвокаттық кызметті ұйымдастыру;
♦ қорытынды және өтпелі ережелер.
Алайда қолданыстағы Заң өзінің бүкіл маңыздылығына қарамастан әрі қарай
жетілдіруді қажет етеді. Ол тек ұйымдық мәселелерге ғана емес, сондай-ақ
жалпы заңдық базаның жетілмеуімен де байланысты, атап айтқанда, адвокаттың
анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарымен өзара қатынас тәртібін
дәлме-дәл және анық құқықтық реттелуі жоқ. Халықаралық ынымақтастық
саласында ҚР Адвокаттары одағының құқықтық мәртебесі мен жағдайы
анықталмаған және т.б.
Осылайша, заңда заң көмегінің түрлері саналмаса да "адвокатура" және
"заң көмегі" терминдерінің анықтамасы жоқ. "Адвокаттар алқасының" да дәл
ұғымы берілмеген.
9-бапқа сәйкес адвокаттық қызметпен щұғылданғысы келгендер
аттестациялық комиссияға біліктілік емтиханын тапсырғаннан кейін және оның
ұсынысымен Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі лицензия береді,
онда аталған тұлғаға адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығы үшін рұқсат
етеді. Алайда адвокаттақ бірлестік қызметінің негізгі принципін Заң
"тәуелсіздік" деп атады. Бұдан осы құқық институты дербес немесе
мемлекеттік органдар өкілдерімен бірге (оның үстіне осындай практика
болған) 1991-жылғы 28-маусындағы Заңмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорғалуға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
_________
“___” ________ 2017 жыл
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: Адвокатура қызметінің құқықтық мәртебесі
Мамандығы 5В030100 – Заңтану
Орындаған: күндізгі оқу бөлімінің
-401 топ студенті
Ғылыми жетекші:
з.ғ.к., қауымд. профессор
Алматы – 2017
Мазмұны
Кіріспе 3
1. ҚАЗАҚСТАНДА АДВОКАТУРАНЫҢ ДАМУЫ
1.1 Адвокатураның ұғымы, оның мiндеттерi мен
маңызы және мақсаты
6
1.2. Адвокаттық қызметті реттейтің зандар
17
1.3 Қазiргi кезеңдегi Қазақстанда адвокатураның дамуының мәселелерi мен
болашағы
22
2. АДВОКАТТАР АЛҚАСЫ МҮШЕЛЕРІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
2.1. Адвокаттар алқасы және оның органдары
27
2.2. Адвокаттар алқасы мүшелелерінің құқықтары мен міндеттері 32
3. Адвокаттың азаматтық iске қатысуы
3.1 Азаматтық iстер бойынша адвокаттардың өкiлдiк етуi
37
3.2 Азаматтық iс жүргiзудiң сотқа дейiнгi сатысындағы адвокаттың қызметi
39
3.3 Адвокаттың азаматтық iстердi сотта қарау сатысында қатысуы 42
4 Адвокаттың қылмыстық iске қатысуы
4.1 Қылмыстық iс бойынша қорғаушы тұлғалар
44
4.2 Адвокаттың қылмыстық iске қатысуының құқықтық негiзi 46
4.3 Алдын ала тергеу кезiндегi адвокат-қорғаушының қызметi 50
ҚОРЫТЫНДЫ
67
ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
71
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Адам мен азаматтың құқығына кепiлдiк беретiн
негiзгi заңның конституциялық ережелерiнiң арасында маңызды конституциялық
принцип ретiнде қолданылатын бiлiктi заң көмегiн алу құқығы ерекше орын
алады. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 3-
тармағында әрбiр адамның бiлiктi заң көмегiн алуға құқығының бар екендiгi
тiкелей көрсетiлген [1].
Сөйтіп, азаматтардың білікті заң көмегін алу құқығын қамтамасыз етуге
тиісті құқық қорғау жүйесінде адвокатураға маңызды орын беріледі.
Адвокатураның негізгі ұйымдық-құқықтық нысаны – адвокаттар алқасы – білікті
заңгерлердің кәсіби ұйымы. Оның міндеті жеке және заңды тұлғаларға заң
көмегін көрсету, құқықтар мен заңды мүдделерді, заңдылықты сақтау мен
нығайтуға, сондай-ақ заңдарда көзделген кейбір өзге міндеттерді атқаруға
жәрдемдесу болып табылады. Адвокаттар алқасы адвокатураның шынайы өзін-өзі
басқаруын, адвокаттардың кәсіби шеберлігін, олардың құқықтық және
әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етуге көмектеседі.
Жеке адамның құқығын қандай да бір қол сұғушылықтан қорғау, заңдылық
үшін күрес және сот төрелігіне көмектесу – адвокаттық қызметке үлкен саяси-
әлеуметтік маңыз береді.
Қазiргi уақытта Қазақстанда адам және азаматтың құқығын қорғау
жөнiндегi мiндеттердi атқаратын әртүрлi мемлекеттiк және мемлекеттiк емес
органдар, мекемелер мен қоғамдық ұйымдардың бар екендiгiн атап өткен жөн.
Мысалы, соттар, прокуратура, iшкi iстер, әдiлет органдары жоғарыда аталған
құқық қорғау мiндеттерiн бiр-бiрiмен тығыз байланыс жасай отырып атқарады.
Алайда осы мiндеттердi табысты жүзеге асыру адвокатура сияқты қоғамдық-
құқықтық институтсыз мүмкiн емес. Қазақстандық заңнамада адвокатура ешбiр
жерде құқық қорғау органы ретiнде көрсетiлмесе де, ол iс жүзiнде құқық
қорғау қызметi мiндетiн атқарады. Әдетте, құқық қорғау қызметi ретiнде бiз
азаматтар мен ұйымдардың құқығы қорғауды мақсат ететiн және заңға сәйкес
заңдық әсер ету шараларын қолдау жолымен арнайы мемлекеттiк органдар
жүргiзетiн және олар белгiлеген тәртiп мүлтiксiз сақталатын қызметтi
түсiнемiз.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң Қазақстандағы құқықтық реформаның
мемлекеттiк бағдарламасы бойынша құқық қорғау органдары туралы жаңадан
заңдар қабылданып, осы органдарды тиiмдi қайта құрулар жүргiзiлуде [2,
30б]. Құқықтық реформа адвокатура туралы қолданылып жүрген заңдарды да
қайта қарауды көздейдi. Елiмiзде сот жүйесi тиiмдi жұмыс iстеу үшiн күштi
мамандандырылған адвокатура керек едi. Осының нәтижесiнде Адвокаттық
қызмет және заң көмегі туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2018 жылғы 5
шілдедегі № 176-VІ ҚРЗ жұмыс істеп келеді.
Конституцияның бiлiктi заң көмегiн алуда азаматтар мен ұйымдарға кең
және тең мүмкiндiк беретiндiгiн атап өткен жөн. Конституциялық нормаларға
сүйене отыра, “Адвокаттық қызмет және заң көмегі“ Қазақстан Республикасы
заңында адвокаттардың кәсiби заң бiлiмiн қажет ететiн мәселелер бойынша
консультациялар, түсiндiрмелер, кеңестер мен жазбаша қорытындылар
беретiндiгi; талап қою арыздарын шағымдары мен басқа да құқықтық сипаттағы
құжаттарды жасайтындығы, қылмыстық және азаматтық сот жүргiзу iстерi мен
әкiмшiлiк құқық бұзушылық iстерге қатысатындығы; азаматтар мен ұйымдарға
өзге де заң қызметiн көрсететiндiгi тiкелей айтылған [3].
Сөйтiп, адвокаттар кәсiби қызметiнiң мазмұны нақ осы заң көмегiн
көрсету болып табылады. Өз кезегiнде адвокат көрсететiн заң көмегi
консультациялар, түсiндiрмелер беру, талап қою арыздарын, шағымдар,
кузахаттар мен құқықтық сипаттағы өзге құжаттарды жасау және құқықтық
сипаттағы өзге де құжаттарды талап ету сот iсiнде, сондай-ақ одан тысқары
басқа iс-әрекеттердi белсендi жасау жолымен азаматтар мен ұйымдардың
құқықтары мен мүддесiн қорғаудың барлық заңды құралдары мен әдiстерiн
пайдалану болып табылады.
Осыған байланысты, мен кәсіби-қолданбалы жобамда адвокаттура органының
құқықтық мәселелерін және олардың тәуелсіздігі қағидаларының маңызды
жақтарын қарастырумен мәнін ашуды, адвокатура қызметiнiң негiзгi бағыттары
және адвокаттың азаматтық iске қатысуының ерекшелiктерiн зерделеп, мән-
мағынасына сай жіктеп және оларды жетілдіру жақтарын қарастыруды мақсат
етіп қойдым.
Конституциялық кепілдіктерді толық жүзеге асыру үшін құқық қорғау
органдары жұмысының нышаны мен тәсілдерін демократия ағымына икемдеу,
болашақ заңгерлерді оқыту мен тәрбиелеудің сапасын көтеру қажет.
Мемлекеттік органдардың азаматтардың құқықтары мен бостаңдықтарын сақтауы
және қорғауы белгілі бір дәрежеде азаматтар мен ұйымдарға кәсіби заң
көмегін көрсетуді жүзеге асыратын тұлғалар қызметінің негізгі принциптерін
анықтайтын адвокатура сияқты қоғами-құқықтық институтпен де тығыз
байланысты.
Бұл кәсіби-қолданбалы жобаның мақсаты – адвокатураның мәні мен
мақсаттары және 1917 жылға дейінгі кезеңде, кеңес заманында және қазіргі
уақытта Қазақстанда адвокатураның қалыптасуы, даму кезеңдері туралы,
адвокаттар алқасы мен оның органдарының заңи тұрпаты, олардың мемлекеттік
органдармен қарым-қатынасы, адвокаттардың құкықтары мен міндеттері туралы.
Сонымен қатар, адвокаттық қызметтің негізгі бағыттары туралы айтылып,
азаматтық істерде өкіл ретіңдегі адвокат қызметінің ерекшеліктеріне аса
назар аударылады.
Кәсіби-қолданбалы жобада адвокаттық қызметті реттейтін қолданыстағы
заңнама мен жоғарыда тізбеленген мәселелер бойынша жетекші қазақстандық
және ресейлік ғалымдардың жарияланымдағылары мүмкіндік берді.
Адамды, оның өмірін, қүқықтары мен бостандықтары жоғары құндылық деп
жариялаған 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасы Конституциясы
талаптарына сәйкес Қазақстан Республикасының "Адвокаттық қызмет және заң
көмегі" Заңы жұмысын жасап келеді. Осы заң адвокатура институтының рөлін
айтарлыктай көтерді, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын және заңды
мүдделерін корғауға жәрдемдесті, сол аркылы жалпы заңдылықтың сақталу мен
нығаюына ықпал етті. Сонымен қатар, бұл жаңа заң демократиялық, құқықтық
мемлекетті құру және нарықты экономиканың тереңдеу жағдайында адвокатураның
ұйымдастырылуы мен кызметін реттеуге орайластырылды.
Осы заңга сәйкес адвокаттар алқасы әртүрлі тәсілдермен кез келген қол
сұғушылык пен тәртіп бұзушылықтан азаматтар құқығын қорғау жөніндегі
міңдеттерді, атап айтқанда, қылмыстық жұне азаматтық істер бойынша білікті
заң көмегін көрсету, ұйымдар тапсырысымен сотта өкілдік ету, заң тұрғысынан
ақыл-кеңес беру, азаматтық істердің сот талқысына айыпкердің, талапкердің
және іске қатысушы басқа тұлғаның өкілі ретінде қатысу және де басқадай заң
көмегін көрсету арқылы жүзеге асырады.
Адвокаттар алқасының және оның мүшелерінің жүмысымен соттардың,
прокурорлардың, тергеушілердің қызметі тығыз байланыста. Азаматтар мен
ұйымдардың құқығын қорғау айтарлықтай дәрежде солардың іс-әрекетіне
байланысты. Құқық қорғау оргаңдары жүйесінде жұмыс істейтін кейбір лауазым
иелері адвокатураның маңызын бағаламайды, ал кейбір жағдайларда адвокатура,
адвокаттық қызмет және заң көмегін көрсету тәртібі туралы түсініктері
шамалы болып келеді. Нәтижесінде, адвокатура туралы қауқарсыз
қосалқы қоғамдық-құқықтық институт сияқты құкықтық менсінбеушілік
қалыптасады. Адвокатура қызметінің міндеттері мен қызметі туралы қажетті
білімнің жоқтығы, түптің түбінде, зандылық пен құқық тәртібін нығайтуға
септігін тигізбейді, осы тұлғалар мен адвокаттар арасыңда жанжалдың шығуына
алып келуі, азаматтар мен қоғам үшін жағымсыз салдарды тудыруы мүмкін.
Адвокаттың қызметі қолданыстағы заңнаманың теориясы мен тәжірибесін
терең білуге негізделуге тиіс. Осыған байланысты кәсіби адвокаттық қызмет
азаматтық және қылмыстық іс жүргізу, азаматтық, кылмыстық, әкімшілік құқық
сияқты пәндер мен соттағы дәлелдеу теориясын және таға басқаларды жетік
және дәйекті игеруді талап етеді.
1. ҚАЗАҚСТАНДА АДВОКАТУРАНЫҢ ДАМУЫ
1.1 Адвокатураның ұғымы, оның мiндеттерi мен
маңызы және мақсаты
Дамудың демократиялық қағидаттарын қамтамасыз етуде адвокатураның
алатын орны ерекше. Ол ең алдымен қоғамның әртүрлi салаларында жиi-жиi
кездесiп тұратын заңсыздықтарды болдырмау үшiн күреседi. Ал қазiргi
кезеңде, орын алып отыр-ған келеңсiздiктермен қатар күнi кеше
ауылшаруашылығында жүргiзiлген жекешелендiру барысында туындаған
проблемалар және әртүрлi жеке фирмалар мен ЖШС-тер өмiр сүрiп жатқан
қазiргi уақыттағы орын алып жатқан заңсыздықтардан аяқ алып жүре алмайсың.
Сонымен қоса тергеу, тексеру, жауап алу барысында құқық қорғау орындары
тарапынан жiберiлiп жатқан заңсыздықтар да аз емес.
Соңғы кездерi әлеуметтiк көмек мәселесi көп проблемаларды туындатып
отыр. Көп жағдайларда әлеуметтiк көмектi мүшелерiнiң заң талаптарын жете
бiлмеуi салдарынан кейбiр азаматтарға тиесiлi әлеуметтiк көмек көрсетiлмей
келедi. Немесе керiсiнше, алуға тиiстi емес азаматтар иеленiп кетiп жатады.
Әрине, соңғыларына көп жағдайларда қылмыстық iс қозғалатыны да заңды
құбылыс. Бiрақ, соған тек әлеуметтiк көмек алып жүрген адам ғана кiнәлi
ме? Мiне, осындай кездерi адвокат қорғаушылардың атқаратын рөлi зор.
Азаматтардың өздерiнiң сот iстерiн өздерi жеке жүргiзуге көптеген
жағдайларда мүмкiндiктерi бола бермейдi. Олар басқа қалада өтетiн сот
отырысына өздерiнiң күнделiктi шаруасынан қол үзiп барулары керек болады,
сондай-ақ ертедегi римдiктердiң айтуы бойынша, өз iстерiн жеке жүргiзу
ауруда, жасының келуi де, аяқ астынан жолсапарларда және көптеген басқа
себептерде кедергi келтiредi демекшi, шын мәнiсiнде барлық уақытта
ойлағанындай, барам деген жерiңе бара алмайсың, айтсам ба деген ойыңды айта
алмайсың. Сондықтан кейбiр нақты iс-әрекеттердi атқару үшiн басқа адамдарға
өз атыңнан өкiлдiк берiп, өз iстерiңдi атқаруды тапсыру қажеттiлiгi
туындайды яғни соттағы iс-әрекетiңдi атқару, соттағы өкiлдiк дегенiмiз –
бiр тараптың яғни өкiлдiң екiншi тараптың, яғни екiншi өкiлдiк берушiнiң
мүддесiн қорғап, iс жүргiзуге қатысуы.
Сотта өз iстерiн табысты жүргiзу үшiн заңдарды жақсы бiлiп және сот
өндiрiсiнiң формальдылығын жете сезiнiп түсiнумен қатар, өз ойын анық бiр-
бiрiмен байланыстыра жеткiзе бiлуi керек. Бiрақ кез келген азамат мұндай
бiлiмдер мен қасиеттерге ие емес. Осылардың негiзiнде қажеттi заң көмегiн
алуда сот iстерiнде тек қана кеңестер берiп қоймай, сот iсiн де өзiнiң
сөзiмен, сөйлеу өнерiмен алып шығатын адамның қажеттiгi туады. Сот iсiне
қатысып отырған заң көмегiн берушi тараптың әрекетiне қосымша оның атынан
iс жүргiзу құжаттарын толтырып, сот жарыссөзiнде азаматтың құқығымен
мүддесiн қорғап сөйлеуiн құқық қорғау деп атайды.
Шынында, құқық қорғау соттағы өкiлдiктiң жеке оқиғасы iспеттес. Бiрақ,
егер өкiл негiзiнен өкiлдiк берушiнi толық сотта ауыстырады, ол юрист-
консульт, яғни заң кеңесшiсi құқық қорғаушы өкiл берушiнi ауыстырмай-ақ
бiрақ оған iс жүргiзуде көмектесе отырып, сот өндiрiсiнде жеке маңызды
рөлге ие болады. Құқық қорғау қажеттiлiгi арқасында адвокатура атты кәсiби
мамандық пайда болды. Бұл термин advokatus атты латын сөзiнен шыққан,
яғни шақыру деген мағынаны бiлдiрген. Сонымен римдiктер, өздерiн сот iсiне
ертiп апарып, сот отырысында ке-ңестер берген достары мен туыстарын осылай
атады. Империя кезiнде бұл сөз қандай мағынаға ие болса, қазiргi кезде де
сондай-ақ көптеген тiлдерде де сол кездегi мағынаға ие болған қалпында
сақталып қалды. Яғни адвокат – бұл маман-заңгер және оратор-шешен болсын,
кез келген iсте тараптармен бiрге болсын, яғни тараптарсыз болсын, олардың
iсiн жүргiзушi, көмектесушi болып табылады.
Адвокаттық қызметпен айналысу үшiн заңмен бекiтiлген қатаң бiлiм мен
адалдық бағасы болуы керек. Адвокаттар өз мүшелерiнiң заң дайындығы мен
моральдық қасиеттерiнiң сай келуiн бақылау мақсатында кәсiби
корпорацияларға бiрiктi.
Ежелгi Римнен берi адвокатура тарихында құқық қорғау өз әрекетiмен
соттағы өкiлдiкпен тығыз байланысты. Бұл дегенiмiз бiрден екi жақты
жүгiнбей, бiреуiне яғни iстi шынайы жүргiзу де толық және бөлiнбейтiн
жауапкершiлiк алатын жаққа жүгiну тиiмдiлiгiн көрсетедi.
1864 жылғы сот реформасынан кейiн Ресейде құқық қорғау мен өкiлдiк
бағыттары бiрге бiрiгiп кеткiнiмен, адвокаттардың екi түрi болды, олардың
бiрi корпорацияға бiрiккен сенiмдi өкiлдер болса, ендi бiрi соттарда
болатын жеке сенiмдi адамдар. Бiрiншiсi – адвокаттық элита болса, екiншiсi
одан бiр саты төмен болды. Бұлардың бiрiгу бағыттарының керi әсерлi жақтары
да бар.
Адвокатура сотта құқықты дұрыс қолданып пайдалану үшiн барлық қоғамның
мүддесi үшiн күреседi. Бұдан шығатын қорытынды, бұл кәсiп қоғамға қызмет
ету үшiн аянбай еңбек етумен қатар арамдық ойламай, адалдықты қажет ететiн
кәсiп.
Ғалым-эксперттен құқық пен сот ораторы ретiнде таза құқық қорғау
қасиетiнен қандай болмасын адвокат заң жағынан маклер, көпшiлiк арасында
құрметке ие, практика iскерi ретiнде өзiнiң клиенттерiнiң мүддесiн
материалдық тұрғыда биiк қоятын кәсiби маман.[4]
Қазiргi кезде Қазақстанда өкiлдiк пен құқық қорғау бағыттары бiр-
бiрiнен бөлiнген.
Азаматтық сот өндiрiсiнде өкiлдiк институты адвокаттардан басқа да
тұлғаларға белгiленген. Құқық қорғау бағыттары бойынша прокуратура
органдары мен мемлекеттiк басқару органдары, сондай-ақ басқа тұлғалардың
құқықтары мен мүдделерiн сотта қорғау үшiн қатысатын қоғамдық ұйымдар мен
азаматтар сотта басқа азаматтардың құқықтарын қорғау үшiн талап қоюшы
ретiнде iске кiрiсе алады...
Сонымен, адвокатура ұғымы бiрнеше анықтамаға ие, соның iшiнде:
1. Адвокатура – сотта басқа адамдардың мүдделерiн жүргiзуге қатысатын
белгiлi маман адвокаттардың iс-әрекетi.
2. Адвокатура – бұл соттағы өкiлдiкке қарама-қарсы құқық қорғау.
3. Адвокатура – адвокаттар құрамы, яғни өздерiн осы кәсiпке арнаған
тұлғалар класы.
Осыларға қарап адвокатураға толық ұғымды былай беруге болады.
Адвокатура – елдi мекендер мен заңды және жеке тұлғаларға заң негiзiнде
юридикалық көмек көрсететiн кәсiби ұйым.[2.19]
Адвокатураның қызметi, сөз жоқ құқық қорғауға жатады. Ол Қазақстан
Республикасының Конституциясымен 1997 жылғы
5 желтоқсандағы Адвокаттық қызмет туралы Заңның негiзiнде жүзеге
асырылады, кәсiпкерлiкке жатпайды, өйткенi негiзгi мақсаты ретiнде пайда
табуды көздемейдi және мiндеттерi мыналар болып табылады.
1. Қылмыстық iстер бойынша қорғауды;
2. Азаматтық, әкiмшiлiк, қылмыстық және басқа да iстер бойынша
өкiлдiктi;
3. Сондай-ақ азаматтар мен заңды тұлғаларға өзге де заңгерлiк көмек
көрсетудi алға қояды.
Мәселен, ол консультациялар, түсiндiрулер, кеңестер беруден,
кәсiпқойлық бiлiмдi талап ететiн мәселелер бойынша жазбаша тұжырымдамалар
жасаудан, талап арыздарын, шағымдарын, құқықтық сипаттағы өзге де құжаттар
жазудан, жеке және заңды тұлғаларға анықтау органдарында, алдын ала
тергеуде, соттарда, мемлекеттiк және өзге де органдарда, ұйымдарда және
азаматтармен қарым-қатынаста өкiл болудан және оларды қорғаудан көрiнедi.
Адвокатура мемлекет кепiлдiк берген және Конституциямен бекiтiлген
адамның өзiнiң құқықтарын, бостандықтарын сот арқылы қорғау және бiлгiрлiк
көмек алу құқығын жүзеге асыруға көмектесуге мiндеттi.[3]
Адвокаттың өз өкiлеттiгiн жүзеге асырарлықтай жеткiлiктi құқықтары бар.
Сонымен, барша адамдар заң көмегiн, сондай-ақ ол көмектi адвокаттың
қатысуымен алуға құқығы туралы конституциялық ереженi сақтау, сотта
тараптардың бәсекелестiгi және тең құқықтылығы негiзiнде жүзеге асыруға,
iс бойынша ақиқатты анықтап, заңды да негiздi сот шешiмiн шығаруға ықпал
етедi.
Адвокат азаматтың заңды құқығын қорғағанда ол тек қана нақты тұлғаға
ғана емес бүкiл қоғамға маңызы бар iс жасайды. Өйткенi қате сот
шешiмдерiнiң кетуiне кедергi жасай отырып, заңдылық пен құқықтық тәртiпке
деген сенiмдi нығайта түседi. Мiне сондықтан, кәсiби және белсендi және
шапшаң түрде азаматтардың мүддесiн заңға байланысты өзiнiң дегенiнде тұруы
азаматтармен қатар қоғам мен мемлекеттiң мүддесiне жауап бередi.
Қылмыстық және азаматтық iстер бойынша әдiлсотты жүзеге асыру үшiн
тиiмдi әрекет ететiн мемлекеттiк органдармен қатар, сондай-ақ күштi
тәуелсiз кәсiби адвокатура қажет.
Адвокат айыпталушы немесе басқа субъектiнiң өкiлi. Дегенмен, адвокаттар
қызметi жеке сипатқа ие емес, өйткенi оның қызметi тек айыпталушыға ғана
емес, сондай-ақ iс жүргiзушi мемлекеттiк органдар үшiнде ауадай қажет.
Сондықтан оның құрылу бағыттары тиiстi заң бойынша әдiлсотқа жiберудiң
маңызды шарттары бойынша адвокатура ролiн тез арада көтеру керек.
Кеңестік саяси жүйе орныққанан кейін адвокатура айтарлықтай өзгеріске
ұшырады. 1864-жылға реформа бойынша құрылған присяжнойлық және жеке
адвокатураның қызметі олар жаңа социалистік мемлекетті құру принципіне
қайшы болғандықтан, Кеңес үкіметінің алғашқы декреттерімен жойылды.
Адвокатура біртіндеп кеңестік сот төрелігіндеі қосымша қызмет атқара
бастады. Қорғау институтын ұйымдастыру мен сотка қатысушылардың қатысуына
көзқарас талай рет өзгерді. Бір нысанды жоққа шығарса, ал екіншісін еңгізе
отыра, кеңестік заңнама тоталитарлық режим талаптары мен нығайту
мақсаттарына жауап беретін қорғаушылар қызметінің ұжымдық нысанын орнықтыра
бастады.
Солай болса да, азаматтык істер, қылмыстық істер мен өкілдік бойынша
қорғаудың жаңа ұйымының көп жыл бойы ізденуі нәтижесінде адвокатура дамуын
жалғастырды. Белгілі практикалық және теориялық тәжірибе жинақталды.
Адвокаттық қызметтің жаңа нысандары пайда болды, оның кұқықтық нормативтық
базасы және т.б. нығайды. КСРО ыдырап, жаңа тәуілсіз мемлекеттер
күрылғаннан кеңестік кезенде жинақталған жақсы тәжірибе ұлттық
адвокатуралар қызметіне негіз болып қаланды.
Кеңестік дәуірдегі адвокатураның ұйымдық нысаны сондай-ақ мемлекет
тарапынан оған деген көзқарас бойынша революцияға дейінгі адвокатурамен
көптеген ортақ тұстарының болғаңдығын атап өткен жөн. "Екі адвокатура да
жергілікті деңгейде ұйымдастырылды, оларда орталық аппарат пен идеялық
тұғырнама болған жоқ, соның салдарынан олар патшалықтың немесе Кеңес
өкіметі саясатының жетегінде кете беретін. Екі адвокатура да өз әрекеттері
үшін Әділет министрлігінің кырағы қадағалауына, судьялардың немкұрайлы
қарауына, өздерінің сотқа дейінгі сатыдағы ролінің төмендеуіне мойынсынуға
тиіс болды. Қос адвокатура да өз құқықтары мен міндеттерін анықтауда
бәрібір мемлекетке тәуелді болды".
РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің (СНК) 1917 жылғы 24-қарашадағы N1
сот туралы декретімен присяжной және жеке адвокатура институты таратылды.
"Алдын ала тергеу сатысында жіберілетін айытаушылар мен қорғаушылар ролін
азаматтық құқықтарды пайдаланатын, кінәраттары жоқ барлық азаматтар мен
азаматшалар аткара алады. Алайда, азаматтардың құқығын қорғауға тиіс арнайы
орган Декретпен құрылған жоқ".
1918-жылғы 7-науырыздағы N2 сот туралы Бүкілодақтык Орталық Аткару
Комитетінің (ВЦИК) декретімен жұмысшы, солдат, шаруа және қазақ депутаттары
Кеңестері жанынан қоғамдық айыптаушы, қоғамқық қорғаушы ретінде қүкықтық
делдал болғысы келген тұлғалар алқасының құрылуы қарастырылды. Бұл алқаға
жоғарыда аталған Кеңесдар сайлайтын және кері шақыратын тұлғалар кірді. Тек
осы тұлғалардың ғана сотта еңбегін төлету арқылы сөз сөйлеу құқығы болды.
1922-жылғы 26-мамырдаға Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің (ВЦИК)
Қаулысымен бекітілген адвокатура туралы Ереже адвокаттық қызметті тікелей
реттейтін алғашқы нормативктік құқықтық акті бола тұра адвокатураны алғашқы
рет еңбекшілерге азаматтық дауларды шешу кезінде заң көмегін және қылмыстық
сотта қорғауды қамтамасыз ету мақсатында құрылған, өзін-өзі басқаратын ұйым
ретінде анықтады. Әділеттің губерниялық бөлімдері жанынан қылмыстық және
азаматтық істер бойынша қорғаушылар алқасы құрылды. Алғашқы құрамдағы
қорғаушылар алқасының мүшелерін Әділеттің губерниялық бөлемдерінің ұсынысы
бойынша губерниялық атқару комитеттері бекітті. Бүдан әрі алқаға мүше
қабылдауды алқа төралқасы жүргізді, олар алқаға жаңа мүшелерді қабылдаудан
бас тарту құқығы берілген губерниялық атқару комитетінің төралқасына
қабылдау туралы хабарлап отырды. Қорғаушы алқасының мүшелері мемлекеттік
мекемелер мен кәсіпорындарда қызмет жасай алмайтын. Тек мыналарға ғана
рұқсат етілді:
1) сайлау бойынша мемлекеттік лауазында отырған тұлғалар үшін;
2) заң ғылымының профессорлары мен оқытушылары үшін. Губерниялық
қорғаушылар алкасы мүшелерінің жалпы жиналысы өз
кұрамынан төралқа сайлады.
Қорғаушылар алқасының тералқасына:
а) қорғаушылардың өз міндеттемесін орындауын кадағалау және бақылау;
б) тиісті губерниялық аткару комитеттеріне алқа төралқасының
қаулыларына мүдделі тұлғалардың шағым жасау құқығымен өз мүшелеріне
тәртіптік жаза қолдану;
в) алқа қорына түскен каражатқа иелік ету;
г) тегін және кесімді баға бойынша көмекті тағайындау;
д) губерниялық әділет бөлемшесінің тапсырмасы бойынша халықка көмек
көрсету үшін консультациялар үйымдастыру жүктелді
Қорғаушы еңбегін төлеу мына негіздер бойынша жүргізілді:
а) халық сотының ерекше қаулысынен тұрмысы нашар болып табылған адам
қылмыстық және азаматтар істердің қорғаушыларына сыйақының кез келген
түрінен босатылды;
б) мемлекеттік және жеке кәсіпорындарының жұмысшылары және кеңестік
мекемелер мен кәсіпорындарының қызметшілері Әділет халық коммиссиариаты
белгіленген кесімді баға бойынша қорғаушылар қызметін төлеуге құқылы болды;
в) қалған барлық жағдайда қорғаушы сыйақысы мүдделі таралтардың онымен
келісімі бойынша анықталды.
Қорғаушылар алқасының қорын қорғаушылар өз сыйақысынан Әділет халық
коммиссиариаты белгіленген пайыз аударымын енгізді, бұл кор алқа
төралқасын ұстау және заң консультациясын ұйымдастыру жөніндегі барлық
шығындарды жауып отырды.
Қорғауға қорғаушы алқасының мүшелерінен басқа айыпталушының немесе
жәбірленушінің жақын туысқандары, мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардың
және олармен тең дәрежеде Бүкілресейлік Кәсіптік Одақтар Орталық Кеңесінің
(ВЦСПС), Бүкілресейлік Тұтынушылар Қоғамы Орталық Одағы мен басқа кәсіптік
және қоғамдық ұйымдардың өкілетті өкілдері жіберілді. Басқа тұлғалар
өндірісінде осы іс жатқан соттың ерекше рұқсатымен ғана жіберілді
Қазақстандағы кеңестік адвокатураның қалыптасу процесі обьективтік және
субъективтік қиыншылықтарға тап болды. Ең алдымен, білікті және даярланған
қадрлар жоқ болатын. Екіншіден, көптеген сот қызметшілері, Әділет халық
коммиссиариаты мен өзге қүқық қорғау органдарының басшылары адвокатураға
жатырқай қарады. Олар кеңестік сот өзінің пролетарлық табиғатынан
қателеспейді және кез келген істі өз бетінше шешуге қабылетті деп санады.
Ең соңында, қоғамда адвокатураны патша билігінен қалған мұра, күні еткен
институт ретінде және т.б. санаған пікір қалыптасты.
Қырғыз (Қазақ) АССР Кеңестерінің алғатыкы құрылтай съезінде 1920 жылға
6-қазанда "ҚАССР еңбекшілері құқығының Декларациясы" қабылданды, онда былай
делінді: "Халықтық әділетті Кеңестік Ресейдің Халықтық Революциялық Сотының
тәжірибесімен дәлме-дәл сәйкестендіре, қырғыз халқының тұрмыстық
ерекшеліктерінің осы декларациямен белгіленген еңбекшілер құқығының негізгі
қағидаларына қайшы келмейтін тұстарымен санаса отыра құру кажет". Съезд
"Кеңестік әділетті ұйымдастыру туралы" қарарында әділет органдарын
жергілікті жерлерде консультациялар және соттык қорғау түрінде халыққа
тегін заң көмегін ұйымдастыруға міндеттеді Құқық көмегін жүзеге асыру үшін
съезд партия, кәсіподақ және қоғамдық ұйымдардың жауапты қызметкерлерін
тартуды ұсынды, Әділет кадрларын даярлау үшін заң курстары ашылды.
Қорғауды ұйымдастыру мәселесіне 1921 жылғы 8-сәуірдегі ҚАССР Орталық
Атқару Комитеті (ЦИК) Декретімен бекітілген Қырғыз автономиялы Социалистік
Республиқасының халық соты туралы Ережесінің арнайы бөлімі арналды. Онда
1920 жылғы 21-қазандағы РСФСР халық соты туралы Ереженің кейбір баптары сол
қалпында қайталанды. Мысалы, 43-49-баптарда сот органдары қорғаушылар
ретінде осы міндетті атқаруға кабылетті азамматтарды тарта алатындығы
көрсетілді. Бұл үшін губерния әділет бөлімдері ерекші тізімдер жасады.
Қорғауға жіберу туралы мәселені халық соты (өкімдік және соттық отырысында)
іс пен айыпталушы тұлғаның сипатына байланысты шешті және қассациялық
шағымнан бөлек шағым жасалуға жатқан жоқ. Алайда халық соты айыптпаушы іс
бойынша сөйлеген кезде немесе бұл туралы қамауда отырған айыпталушы өтінсе,
қорғаушыны жіберуге немесе тағайындауға міндетті болды. Халық соты
айыпталушы тұрған ұйымның (кәсіподақтың, зауыт комитетінің және т.б.) осы
максат үшін іс сапармен келген мүшелерін, сондай-ақ айыптталушының жақын
туыскандарын қорғауға жіберетін. ҚАССР Әділет халық комиссариатының
жанынан үш адамнан тұратын халықа заң көмегін көрсету жөніндегі бюро
құрылды.
Адвокатураны ұйымдастырудағы киындықтарға қарамастан республикада
мүмкіңдік шегінде адвокат кадрларын даярлау жүргізілді Осылайша, 1936-жылы
адвокаттар алқасында 141 адам болды. Сол жылы алка қызметкерлерінің
алғатықы бүкілқазақстандық съезі шақырылды, онда халыққа заң көмегін
жақсарту жөніндегі адвокатура міндеттері анықталды.
30-40-шы жылдары қылмыстык істер бойынша (әсіресе саяси істер бойынша)
қорғау қызметінің ұтымдылығы бірқатар белгілі себептер бойынша төмендеді
"Одақтас республиқалардың қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу кодекстеріне
өзгерістер еңгізу туралы" 1934-жылғы 1-желтоқсандаға КСРО (СССР) Орталық
Атқару Комитетінің (ЦИК) Қаулысы өте жағымсыз роль атқарды. Онда
террористік ұйымдар мен террористік актілер туралы істер бойынша сот
жүргізудің ерекше тәртібі бегіленді: тергеу уақыты 10 күннен аспайтын
мерзімде аяқталды, ал айыпталушыға айыптау корытындысы сот істе каралғанға
дейін бір тәулік бүрын тапсырылды; айыптаушы мен корғаушының сотқа қатысуы
тоқтатылды; қассациялық шағым жасауға және кешірім жасау туралы өтініш
беруге рұқсат етілмеді. Кейіннен 1937-жылғы 14-қыркүйектегі КСРО (СССР)
Орталық Атқару Комитетінің (ЦИК) Қаулысымен осы тәртіп контрреволюциялық
зиянкестіктер және диверсиялар туралы істерді қарауға қатысты белгіленді".
1936-жылы КСРО (СССР) Конституциясы қабылданғаннан кейін 1939-жылға 16-
тамызда КСРО ХКК (СНК СССР) бекіткен жаңа Адвокатура туралы Ереже
қабылданды. Нақ осы ереже адвокатураның кеңестік құқықтық жүйедегі орнын
түпкілікті анықтады және адвокаттар алқасы Әділет халық комиссариатының
мекемелерінің біріне айналып, оның нұсқауларын қатаң орындап отырды.
Осы ережеге сәйкес адвокаттар алқасы өлке, облыс, автономиялы және
одактас республикалар шектерінде құрылды. Тек өлкелік (облыстық) бөлініс
жоқ республикаларда ғана одақтас республикалар шектерінде ұйымдастырылды.
Мына тұлғалар адвоқаттар алқасының мүшесі бола алады: жоғары заң білімі
бар; кемілде 1 жыл, сот, прокуратура және әділеттің басқа органдарында
практикалық жұмыс өтілі бар заң мектептерін бітіргендер; заң білімі жоқ,
алайда аталған лауазымдарыда кемінде 3 жыл істегендер. Заң мектебін
бітіріп, алайда сот, прокуратура және әділеттің баска органдарында
практикалық жұмыс өтілі жоқ тұлғалар адвокат алкасына тағлындамадан
өтушілер ретінде қабылданды. Алқаның басқару органдары мыналар болып
табылды: адвокаттар жалпы жиналысы, облыстық, өлкелік және республикалық
адвокаттар алқасы мен тексеру комиссиясы. Адвокаттар барлық жұмысын заң
консультациясында жүргізді. Адвокаттар алкасына жалпы басшылық КСРО
Әділетінің одақтық, республикалық халық комиссариатырына және олардың
жергілікті органдарына жүктелді. Оларға алқалар ісіне кедергісіз араласуға
және оған басшылық етуге мүмкіндік беретін ауқымды өкілеттіктер берілді.
Адвокатураға жағымсыз козқарастың болуына қарамастан, сол кездің өзінде
адвокаттарды қызмет көрсету саласының қызметшілері ретінде санауға бола ма
деген пікір теріске шығарылды. Заңи ортада "адвокатураны жұртшылық алдында
мансүк ететін, оны қарапайым кәсіп дәрежесіне түсіретін және оны өз
қызметін сататын кім көрінгеннің қатарына қоятын осындай көзқарасғы батыл
айыптау керектігі" атап көрсетілді. Сол жылдары елдің крғамдық-саяси
дамуыны төзбеушілік, жаулық, жаппай күдік, қорқақтық, жала және андушылық
ахуалы теріс ықпал етті. Мұндай жағдайда адвокатураның қандай да бір бөлек
маңызды ролі туралы айту мүмкін емес еді. Алайда, осы жәйттар адвокатураның
дамуы мен белгілі бір корпоративтік тұтастыкты және шектеулі автономияны
сактауға бөгет бола алмады, кәсіби адвокаттық корпустың қалыптасу процессі
тоқтаған жоқ, олардың көпшілігі өз парыздарын адал атқарды.
Ұлы Отан соғысы жылдары адвокатура әскери қызметшілерге, олардың отбасы
мүшелеріне, соғыс мүгедектеріне заң көмегін көрсетуге баса назар аударды.
Соғыстан кейінгі мерзімде біздің республикадағы адвокатура жұмысының
ұйымдық нысандары өзгеріссіз қалды: алқа қызметіне жалпы басшылықты Қазак
ССР Әділет халық комиссариаты, ал тікелей басшылықты сол алқалардың
сайланбалы органдары - төралқалар жүргізді Алайда, адвокатурада білікті
мамандар тапшылығы өткір сезілді, оның материалдық базасы нашар болды, оның
кызметкерлерінің кызметін құқықтық тәртіптеуде елеулі кемшіліктер орын
алды. Алда адвокатураны нығайту, оның ұйымдық нысанын жетілдіру, беделін
көтеру міндеті тұрды.
Сот ісін жүргізу туралы 1958 жылғы 25-желтоқсандағы заңнама негіздері
"сотта қорғауды жүзеге асыру, сондай-ақ азаматтарға, кәсіпорындарға,
мекемелер мен ұйымдарға заң көмегін көрсету мақсатында адвокаттар алқасының
жұмыс істейтіндігін, адвокаттар алқасының адвокаттық қызметпен айналысатын
тұлғалардың, ерікті бірлестігі екендігін және одақтас республика Жоғары
Кеңесі бекіткен Ереже негізінде өз қызметін жүргізетіндігін" белгіледі. Осы
нұсқауға сәйкес әрбір одақтас республика адвокатура туралы өз Ережесін
қабылдады. Қазақстанда мұндай ережені 1960-жылғы 5-шілдеде ҚССР Жоғары
Кеңесі бекітті.
1950-60 жылдары Қазақ ССР Министрлер Кеңесі жанындағы заң комиссиясының
төрағасына адвокаттар алқасы жиналысымен қатар алқа төралқаларының
төрағаларына тәртіптік жаза қолдану кұқығы берілді. Басқа республикаларда
бұл мәселе сол уақытта тіпті Адвокатура туралы ережелермен де реттелген
жоқ. Бұл мәселе осы күнге дейін үлкен күдік пен алшақтық туғызып келеді.
Өйткені, кейде алқа төралқаларының төрағаларын немесе олардың
орынбасарларына қатысты соттар мен өзге мемлекеттік органдардың жеке
анықтамалары және ақпараттары келіп тұрады. Адвокатураға мемлекеттік
басшылыктың нысаны ретінде төралқаны тарату қарастырылды, одан кейін жаңа
құрам сайлануға тиіс болатын.
1977-жылы кеңестік заңнама тарихында КСРО Конституциясында алғаш рет
адвокатураның кұқықтық жағдайы бекітілді (161 бап). Сөйтіп, мемлекет ресми
денгейде адвокатураны конституциялық орган, ал адвокатта сот ісін жүргізу
кезінде тікелей қатысушы ретінде мойындады. 1979-жылғы 30-қарашада КСРО-
дағы адвокатура туралы Заң қабылданды. Осы нормативтік құқықтық актімен
жалпы одақтық көлемде кеңестік адвокатураның ұйымдық және қызмет мәселелері
реттелді Осы заң негізінде әрбір одақтас республикада "Адвокатура туралы
Ереже" әзірленді (Қазақстанда мұндай Ереже 1980-жылғы 13-қарашада
бекітілді). Осындай актілерді қабылдау адвокаттар қызметін бірізді реттеуді
қамтамасыз ету және сонымен қатар адвокаттар алкасының ролін көтеру, кейбір
мәселелерде адвокаттарға үлкен дербестік беру қажеттігінен туындады.
Сонымен қатар адвокатураның мемлекетке тәуелділігі күшейді. Осылайша,
адвокаттар алқасы тек жергілікті мемлекеттік органдар мен Әділет
министрлігінін; келісімімен және мақұлдауымен ғана құрыла алатын, осы
органдар алқаның сандық кұрамын реттеді, адвокаттан соттағы мінез-қүлқын
бақылады және т.б.
Ережеде адвокатураның міндеті, адвокатураға мүше қабылдау және одан
шығару тәртібі анықталып, алқаның ұйымдық қызметін жетілдіру шаралары
қарастарылды және адвокаттың қызметтің кепілдігі тұжырымдалды. Атап
айтқанда, мемлекеттік органдар адвокаттың сауалы бойнша заң көмегін
көрсетуге байланысты қажетті құжаттарды заң консультациясы арқылы беруге
міндетті болды. Адвокатурадан шығарылған адвокаттар шағамын караудың
соттағы тәртібі қарастырылды. Алканың басшы органдарын сайлау, өкілеттік
мерзімі тәртібінің бірынғай ережесі белгіленді. Осының барлығы, сөз жоқ,
кеңестік сот төрелігі жүйесінде адвокатураның орны мен маңызын көтерді,
азаматтар мен ұйымдарға көрсетілетін заң көмегінің саласын арттырды,
соңғылардың өз занды құқықтары мен мүдделерін жүзеге асыруына көмектесті.
Осы Ереженің көптеген баптары ізінше қолданыстағы "Адвокаттық қызмет
туралы" ҚР Заңына негіз болып қаланды, адвокаттар қызметін конституциялық
реттеу, Қазак ССР адвокатурасы туралы Ереженің кабылдануы қылмыстык сот
ісінде заңдылықта қамтамасыз ету, соттың заңды, қисынды және әділ үкім
шығаруы тұрғысынан қорғау институты ролінің өскендігін көрсетті.
Кеңес қоғамын қайта құру және онтайландыру дәуіріңде, 80-жылдардың
екінші жартысында заң саласын қамтыған кооперативтік козғалыс өрістеді.
Барлық жерлерде халыққа ақылы барлық мүмкін заң қызметтерін көрсететін
әртүрлі кооперативтік-құқықтық ұйымдар, кауымдастықтар, одақтар және т.б.
пайда болды. Құқық қорғау органдарының бұрынғы кызметкерлері, заңгерлік
жоғарғы оқу орындарының және техникумдарының практикалық тәжірибесі жоқ
оқытушылары мен түлектері және т.б. осы құқықтық кооперацияларға мүше
болды. Іс жүзінде дәстүрлі жұмыс істейтін қорғау институттарына өзіндік
бәсекелестік туғызды, оның үстіне 1989 жылғы 30-маусындаға Қазақ ССР
Жоғарға соты пленумының "Құкыктық кооператив мүшелерінің қылмыстық және
азаматтық сот ісін жүргізуге қатысуы туралы" Қаулысына сәйкес жарғыларында
азаматтарға, кәсіпорындарға, мекемелер мен ұйымдарға заң көмегін көрсету
көзделген құқықтық кооператив мүшелері айыпталушының (сотталушының)
қорғаушысы немесе қылмыстық сот ісі процесіне өзге қатысушы және азаматтық
сот ісіне азаматтардың, заңды тұлғалардың өкілі ретінде жіберілуі мүмкін.
Алайда практика осы шешімнің кате екенін көрсетті (кейде өзінің тек
пайдакүнемдік мүддесін ойлаған, адвокаттық әдеп тәртіптерін өрескел бұзған,
біліктілігі төмен және тәжірибесі жоқ, адвокатар алқасынан шығарылған,
теріс қылықтары үшін кұқық органдарынан босатылған адамдар қорғаушы болды,
осының барлыға заңсыз сот шешімдерінің шығу ықтималдыған күрт өсірді) және
олар ізінше 1991 жылғы 28-маусымдаға заңмен жойылды. [13, 159 б]
Қылмыстық сот ісінің алғашқы сатысындағы қорғау құқығы заңдык тұрғадан
1989-жылғы 13-қарашадағы сот құрылысы туралы КСРО және одақтас
республикалары заңнамасы Негіздерінде бекітілді. Негіздерге, 1990-жылға 10-
сәуірдегі КСРО Заңына сәйкес Қылмыстық сот ісі Негіздерінің 13, 22, 23 -
баптарына өзгерістер мен толықтарулар енгізілді. Осындай заңдар ҚазССР-ында
тиісінше 1990- жылғы 23-қараша мен 1991 жылғы 16-ақпанда қабылданды.
Осы заңдар қабылданғаннан кейін республика Әділет министрлігі мен
адвокаттар алқасының төралқасы прокуратура органдарымен және ІІМ (МВД)
бірге 1989-1990 жылдардағы ұстау, тұтқындау, айып тағу, кылмыстық ізге
түсуді тоқтату санының өсуіне талдау жасады және осы негізде азаматтардың
заң көмегіне жүгінуінің ыктимал өсуі болжанды. Осы факторлар адвокаттар
санының өсуіне, қылмыстық істі тергеудің алғашқы сатысындаға корғану құқығы
туралы заңды жүзеге асыру бойынша бірқатар шұғыл шараларды қабылдауға және
т.б. ықпал етті. Атап айтқанда, барлық заң консультациясында прокуратура
және ІІМ келісілген кесте бойынша адвокаттар кезекшілігі ұйымдастырылды.
Жоғарыдағы өзгерістер "Адвокатура туралы Ережеге өзгерістер мен
толықтылар енгізу туралы" 1991-жылға 28-маусымдағы Қазақстан
Республикасынын Заңында өз көрінісін тапты, онда адвокаттар алкасының санын
көбейту үшін шектеулер алынды; біліктілік емтиханын тапсырғандар және
адвокаттық практикамен шұғылдану құқығына патент алғандар тиісінше алқаға
мүшелікке қабылданды; адвокаттарға заң консультациясында жұмыс істеумен
катар меншікті адвокат кеңсесін және азаматтарға заң көмегін ұйымдастырудың
өзге де нысандарын кұру мүмкіндігі және т.б. берілді.
Осы заңға сәйкес, жоғары заңи білімі бар, қажетті тәжірибе мен кәсіби
дағдыларды алған үміткерлерді адвокатураға кабылдауды камтамасыз ету
мақсатында халык депутаттары облыстық Алматы калалык Кеңестері атқару
комитеттерінің әділет басқармалары жанынан біліктілік комиссиялары құрылды.
Комиссия тиісті әділет басқармасы бастығының бұйрығымен және ҚазақССР
Заңгерлер одағы облыстык атқару комитетері мүшелерінің, заң ғалымдары,
тәжірибелі заңгер-практиктер өкілдері ұсынған адвокаттар кіретін адвокаттар
алқалары жалпы жиналыстары қаулысынен үш жыл мерзімге құрылды. Комиссия
құрамына адвокатардың кемінде елу пайызы кіруге тиіс болды.
Бұл комиссия адвокат атағына үміткер тұлғалардан емтихан қабылдады;
үміткердің Ережеде мазмұндалған талаптарға сәйкестілігі туралы мәселені
шешті; адвокаттық практикамен шұғылдану құқығына патент берді
Осы заң адвокат корпусының санының сапалық және сандық өсуіне жағдай
жасады, бұл өз кезегінде қылмыстық жауапкершілікке тартылған адамды
қорғауды қамтамасыз етуге (оның ішінде айыпталушының (сезіктінің) нақты
адвокат тандау қүқығына) мүмкіндік берді.
Қазақ ССР ҚЖК жүзеге асыру кезінде қорғаушының қатысуын, әсіресе
сезіктіден алғаш рет жауап алған кезде қамтамасыз ету туралы баптың және
осы заңның басқа да ережелерінің әртүрлі себептерге орай бірқатар
қиындықтарға кездескендігін атап өткен жөн, олардың арасында: әкімшілік-
аумақтық бірліктің шалғайлығы мен көлемі; өңірдегі халықтаң аздығы, бір
ауданда тек бір адвокаттың ғала болуы; білікті заң мандарының аздығы; алқа
мүшелерінің материалдық мүдделілігінің болмауы (мемлекет адвокаттаң орта
айлық қорғау ақысының жоғары шегін күнтізбелік жылға есептеп анықтады, бұл
мөлшер белгіленген сомадан аспады) және т.б. Сонымен қатар, 1991-жылғы 16-
ақпандағы заң қорғаушының қорғауды жүргізуге кедергі келтіретін тәндік және
психикалык кемшіліктері бар кәмелетке толмағандар мен сот ісі тілін
білмейтін тұлғалар істері бойынша ұстау хаттамасы немесе тұтқынға алу
туралы қаулы жарияланған сәттен бастап міндетті қатысуын еңгізді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1994 жылғы 12-ақпандаға Қаулысымен
Қазакстан Республикасындағы кұкықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы
(негізгі бағыттар) бекітілді. Онда республика заң жүйесінің терең
дағдарысты өткеріп отырғандығы, оның құқықтық реформалардың нарықтық
экономиканың дамуынан, мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру процесінен,
қазіргі парламентаризм және өзге де демократиялық институттардың
қалыптасуынан айтарлықтай арта қалуынан ушыға түскеңдігі атап өтіледі.
Осындай жағдайларда мемлекет халыққа кұқықтық қызмет, құқықтық көмек
саласындағы кызметті құқықтық реттеуден шет қала алмайды. Реттеудің
мақсаты, ен алдымен, құқықтық қызметтер нарығын әрбір азаматқа оның
қорғануы үшін Конституциялық құқығын жүзеге асыруына кепілдік беретін
жоғары сапалы құқық қорғау жұмыстарымен қамсыздандыру болып табылады.
Құқықтық реформаның тұжырындамалық бағытталуы адвокатура институтының
республика құқық қорғау жүйесінде лайықты орын алып, өзін-өзі басқаратын,
өзін-өзі қаржыландыратын коммерциялық емес ұйым ретіндеті дербестігін
сактайғындығында. Ал бұл үшін адвокат өзінің кәсіби парызын орындауға
тиісті іс жүргізу құқықтары мен міндеттемелерін алуға тиіс.
80-ші жылдар шегіңде және 90-шы жылдардың басында құқық саласында
басталған өзгерістердің пәрменді, білікті адвокатураны қалыптастыру үшін
негіз калағандығын атап өткен жөн. Адвокатураның "косалкы сот мекемесі",
екендігі туралы жалған үғымға негізделген қоғамдық теріс пікір біртіндеп
қойылды (дәйек сөз Ю.И.Стецовский бойынша).
Сөйтіп, адвокатура шын мәнінде мемлекеттің қажетті қоғамдық-құқықтық
институтына айналды, бұны адвокаттар еңбегінің ролі мен беделінің артуы
айғақтайды. Мысалы, 1995-жылдың басында адвокаттардың жалпы санының 1989-
жылмен салыстырғанда үштен бір есеге артып, екі мыңнан асты. 1992-жылы
Алматыда 244 адвокат болды, ал 1997-жылдың 1-қаңтарында Алматы қалалық
адвокаттар алқасында мүшелердің саны 300 адамнан асты. Алайда адвокаттың
сот ісінің кез келген сатысында бәсекелестік, тұлғаға кол сұқпаушылық,
абырой мен беделді кұрметтеу, кінәсіздік презумпциясы, заң көмегі мен
қорғау құкығын алу принципімен қамтамасыз етілуі тұрғасында процеске
толыққанды қатысушы болғандығы туралы айтуға әлі ертерек.
1.2. Адвокаттық қызметті реттейтің зандар
1995-жылы Қазақстан Республикасы Конституциясының қабылдануы барлық
қолданыстағы заңдарды реформалау қажеттігін туғызды, бұған, атап айтқанда,
1997-жылға 5- желтоқсанда Қазақстан Республикасының "Адвокаттық қызмет
туралы" Заңының қабылдануын дәлел ретінде тілге тиек етуге болады.
Адвокатура жағдайы мен адвокаттың құқықтық мәртебесінің әртүрлі
мемлекеттерде бірдей еместігі белгілі. Бұл тек қоғамда, елде және заңнамада
қаңдай құқықтық режим және тұлғалардың жағдайы, олардың құқықтары мен
бостандықтарының қандай күйде екендігіне ғана емес, сондай-ақ мемлекеттің
құқықтық жүйесі мен ұлттық дәстүрлерге және оның экономикасына да
байланысты.
Адвокатура туралы заңнамада болған өзгерістер адвокатура қызметін
жетілдіру мәселелеріне байланысты казіргі жағдайдаға адвокатура қызметіне
өзге көзкарасқа талап етті; нақтырақ айтқанда: адвокаттың сот ісіне қатысуы
кезінде туындаған мәселелерді толық және жан-жақты зерттеу; ҚР заңнамасына
толықтырулар мен өзгерістер еңгізу бойынша даярлық; заң көмегінің төлемі
мен республикалык бюджет қаражаты есебінен қорғау мен өкілдік етуге
байланысты шығындарды өтеу және т.б.
Қазіргі уақытта адвокатура қызметін тәртіптейтін негізгі заң жоғарыда
аталған арнайы заң болып табылады, онда адвокаттақ қызметтің тәртібі мен
мазмұнын және осылардан туындайтын құқык қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалар біріктіріліп жүйеленген.
Бұл заң ҚР Конституциясы мен құқықтық реформалардың Мемлекеттік
бағдарламасына сәйкес қабылданды. Онда Конституция негізінде қабылданған
нормативтік құқықтық актілердің ережелері; бұның алдында жинақтылған
практиқалык тәжірибе; жетекші қазақстандық және шетелдік ғалымдардың
еңбектері ескерілді. Адвокатура қызметінің негігі бағыттары:
♦ жеке адамның өз құқықтарын, бостандықтарын сотта қорғауға және
білікті заң көмегін алуға мемлекет кепілдік берген және Қазақстан
Республикасы конституциясымен баянды етілген құқығын жүзуге асыруға
жәрдемдесу;
♦ қылмыстық істер бойынша қорғауды, азаматық, әкімшілік және өзге
істер бойынша өкілдік етуді жүзеге асыру жөніндегі адвокаттардың қызметін
ұйымдастыру;
♦ заңдарда тыйым салынбаған заң көмегінің өзге де түрлерін көрсету.
Осыған сәйкес адвокатура қызметі:
1) адвокаттардың өз қызметін жүзеге асыру кезіндегі тәуелсіздігі;
2) адвокаттық қызметті заңдарда тыйым салынбаған әдістермен және
құралдармен жүзеге асыру;
3) заң актілерінде тікелей көзделген жағдайларды қоспағанда,
прокуратура, соттар, анықтау және алдын ала тергеу органдары, басқа
мемлекеттік органдар, өзге ұйымдар мен лауазымды адамдар тарапынан
адвокаттардың қызметіне араласуға жол бермеу;
4) кәсіби мінез-құлық нормаларын және адвокаттық құпияны сақтау
принциптеріне негізделеді.
Алғаш рет нақты "адвокат" түсінігі беріледі, бұрын қолданылған
адвокатура туралы Ереже мен ҚазақССР ҚЖК-да "қорғаушы" терминіне қоғамдық,
сондай-ақ кәсіби қорғаушылар катар телінді.
Енгізілді және карастырылды:
♦ адвокаттың кәсіби мінез-құлқының нормалары (16 бап);
♦ адвокаттық қызметтің кепілдіктері (бұрын қолданылған Ережеде тек
адвокаттың құкықтары мен міндеттері ғана карастырылды, ал адвокатқа
берілген құқықтарды қамтамасыз ету механизмі (тегерішгі) болған жоқ, енді
17-бапқа сәйкес бірқатар кепілдіктер карастырылды: мысалы, 2-тармақта
адвокатта ол заң көмегін көрсетіп отырған адаммен тендестіруге тыйым
салынады, бұрынғы қылмыстық сот ісінде тергеушілер адвокатқа көп жағдайда
ол корғайтын адаммен бір қарады, ал 8-тармақ анықтау және алдын ала
органдарын қылмыстық іс жүргізу заңында көзделген жағдайларда адвокатпен
келісілген мерзімде тергеу және өзге іс жүргізу әрекеттеріне оның қатысуы
қажеттігі туралы хабарлауға міндеттейді, бұл болжанған тергеу әрекеттерін
жүргізу туралы адвокаттқа кейде оның бастардан бір сағат бұрын ғана
хабарлайтын жағымсыз практиканы тоқтатты, оның нәтижесінде нақты іс бойынша
қорғау және т.б. формалды түрде болатын) адвокаттың тек кана өзі үшін ғана
емес, сондай-ақ адвокат көмегін пайдалану мүмкіндігін алған клиент үшін де;
♦ адвокаттық қүпия (18 бап);
♦ адвокаттаң өз қызметін заңды тұлғаны тіркемей-ақ жеке дара жүзеге
асыруы (19 бап) және т.б.
Заң мазмұнын кұрайтын бүкіл нормативтік материал 4- тарау мен 34-бапқа
(баптар, өз кезегінде, тараудан, тармақ пен тармақшадан тұрады, бұл
нормативтік құкықтық актінің құрылымына сәйкес келеді) мына ретпен
жүйеленген:
♦ жалпы ережелер;
♦ адвокаттаң мәртебесі;
♦ адвокаттық кызметті ұйымдастыру;
♦ қорытынды және өтпелі ережелер.
Алайда қолданыстағы Заң өзінің бүкіл маңыздылығына қарамастан әрі қарай
жетілдіруді қажет етеді. Ол тек ұйымдық мәселелерге ғана емес, сондай-ақ
жалпы заңдық базаның жетілмеуімен де байланысты, атап айтқанда, адвокаттың
анықтау, тергеу, прокуратура және сот органдарымен өзара қатынас тәртібін
дәлме-дәл және анық құқықтық реттелуі жоқ. Халықаралық ынымақтастық
саласында ҚР Адвокаттары одағының құқықтық мәртебесі мен жағдайы
анықталмаған және т.б.
Осылайша, заңда заң көмегінің түрлері саналмаса да "адвокатура" және
"заң көмегі" терминдерінің анықтамасы жоқ. "Адвокаттар алқасының" да дәл
ұғымы берілмеген.
9-бапқа сәйкес адвокаттық қызметпен щұғылданғысы келгендер
аттестациялық комиссияға біліктілік емтиханын тапсырғаннан кейін және оның
ұсынысымен Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі лицензия береді,
онда аталған тұлғаға адвокаттық қызметпен шұғылдану құқығы үшін рұқсат
етеді. Алайда адвокаттақ бірлестік қызметінің негізгі принципін Заң
"тәуелсіздік" деп атады. Бұдан осы құқық институты дербес немесе
мемлекеттік органдар өкілдерімен бірге (оның үстіне осындай практика
болған) 1991-жылғы 28-маусындағы Заңмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz