Индивидуальдық метафора

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

СӨЖ

Пәні: Қазақ тілінің лексикалогиясы және фразеологиясы
Тақырыбы: Метафораның түрлеріне когнитивтік талдау

Орындаған: Сағымбаева М
Тексерген: Смагулова К

Алматы қаласы, 2020 ж.

Метафораның түрлеріне когнитивтік талдау

Метафора тіл білімі мен әдебиеттану теориясына ортақ болғанымен, өзіндік жасалу және қолдану ерекшеліктерімен жеке-жеке бөлінеді.
Қазақ тіл білімінде метафора тілдегі қолдану сипатына қарай:
1) тілдік метафора;
2) тұрақты метафора;
3) жеке қолданыстағы метафора деген түрлерге бөлінеді.
Ал әдебиет теориясында көркемдің (троптық) қызметіне қарай:
1) күрделі метафора;
2) ұлғайған метафора;
3) поэтикалық метафора түрлеріне ажыратылып талданады.
Әр ғалым метафораны әр түрлі жіктейді. Мысалы, ғалым Б. Хасанов қазақ метафораларын екіге бөледі: әдеби және тілдік тұрғыдан біріктіріп қарасақ, метафораның екі түрі бар деуге болады: бірі - белгілі бір шешеннің сөз саптауынан болған индивидуалдық метафора, екіншісі - халықтық сипат алған дәстүрлі метафоралар. Бірақ бұл екеуінің ашық ара жігі жоқ, өйткені жеке авторлар жасаған метафоралар көбіне халықтық дәстүрлі метафоралардың ізімен жасалады және олардың көпшілікке кең тарауы да мүмкін. Дегенмен бұл екі түрінің айырмашылықтары да бар[3,136].
Ғалым А. Айғабылұлы былай дейді: Көркем әдебиетте қолданылатын метафоралар образдылығымен қатар тұрақты метафора және индивидуалдық метафора деп екіге бөлінеді. Сонымен қазақ тіліндегі метафора арқылы ауыспалы мағына туғызу тәсілі үш түрге бөлінеді: тілдік метафора, тұрақты метафора және индивидуалдық метафора [4,14]. Олардың әрқайсысына мынадай анықтамалар береді:
1. Тілдік метафора жалпы халық тілінде: сөйлеу, жазу, оның ішінде әдеби шығармаларда да кең қолданылады. Бірақ олар әдебиетте көркем образ, суреттеу құралы ретінде емес, стильаралық лексика түрінде қолданылады. Мысалы, таудың басы, өзеннің басы, қос басы, шөп басы, сөз басы, әскер басы; кітап беті, істің беті, судың беті, жердің беті, т.б.
2. Тұрақты метафоралар - жалпы халық тілінде қолданылатын, бірақ суреттеу құралы ретінде образдылығымен ерекшеленетін ауыспалы мағыналы сөздер. Мысалы, сары алтын (бидай), қара алтын (көмір), ақ алтын (мақта), көгілдір экран (теледидар), жасыл алаң (футбол), барқыт түн, алтын күз, сөз маржаны т.б.
3. Индивидуальдық метафора. Бұл топқа сөз шеберлерінің метафора тәсілі арқылы қолданылған көпшіліктің қолданысында жоқ метафоралар енеді. Мысалы:
Жақсылық жауып,
Дүниені мынау селт етсе,
Жауыздықтардың,
Жамандықтардың барлығын,
Көрге алып кетем керексе (М. Мақатаев)
Сыпай тұспалмен бастап, шыншыл бір тың сөздермен мұң төкті. (М. Әуезов). Асаркөл жолына бұрылған соң, бос жатқан даланың Шаяхмет айтқан көріністері барлық жазғы бояуларымен көз алдына төселе кетті. (Ғ. Мүсірепов).
Бұл мысалдардағы жақсылық жауып, мұң төкті, көріністері төселе кетті деген метафоралар ақын, жазушылардың жеке қолданысындағы стильдік өзгешелікті көрсететін дара суреттеу болып қала береді. Бұндай индивидуальдық метафоралар лексикалық мағына беретін сөз ретінде қаралмайды, түсіндірме сөздікке енбейді. Тек жеке реңк пайда ететін құрал болып қала береді.
Метафора туралы айтқанда ескере кететін жағдай: лингвистикалық ұғымдағы метафора бар да, көркем әдебиетте, әсіресе поэтикалық тілде, жиі қолданылатын метафора бар. Бұл екеуі бір-бірімен байланысты, ұқсас түрде келгенімен де, олардың бір-бірінен өзіндік айырмашылықтары да болады. Ол мынадай:
Тілдік метафора сол тілде сөйлейтін барлық адамдарға бірдей түсінікті, бәрі де қолданатын жалпы халыққа ортақ, тілдің лексикасында әбден орныққан мағына. Мысалы, сөз төркіні, ойға шомылу, сөз тегі т.б. мұнда бейнелеу, көркемдеу мақсаты солғын болады.
Көркем әдебиетте анығырақ айтқанда, жеке ақын-жазушылардың шығармаларында қолданылатын поэтикалық метафоралар жалпы халықтық тілде қолданылатын метафоралардан көбіне өзгешелеу болып келеді. Ол әр жазушының өзіндік шеберлігіне байланысты болады. Олардың әр сөзді өзінше жаратып қолдануына байланысты. Оның мәні тек контекст арқылы ғана түсініледі. Ондай сөздердің стилистикалық метафоралық көркем образды мәні күшті болады.
Метафораның тілдік болмысын, мән-маңызын, пайда болуы мен тілдегі қызметін, жалпы метафора құбылысының таңғажайып сырын анықтау үшін метафора түрлерінің ішінде индивидуалды-авторлық және концептуалдық метафораларға айрықша көңіл бөліп, жан-жақты зерттеудің маңызы зор. Өйткені аталған метафоралар түрлері тілде толассыз, үздіксіз туындап отырады, және де олар ең алдымен ой-танымды бейнелеу, ұғымды атаумен тікелей байланысты. Бұл метафоралар семантикалық дамуға бейім болады. Поэтикалық, индивидуалды-авторлық метафоралардың мән-мағынасы, қолданылу ерекшелігі, қызметін зерттеу - олардың тек ойға бейнелілік, көркемдік бермейтінін, ең бастысы, ақын, жазушының ой-танымын көрсету, айқын, анық жеткізу құралы екенін байқатады.
Көркем сөз шеберлерінің шығармалары тіліндегі метафораның қолданылу ерекшелігін зерттеу арқылы метафоралар заман, қоғам, орта өзгерісі, дамуына байланысты түрленіп көркемдігі артқандығын, күрделеніп дамығандығын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.