Ерте темір дәуірі отрядын
Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты
ӘОЖ 903904 (574.42)
Қолжазба құқығында
ОМАРОВ ҒАНИ ҚАЛИХАНҰЛЫ
Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірінің археологиялық
ескерткіштері (кезеңделуі, мерзімделуі және мәдени атрибуциясы)
07.00.06 – археология
Тарих ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
1-ші том
Ғылыми жетекшісі тарих
ғылымдарының докторы,
профессор Ә.Т. Төлеубаев
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН 3
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 АЛТАЙ-ТАРБАҒАТАЙ ӨҢІРІНІҢ ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.1 Шығыс Қазақстанның тарихи - географиялық жағдайы 12
... ... ... ... ... .
1.2 Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірі ескерткіштері туралы 16
алғашқы 20
мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .. 34
1.3 Алтай–Тарбағатай аралығы ерте темір дәуірінің Кеңес дәуірі
тұсында
зерттелуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
Алтай–Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірі археологиялық
ескерткіштерінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі
зерттелуі ... ... ... ... ... ..
АЛТАЙ – ТАРБАҒАТАЙ АРАЛЫҒЫ ЕРТЕ САҚ ЖӘНЕ
БЕРЕЛ КЕЗЕҢІ 39
ЕСКЕРТКІШТЕРІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.1 Майемер археологиялық мәдениеті 59
ескерткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... 78
2.2 Шілікті археологиялық мәдениеті
ескерткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... .
2.3 Берел кезеңінің археологиялық
ескерткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
3 ҚҰЛАЖОРҒА ЖӘНЕ ҮЙСІН КЕЗЕҢІ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ
ЕСКЕРТКІШТЕРІ: МӘДЕНИ АТРИБУЦИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... 87
3.1 Құлажорға мәдениеті 87
ескерткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 94
3.2 Тарбағатай теріскейінің ерте темір дәуірі
ескерткіштері ... ... ... ... ... . 103
3.3 Алтай мен Тарбағатайдың ерте темір дәуірі мәдениеттеріндегі
кейбір ортақтастықтар мен
ерекшеліктер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
4 АЛТАЙ–ТАРБАҒАТАЙ АРАЛЫҒЫ ЕРТЕ ТЕМІР
ДӘУІРІНДЕГІ ЭТНОСТАРДЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ
КЕЛБЕТІ ЖӘНЕ ЕСКЕРТКІШТЕРДІҢ КЕЗЕҢДЕСТІРІЛУІ
МЕН 109
МЕРЗІМДЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 109
4.1 Шығыс Қазақстан ерте көшпелілерінің антропологиялық кескін –
келбеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .115
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Алтай – Тарбағатай аралығы ерте темір дәуірі ескерткіштерінің
кезеңделуі мен мерзімделуі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ 122
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 130
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АлтГУ Алтайский Государственный университет
АО Археологические открытия
АСГЭ Археологический сборник Государственного Эрмитажа
ВАН Вестник Академии наук
ГАГУ Горно-Алтайский государственный университет
ЗВОИРАО Записки Восточного Отделения Русского
Археологического Общества
ИА КН МОН РК Институт археологии им. А.Х. Маргулана Комитета
науки Министерства образования и науки Республики
Казахстан
ИАЭ СО РАН Институт археологии и этнографии Сибирского
отделения Российской академии наук
Изв.АН КазССР Известия Академии наук Казахской ССР
КСИА Краткие сообщения Института археологии
ҚазМУ Қазақ Мемлекеттік университеті
ҚҚЭ Қазақ ССР қысқаша энциклопедиясы
ҚХР Қытай Халық Республикасы
ЛО ГАИМК Ленинградское отделение Государственной академии
истории материальной культуры СССР
МИА Материалы и исследования по археологии СССР
РА Российская археология
СА Советская археология
СГЭ Сообщения Государственного Эрмитажа
СО РАН Сибирское отделение Российской академии наук
СПб Санкт-Петербург
ТИИАЭ АН КазССР Труды Института истории, археологии и этнографии
Академии наук Казахской ССР
УКПИ Усть-Каменогорский педагогический институт
ШҚАЭ Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясы
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс Алтай-
Тарбағатай аралығының ерте темір дәуірінің археологиялық ескерткіштерін
зерттеуге арналған. Археологиялық ескерткіштердің зерттелу тарихы,
кезеңделуі мен мерзімделуі, мәдени атрибуциясы, өзіндік даму ерекшеліктері,
іргелес мәдени-тарихи өңірлермен байланысы, ерте темір дәуіріндегі тайпалар
мен халықтардың мәдени қарым-қатынасы қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еуразия көне тарихында Алтай-Тарбағатай
өңірі ерекше маңызға ие. Өйткені бұл мәдени-тарихи өңір ілкі замандардан
бері адамзат дамуындағы күрделі үдерістермен тығыз байланысты. Мұнда ерте
темір дәуірі кезінде бірнеше археологиялық мәдениеттер қалыптасып,
дамығандығын археологиялық мәліметтер толыққанды растап отыр. Алайда
өңірдің ежелгі тарихы әлі күнге дейін кешенді түрде зерттелінген жоқ. Мұның
өзі біз таңдап алған тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Еуразия тарихы мен өркениетінің көптеген түйткілді мәселелерінің
түйінін шешетін Алтай мен Тарбағатай өңірінің ерте темір дәуірі
ескерткіштері болып табылады. Аталған тарихи аймақта қола және ерте темір
дәуірінде тіршілік еткен тұрғындардың мәдениетін зерттеу отандық
тарихнамадағы көкейкесті мәселелердің бірі екендігін оның жалпы Еуразия
тарихымен тікелей байланысты екендігі де аңғартады. Себебі, Алтай және
Шығыс Қазақстан аумағында басталған халықтардың Ұлы қоныс аударуы сынды
күрделі тарихи үдерістер Еуразияның этникалық, саяси және тарихи картасын
түбегейлі өзгертіп жіберген еді. Нәтижесінде, қарастырылып отырған өңірдің
мәдени дамуы, тұрғындарының этникалық келбеті мен заттық мәдениеті де азды-
кемді өзгерістерге ұшырады. Мұндай өзгерістердің барысын, қайнар-бастаулары
мен тарихи ағынын жазба деректердің кемдігіне орай, біз тек қана
археологиялық қазба зерттеулері негізінде қалпына келтіруге болады деп
есептейміз. Жарқын мәдениеттерін, бірегей мәдени туындыларын қалдырған
тайпалар мен халықтардың өткенін екшеп, даму деңгейін айқындау бүгінгі күн
талабынан да туындайды.
Сан ғасырлар бойы Алтай-Тарбағатай аралығын мекендеп келген этностардың
археологиялық ескерткіштері мен мәдениеттерін, тарихи кезеңдерін ғылыми
талдаудан өткізу барысында, мұнда бірін-бірі алмастырған майемер, шілікті,
берел, құлажорға, т.б. мәдени кезеңдердің болғандығы анықталған. Алайда осы
тарихи кезеңдердің ара-қатынасы, бір-бірімен этно-мәдени және генетикалық
байланысы, өзара мәдени ықпалдастығы отандық археология ғылымында өз
шешімін толық таба қойған жоқ. Сонымен қатар Қазақ Алтайы мен Тарбағатай
аралығындағы ерте темір дәуірінің зерттелінген қорымдарынан жинақталған
материалдарды топтап, қазылған қорғандарды жүйелеп, археологиялық
ескерткіштердің картадағы орынын нақтылап, хронологиялық мерзімдемесін
айқындап шығу да түйіні түйткілді сауалдарға жауап алуға жетелейді.
Бүгінгі таңда ерте темір дәуірінде орын алған тарих-мәдени үрдістер
көпішілікті қызықтыруда. Өйткені, қазақ этногенезі мен дәстүрлі
мемлекеттілігі, заттық-рухани мәдениеті, дүниетанымы осы дәуірден
басталатындығын көптеген ғалымдар өз еңбектерінде көтеріп жүр. Дегенмен
кейбір миграциялық бағытты қолдайтын зерттеушілер әлі де болса қазақ
халқының автохтондығын жоққа шығаруға тырысып келеді. Мұндай керағар
пікірлерге тойтарыс беру қажеттілігі де күн санап артып келеді. Өскелең
ұрпаққа ұлт тарихының тамыры тереңде жатқандығын ұғындыру үшін ең алдымен
көне дәуірдегі тарихи дамуды дәлел ретінде алға тартқан абзал.
Соңғы жылдары Қазақстанда археологиялық ізденістер кең қанат жайып,
соны мағлұматтар алынуда, жаңадан ашылған ескерткіштерде жоспарлы түрде
зерттеу жұмыстары ұйымдастырылуда. Бұл бағытта атқарылған жұмыстардың
қорытындыларын көрсету, алынған нәтижелерін ғылым талабына сай бағамдау ісі
де көкейкесті мәселеге айналуда.
Сол себепті де зерттеу жұмысы мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп
жатқан іргелі зерттеулермен, соның ішінде Мәдени мұра секілді ұлттық
стратегиялық жобалармен тікелей үндеседі.
Мәселе тарихнамасы. Табиғи географиялық жағдайы әрқилы болып келетін
Қазақстан өлкесінде, әрбір тарихи кезеңдерде тұрмыс тіршілігі әртүрлі
халықтар өмір сүрген. Ерте темір дәуірінде олардың басым бөлігі Қазақстан
аумағында ежелгі сақ тайпалар одағына біріккен болатын. Қалай дегенде де
ерте темір дәуірінде Шығыс Қазақстан жерін мекендеген тайпалар Орталық
Қазақстан мен Жетісуды мекендеушілермен материалдық мәдениет жағынан жақын
болғандығымен, этникалық жағынан біртекті емес еді. Оның үстіне
шаруашылықтары бір болғанымен, діни ғұрыптық салт санасы әртүрлі тайпалар
тіршілік етті. Мәселен жазба деректерде Алтай өңірінде аримаспалар, алтын
қорушы грифтер мекендеді делінсе, ал, Шығыс Қазақстанның далалық
өңірлерінде грек және парсы деректерінде кездесетін Азиялық скифтер немесе
сақтар орналасқан еді [1]. Бұл халықтар ХVІІІ ғасырдағы зерттеушілердің де
назарына іліккен болатын. Алтайдағы ерте темір дәуіріндегі мәдени-тарихи
дамуды алғашқылардың бірі болып нақтылай көрсеткен әйгілі шығыстанушы В.В.
Радлов болды [2; 3; 4]. Бұл аймақтың тарихын нақты білу мақсатында ғалым
өзіне дейінгі Д.Г. Мессершмидт, Г.Ф. Миллер [5; 6], П.С. Паллас [7], Г.И.
Спасский [8] т.б. зерттеушілердің еңбектері мен мұрағат материалдарымен
толықтай танысып шықты. Осылайша В.В. Радлов Алтай, Қазақстан және Минусин
қазаншұңқырындағы далалық ізденістер нәтижесінде төрт мәдени-тарихи кезеңді
бөліп көрсетті: мысты-қола, ежелгі темір, жаңа темір және кейінгі темір дей
отырып, Берелдің тас қорғандарын қола дәуірінің жерлеу орындарынан мүлде
өзгеше екендігін ескере келе, ежелгі темір кезеңіне жатқызды. Археологиялық
ескерткіштерді кезеңдеудің бұл нұсқасы әлемде кеңінен қолданылатын үш
ғасыр (тас, қола (мыс), темір) концепциясына жақын болғанымен, алайда
нақты материалдарға сүйене келе ежелгі мәдениеттердің дамуын көрсететін
алғашқы талпыныс еді.
ХХ ғасыр бас кезіндегі белгілі ғалым А.В. Адрианов 1906, 1910 және
1911 жылдары Семей облысы жерінде археологиялық зерттеу жұмыстарын
жүргізді. Бұл жұмыстардың нәтижелері 1916 жылы Императорлық археологиялық
комиссияның Хабаршысында К археологии Западного Алтая (из поездки в
Семипалатинскую область в 1911году) атты еңбегінде жарияланды [9]. Майемер
жазығында, Нарым жоталарындағы Солонечный Белок түбінде, Черновая ауылынан
жоғары Бұқтырма өзенінің оң жағалауында қазба жұмыстарының нәтижесінде ерте
темір дәуіріне жататын өте құнды заттар табылды, түрлі кезеңдерге жататын
жартастағы жазулар мен тас балбалдар туралы да деректік қор жинақталды.
Қалай болғанда да А.В. Адрианов зерттеу жұмыстарын әуесқой өлкетанушы
деңгейінде ғана жүргізді деп есептеуге болады. Өйткені археология ғылымының
бұл кездердегі әлемдік деңгейдегі тәжірибесі енді ғана қалыптасып келе
жатқан еді.
Кеңестік дәуірде алғашқылардың бірі болып 1927 жылы С.И. Руденко Батыс
Алтайда зерттеу жұмыстарын жүргізді. Автор өзінің Горноалтайские находки и
скифы [10], Культура населения Горного Алтая в скифское время [11] атты
еңбектерінде Еуразияда ортақ скиф-сақ әлемінің өмір сүргендігін тұңғыш рет
тілге тиек етті. Сондай-ақ зерттеуші сол кезеңдегі экологиялық жағдайдың
өзгегеруіне байланысты отырықшы халықтардың негізгі бөлігінің шаруашылықтың
жаңа түрі – малшылыққа, яғни көшпелі өмірге ауысқандығына да назар аударды.
Сонымен бірге С.И. Руденко гуманитарлық және жаратылыстану ғылымдарының
әртүрлі әдістерін пайдалана отырып Таулы Алтайдың ежелгі көшпелілер
мәдениетінің дамуын зерттегенде пәнаралық ізденістердің қажеттілігін атап
көрсетті.
Алтай-Тарбағатай аралығында С.С. Черников 1947 жылы Шығыс Қазақстан
экспедициясы құрылған уақыттан бастап кей жылдардағы үзілістерін
санамағанда 1971-ші жылға дейін археологиялық барлау, ескерткіштерді есепке
алу және қазба жұмыстарын жүргізді. Соғысқа дейінгі 1935-1937 жылдардың
өзінде-ақ зерттеушінің басты назары осы өлкедегі кен орындарын іздестіру,
археологиялық барлау мен стационарлық қазба жұмыстарына және шешуін
күтпейтін күрделі мәселелер мен ірі ескерткіштерді жүйелі түрде зерттеуге
бағытталды. Бұл жайт ғалымның Древняя металлургия и горное дело Западного
Алтая [12] тақырыбындағы кандидаттық диссертациясында қаралса, ал
Восточный Казахстан в эпоху бронзы [13] атты іргелі ізденісінде бұл
мәселелерге тереңірек тоқталған. Археологиялық экспедицияның материалдары
жылма-жыл ғылыми есеп, қысқаша есеп ретінде және қолжазба түрінде жазылып,
қорытындылары ғылыми мақала ретінде баспасөзде жарияланып тұрды.
С.С. Черников Некоторые закономерности исторического развития ранних
кочевников (по археологическим материалам Западного Алтая) атты еңбегінде
[14] Еуразия құрлығындағы ерте темір дәуірінің әлеуметтік-экономикалық
өзгерістеріне Батыс Алтайдағы ерте көшпелі тайпалардың нақты археологиялық
және антропологиялық материалдары негізінде сипаттама бере келе осы өңірде
өмір сүрген тайпалар мен халықтарды этнографиялық белгілеріне қарай
топтастырды да, олардан табылған заттарды формасы бойынша кезеңдестірді. Ол
Батыс Алтай тауларында мыс пен қалайы кен орындарының тоқырауға ұшырап,
жойылуына әкеліп соғуын ж.с.д. VII ғасырдағы көшпелілердің алғаш темір
заттарды пайдалана бастауымен байланыстырды да, өз пайымдауын археологиялық
дереккөздері арқылы нақтылап өтті. Ал Шілікті жазығындағы әлемдік
археологияны ерекше олжаларға кенелткен № 5 және № 7 қорғандар
материалдарын Загадка золотого кургана атты монографиялық еңбегінде [15]
жариялады да, солардың негізінде скиф-сібір аң стилі, сақтар дүниетанымы
мен идеологиясы, олардың шығу тегі жөніндегі ғылыми ой қаузады. Сондай-ақ
С.С. Черников Шығыс Қазақстан ерте көшпелілері мәдениетінің кезеңдестірілуі
мен хронологиясын сол уақыттағы барлық материалдарға сүйене отырып өмірінің
соңғы уақытында жазған К вопросу о хронологических периодах в эпоху ранних
кочевников атты ғылыми мақаласында [16] бір жүйеге келтіріп берсе,
Наскальные изображения верховий Иртыша атты еңбегінде [17] осы өлкедегі
жартас суреттері туралы құнды тұжырымдама жасады.
Қазақ Алтайындағы ерте темір дәуірі жайлы жазылған іргелі
зерттеулердің қатарына С.С. Сорокиннің Памятники ранних кочевников в
верховьях Бухтармы атты еңбегін жатқызуға болады [18]. Онда автор
Бұқтырма өзені бойындағы ерте темір дәуірі археологиялық ескерткіштерінің
сипаттамасы, қазбадан табылған заттары, жерлеу ғұрпы және мерзімделуін кең
түрде қарастырды.
Отандық археологтардың Археологическая карта Казахстана атты
ұжымдық еңбегінде [19] археологиялық ескерткіштер ғылыми тұрғыдан
жүйеленді, оның кіріспе бөлімінде Қазақстан археологиясының тарихына
қысқаша шолу жасалынды. Онда Шығыс Қазақстан өңіріндегі бірен-саран
ескерткіштердің зерттелу тарихы да баяндалған еді.
Сондай-ақ қазақстандық археолог Ф.Х. Арсланованың Новые материалы
VІІ-VІ вв. до н.э. из Восточного Казахстана [20], Погребальный комплекс
VIII-VII веков до нашей эры из Восточного Казахстана [21] атты
еңбектерінде Ертіс аңғарының ерте темір дәуірі ескерткіштері туралы
мәселелер көтеріліп, өңірдегі ерте темір дәуіріндегі халықтардың мәдени
даму жайы қарастырылды.
Шығыс Қазақстанда көп жылдар зерттеу жұмыстарын жүргізген белгілі
археолог Ә.М. Оразбаев та Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір
дәуірінің көптеген ескерткіштеріне зерттеулер жүргізді. Ол басқарған
экспедициялық ізденістердің кейбір қорытындылары Некоторые итоги
археологического исследования Восточного Казахстана деген телавторлық
ғылыми мақалада жан-жақты талданған [22].
Ертістің жоғарғы аңғарында әр түрлі тарихи кезеңдерге жататын
ескерткіштерге зерттеу жұмыстарын жүргізген Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих,
археология және этнография институтының Шүлбі археологиялық экспедициясының
нәтижелері С.М. Ақынжанов, З.С. Самашев, Ю.И. Трифонов, А.С. Ермолаева және
т.б. авторлардың Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской
ГЭС атты монографиялық еңбегінде толымды түрде сипатталынып, жекелеген
ескерткіштердің материалдары ғылыми талдаудан өткен [23].
Тарбағатай теріскейіндегі 1989 жылдан бергі жалғасын тауып келе
жатқан Ә.Т. Төлеубаевтың зерттеулері де ғылыми басылымдарда жарық көруде.
Ол басқарып келе жатқан археологиялық экспедициялардың топтары қола және
ерте темір дәуірлері, орта ғасырлар кезеңдеріне жататын көптеген
ескерткіштерді анықтап, ғылыми айналымға соны мәліметтерді енгізе білді.
Солардың бірі Зайсан өңіріндегі Шілікті жазығындағы Бәйгетөбе қорғанының
бірегей материалдары деуге болады.
Сонымен қатар, Шығыс Қазақстан қола дәуірінен бастап орта ғасырларына
дейінгі тарихынан мол мағлұматтарды тасқа шекілген суреттерден алуға
болады. Мұндай тарихи мәліметтер бірқатар авторлардың арнайы зерттеу
нысандарына да айналғандығы белгілі. Олардың көшбасында З.С. Самашевтың
Наскальные изображения Верхнего Прииртышья еңбегін атауға болады [24].
Жартас бедерлері басқа да бірқатар зерттеушілердің еңбектерінде көтерілген.
Бірқатар зерттеушілер (Ғ.А. Базарбаева [25], А. Оңғар [26], т.б.) ерте
темір дәуіріндегі таным-түсінікке, діни көзқарастар, жерлеу ғұрпы мен
мәдени байланыстарға ден қойып келеді. Келесі бір авторлар тобы Қазақ
Алтайының тас ғасыры, палеометалл, ерте темір дәуірлері мен ортағасырлар
кезеңіндегі тарихи дамуын екшеп, таразылады.
Жоғарыда Қазақстанның шығыс аймағында зерттеу жұмыстарын жүргізген
ғалымдардың еңбектеріне тарихнамалық шолу жасаудан анық байқалған нәрсе,
біздің тақырып бойынша бұрын-соңды ғылыми ізденістер жүргізілмеген. Сол
себепті ұсынылып отырған диссертациялық жұмысты отандық тарихнамадағы осы
тақырыптағы тұңғыш ізденіс деуге болады.
Зерттеу жұмысының нысаны – Алтай-Тарбағатай таулары аралығындағы ерте
темір дәуірінің археологиялық ескерткіштері.
Зерттеу жұмысының пәні – ерте темір дәуіріндегі ескерткіштердің
зерттелуіне үлес қосқан ғалымдардың ой-пікірлерін, ғылыми ұстанымдарын,
пайымдаулары мен тұжырымдарын саралау, жаңадан ашылған археологиялық
нысандарды ғылыми айналымға енгізу, оларға сараптама жасау.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты Алтай-
Тарбағатай өңірлеріндегі басты-басты ерте темір дәуірі ескерткіштерін
талдап, сипаттамасын жасау және олардың мәдени-этникалық атрибуциясын
анықтау. Осы мақсаттан мынадай міндеттер туындайды:
– Алтай-Тарбағатай аралығында орналасқан ерте темір дәуіріне жататын
археологиялық ізденістерді жүйелеу, сараптау;
– ерте сақ және берел кезеңдерімен мерзімделінетін ескерткіштер аясын
анықтап, олардың мәдени эволюциясын саралау;
– құлажорға және үйсін кезеңіне жататын археологиялық нысандардың
сипаттамасын, даму деңгейін көрсету;
– антропологиялық мағлұматтардың негізінде ерте темір дәуіріндегі өңір
тұрғындарының кескін-келбетін сипаттау, оның этникалық, этногенетикалық
мағыналарын ашу, сараптамасын жасау;
– өңірдегі ерте темір дәуірі археологиялық ескерткіштерінің
кезеңдестірілуін, хронологиясын соңғы кезде ғылыми айналымға кірген
материалдар негізінде, бүгінгі ұстанымдар арқылы жаңаша қарастыру;
– Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуіріне жататын
археологиялық нысандардың орналасқан картасын жасау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Диссертациялық жұмыстың
хронологиялық шеңбері ж.с.д. I мыңжылдықты тұтасымен қамтиды. Бұл кез осы
өңірде сақ, ғұн және үйсін тайпаларының өмір сүрген заманы болғанымен,
еңбекте қола ғасырынан ерте темір дәуіріне ұласатын өтпелі кезең
ескерткіштерінің мәселелері де қамтылады.
Зерттеу жұмысының географиялық шеңбері. Диссертация тақырыбына
байланысты зерттеу жұмысының географиялық шеңбері Алтай мен Тарбағатай
таулары аралығын қамтиды. Алайда мәдени-тарихи үдерістерді толықтай қамту
үшін бұл географиялық шеңбермен шектеліп қалуға болмады. Сол себепті де
зерттеу барысында аталған мәдени-тарихи өңірімен іргелес аймақтарға да
көңіл бөлінді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– Қазақстан археологиясында ерте темір дәуіріне жататын ескерткіштердің
өзіндік зерттелу тарихы бар. Жинақталған мәліметтерді саралау диссертацияда
қарастырылып отырған өңірдегі ескерткіштерді жүйелеуге мүмкіндік береді
және осы уақытқа дейін алынған нәтижелер әлемдік тарихнаманың құрамдас
бөлігі болып табылады;
– ерте сақ және берел кезеңдеріндегі археологиялық ескерткіштердің
картасын жасау негізінде, олардың бірнеше мәдени-тарихи өңірлерге
шоғырланғандығы анықталды. Алайда көпшілік шағын аудандарда бірқалыпты әрі
тұрақты этномәдени байланыстар сан ғасырлар бойы сақталып келген;
– құлажорға және үйсін кезеңдерімен мерзімделінетін археологиялық
нысандардан халықтың белгілі бір аудандарды ұзақ жылдар бойы
қоныстанғандығы анықталды. Кей жағдайларда үйсіндер мен хун, кейде
құлажорға және үйсін кезеңдерінің ескерткіштері бір-бірімен астасып жатады.
Мұның өзі ежелгі тайпалардың туыстас, мәдени қайнарлары ұқсас екендігін
аңғартады. Мәдени ұқсастық, әсіресе, қатардағы қарапайым қауым мүшелеріне
тұрғызылған қорғандар құрылысынан анық байқалады;
– Шығыс Қазақстандағы ерте темір дәуіріндегі халықтардың
палеоантропологиялық келбеті кеңес заманынан бастап қарастырылып келеді.
Ғылыми зерттеулер барысында алынған мағлұматтар андрон тайпаларының кескін-
келбеті өңірде біршама уақыттар бойы сақталып келгендігін көрсетеді;
– Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірі ескерткіштерінің
кезеңдестірілуі, мерзімделуі және мәдени атрибуциялары негізінен алғанда
қазақстандық және ресейлік археологтардың ізденістері бойынша өрбітіледі.
Осы кездерге дейін аталмыш мәселелерді көтерген ғалымдардың еңбектері жаңа
пайымдаулар жасауды қажет етеді. Біздің ойымызша: шілікті ескерткіштерінен
аршып алынған материалдар оны жеке археологиялық мәдениет ретінде
қарастыруға негіз береді;
– ерте темір дәуіріндегі Алтай-Тарбағатай өңірінен зерттелген
қорғандардан аршып алынған археологиялық олжалар өз тұрпаты бойынша алдыңғы
қола және кейінгі түркі мәдени-тарихи кезеңдерімен генетикалық байланыста
екендігі анық.
Зерттеудің деректік негізі. Шығыс Қазақстан территориясында ерте темір
дәуірінде өмір сүрген тайпалар тарихының қайнар көзін ашар, мәдениетін
анықтайтын жазба деректердің тым аздығына байланысты өлкені мекендеуші
ежелгі тұрғындар қалдырған жерлеу орындары – қорғандар материалдары осы
олқылықтың орынын толтырар бірден-бір дереккөзі болып табылады.
Қазақстанның ерте темір дәуірі тарихына қатысты археологиялық деректер ХІХ
ғасырдың өзінде-ақ жинала бастағанымен, ғылыми құндылығы жоғары шынайы
дереккөздері ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жинақталынған болатын.
Бұл орайда С.С. Черников, С.С. Сорокин, Ә.М. Оразбаев, Ф.Х. Арсланова, З.С.
Самашев, Ә.Т. Төлеубаев және т.б. зерттеушілердің жүргізген қазба жұмыстары
нәтижесінде жинақталған археологиялық материалдарды атап айтуға болады.
Аталған авторлардың кейбір жарияланбаған, жүйеленбеген материалдары, сондай-
ақ диссертанттың өз қазбалары зерттеудің деректік негізі болып табылады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертацияда алғаш рет Қазақ Алтайы мен
Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірінің мәселелері арнайы қарастырылып
отырғандықтан, төмендегідей ғылыми жаңалықтарға қол жеткізілді:
– Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірінің археологиялық
тұрғыдан зерттелу тарихы бір ізге түсіріліп, негізгі нәтижелері мен ғылыми
зерттеу бағыттары айқындалды;
– майемер және берел кезеңдерінің ескерткіштері ғылыми талдаудан өтіп,
даму дәрежелері бойынша жіктелді және майемер мәдениетінің жергілікті
нұсқадағы негізгі топтары анықталды;
– Шілікті жазығынан алынған тың материалдар негізінде мұнда жеке
археологиялық мәдениеттің қалыптасып дамығандығы дәйектелді де, құлажорға
және үйсін кезеңіне жататын археологиялық нысандардың құрылыстарындағы
ерешеліктер аясы атап көрсетілді;
– қорымдардағы қорғандардан алынған антропологиялық мәліметтер
жүйеленіп, зерттеушілер тарапынан жасалынған пайымдаулар мен қорытындылар
сараланды;
– өңірдің археологиялық мәдениеттері мен ескерткіштерінің кезеңделуі,
мерзімделуі нақтыланып, мәдени атрибуцияларына талдау жүргізілді;
– Алтай-Тарбағатай таулары аралығындағы ерте темір дәуіріне жататын
археологиялық нысандар картаға түсіріліп, археологиялық мәдениеттердің
жергілікті жерлердегі таралу аймағы нақтыланды;
– тақырып бойынша автордың өзінің тікелей қатысуымен қазып зерттелген
20-дан астам қорымдардың материалы, басқа зерттеушілердің 30-дан астам
қазбаларының деректері ғылыми айналымға жаңадан енгізіліп отыр.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізідері. Диссертацияның
методологиялық ұстанымы объективтілік, жүйелілік және тарихилық
принциптерге негізделген. Қазба барысында алынған нақты материалдарды
зерделеуде ғылыми зерттеудің көпшілікке танымал салыстырмалы талдау,
сараптау, салыстыру және жүйелеу секілді әлемдік тарихнамада кеңінен
танылған әдістері басшылыққа алынды. Ескерткіштердің зерттелуін қарастыруда
тақырыптық-хронологиялық принциптер кеңінен қолданылды. Жекелеген
ғалымдардың ізденістерін саралалауда биографиялық әдіс, өзге мәселелерді
көтерген кезде ретроспективті әдіс, т.б. пайдаланылды.
Жұмыстың практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы Шығыс Қазақстанның ерте
темір дәуірі археологиялық мәдениеттері жайында алынған нәтижелер мен
ғылыми тұжырымдар жоғарғы оқу орнының тарих факультетінде жүргізілетін
Қазақстан археологиясы пәніне теориялық, практикалық толықтырулар
енгізеді. Жұмыстың деректік материалдарын, негізгі қорытындыларын Қазақстан
тарихы бойынша дайындалатын жалпы және арнаулы еңбектерді жазуда
пайдалануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертацияның мазмұны мен нәтижелері 1998-2010
ж. аралығында өткен республикалық, халықаралық ғылыми семинарлар мен
конференцияларда баяндалды. Одан өзге мерзімді басылымдарда жарияланды.
Кейбір тұжырымдары шетелдік ғалымдардың талқылауынан өтті. Диссертация
мазмұны бойынша 29 ғылыми еңбек жарық көрді. Олардың 5-і Білім және ғылым
саласындағы бақылау Комитеті ұсынған арнайы басылымдарда, ал 3-і шетелдік
басылымдарда жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы алынған тақырыпты толық баяндау
мақсатында белгілі жоспарға негізделген. Оның негізгі 1-ші томы кіріспеден,
төрт бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған деректер тізімінен, ал 2-ші
томы қосымшадан (иллюстрациялық материалдардан) тұрады.
1 АЛТАЙ-ТАРБАҒАТАЙ АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ
ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Шығыс Қазақстанның тарихи-географиялық жағдайы
Табиғи орта көне заман тарихын зерттеуде маңызды рөл атқарады. Өйткені
кез келген әлеуметтік қоғам өз дамуында қоршаған дүниемен немесе табиғи
ортамен тығыз байланыста дамиды. Жекелеген мәдениеттер мен тарихи
ескерткіштердің даму дәрежесіне табиғи орта тікелей әсерін тигізіп
отыратындықтан ғалымдардың басым көпшілігі осы проблемаға үнемі тоқталып
отырады. Қоршаған орта адам баласының мәдени дамуына ғана емес, сонымен
қатар оның кескін-келбетіне де, өзіндік біртуар дүниелерінің қалыптасуына
да ықпалы бар деуге болады.
Ж.с.д. І мыңжылдықтың бас кезінде табиғи ортада да азды-кемді
өзгерістер болғандығы соңғы жылдары мамандар тарапынан көтеріліп жүр.
Мәселен, сақ дәуірі жататын голоценнің субатлантикалық кезеңінде ауа-
райы барлық өңірлерде біртекті болмаған. Мұның өзі қарастырылып отырған
кезеңдегі табиғат жағдайларының белгілі бір аудандарда өзіндік
ерекшеліктері болғандығын аңғартады. Мамандардың айтуынша, оның алдындағы
субареалды кезең Еуразия үшін салыстырмалы түрде салқынырақ болған еді.
Атлантикадан алыс болғандықтан Алтай мен Батыс Сібір аумағында ауа құрғақ
болды. Бұған Иткөл көлі терассаларындағы әктас шөгінділері дәлел бола
алады, себебі ол құрғақ климатты көрсететін бірден-бір индикатор болып
табылады. Оның радиокөміртекті сараптама бойынша жасы 3660±75 (СОАН-2192)
жылдармен анықталып отыр [27].
Бірақ ж.с.д. I мыңжылдықтың бірінші жартысында Атлантиканың ықпалы өсе
түскендігі байқалады. Ол Оңтүстік Батыс Сібір мен Алтайда климаттың
жылыуынан, қыстық және жаздық жауын-шашын мөлшерінің көбеюінен нақты
көрініс табады.
Осы кездері Таулы Алтайға ылғалды және жылы циклондар батыстан ашық кең
өзен алқаптары арқылы тереңірек енді. Оған Бұқтырма, Үлбі, Урсул, Көксу,
Қатын (Уймон қазаншұңқыры), Чарыш өзен алқаптары секілді гидрографиялық
тораптар өзіндік әсерін тигізген еді.
Сондай-ақ мұндағы тау алқаптарының климаты субатлантикалық кезеңнің
жылы фазаларында қазіргіге қарағанда біршама ылғалды болды. Бірақ
бұлттылықтан және жылудың көбі булануға кетуінен орташа жаздық температура
қазіргіден жоғары бола қоймаған. Бұндай климаттық жағдай тау беткейлері мен
өзен терассаларында өте бай жайылымдардың қалыптасуына жағдай жасады.
Қыс кездеріндегі жауын-шашынның да мөлшері қазіргіден көбірек болды.
Бірақ таулы жерлерге тән күн радиациясының күштілігі (ауаның тазалығынан
және тропосфера қабатының жұқалығынан) қыс кезінде қардың жақсы булануына
жағдай жасады. Мысалы: қазір Чуй даласындағы қалыңдығы 100-130 мм қар
түгелдей дерлік буланып кететін еді.
Таулы алқаптардағы қардың булануы қар қабатының жұқаруына әкеледі. Ал
ол үй жануарларының қар астындағы шөпті аршып жеуін оңайлатты. Сондықтан
бұл жерлердегі тау бөктерлеріндегі бай жайылымдарда малды жыл он екі ай
бағуға болатын еді. Ежелгі көшпелілерді қызықтырған да осы жайт сияқты.
Түйіндеп айтқанда, сақ дәуіріндегі немесе геологиялық кезеңдестіру
негізінде айтар болсақ голоценнің соңғы кезеңінде Шығыс Қазақстанның
климаты шаруашылық қаракеттерге өте қолайлы, ауа-райы біршама қоңыржай
болды. Бұндай климат мал шаруашылығының дамуына сақтардың тау жүйесіне
тарала қоныстануына, тіпті орташа биіктіктегі таулардың кең жайылымдарына
жаппай орналасуына жағдай жасады.
Жалпы алғанда, Шығыс Қазақстан өңірі табиғи жағынан алып қарағанда
еліміздегі ең бір қызық та ерекше аудандарының бірі болып табылады. Ол
әлемдік тарихнамада өзінің сарқылмас табиғи байлықтарымен, кен көздерімен
ғана емес, сонымен қатар бірегей тарихи-мәдени ескерткіштермен белгілі. Осы
тарихи ескерткіштердің қалыптасып дамуына ауа-райы да, табиғи орта да
тиісті дәрежеде өз әсерін тигізген.
Шығыс Қазақстан географиялық жағынан алып қарағанда шығыс ендікте 76-
870 аралығы мен солтүстік бойлықта 47-510 аралығында орналасқан үлкен
аумақ болып табылады. Өлкенің шекарасы, негізінен, әкімшілік жағынан
бірнеше бөлікке бөлініп отыр: солтүстігінде – Ресей Федерациясының Алтай
өңірі, шығыс, оңтүстік-шығысы – Қытай Халық Республикасымен шектессе, ал
оңтүстік-батысы республиканың Алакөл және Сасықкөл көлдеріне дейінгі
аралыққа созылады. Мамандар тарапынан Шығыс Қазақстан өз кезегінде Кенді
Алтай, Оңтүстік Алтай, Зайсан қазаншұңқыры, Сауыр-Тарбағатай, Шыңғыстау-
Аякөз-Көкпекті сынды бірнеше тарихи-мәдени аудандарға бөлінеді. Олардың
әрқайсысы белгілі бір мәдени-тарихи кезеңдерде осында тіршілік еткен
тайпалар мен халықтардың тыныс-тіршілігінде маңызды рөл атқарды.
Әсіресе Шығыс Қазақстан жер бедері құрамына өзіндік ерекшеліктер беріп
тұратын бірнеше аудандар бар. Зерттеушілердің пайымдауынша, Кенді Алтай мен
Оңтүстік Алтай және Сауыр-Тарбағатай тау жоталары мен тауаралық Зайсан
ойпаты сияқты ірі орографиялық орталықтар ежелден-ақ мәдени-тарихи дамуды
бастан кешірген.
Сайып келгенде, мәдени-тарихи дамуға мейлінше әсерін тигізген Оңтүстік
Сібірдегі ең биік таулы аймақ – Алтай тау аймағы болып табылады. Қазақстан
Алтайы өз кезегінде Алтай тау жүйесінің оңтүстік, оңтүстік-батыс бөлігін
алып жатыр. Қазіргі таңда Укок жазық таулы аймағы мен Бұқтырма аңғарынан
оңтүстікте Нарым, Сарымсақты, Оңтүстік Алтай тау жоталары орналасқан тау
жоталары – Оңтүстік Алтай (абсолюттік биіктігі – 3000 м) деп аталынды.
Оңтүстік Алтай өз кезегінде Кенді Алтайдан ені 5-15 км, ендік бойымен
150-170 шақырымға созылған тауаралық Нарым-Бұқтырма ойпаты арқылы бөлінеді.
Ойпатты меридиональды түрде бірнеше ұсақ қазаншұңқырлар (Шыңғыстай,
Сарымсақты, Медведка, Жоғарғы Нарым) қоршап жатыр. Оңтүстік Алтай Марқакөл,
Жоғарғы Қарақаба, Бобровка, Орловка және т.б. тауаралық ойпаттар арқылы
бөлінген, ендік бойымен созылған тау жоталары жүйелерінен тұрады.
Жоталардың ерекшелігіне солтүстік баурайының тік және оңтүстік
баурайларының ұзын да жайпақ болып келуі тән.
Ал Алтайдан оңтүстікке қарай кең байтақ Зайсан қазаншұңкыры жатыр. Оның
оңтүстігінде Тарбағатай, Сауыр жоталары бар. Тарбағатай-Зайсан және Балхаш-
Алакөл қазан шұңқырлары арасындағы су айрық жота. Абсолюттік биіктігі:
2991м (Тастау). Жота ендік бағытта батыстан шығысқа қарай 300 км-ге созылып
жатыр, ені 30-50 км, шығысында Сауыр жотасына ұласады. Палеозойлык шөгінді
тақта тас, әк тасынан, перьм, тас көмір, девонның кұм тасынан, батыс бөлігі
силур және кембрий дәуірінің күшті дислокацияланған вулканогендік
интрузиялы гранитінен түзілген. Солтүстік беткейі оңтүстікке қарағанда
жатықтау, оңтүстігі тік шатқалды болып келеді.
Жотадағы палеозойлык әк тастардан карст құбылыстары нақты байқалады.
Өңірдің климаты континенттік екендігін көпшілік мамандар айтып та жүр.
Өсімдік және жануарлар дүниесі жағынан Алтайға ұқсас. Етегіндегі шөлейтте
жусанды бетеге, бұта, тау аралық аңғарда тау шалғыны және көк терек, жабайы
алма, тобылғы, арша, солтүстік беткейінде тал басым өседі. Марал, тау ешкі,
арқар, қасқыр, аю, түлкі, борсық, қарсақ, суыр мекендейді. Жоғарғы
бөлігіндегі альпы шалғыны – жазғы жайылым [28, 292-295-бб.]. Мұндағы
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі бірнеше мыңжылдықтар бойы сақталып
келгендігін далалық ізденістер де аңғартып отыр. Археологиялық зерттеулер
барысында алынған сан алуан мағлұматтар бұл аймақ еліміздің Алтай тау
жүйесін, оған жалғасып жатқан кең далалық жазықты алып жатқандығын, оның
кең өрісті жайылымдарға, тарам-тарам өзеңдерге, табиғи қазба байлықтарға
кен еместігін, ал мұның өз кезегінде адам баласының тіршілігіне қолайлы
өлке екендігін аңғартады.
Көне дәуір кезінен-ақ климаты, фауналық-флоралық дүниесі қазіргі кезге
сай келгендігі мамандар тарапынан айтылып келеді. Осы өлкенің физикалық-
географиялык қолайлы жағдайы ықылым заманнан алғашқы адамдардың өмір
сүруіне тиімді болғандығын көрсетеді.
Өңірдегі табиғатқа, мәдени дамуға және шаруашылыққа өзен-көлдер де
өзіндік әсерін тигізген. Әуелгі ерте темір дәуірі ескерткіштерінің едәуір
бөлігі Шығыс Қазақстанның ең басты су артериясы – Ертіс өзенінің
аңғарларында орналасқан. Оның сол жақ жағалауыңдағы қорымдар Қалба
жотасының солтүстік және оңтүстік баурайларында шоғырланған. Ал одан әрі
оңтүстік батысқа Шыңғыстауға және Тарбағатайдың батыс аудаңдарына дейін
созылса, өлкенің оңтүстігінде олар Зайсан ойпатында таралған.
Өңірдегі Қалба жотасы Оңтүстік Алтайдың батысында Ертістің өзені арқылы
бөлініп, Нарымның Ертіске құяр тұсынан басталып батыста Шар өзені аңғарына
дейін ұзындығы – 400 км, ені – 120 км жерді алып жатыр. Ең жоғарғы биіктігі
етегінде 400 метрден басталып, орта тұсында 1600 метрге дейін жетеді. Қалба
жотасында аласа таулар кең дамыған. Әсіресе батыс бөлігінде жаппай белдеуді
құрайтын жон-арқалар көп. Жотаның шығыс баурайлары тік болып келеді [29,
495-б.].
Құрамына Ульба, Ивановский, Уба, Көксу, Тегерецкий және Қазақстан
жеріне өзінің батыс бөлігімен кіріп жатқан Листвяга, Холзун және Орталық
Алтай т.б. ірі тау жоталары енетін, Ертістің оң жағалауындағы, оңтүстік-
шығыста Нарым өзенінің, ал солтүстік-батыста Уба өзенінің Ертіске құяр
сағаларының аралығындағы тау жота жүйелері орналасқан жерлер – Кенді Алтай
таулы аймағы деп аталады. Ең жоғарғы биіктіктері – 2599 м (Линейный Белок)
мен 2776 м (Ивановский Белок). Кенді Алтайдың аласа жерлері (500-700 м)
солтүстік-батыс бөлігіне тән. Жеке биіктіктер немесе жоталардың аралығында
алаңы 3-10 шаршы шақырымға жететін Зырян, Бородинская және Лениногор сынды
тауаралық ойпаттар кездеседі.
Қазақстан аумағындағы Алтай таулары саз, кремний тақта тасы мен
құмдақтан тұратын жоғарғы палеозой жыныстарынан құралған. Кенді Алтай –
көпметалды кендердің (қалайы, қорғасын, мырыш, мыс, вольфрам, күміс, сынап
және т.б.) қазынасы саналады. Нарым мен Күршім тау жоталары аумағында алтын
мен сирек кездесетін металдардың бай қоры болса, ал Қалба тауында қалайы
мен вольфрам кеніштеріне бай.
Қазақстан Алтайы ауа райы континентальды болып келетіндігі мамандар
тарапынан әлденеше рет көрсетілген. Көршілес Сібір аудандарымен
салыстырғанда жаз мұнда салқын, қыс біршама жылы, жауын-шашын мөлшерден
көбірек. Оған Ертіс өзені алабының да тигізіп келе жатқан табиғи әсері де
белгілі.
Ал Сауыр-Тарбағатай таулы аймағы табиғи жағдайы бойынша Алтай мен Тянь-
Шань таулары аралығын алып жатыр. Бірақ оның ландшафты Орталық Азияға
қарағанда Сібір, Монғолия аумағындағы ландшафтқа ұқсас болып келеді. Екі
жота да Зайсан ойпатының оңтүстігінде батыстан шығысқа қарай созылып жатыр.
Бұл өңір Оңтүстік Алтайдан жауын-шашын түсімінің аз болуымен ерекшеленеді.
Тарбағатайда далалық ландшафт басым болса, Сауырда таулы-орманды және
жайылымды-далалық ландшафт басымырақ. Батыстан шығысқа қарай созылған
Тарбағатай жотасы 300 шақырымға жетеді, оның ені – 30-50 шақырым
аралығында. Қазақстан жағына шығыста Хабарасу асуынан Аягөз өзеніне дейінгі
180 шақырымдық батыс бөлігі енеді. Мұнда далалық ландшафт басым, тау
жотасының солтүстік баурайларында альпі жайылымдығы бар. Жотаның оңтүстік
баурайында бұталы өсімдікті дала кең таралған. Мұндай мәліметтерді ерте
темір дәуіріне жататын ақпараттардан да кездестіреміз.
Сауырда балқарағайлы орман бар. Бұл аймақтағы балқарағайлар Шілікті
аңғарындағы ежелгі көшпелілерге ертеден таныс болғандығын, Бәйгетөбе, т.б.
қорғандардан аршып алынған құрылыс қалдықтары да растайды. Жалпы алғанда,
Сауыр және Маңырақ Зайсан мен Шілікті тауаралық ойпаттарының аралығында
жатыр, оның ең биік жері 3816 метр болатын Мұзтау саналады. Бір бөлігі ҚХР
аумағында жатқан Сауырдың Қазақстан жеріндегі ұзындығы 30 шақырым және
жоталары аласара келіп, Маңырақ жоталарына ұласады. Сауыр жоталарының
оңтүстік баурайы қысқа да тік болса, солтүстігі ұзын және жайпақ болып
келеді. Ірі орографиялық бірліктерден Сайхан тау сілемі, Кендірлік ойпаңы
мен Ақкезең ойпаты да ерекшеленеді. Шілікті тауаралық ойпатының шығысында
Шат-Қызылқұм таулары орналасқан және ойпаттың орталық бөлігі аллювиальды
(тұнбалы) жазықты [30, 62-б.].
Ерте темір дәуірін гидрографиялық нысандар қазіргіге қарағанда
әлдеқайда көлемді болғандығы белгілі. Олардың барлығы өңірдегі мәдени-
тарихи дамуда ерекше рөл атқарған. Қазіргі таңда Шығыс Қазақстан көлдерінің
басым бөлігі зерттелініп отырған аймақтың солтүстік, солтүстік-шығыс
бөлігінде орналасқандығы белгілі болып отыр. Мәселен, Аблайкит-Себі көлдер
тобы (Қоржынкөл, Шалқаркөл, Төртқаракөл, Құнакөл және т.б.), Черновое,
Марқакөл, Язевое, Рахман, Бұқтырма, Казнаковка, Тақыркөл, Мұңлықсор және
т.б. ірі көлдер өзен аңғарлары мен тауаралық ойпаттарда орналасқан.
Бұлардың қастарынан, әрі төңірегінен тарихи ескерткіштер анықталған. Ежелгі
дәуірге жататын ескерткіштердің бұл аймақта көп болуы ілкі замандардағы
тұрғындарды қызықтырғандығын айғақтайды.
Шығыс Қазақстан облысының жер беті ағын суына бай. Басты өзендер Ертіс
және оның ірі оң салалары: Қалжыр, Күршім, Бұқтырма, Үлбі, Уба. Өзендерінің
суы мол, ағыны қатты келеді [31, 584-б.]. Бұл өзендердің алқаптарынан да
ерте темір дәуіріне жататын ескерткіштер мол ұшырасады.
Мамандардың пікірінше, Тарбағатай Зайсан және Балқаш-Алакөл
қазаншұңқырлары арасындағы су айрық жота болып табылады. Шығыс Қазақстан
облысы жеріндегі оның абсолюттік биіктігі 2991м-ді (Тастау) құрайды. Жота
ендік бағытта батыстан шығысқа қарай 300 км-ге созылып жатыр, оның ені 30-
50 км-ге созылады да, шығысында Сауыр жотасына барып ұласады. Өсімдік және
жануарлар дүниесі жағынан Алтайға ұқсас болып келеді. Етегіндегі шөлейтте
жусанды бетеге, бұта, тау аралық аңғарда тау шалғыны және көк терек, жабайы
алма, тобылғы, арша, солтүстік беткейінде тал өседі [30, 556-б.]. Жоғарғы
бөлігіндегі альпі шалғынын жазғы жайылым ретінде қазақтар әлі күнге дейін
пайдаланып келеді. Мұндай жағдай ерте темір дәуірінде де орын алғандығын
археологиялық қазба және барлау жұмыстары дәлелдеп отыр.
Қорыта айтқанда, диссертациялық жұмыста қарастырылып отырған мәдени-
тарихи өңір өзіндік табиғи кешендерден тұрады. Олардың көпшілігін адам
баласы ықылым замандардан бері өз мақсатына орай пайдаланып келеді. Бұл
ерте темір дәуірінде осы аймақтарда өмір сүрген тайпалар мен халықтарға да
қатысты. Мұны осында орналасқан археологиялық ескерткіштер де дәлелдейді.
1.2 Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірі ескерткіштері туралы алғашқы
мәліметтер
Шығыс Қазақстан өңіріндегі Алтай мен Тарбағатай тау жоталарының
төңірегі – ежелгі көшпелілер өркениетінің алтын бесігі, өзінің географиялық
орналасуындағы тиімділігіне байланысты өте көне замандардан бері
Еуразиядағы көптеген көшпелі халықтардың толассыз көші-қон процестерінің
тоғысар торабы, алуан түрлі этно-мәдени байланыстардың қайнаған ортасы
болды. Сондықтан да тарихи-археологиялық тұрғыдан жан-жақтылы зерттеудің
өзі ежелгі көшпелілер өркениетінің төлтума болмысын айқындау, түрлі тарихи
мәдениеттердің өзара сабақтастығын анықтаудың шешуші түйіні екендігі
белгілі.
Сібір мен Алтайды, Жетісу мен Орталық Азияны байланыстырып тұрған
территория қашан да, тарихи оқиғалар мен адамзат мәдениетінің дамуында зор
рөл атқарғанмен де бұл жайлы аз зерттеліп келді. Қазақстанның солтүстік
шығысында орналасқан территория – Шығыс Қазақстан тарихи жағынан біздің
еліміздегі қызықты аудандарының бірі болып табылады. Бұл территория
әрқашанда адам өмірі үшін ерекше қолайлы болды. Құнарлы топырақты кең
алқап, көкмайса жайылым, мыс, қалайы және алтынның көптеген кен орындары,
орман, байлықтың көзі – түрлі-түрлі аң, құс және балық кәсіпшілігі ерте
полеолиттің соңында бұл аймақта алғаш пайда болған адамдарды өзіне
қызықтыра тартты. Шығыс Қазақстан тек қана табиғи байлығымен ғана емес,
сонымен бірге әртүрлі ежелгі ескерткіштерімен де белгілі, алайда
археологиялық ескерткіштер ұзақ уақытқа дейін зерттелінбей келді [32].
Ең алдымен, жазба дереккөздеріне тоқталып кетер болсақ, бұл өлкенің
халқы туралы мағлұматтар антикалық авторлардың еңбектерінде ұшырасады.
Мәселен, Шығыс Қазақстан мен Алтай өңіріндегі ерте темір дәуіріндегі
халықтардың тарихы мен мәдениеті туралы алғашқы мәліметтер Геродоттың
еңбегінде кездеседі. Тарих атасының мәлімдеуінше ж.с.д. I-ші мыңжылдықтың
ортасында эллиндіктерге алтын қорыған самұрықтар мекен еткен тайпалар
туралы сыбыстар да там-тұмдап жеткен [33]. Бұл мәліметтерді көпшілік
ғалымдар сол уақыттағы ірі алтын қоры бар Алтай тауларын мекендеген
халықтармен байланыстырады. Кейінірек Қытай жылнамаларында да ж.с.д. І
мыңжылдықтағы қазіргі Шығыс Қазақстан өлкесін мекендеген тайпалар тарихи
баяны туралы мәліметтер пайда бола бастайды.
Кішкене шегініс жасап кетер болсақ, Таулы Алтайдағы сақ қорғандарының
ашылып зерттеле басталғанына екі ғасырдан артық уақыт өтті. Осы уақыт
аралығында ж.с.д. VIІI ғасырдан ж.с. алғашқы ғасырларына жататын мыңнан аса
қорған қазылып, зерттелінген. Кең көлемдегі әралуан түрлі материалдардың
жиналуы ерте көшпелілер қоғамының мәдени-хронологиялық, әлеуметтік-
экономикалық, демографиалық аспектілері мен діни-әфсаналық түсініктерін
жаңғыртуға мүмкіндік берді.
Алтайдағы сақ есткерткіштерін зерттелу тарихын бір ізге түсіруге
өзіндік үлес қосқан ғалымдар санатына Ю.Ф. Кирюшин мен А.А. Тишкинді
жатқызуға болады [34]. Бұл зерттеушілер монографиялық еңбектерінде тарихи
зерттеуді 3 кезеңге бөлді. Олар табылған ескерткіштерге сипаттама беріп
қана қоймай, өткен ғасырдың 20-80 жылдары әртүрлі ғалымдар жасаған тарихи-
мәдени тұжырымдамаларға да ғылыми сараптама жасаған еді. Аты аталған
ғалымдар еңбектерінде М.П. Грязнов пен В.А. Могильниковтың көне Алтай
мұраларын зерттеудегі еңбектерін бағалай келе, ол ғалымдардың мәдени-
хронологиялық тұрғысынан жасаған еңбектерін жоққа шығарады да, өздерінің
еңбектерінде ж.с.д. ІХ–ІІ ғасырлар аралығын қамтитын сақ дәуірінің
зерттелуінің үш кезеңін атап кетті: 1) Революцияға дейінгі (XVII – ХХ
ғасырлардың басы); 2) кеңестік кезең (ХХ ғасырдың 20-80 жылдары); 3)
қазіргі кезең (1980 жылдардың ортасынан бүгінгі күнге дейін) [34, с. 9-30].
Аталған әрбі кезең нақты тарихи құбылыстармен, ғылымның ұйымдастырылуымен
тікелей байланысты. Есімдері аталған ғалымдар сақ археологиясының
терминологиясы мен кезеңдестіру мәселесін қайта қарастырады. Қос автордың
пікірінше, сақ археологиясын зерттеуде, деректік қор ретінде қоныстардың
материалдарын мейлінше кеңінен тартқан жөн. Алайда біз қарастырып отырған
аймақтың зерттелу тарихы бұдан өзгеше, мұнда айтарлықтай айырмашылықтар да
байқалып қалады. Біздің ойымызша: Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірінің
зерттелу тарихын Қазан төңкерісіне дейінгі зерттеулер, Кеңес дәуірі
тұсындағы зерттеулер және егемендік алғаннан кейінгі деп шартты түрде
сыныптаған жөн. Мұның соңғы кезеңін жаңа археологиялық материалдармен
толығу, өз кезегінде деректер кешенін әлемдік озық тәжірибелер негізінде
саралау және құнды олжалардың мән-мағынасын, деректік атрибуциясын
идеологиялық қыспақтарсыз сараптама жасау кезеңі деп қарастыруға болады
[35].
Әуел баста, патшалық Ресей Сібірді жаулап алғаннан кейін алуан түрлі
табиғаты, сан түрлі ғажайып ескерткіштері, өзіндік этно-мәдени үлгілері бар
қазақ жеріне қызығушылық танытқан болатын. Сондықтан да болар орыс
шенеуніктері қазақ сахарасына уақыт өте ағылып келе бастады. Олар қалдырған
ақпараттар легі қазіргі таңда ғылыми бағыт-бағдардың негізін құрап отыр.
Сол себепті Қазақстанның шығысындағы археологиялық ескерткіштер туралы
алғашқы қысқа мәліметтерді біз ХVІІІ ғасырдың саяхатшылары мен ғалымдары
еңбектерінен кездестіре аламыз [5]. Мәселен, алғашқы академиялық
экспедицияға қатысушылар қазіргі Шығыс Қазақстан өлкесіне 1733-1743
жылдарда келген болатын. Академик Г.Ф. Миллердің маршруты Ертіс өзенін
бойлай Семей мен Өскемен бекіністерін басып өткен. Өскеменнен қашық емес
жердегі Ертіс жағасында Г.Ф. Миллер 1734 жылы бірнеше қорған мен Үлбі
өзенінің оң жағалауында екі қорғанда қазба жұмыстарын жүргізген. Бұл
қазбалардан көне дәуірден сыр шертетіндей мардымды заттар табылмағандығына
қарамастан еңбегінде: ...Болашақта бұл жерлерден әлі де құнды заттар
табылар – деп сенімді түрде жазып кеткен [6]. Осы еңбегінде зерттеуші Обь
пен Ертіс өзендері аралығындағы қорымдардан табылған заттар туралы да
баяндап өткен.
Сондай-ақ, 1793 жылы И. Сиверс Күршім өзенінің жоғарғы сағасындағы
Нарын жотасы етегіндегі Доланқара тауы жанындағы көшпелілер дәуіріне
жататын иесімен қоса атын да жерлеген екі қорған туралы мәлімет берген.
Ал 1768-1774 жылдардағы патшалық шенеуніктер ұйымдастырған екінші
академиялық экспедицияға қатысушы П.С. Паллас, И.П. Фальк, И.Г. Гмелин, Х.
Барданестер де Ертістің жоғарғы ағысындағы ежелгі қорғандар туралы
мәліметтерді жинақтаған болатын [7]. Әсіресе археологтар Г.И. Спасскийдің
жүргізген жұмыстары елеулі дүниелер қатарына жатқызады. Оның ішінде
Записки о Сибирских древностях еңбегін атап өту керек. Азиатский
вестник және Сибирский вестник журналдарында 1818 және 1825 жылдары ол
алғаш рет Шығыс Қазақстандағы жартастағы суреттер туралы материалдарын
жариялады [8].
Ежелгі Шығыс Қазақстанды зерттеуде үлкен үлес қосқан ғалымдардың бірі
ретінде академик В.В. Радлов саналады. Археологиялық ескерткіштерді
зерттеуде шынайы ғылыми әдістерді пайдалана отырып, ол тек ежелгі Шығыс
Қазақстанды ғана емес, сонымен бірге бүкіл Қазақстанды зерттеуге зор үлес
қоса білді. В.В. Радлов 1862 жылы Семей, Сергиополь (Аягөз) маңында
археологиялық зерттеу жұмыстарын бастаса, 1865 жылы 12 мамырдан 9 тамызға
дейін Берел даласында ежелгі көшпелілердің 7 қорғанына қазба жұмысын
жүргізеді [2; 3; 4]. В.В. Радловтың есептерінен 1866 жылы сызба, суретсіз-
ақ қорғандардың орналасуы, құрылысы, табылған заттарының қысқаша сипатталуы
басылған бірнеше мақала жарық көреді. Үлкен Берел ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 903904 (574.42)
Қолжазба құқығында
ОМАРОВ ҒАНИ ҚАЛИХАНҰЛЫ
Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірінің археологиялық
ескерткіштері (кезеңделуі, мерзімделуі және мәдени атрибуциясы)
07.00.06 – археология
Тарих ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
1-ші том
Ғылыми жетекшісі тарих
ғылымдарының докторы,
профессор Ә.Т. Төлеубаев
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН 3
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 АЛТАЙ-ТАРБАҒАТАЙ ӨҢІРІНІҢ ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.1 Шығыс Қазақстанның тарихи - географиялық жағдайы 12
... ... ... ... ... .
1.2 Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірі ескерткіштері туралы 16
алғашқы 20
мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .. 34
1.3 Алтай–Тарбағатай аралығы ерте темір дәуірінің Кеңес дәуірі
тұсында
зерттелуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
Алтай–Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірі археологиялық
ескерткіштерінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі
зерттелуі ... ... ... ... ... ..
АЛТАЙ – ТАРБАҒАТАЙ АРАЛЫҒЫ ЕРТЕ САҚ ЖӘНЕ
БЕРЕЛ КЕЗЕҢІ 39
ЕСКЕРТКІШТЕРІ ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.1 Майемер археологиялық мәдениеті 59
ескерткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... 78
2.2 Шілікті археологиялық мәдениеті
ескерткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... .
2.3 Берел кезеңінің археологиялық
ескерткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
3 ҚҰЛАЖОРҒА ЖӘНЕ ҮЙСІН КЕЗЕҢІ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ
ЕСКЕРТКІШТЕРІ: МӘДЕНИ АТРИБУЦИЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... 87
3.1 Құлажорға мәдениеті 87
ескерткіштері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .. 94
3.2 Тарбағатай теріскейінің ерте темір дәуірі
ескерткіштері ... ... ... ... ... . 103
3.3 Алтай мен Тарбағатайдың ерте темір дәуірі мәдениеттеріндегі
кейбір ортақтастықтар мен
ерекшеліктер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
4 АЛТАЙ–ТАРБАҒАТАЙ АРАЛЫҒЫ ЕРТЕ ТЕМІР
ДӘУІРІНДЕГІ ЭТНОСТАРДЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ
КЕЛБЕТІ ЖӘНЕ ЕСКЕРТКІШТЕРДІҢ КЕЗЕҢДЕСТІРІЛУІ
МЕН 109
МЕРЗІМДЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 109
4.1 Шығыс Қазақстан ерте көшпелілерінің антропологиялық кескін –
келбеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .115
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
Алтай – Тарбағатай аралығы ерте темір дәуірі ескерткіштерінің
кезеңделуі мен мерзімделуі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ 122
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 130
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АлтГУ Алтайский Государственный университет
АО Археологические открытия
АСГЭ Археологический сборник Государственного Эрмитажа
ВАН Вестник Академии наук
ГАГУ Горно-Алтайский государственный университет
ЗВОИРАО Записки Восточного Отделения Русского
Археологического Общества
ИА КН МОН РК Институт археологии им. А.Х. Маргулана Комитета
науки Министерства образования и науки Республики
Казахстан
ИАЭ СО РАН Институт археологии и этнографии Сибирского
отделения Российской академии наук
Изв.АН КазССР Известия Академии наук Казахской ССР
КСИА Краткие сообщения Института археологии
ҚазМУ Қазақ Мемлекеттік университеті
ҚҚЭ Қазақ ССР қысқаша энциклопедиясы
ҚХР Қытай Халық Республикасы
ЛО ГАИМК Ленинградское отделение Государственной академии
истории материальной культуры СССР
МИА Материалы и исследования по археологии СССР
РА Российская археология
СА Советская археология
СГЭ Сообщения Государственного Эрмитажа
СО РАН Сибирское отделение Российской академии наук
СПб Санкт-Петербург
ТИИАЭ АН КазССР Труды Института истории, археологии и этнографии
Академии наук Казахской ССР
УКПИ Усть-Каменогорский педагогический институт
ШҚАЭ Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясы
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс Алтай-
Тарбағатай аралығының ерте темір дәуірінің археологиялық ескерткіштерін
зерттеуге арналған. Археологиялық ескерткіштердің зерттелу тарихы,
кезеңделуі мен мерзімделуі, мәдени атрибуциясы, өзіндік даму ерекшеліктері,
іргелес мәдени-тарихи өңірлермен байланысы, ерте темір дәуіріндегі тайпалар
мен халықтардың мәдени қарым-қатынасы қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еуразия көне тарихында Алтай-Тарбағатай
өңірі ерекше маңызға ие. Өйткені бұл мәдени-тарихи өңір ілкі замандардан
бері адамзат дамуындағы күрделі үдерістермен тығыз байланысты. Мұнда ерте
темір дәуірі кезінде бірнеше археологиялық мәдениеттер қалыптасып,
дамығандығын археологиялық мәліметтер толыққанды растап отыр. Алайда
өңірдің ежелгі тарихы әлі күнге дейін кешенді түрде зерттелінген жоқ. Мұның
өзі біз таңдап алған тақырыптың өзектілігін көрсетеді.
Еуразия тарихы мен өркениетінің көптеген түйткілді мәселелерінің
түйінін шешетін Алтай мен Тарбағатай өңірінің ерте темір дәуірі
ескерткіштері болып табылады. Аталған тарихи аймақта қола және ерте темір
дәуірінде тіршілік еткен тұрғындардың мәдениетін зерттеу отандық
тарихнамадағы көкейкесті мәселелердің бірі екендігін оның жалпы Еуразия
тарихымен тікелей байланысты екендігі де аңғартады. Себебі, Алтай және
Шығыс Қазақстан аумағында басталған халықтардың Ұлы қоныс аударуы сынды
күрделі тарихи үдерістер Еуразияның этникалық, саяси және тарихи картасын
түбегейлі өзгертіп жіберген еді. Нәтижесінде, қарастырылып отырған өңірдің
мәдени дамуы, тұрғындарының этникалық келбеті мен заттық мәдениеті де азды-
кемді өзгерістерге ұшырады. Мұндай өзгерістердің барысын, қайнар-бастаулары
мен тарихи ағынын жазба деректердің кемдігіне орай, біз тек қана
археологиялық қазба зерттеулері негізінде қалпына келтіруге болады деп
есептейміз. Жарқын мәдениеттерін, бірегей мәдени туындыларын қалдырған
тайпалар мен халықтардың өткенін екшеп, даму деңгейін айқындау бүгінгі күн
талабынан да туындайды.
Сан ғасырлар бойы Алтай-Тарбағатай аралығын мекендеп келген этностардың
археологиялық ескерткіштері мен мәдениеттерін, тарихи кезеңдерін ғылыми
талдаудан өткізу барысында, мұнда бірін-бірі алмастырған майемер, шілікті,
берел, құлажорға, т.б. мәдени кезеңдердің болғандығы анықталған. Алайда осы
тарихи кезеңдердің ара-қатынасы, бір-бірімен этно-мәдени және генетикалық
байланысы, өзара мәдени ықпалдастығы отандық археология ғылымында өз
шешімін толық таба қойған жоқ. Сонымен қатар Қазақ Алтайы мен Тарбағатай
аралығындағы ерте темір дәуірінің зерттелінген қорымдарынан жинақталған
материалдарды топтап, қазылған қорғандарды жүйелеп, археологиялық
ескерткіштердің картадағы орынын нақтылап, хронологиялық мерзімдемесін
айқындап шығу да түйіні түйткілді сауалдарға жауап алуға жетелейді.
Бүгінгі таңда ерте темір дәуірінде орын алған тарих-мәдени үрдістер
көпішілікті қызықтыруда. Өйткені, қазақ этногенезі мен дәстүрлі
мемлекеттілігі, заттық-рухани мәдениеті, дүниетанымы осы дәуірден
басталатындығын көптеген ғалымдар өз еңбектерінде көтеріп жүр. Дегенмен
кейбір миграциялық бағытты қолдайтын зерттеушілер әлі де болса қазақ
халқының автохтондығын жоққа шығаруға тырысып келеді. Мұндай керағар
пікірлерге тойтарыс беру қажеттілігі де күн санап артып келеді. Өскелең
ұрпаққа ұлт тарихының тамыры тереңде жатқандығын ұғындыру үшін ең алдымен
көне дәуірдегі тарихи дамуды дәлел ретінде алға тартқан абзал.
Соңғы жылдары Қазақстанда археологиялық ізденістер кең қанат жайып,
соны мағлұматтар алынуда, жаңадан ашылған ескерткіштерде жоспарлы түрде
зерттеу жұмыстары ұйымдастырылуда. Бұл бағытта атқарылған жұмыстардың
қорытындыларын көрсету, алынған нәтижелерін ғылым талабына сай бағамдау ісі
де көкейкесті мәселеге айналуда.
Сол себепті де зерттеу жұмысы мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп
жатқан іргелі зерттеулермен, соның ішінде Мәдени мұра секілді ұлттық
стратегиялық жобалармен тікелей үндеседі.
Мәселе тарихнамасы. Табиғи географиялық жағдайы әрқилы болып келетін
Қазақстан өлкесінде, әрбір тарихи кезеңдерде тұрмыс тіршілігі әртүрлі
халықтар өмір сүрген. Ерте темір дәуірінде олардың басым бөлігі Қазақстан
аумағында ежелгі сақ тайпалар одағына біріккен болатын. Қалай дегенде де
ерте темір дәуірінде Шығыс Қазақстан жерін мекендеген тайпалар Орталық
Қазақстан мен Жетісуды мекендеушілермен материалдық мәдениет жағынан жақын
болғандығымен, этникалық жағынан біртекті емес еді. Оның үстіне
шаруашылықтары бір болғанымен, діни ғұрыптық салт санасы әртүрлі тайпалар
тіршілік етті. Мәселен жазба деректерде Алтай өңірінде аримаспалар, алтын
қорушы грифтер мекендеді делінсе, ал, Шығыс Қазақстанның далалық
өңірлерінде грек және парсы деректерінде кездесетін Азиялық скифтер немесе
сақтар орналасқан еді [1]. Бұл халықтар ХVІІІ ғасырдағы зерттеушілердің де
назарына іліккен болатын. Алтайдағы ерте темір дәуіріндегі мәдени-тарихи
дамуды алғашқылардың бірі болып нақтылай көрсеткен әйгілі шығыстанушы В.В.
Радлов болды [2; 3; 4]. Бұл аймақтың тарихын нақты білу мақсатында ғалым
өзіне дейінгі Д.Г. Мессершмидт, Г.Ф. Миллер [5; 6], П.С. Паллас [7], Г.И.
Спасский [8] т.б. зерттеушілердің еңбектері мен мұрағат материалдарымен
толықтай танысып шықты. Осылайша В.В. Радлов Алтай, Қазақстан және Минусин
қазаншұңқырындағы далалық ізденістер нәтижесінде төрт мәдени-тарихи кезеңді
бөліп көрсетті: мысты-қола, ежелгі темір, жаңа темір және кейінгі темір дей
отырып, Берелдің тас қорғандарын қола дәуірінің жерлеу орындарынан мүлде
өзгеше екендігін ескере келе, ежелгі темір кезеңіне жатқызды. Археологиялық
ескерткіштерді кезеңдеудің бұл нұсқасы әлемде кеңінен қолданылатын үш
ғасыр (тас, қола (мыс), темір) концепциясына жақын болғанымен, алайда
нақты материалдарға сүйене келе ежелгі мәдениеттердің дамуын көрсететін
алғашқы талпыныс еді.
ХХ ғасыр бас кезіндегі белгілі ғалым А.В. Адрианов 1906, 1910 және
1911 жылдары Семей облысы жерінде археологиялық зерттеу жұмыстарын
жүргізді. Бұл жұмыстардың нәтижелері 1916 жылы Императорлық археологиялық
комиссияның Хабаршысында К археологии Западного Алтая (из поездки в
Семипалатинскую область в 1911году) атты еңбегінде жарияланды [9]. Майемер
жазығында, Нарым жоталарындағы Солонечный Белок түбінде, Черновая ауылынан
жоғары Бұқтырма өзенінің оң жағалауында қазба жұмыстарының нәтижесінде ерте
темір дәуіріне жататын өте құнды заттар табылды, түрлі кезеңдерге жататын
жартастағы жазулар мен тас балбалдар туралы да деректік қор жинақталды.
Қалай болғанда да А.В. Адрианов зерттеу жұмыстарын әуесқой өлкетанушы
деңгейінде ғана жүргізді деп есептеуге болады. Өйткені археология ғылымының
бұл кездердегі әлемдік деңгейдегі тәжірибесі енді ғана қалыптасып келе
жатқан еді.
Кеңестік дәуірде алғашқылардың бірі болып 1927 жылы С.И. Руденко Батыс
Алтайда зерттеу жұмыстарын жүргізді. Автор өзінің Горноалтайские находки и
скифы [10], Культура населения Горного Алтая в скифское время [11] атты
еңбектерінде Еуразияда ортақ скиф-сақ әлемінің өмір сүргендігін тұңғыш рет
тілге тиек етті. Сондай-ақ зерттеуші сол кезеңдегі экологиялық жағдайдың
өзгегеруіне байланысты отырықшы халықтардың негізгі бөлігінің шаруашылықтың
жаңа түрі – малшылыққа, яғни көшпелі өмірге ауысқандығына да назар аударды.
Сонымен бірге С.И. Руденко гуманитарлық және жаратылыстану ғылымдарының
әртүрлі әдістерін пайдалана отырып Таулы Алтайдың ежелгі көшпелілер
мәдениетінің дамуын зерттегенде пәнаралық ізденістердің қажеттілігін атап
көрсетті.
Алтай-Тарбағатай аралығында С.С. Черников 1947 жылы Шығыс Қазақстан
экспедициясы құрылған уақыттан бастап кей жылдардағы үзілістерін
санамағанда 1971-ші жылға дейін археологиялық барлау, ескерткіштерді есепке
алу және қазба жұмыстарын жүргізді. Соғысқа дейінгі 1935-1937 жылдардың
өзінде-ақ зерттеушінің басты назары осы өлкедегі кен орындарын іздестіру,
археологиялық барлау мен стационарлық қазба жұмыстарына және шешуін
күтпейтін күрделі мәселелер мен ірі ескерткіштерді жүйелі түрде зерттеуге
бағытталды. Бұл жайт ғалымның Древняя металлургия и горное дело Западного
Алтая [12] тақырыбындағы кандидаттық диссертациясында қаралса, ал
Восточный Казахстан в эпоху бронзы [13] атты іргелі ізденісінде бұл
мәселелерге тереңірек тоқталған. Археологиялық экспедицияның материалдары
жылма-жыл ғылыми есеп, қысқаша есеп ретінде және қолжазба түрінде жазылып,
қорытындылары ғылыми мақала ретінде баспасөзде жарияланып тұрды.
С.С. Черников Некоторые закономерности исторического развития ранних
кочевников (по археологическим материалам Западного Алтая) атты еңбегінде
[14] Еуразия құрлығындағы ерте темір дәуірінің әлеуметтік-экономикалық
өзгерістеріне Батыс Алтайдағы ерте көшпелі тайпалардың нақты археологиялық
және антропологиялық материалдары негізінде сипаттама бере келе осы өңірде
өмір сүрген тайпалар мен халықтарды этнографиялық белгілеріне қарай
топтастырды да, олардан табылған заттарды формасы бойынша кезеңдестірді. Ол
Батыс Алтай тауларында мыс пен қалайы кен орындарының тоқырауға ұшырап,
жойылуына әкеліп соғуын ж.с.д. VII ғасырдағы көшпелілердің алғаш темір
заттарды пайдалана бастауымен байланыстырды да, өз пайымдауын археологиялық
дереккөздері арқылы нақтылап өтті. Ал Шілікті жазығындағы әлемдік
археологияны ерекше олжаларға кенелткен № 5 және № 7 қорғандар
материалдарын Загадка золотого кургана атты монографиялық еңбегінде [15]
жариялады да, солардың негізінде скиф-сібір аң стилі, сақтар дүниетанымы
мен идеологиясы, олардың шығу тегі жөніндегі ғылыми ой қаузады. Сондай-ақ
С.С. Черников Шығыс Қазақстан ерте көшпелілері мәдениетінің кезеңдестірілуі
мен хронологиясын сол уақыттағы барлық материалдарға сүйене отырып өмірінің
соңғы уақытында жазған К вопросу о хронологических периодах в эпоху ранних
кочевников атты ғылыми мақаласында [16] бір жүйеге келтіріп берсе,
Наскальные изображения верховий Иртыша атты еңбегінде [17] осы өлкедегі
жартас суреттері туралы құнды тұжырымдама жасады.
Қазақ Алтайындағы ерте темір дәуірі жайлы жазылған іргелі
зерттеулердің қатарына С.С. Сорокиннің Памятники ранних кочевников в
верховьях Бухтармы атты еңбегін жатқызуға болады [18]. Онда автор
Бұқтырма өзені бойындағы ерте темір дәуірі археологиялық ескерткіштерінің
сипаттамасы, қазбадан табылған заттары, жерлеу ғұрпы және мерзімделуін кең
түрде қарастырды.
Отандық археологтардың Археологическая карта Казахстана атты
ұжымдық еңбегінде [19] археологиялық ескерткіштер ғылыми тұрғыдан
жүйеленді, оның кіріспе бөлімінде Қазақстан археологиясының тарихына
қысқаша шолу жасалынды. Онда Шығыс Қазақстан өңіріндегі бірен-саран
ескерткіштердің зерттелу тарихы да баяндалған еді.
Сондай-ақ қазақстандық археолог Ф.Х. Арсланованың Новые материалы
VІІ-VІ вв. до н.э. из Восточного Казахстана [20], Погребальный комплекс
VIII-VII веков до нашей эры из Восточного Казахстана [21] атты
еңбектерінде Ертіс аңғарының ерте темір дәуірі ескерткіштері туралы
мәселелер көтеріліп, өңірдегі ерте темір дәуіріндегі халықтардың мәдени
даму жайы қарастырылды.
Шығыс Қазақстанда көп жылдар зерттеу жұмыстарын жүргізген белгілі
археолог Ә.М. Оразбаев та Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір
дәуірінің көптеген ескерткіштеріне зерттеулер жүргізді. Ол басқарған
экспедициялық ізденістердің кейбір қорытындылары Некоторые итоги
археологического исследования Восточного Казахстана деген телавторлық
ғылыми мақалада жан-жақты талданған [22].
Ертістің жоғарғы аңғарында әр түрлі тарихи кезеңдерге жататын
ескерткіштерге зерттеу жұмыстарын жүргізген Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих,
археология және этнография институтының Шүлбі археологиялық экспедициясының
нәтижелері С.М. Ақынжанов, З.С. Самашев, Ю.И. Трифонов, А.С. Ермолаева және
т.б. авторлардың Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской
ГЭС атты монографиялық еңбегінде толымды түрде сипатталынып, жекелеген
ескерткіштердің материалдары ғылыми талдаудан өткен [23].
Тарбағатай теріскейіндегі 1989 жылдан бергі жалғасын тауып келе
жатқан Ә.Т. Төлеубаевтың зерттеулері де ғылыми басылымдарда жарық көруде.
Ол басқарып келе жатқан археологиялық экспедициялардың топтары қола және
ерте темір дәуірлері, орта ғасырлар кезеңдеріне жататын көптеген
ескерткіштерді анықтап, ғылыми айналымға соны мәліметтерді енгізе білді.
Солардың бірі Зайсан өңіріндегі Шілікті жазығындағы Бәйгетөбе қорғанының
бірегей материалдары деуге болады.
Сонымен қатар, Шығыс Қазақстан қола дәуірінен бастап орта ғасырларына
дейінгі тарихынан мол мағлұматтарды тасқа шекілген суреттерден алуға
болады. Мұндай тарихи мәліметтер бірқатар авторлардың арнайы зерттеу
нысандарына да айналғандығы белгілі. Олардың көшбасында З.С. Самашевтың
Наскальные изображения Верхнего Прииртышья еңбегін атауға болады [24].
Жартас бедерлері басқа да бірқатар зерттеушілердің еңбектерінде көтерілген.
Бірқатар зерттеушілер (Ғ.А. Базарбаева [25], А. Оңғар [26], т.б.) ерте
темір дәуіріндегі таным-түсінікке, діни көзқарастар, жерлеу ғұрпы мен
мәдени байланыстарға ден қойып келеді. Келесі бір авторлар тобы Қазақ
Алтайының тас ғасыры, палеометалл, ерте темір дәуірлері мен ортағасырлар
кезеңіндегі тарихи дамуын екшеп, таразылады.
Жоғарыда Қазақстанның шығыс аймағында зерттеу жұмыстарын жүргізген
ғалымдардың еңбектеріне тарихнамалық шолу жасаудан анық байқалған нәрсе,
біздің тақырып бойынша бұрын-соңды ғылыми ізденістер жүргізілмеген. Сол
себепті ұсынылып отырған диссертациялық жұмысты отандық тарихнамадағы осы
тақырыптағы тұңғыш ізденіс деуге болады.
Зерттеу жұмысының нысаны – Алтай-Тарбағатай таулары аралығындағы ерте
темір дәуірінің археологиялық ескерткіштері.
Зерттеу жұмысының пәні – ерте темір дәуіріндегі ескерткіштердің
зерттелуіне үлес қосқан ғалымдардың ой-пікірлерін, ғылыми ұстанымдарын,
пайымдаулары мен тұжырымдарын саралау, жаңадан ашылған археологиялық
нысандарды ғылыми айналымға енгізу, оларға сараптама жасау.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының мақсаты Алтай-
Тарбағатай өңірлеріндегі басты-басты ерте темір дәуірі ескерткіштерін
талдап, сипаттамасын жасау және олардың мәдени-этникалық атрибуциясын
анықтау. Осы мақсаттан мынадай міндеттер туындайды:
– Алтай-Тарбағатай аралығында орналасқан ерте темір дәуіріне жататын
археологиялық ізденістерді жүйелеу, сараптау;
– ерте сақ және берел кезеңдерімен мерзімделінетін ескерткіштер аясын
анықтап, олардың мәдени эволюциясын саралау;
– құлажорға және үйсін кезеңіне жататын археологиялық нысандардың
сипаттамасын, даму деңгейін көрсету;
– антропологиялық мағлұматтардың негізінде ерте темір дәуіріндегі өңір
тұрғындарының кескін-келбетін сипаттау, оның этникалық, этногенетикалық
мағыналарын ашу, сараптамасын жасау;
– өңірдегі ерте темір дәуірі археологиялық ескерткіштерінің
кезеңдестірілуін, хронологиясын соңғы кезде ғылыми айналымға кірген
материалдар негізінде, бүгінгі ұстанымдар арқылы жаңаша қарастыру;
– Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуіріне жататын
археологиялық нысандардың орналасқан картасын жасау.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері. Диссертациялық жұмыстың
хронологиялық шеңбері ж.с.д. I мыңжылдықты тұтасымен қамтиды. Бұл кез осы
өңірде сақ, ғұн және үйсін тайпаларының өмір сүрген заманы болғанымен,
еңбекте қола ғасырынан ерте темір дәуіріне ұласатын өтпелі кезең
ескерткіштерінің мәселелері де қамтылады.
Зерттеу жұмысының географиялық шеңбері. Диссертация тақырыбына
байланысты зерттеу жұмысының географиялық шеңбері Алтай мен Тарбағатай
таулары аралығын қамтиды. Алайда мәдени-тарихи үдерістерді толықтай қамту
үшін бұл географиялық шеңбермен шектеліп қалуға болмады. Сол себепті де
зерттеу барысында аталған мәдени-тарихи өңірімен іргелес аймақтарға да
көңіл бөлінді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– Қазақстан археологиясында ерте темір дәуіріне жататын ескерткіштердің
өзіндік зерттелу тарихы бар. Жинақталған мәліметтерді саралау диссертацияда
қарастырылып отырған өңірдегі ескерткіштерді жүйелеуге мүмкіндік береді
және осы уақытқа дейін алынған нәтижелер әлемдік тарихнаманың құрамдас
бөлігі болып табылады;
– ерте сақ және берел кезеңдеріндегі археологиялық ескерткіштердің
картасын жасау негізінде, олардың бірнеше мәдени-тарихи өңірлерге
шоғырланғандығы анықталды. Алайда көпшілік шағын аудандарда бірқалыпты әрі
тұрақты этномәдени байланыстар сан ғасырлар бойы сақталып келген;
– құлажорға және үйсін кезеңдерімен мерзімделінетін археологиялық
нысандардан халықтың белгілі бір аудандарды ұзақ жылдар бойы
қоныстанғандығы анықталды. Кей жағдайларда үйсіндер мен хун, кейде
құлажорға және үйсін кезеңдерінің ескерткіштері бір-бірімен астасып жатады.
Мұның өзі ежелгі тайпалардың туыстас, мәдени қайнарлары ұқсас екендігін
аңғартады. Мәдени ұқсастық, әсіресе, қатардағы қарапайым қауым мүшелеріне
тұрғызылған қорғандар құрылысынан анық байқалады;
– Шығыс Қазақстандағы ерте темір дәуіріндегі халықтардың
палеоантропологиялық келбеті кеңес заманынан бастап қарастырылып келеді.
Ғылыми зерттеулер барысында алынған мағлұматтар андрон тайпаларының кескін-
келбеті өңірде біршама уақыттар бойы сақталып келгендігін көрсетеді;
– Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірі ескерткіштерінің
кезеңдестірілуі, мерзімделуі және мәдени атрибуциялары негізінен алғанда
қазақстандық және ресейлік археологтардың ізденістері бойынша өрбітіледі.
Осы кездерге дейін аталмыш мәселелерді көтерген ғалымдардың еңбектері жаңа
пайымдаулар жасауды қажет етеді. Біздің ойымызша: шілікті ескерткіштерінен
аршып алынған материалдар оны жеке археологиялық мәдениет ретінде
қарастыруға негіз береді;
– ерте темір дәуіріндегі Алтай-Тарбағатай өңірінен зерттелген
қорғандардан аршып алынған археологиялық олжалар өз тұрпаты бойынша алдыңғы
қола және кейінгі түркі мәдени-тарихи кезеңдерімен генетикалық байланыста
екендігі анық.
Зерттеудің деректік негізі. Шығыс Қазақстан территориясында ерте темір
дәуірінде өмір сүрген тайпалар тарихының қайнар көзін ашар, мәдениетін
анықтайтын жазба деректердің тым аздығына байланысты өлкені мекендеуші
ежелгі тұрғындар қалдырған жерлеу орындары – қорғандар материалдары осы
олқылықтың орынын толтырар бірден-бір дереккөзі болып табылады.
Қазақстанның ерте темір дәуірі тарихына қатысты археологиялық деректер ХІХ
ғасырдың өзінде-ақ жинала бастағанымен, ғылыми құндылығы жоғары шынайы
дереккөздері ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап жинақталынған болатын.
Бұл орайда С.С. Черников, С.С. Сорокин, Ә.М. Оразбаев, Ф.Х. Арсланова, З.С.
Самашев, Ә.Т. Төлеубаев және т.б. зерттеушілердің жүргізген қазба жұмыстары
нәтижесінде жинақталған археологиялық материалдарды атап айтуға болады.
Аталған авторлардың кейбір жарияланбаған, жүйеленбеген материалдары, сондай-
ақ диссертанттың өз қазбалары зерттеудің деректік негізі болып табылады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диссертацияда алғаш рет Қазақ Алтайы мен
Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірінің мәселелері арнайы қарастырылып
отырғандықтан, төмендегідей ғылыми жаңалықтарға қол жеткізілді:
– Алтай-Тарбағатай аралығындағы ерте темір дәуірінің археологиялық
тұрғыдан зерттелу тарихы бір ізге түсіріліп, негізгі нәтижелері мен ғылыми
зерттеу бағыттары айқындалды;
– майемер және берел кезеңдерінің ескерткіштері ғылыми талдаудан өтіп,
даму дәрежелері бойынша жіктелді және майемер мәдениетінің жергілікті
нұсқадағы негізгі топтары анықталды;
– Шілікті жазығынан алынған тың материалдар негізінде мұнда жеке
археологиялық мәдениеттің қалыптасып дамығандығы дәйектелді де, құлажорға
және үйсін кезеңіне жататын археологиялық нысандардың құрылыстарындағы
ерешеліктер аясы атап көрсетілді;
– қорымдардағы қорғандардан алынған антропологиялық мәліметтер
жүйеленіп, зерттеушілер тарапынан жасалынған пайымдаулар мен қорытындылар
сараланды;
– өңірдің археологиялық мәдениеттері мен ескерткіштерінің кезеңделуі,
мерзімделуі нақтыланып, мәдени атрибуцияларына талдау жүргізілді;
– Алтай-Тарбағатай таулары аралығындағы ерте темір дәуіріне жататын
археологиялық нысандар картаға түсіріліп, археологиялық мәдениеттердің
жергілікті жерлердегі таралу аймағы нақтыланды;
– тақырып бойынша автордың өзінің тікелей қатысуымен қазып зерттелген
20-дан астам қорымдардың материалы, басқа зерттеушілердің 30-дан астам
қазбаларының деректері ғылыми айналымға жаңадан енгізіліп отыр.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізідері. Диссертацияның
методологиялық ұстанымы объективтілік, жүйелілік және тарихилық
принциптерге негізделген. Қазба барысында алынған нақты материалдарды
зерделеуде ғылыми зерттеудің көпшілікке танымал салыстырмалы талдау,
сараптау, салыстыру және жүйелеу секілді әлемдік тарихнамада кеңінен
танылған әдістері басшылыққа алынды. Ескерткіштердің зерттелуін қарастыруда
тақырыптық-хронологиялық принциптер кеңінен қолданылды. Жекелеген
ғалымдардың ізденістерін саралалауда биографиялық әдіс, өзге мәселелерді
көтерген кезде ретроспективті әдіс, т.б. пайдаланылды.
Жұмыстың практикалық маңызы. Зерттеу жұмысы Шығыс Қазақстанның ерте
темір дәуірі археологиялық мәдениеттері жайында алынған нәтижелер мен
ғылыми тұжырымдар жоғарғы оқу орнының тарих факультетінде жүргізілетін
Қазақстан археологиясы пәніне теориялық, практикалық толықтырулар
енгізеді. Жұмыстың деректік материалдарын, негізгі қорытындыларын Қазақстан
тарихы бойынша дайындалатын жалпы және арнаулы еңбектерді жазуда
пайдалануға болады.
Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертацияның мазмұны мен нәтижелері 1998-2010
ж. аралығында өткен республикалық, халықаралық ғылыми семинарлар мен
конференцияларда баяндалды. Одан өзге мерзімді басылымдарда жарияланды.
Кейбір тұжырымдары шетелдік ғалымдардың талқылауынан өтті. Диссертация
мазмұны бойынша 29 ғылыми еңбек жарық көрді. Олардың 5-і Білім және ғылым
саласындағы бақылау Комитеті ұсынған арнайы басылымдарда, ал 3-і шетелдік
басылымдарда жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмысы алынған тақырыпты толық баяндау
мақсатында белгілі жоспарға негізделген. Оның негізгі 1-ші томы кіріспеден,
төрт бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған деректер тізімінен, ал 2-ші
томы қосымшадан (иллюстрациялық материалдардан) тұрады.
1 АЛТАЙ-ТАРБАҒАТАЙ АРАЛЫҒЫНДАҒЫ ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ
ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Шығыс Қазақстанның тарихи-географиялық жағдайы
Табиғи орта көне заман тарихын зерттеуде маңызды рөл атқарады. Өйткені
кез келген әлеуметтік қоғам өз дамуында қоршаған дүниемен немесе табиғи
ортамен тығыз байланыста дамиды. Жекелеген мәдениеттер мен тарихи
ескерткіштердің даму дәрежесіне табиғи орта тікелей әсерін тигізіп
отыратындықтан ғалымдардың басым көпшілігі осы проблемаға үнемі тоқталып
отырады. Қоршаған орта адам баласының мәдени дамуына ғана емес, сонымен
қатар оның кескін-келбетіне де, өзіндік біртуар дүниелерінің қалыптасуына
да ықпалы бар деуге болады.
Ж.с.д. І мыңжылдықтың бас кезінде табиғи ортада да азды-кемді
өзгерістер болғандығы соңғы жылдары мамандар тарапынан көтеріліп жүр.
Мәселен, сақ дәуірі жататын голоценнің субатлантикалық кезеңінде ауа-
райы барлық өңірлерде біртекті болмаған. Мұның өзі қарастырылып отырған
кезеңдегі табиғат жағдайларының белгілі бір аудандарда өзіндік
ерекшеліктері болғандығын аңғартады. Мамандардың айтуынша, оның алдындағы
субареалды кезең Еуразия үшін салыстырмалы түрде салқынырақ болған еді.
Атлантикадан алыс болғандықтан Алтай мен Батыс Сібір аумағында ауа құрғақ
болды. Бұған Иткөл көлі терассаларындағы әктас шөгінділері дәлел бола
алады, себебі ол құрғақ климатты көрсететін бірден-бір индикатор болып
табылады. Оның радиокөміртекті сараптама бойынша жасы 3660±75 (СОАН-2192)
жылдармен анықталып отыр [27].
Бірақ ж.с.д. I мыңжылдықтың бірінші жартысында Атлантиканың ықпалы өсе
түскендігі байқалады. Ол Оңтүстік Батыс Сібір мен Алтайда климаттың
жылыуынан, қыстық және жаздық жауын-шашын мөлшерінің көбеюінен нақты
көрініс табады.
Осы кездері Таулы Алтайға ылғалды және жылы циклондар батыстан ашық кең
өзен алқаптары арқылы тереңірек енді. Оған Бұқтырма, Үлбі, Урсул, Көксу,
Қатын (Уймон қазаншұңқыры), Чарыш өзен алқаптары секілді гидрографиялық
тораптар өзіндік әсерін тигізген еді.
Сондай-ақ мұндағы тау алқаптарының климаты субатлантикалық кезеңнің
жылы фазаларында қазіргіге қарағанда біршама ылғалды болды. Бірақ
бұлттылықтан және жылудың көбі булануға кетуінен орташа жаздық температура
қазіргіден жоғары бола қоймаған. Бұндай климаттық жағдай тау беткейлері мен
өзен терассаларында өте бай жайылымдардың қалыптасуына жағдай жасады.
Қыс кездеріндегі жауын-шашынның да мөлшері қазіргіден көбірек болды.
Бірақ таулы жерлерге тән күн радиациясының күштілігі (ауаның тазалығынан
және тропосфера қабатының жұқалығынан) қыс кезінде қардың жақсы булануына
жағдай жасады. Мысалы: қазір Чуй даласындағы қалыңдығы 100-130 мм қар
түгелдей дерлік буланып кететін еді.
Таулы алқаптардағы қардың булануы қар қабатының жұқаруына әкеледі. Ал
ол үй жануарларының қар астындағы шөпті аршып жеуін оңайлатты. Сондықтан
бұл жерлердегі тау бөктерлеріндегі бай жайылымдарда малды жыл он екі ай
бағуға болатын еді. Ежелгі көшпелілерді қызықтырған да осы жайт сияқты.
Түйіндеп айтқанда, сақ дәуіріндегі немесе геологиялық кезеңдестіру
негізінде айтар болсақ голоценнің соңғы кезеңінде Шығыс Қазақстанның
климаты шаруашылық қаракеттерге өте қолайлы, ауа-райы біршама қоңыржай
болды. Бұндай климат мал шаруашылығының дамуына сақтардың тау жүйесіне
тарала қоныстануына, тіпті орташа биіктіктегі таулардың кең жайылымдарына
жаппай орналасуына жағдай жасады.
Жалпы алғанда, Шығыс Қазақстан өңірі табиғи жағынан алып қарағанда
еліміздегі ең бір қызық та ерекше аудандарының бірі болып табылады. Ол
әлемдік тарихнамада өзінің сарқылмас табиғи байлықтарымен, кен көздерімен
ғана емес, сонымен қатар бірегей тарихи-мәдени ескерткіштермен белгілі. Осы
тарихи ескерткіштердің қалыптасып дамуына ауа-райы да, табиғи орта да
тиісті дәрежеде өз әсерін тигізген.
Шығыс Қазақстан географиялық жағынан алып қарағанда шығыс ендікте 76-
870 аралығы мен солтүстік бойлықта 47-510 аралығында орналасқан үлкен
аумақ болып табылады. Өлкенің шекарасы, негізінен, әкімшілік жағынан
бірнеше бөлікке бөлініп отыр: солтүстігінде – Ресей Федерациясының Алтай
өңірі, шығыс, оңтүстік-шығысы – Қытай Халық Республикасымен шектессе, ал
оңтүстік-батысы республиканың Алакөл және Сасықкөл көлдеріне дейінгі
аралыққа созылады. Мамандар тарапынан Шығыс Қазақстан өз кезегінде Кенді
Алтай, Оңтүстік Алтай, Зайсан қазаншұңқыры, Сауыр-Тарбағатай, Шыңғыстау-
Аякөз-Көкпекті сынды бірнеше тарихи-мәдени аудандарға бөлінеді. Олардың
әрқайсысы белгілі бір мәдени-тарихи кезеңдерде осында тіршілік еткен
тайпалар мен халықтардың тыныс-тіршілігінде маңызды рөл атқарды.
Әсіресе Шығыс Қазақстан жер бедері құрамына өзіндік ерекшеліктер беріп
тұратын бірнеше аудандар бар. Зерттеушілердің пайымдауынша, Кенді Алтай мен
Оңтүстік Алтай және Сауыр-Тарбағатай тау жоталары мен тауаралық Зайсан
ойпаты сияқты ірі орографиялық орталықтар ежелден-ақ мәдени-тарихи дамуды
бастан кешірген.
Сайып келгенде, мәдени-тарихи дамуға мейлінше әсерін тигізген Оңтүстік
Сібірдегі ең биік таулы аймақ – Алтай тау аймағы болып табылады. Қазақстан
Алтайы өз кезегінде Алтай тау жүйесінің оңтүстік, оңтүстік-батыс бөлігін
алып жатыр. Қазіргі таңда Укок жазық таулы аймағы мен Бұқтырма аңғарынан
оңтүстікте Нарым, Сарымсақты, Оңтүстік Алтай тау жоталары орналасқан тау
жоталары – Оңтүстік Алтай (абсолюттік биіктігі – 3000 м) деп аталынды.
Оңтүстік Алтай өз кезегінде Кенді Алтайдан ені 5-15 км, ендік бойымен
150-170 шақырымға созылған тауаралық Нарым-Бұқтырма ойпаты арқылы бөлінеді.
Ойпатты меридиональды түрде бірнеше ұсақ қазаншұңқырлар (Шыңғыстай,
Сарымсақты, Медведка, Жоғарғы Нарым) қоршап жатыр. Оңтүстік Алтай Марқакөл,
Жоғарғы Қарақаба, Бобровка, Орловка және т.б. тауаралық ойпаттар арқылы
бөлінген, ендік бойымен созылған тау жоталары жүйелерінен тұрады.
Жоталардың ерекшелігіне солтүстік баурайының тік және оңтүстік
баурайларының ұзын да жайпақ болып келуі тән.
Ал Алтайдан оңтүстікке қарай кең байтақ Зайсан қазаншұңкыры жатыр. Оның
оңтүстігінде Тарбағатай, Сауыр жоталары бар. Тарбағатай-Зайсан және Балхаш-
Алакөл қазан шұңқырлары арасындағы су айрық жота. Абсолюттік биіктігі:
2991м (Тастау). Жота ендік бағытта батыстан шығысқа қарай 300 км-ге созылып
жатыр, ені 30-50 км, шығысында Сауыр жотасына ұласады. Палеозойлык шөгінді
тақта тас, әк тасынан, перьм, тас көмір, девонның кұм тасынан, батыс бөлігі
силур және кембрий дәуірінің күшті дислокацияланған вулканогендік
интрузиялы гранитінен түзілген. Солтүстік беткейі оңтүстікке қарағанда
жатықтау, оңтүстігі тік шатқалды болып келеді.
Жотадағы палеозойлык әк тастардан карст құбылыстары нақты байқалады.
Өңірдің климаты континенттік екендігін көпшілік мамандар айтып та жүр.
Өсімдік және жануарлар дүниесі жағынан Алтайға ұқсас. Етегіндегі шөлейтте
жусанды бетеге, бұта, тау аралық аңғарда тау шалғыны және көк терек, жабайы
алма, тобылғы, арша, солтүстік беткейінде тал басым өседі. Марал, тау ешкі,
арқар, қасқыр, аю, түлкі, борсық, қарсақ, суыр мекендейді. Жоғарғы
бөлігіндегі альпы шалғыны – жазғы жайылым [28, 292-295-бб.]. Мұндағы
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі бірнеше мыңжылдықтар бойы сақталып
келгендігін далалық ізденістер де аңғартып отыр. Археологиялық зерттеулер
барысында алынған сан алуан мағлұматтар бұл аймақ еліміздің Алтай тау
жүйесін, оған жалғасып жатқан кең далалық жазықты алып жатқандығын, оның
кең өрісті жайылымдарға, тарам-тарам өзеңдерге, табиғи қазба байлықтарға
кен еместігін, ал мұның өз кезегінде адам баласының тіршілігіне қолайлы
өлке екендігін аңғартады.
Көне дәуір кезінен-ақ климаты, фауналық-флоралық дүниесі қазіргі кезге
сай келгендігі мамандар тарапынан айтылып келеді. Осы өлкенің физикалық-
географиялык қолайлы жағдайы ықылым заманнан алғашқы адамдардың өмір
сүруіне тиімді болғандығын көрсетеді.
Өңірдегі табиғатқа, мәдени дамуға және шаруашылыққа өзен-көлдер де
өзіндік әсерін тигізген. Әуелгі ерте темір дәуірі ескерткіштерінің едәуір
бөлігі Шығыс Қазақстанның ең басты су артериясы – Ертіс өзенінің
аңғарларында орналасқан. Оның сол жақ жағалауыңдағы қорымдар Қалба
жотасының солтүстік және оңтүстік баурайларында шоғырланған. Ал одан әрі
оңтүстік батысқа Шыңғыстауға және Тарбағатайдың батыс аудаңдарына дейін
созылса, өлкенің оңтүстігінде олар Зайсан ойпатында таралған.
Өңірдегі Қалба жотасы Оңтүстік Алтайдың батысында Ертістің өзені арқылы
бөлініп, Нарымның Ертіске құяр тұсынан басталып батыста Шар өзені аңғарына
дейін ұзындығы – 400 км, ені – 120 км жерді алып жатыр. Ең жоғарғы биіктігі
етегінде 400 метрден басталып, орта тұсында 1600 метрге дейін жетеді. Қалба
жотасында аласа таулар кең дамыған. Әсіресе батыс бөлігінде жаппай белдеуді
құрайтын жон-арқалар көп. Жотаның шығыс баурайлары тік болып келеді [29,
495-б.].
Құрамына Ульба, Ивановский, Уба, Көксу, Тегерецкий және Қазақстан
жеріне өзінің батыс бөлігімен кіріп жатқан Листвяга, Холзун және Орталық
Алтай т.б. ірі тау жоталары енетін, Ертістің оң жағалауындағы, оңтүстік-
шығыста Нарым өзенінің, ал солтүстік-батыста Уба өзенінің Ертіске құяр
сағаларының аралығындағы тау жота жүйелері орналасқан жерлер – Кенді Алтай
таулы аймағы деп аталады. Ең жоғарғы биіктіктері – 2599 м (Линейный Белок)
мен 2776 м (Ивановский Белок). Кенді Алтайдың аласа жерлері (500-700 м)
солтүстік-батыс бөлігіне тән. Жеке биіктіктер немесе жоталардың аралығында
алаңы 3-10 шаршы шақырымға жететін Зырян, Бородинская және Лениногор сынды
тауаралық ойпаттар кездеседі.
Қазақстан аумағындағы Алтай таулары саз, кремний тақта тасы мен
құмдақтан тұратын жоғарғы палеозой жыныстарынан құралған. Кенді Алтай –
көпметалды кендердің (қалайы, қорғасын, мырыш, мыс, вольфрам, күміс, сынап
және т.б.) қазынасы саналады. Нарым мен Күршім тау жоталары аумағында алтын
мен сирек кездесетін металдардың бай қоры болса, ал Қалба тауында қалайы
мен вольфрам кеніштеріне бай.
Қазақстан Алтайы ауа райы континентальды болып келетіндігі мамандар
тарапынан әлденеше рет көрсетілген. Көршілес Сібір аудандарымен
салыстырғанда жаз мұнда салқын, қыс біршама жылы, жауын-шашын мөлшерден
көбірек. Оған Ертіс өзені алабының да тигізіп келе жатқан табиғи әсері де
белгілі.
Ал Сауыр-Тарбағатай таулы аймағы табиғи жағдайы бойынша Алтай мен Тянь-
Шань таулары аралығын алып жатыр. Бірақ оның ландшафты Орталық Азияға
қарағанда Сібір, Монғолия аумағындағы ландшафтқа ұқсас болып келеді. Екі
жота да Зайсан ойпатының оңтүстігінде батыстан шығысқа қарай созылып жатыр.
Бұл өңір Оңтүстік Алтайдан жауын-шашын түсімінің аз болуымен ерекшеленеді.
Тарбағатайда далалық ландшафт басым болса, Сауырда таулы-орманды және
жайылымды-далалық ландшафт басымырақ. Батыстан шығысқа қарай созылған
Тарбағатай жотасы 300 шақырымға жетеді, оның ені – 30-50 шақырым
аралығында. Қазақстан жағына шығыста Хабарасу асуынан Аягөз өзеніне дейінгі
180 шақырымдық батыс бөлігі енеді. Мұнда далалық ландшафт басым, тау
жотасының солтүстік баурайларында альпі жайылымдығы бар. Жотаның оңтүстік
баурайында бұталы өсімдікті дала кең таралған. Мұндай мәліметтерді ерте
темір дәуіріне жататын ақпараттардан да кездестіреміз.
Сауырда балқарағайлы орман бар. Бұл аймақтағы балқарағайлар Шілікті
аңғарындағы ежелгі көшпелілерге ертеден таныс болғандығын, Бәйгетөбе, т.б.
қорғандардан аршып алынған құрылыс қалдықтары да растайды. Жалпы алғанда,
Сауыр және Маңырақ Зайсан мен Шілікті тауаралық ойпаттарының аралығында
жатыр, оның ең биік жері 3816 метр болатын Мұзтау саналады. Бір бөлігі ҚХР
аумағында жатқан Сауырдың Қазақстан жеріндегі ұзындығы 30 шақырым және
жоталары аласара келіп, Маңырақ жоталарына ұласады. Сауыр жоталарының
оңтүстік баурайы қысқа да тік болса, солтүстігі ұзын және жайпақ болып
келеді. Ірі орографиялық бірліктерден Сайхан тау сілемі, Кендірлік ойпаңы
мен Ақкезең ойпаты да ерекшеленеді. Шілікті тауаралық ойпатының шығысында
Шат-Қызылқұм таулары орналасқан және ойпаттың орталық бөлігі аллювиальды
(тұнбалы) жазықты [30, 62-б.].
Ерте темір дәуірін гидрографиялық нысандар қазіргіге қарағанда
әлдеқайда көлемді болғандығы белгілі. Олардың барлығы өңірдегі мәдени-
тарихи дамуда ерекше рөл атқарған. Қазіргі таңда Шығыс Қазақстан көлдерінің
басым бөлігі зерттелініп отырған аймақтың солтүстік, солтүстік-шығыс
бөлігінде орналасқандығы белгілі болып отыр. Мәселен, Аблайкит-Себі көлдер
тобы (Қоржынкөл, Шалқаркөл, Төртқаракөл, Құнакөл және т.б.), Черновое,
Марқакөл, Язевое, Рахман, Бұқтырма, Казнаковка, Тақыркөл, Мұңлықсор және
т.б. ірі көлдер өзен аңғарлары мен тауаралық ойпаттарда орналасқан.
Бұлардың қастарынан, әрі төңірегінен тарихи ескерткіштер анықталған. Ежелгі
дәуірге жататын ескерткіштердің бұл аймақта көп болуы ілкі замандардағы
тұрғындарды қызықтырғандығын айғақтайды.
Шығыс Қазақстан облысының жер беті ағын суына бай. Басты өзендер Ертіс
және оның ірі оң салалары: Қалжыр, Күршім, Бұқтырма, Үлбі, Уба. Өзендерінің
суы мол, ағыны қатты келеді [31, 584-б.]. Бұл өзендердің алқаптарынан да
ерте темір дәуіріне жататын ескерткіштер мол ұшырасады.
Мамандардың пікірінше, Тарбағатай Зайсан және Балқаш-Алакөл
қазаншұңқырлары арасындағы су айрық жота болып табылады. Шығыс Қазақстан
облысы жеріндегі оның абсолюттік биіктігі 2991м-ді (Тастау) құрайды. Жота
ендік бағытта батыстан шығысқа қарай 300 км-ге созылып жатыр, оның ені 30-
50 км-ге созылады да, шығысында Сауыр жотасына барып ұласады. Өсімдік және
жануарлар дүниесі жағынан Алтайға ұқсас болып келеді. Етегіндегі шөлейтте
жусанды бетеге, бұта, тау аралық аңғарда тау шалғыны және көк терек, жабайы
алма, тобылғы, арша, солтүстік беткейінде тал өседі [30, 556-б.]. Жоғарғы
бөлігіндегі альпі шалғынын жазғы жайылым ретінде қазақтар әлі күнге дейін
пайдаланып келеді. Мұндай жағдай ерте темір дәуірінде де орын алғандығын
археологиялық қазба және барлау жұмыстары дәлелдеп отыр.
Қорыта айтқанда, диссертациялық жұмыста қарастырылып отырған мәдени-
тарихи өңір өзіндік табиғи кешендерден тұрады. Олардың көпшілігін адам
баласы ықылым замандардан бері өз мақсатына орай пайдаланып келеді. Бұл
ерте темір дәуірінде осы аймақтарда өмір сүрген тайпалар мен халықтарға да
қатысты. Мұны осында орналасқан археологиялық ескерткіштер де дәлелдейді.
1.2 Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірі ескерткіштері туралы алғашқы
мәліметтер
Шығыс Қазақстан өңіріндегі Алтай мен Тарбағатай тау жоталарының
төңірегі – ежелгі көшпелілер өркениетінің алтын бесігі, өзінің географиялық
орналасуындағы тиімділігіне байланысты өте көне замандардан бері
Еуразиядағы көптеген көшпелі халықтардың толассыз көші-қон процестерінің
тоғысар торабы, алуан түрлі этно-мәдени байланыстардың қайнаған ортасы
болды. Сондықтан да тарихи-археологиялық тұрғыдан жан-жақтылы зерттеудің
өзі ежелгі көшпелілер өркениетінің төлтума болмысын айқындау, түрлі тарихи
мәдениеттердің өзара сабақтастығын анықтаудың шешуші түйіні екендігі
белгілі.
Сібір мен Алтайды, Жетісу мен Орталық Азияны байланыстырып тұрған
территория қашан да, тарихи оқиғалар мен адамзат мәдениетінің дамуында зор
рөл атқарғанмен де бұл жайлы аз зерттеліп келді. Қазақстанның солтүстік
шығысында орналасқан территория – Шығыс Қазақстан тарихи жағынан біздің
еліміздегі қызықты аудандарының бірі болып табылады. Бұл территория
әрқашанда адам өмірі үшін ерекше қолайлы болды. Құнарлы топырақты кең
алқап, көкмайса жайылым, мыс, қалайы және алтынның көптеген кен орындары,
орман, байлықтың көзі – түрлі-түрлі аң, құс және балық кәсіпшілігі ерте
полеолиттің соңында бұл аймақта алғаш пайда болған адамдарды өзіне
қызықтыра тартты. Шығыс Қазақстан тек қана табиғи байлығымен ғана емес,
сонымен бірге әртүрлі ежелгі ескерткіштерімен де белгілі, алайда
археологиялық ескерткіштер ұзақ уақытқа дейін зерттелінбей келді [32].
Ең алдымен, жазба дереккөздеріне тоқталып кетер болсақ, бұл өлкенің
халқы туралы мағлұматтар антикалық авторлардың еңбектерінде ұшырасады.
Мәселен, Шығыс Қазақстан мен Алтай өңіріндегі ерте темір дәуіріндегі
халықтардың тарихы мен мәдениеті туралы алғашқы мәліметтер Геродоттың
еңбегінде кездеседі. Тарих атасының мәлімдеуінше ж.с.д. I-ші мыңжылдықтың
ортасында эллиндіктерге алтын қорыған самұрықтар мекен еткен тайпалар
туралы сыбыстар да там-тұмдап жеткен [33]. Бұл мәліметтерді көпшілік
ғалымдар сол уақыттағы ірі алтын қоры бар Алтай тауларын мекендеген
халықтармен байланыстырады. Кейінірек Қытай жылнамаларында да ж.с.д. І
мыңжылдықтағы қазіргі Шығыс Қазақстан өлкесін мекендеген тайпалар тарихи
баяны туралы мәліметтер пайда бола бастайды.
Кішкене шегініс жасап кетер болсақ, Таулы Алтайдағы сақ қорғандарының
ашылып зерттеле басталғанына екі ғасырдан артық уақыт өтті. Осы уақыт
аралығында ж.с.д. VIІI ғасырдан ж.с. алғашқы ғасырларына жататын мыңнан аса
қорған қазылып, зерттелінген. Кең көлемдегі әралуан түрлі материалдардың
жиналуы ерте көшпелілер қоғамының мәдени-хронологиялық, әлеуметтік-
экономикалық, демографиалық аспектілері мен діни-әфсаналық түсініктерін
жаңғыртуға мүмкіндік берді.
Алтайдағы сақ есткерткіштерін зерттелу тарихын бір ізге түсіруге
өзіндік үлес қосқан ғалымдар санатына Ю.Ф. Кирюшин мен А.А. Тишкинді
жатқызуға болады [34]. Бұл зерттеушілер монографиялық еңбектерінде тарихи
зерттеуді 3 кезеңге бөлді. Олар табылған ескерткіштерге сипаттама беріп
қана қоймай, өткен ғасырдың 20-80 жылдары әртүрлі ғалымдар жасаған тарихи-
мәдени тұжырымдамаларға да ғылыми сараптама жасаған еді. Аты аталған
ғалымдар еңбектерінде М.П. Грязнов пен В.А. Могильниковтың көне Алтай
мұраларын зерттеудегі еңбектерін бағалай келе, ол ғалымдардың мәдени-
хронологиялық тұрғысынан жасаған еңбектерін жоққа шығарады да, өздерінің
еңбектерінде ж.с.д. ІХ–ІІ ғасырлар аралығын қамтитын сақ дәуірінің
зерттелуінің үш кезеңін атап кетті: 1) Революцияға дейінгі (XVII – ХХ
ғасырлардың басы); 2) кеңестік кезең (ХХ ғасырдың 20-80 жылдары); 3)
қазіргі кезең (1980 жылдардың ортасынан бүгінгі күнге дейін) [34, с. 9-30].
Аталған әрбі кезең нақты тарихи құбылыстармен, ғылымның ұйымдастырылуымен
тікелей байланысты. Есімдері аталған ғалымдар сақ археологиясының
терминологиясы мен кезеңдестіру мәселесін қайта қарастырады. Қос автордың
пікірінше, сақ археологиясын зерттеуде, деректік қор ретінде қоныстардың
материалдарын мейлінше кеңінен тартқан жөн. Алайда біз қарастырып отырған
аймақтың зерттелу тарихы бұдан өзгеше, мұнда айтарлықтай айырмашылықтар да
байқалып қалады. Біздің ойымызша: Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірінің
зерттелу тарихын Қазан төңкерісіне дейінгі зерттеулер, Кеңес дәуірі
тұсындағы зерттеулер және егемендік алғаннан кейінгі деп шартты түрде
сыныптаған жөн. Мұның соңғы кезеңін жаңа археологиялық материалдармен
толығу, өз кезегінде деректер кешенін әлемдік озық тәжірибелер негізінде
саралау және құнды олжалардың мән-мағынасын, деректік атрибуциясын
идеологиялық қыспақтарсыз сараптама жасау кезеңі деп қарастыруға болады
[35].
Әуел баста, патшалық Ресей Сібірді жаулап алғаннан кейін алуан түрлі
табиғаты, сан түрлі ғажайып ескерткіштері, өзіндік этно-мәдени үлгілері бар
қазақ жеріне қызығушылық танытқан болатын. Сондықтан да болар орыс
шенеуніктері қазақ сахарасына уақыт өте ағылып келе бастады. Олар қалдырған
ақпараттар легі қазіргі таңда ғылыми бағыт-бағдардың негізін құрап отыр.
Сол себепті Қазақстанның шығысындағы археологиялық ескерткіштер туралы
алғашқы қысқа мәліметтерді біз ХVІІІ ғасырдың саяхатшылары мен ғалымдары
еңбектерінен кездестіре аламыз [5]. Мәселен, алғашқы академиялық
экспедицияға қатысушылар қазіргі Шығыс Қазақстан өлкесіне 1733-1743
жылдарда келген болатын. Академик Г.Ф. Миллердің маршруты Ертіс өзенін
бойлай Семей мен Өскемен бекіністерін басып өткен. Өскеменнен қашық емес
жердегі Ертіс жағасында Г.Ф. Миллер 1734 жылы бірнеше қорған мен Үлбі
өзенінің оң жағалауында екі қорғанда қазба жұмыстарын жүргізген. Бұл
қазбалардан көне дәуірден сыр шертетіндей мардымды заттар табылмағандығына
қарамастан еңбегінде: ...Болашақта бұл жерлерден әлі де құнды заттар
табылар – деп сенімді түрде жазып кеткен [6]. Осы еңбегінде зерттеуші Обь
пен Ертіс өзендері аралығындағы қорымдардан табылған заттар туралы да
баяндап өткен.
Сондай-ақ, 1793 жылы И. Сиверс Күршім өзенінің жоғарғы сағасындағы
Нарын жотасы етегіндегі Доланқара тауы жанындағы көшпелілер дәуіріне
жататын иесімен қоса атын да жерлеген екі қорған туралы мәлімет берген.
Ал 1768-1774 жылдардағы патшалық шенеуніктер ұйымдастырған екінші
академиялық экспедицияға қатысушы П.С. Паллас, И.П. Фальк, И.Г. Гмелин, Х.
Барданестер де Ертістің жоғарғы ағысындағы ежелгі қорғандар туралы
мәліметтерді жинақтаған болатын [7]. Әсіресе археологтар Г.И. Спасскийдің
жүргізген жұмыстары елеулі дүниелер қатарына жатқызады. Оның ішінде
Записки о Сибирских древностях еңбегін атап өту керек. Азиатский
вестник және Сибирский вестник журналдарында 1818 және 1825 жылдары ол
алғаш рет Шығыс Қазақстандағы жартастағы суреттер туралы материалдарын
жариялады [8].
Ежелгі Шығыс Қазақстанды зерттеуде үлкен үлес қосқан ғалымдардың бірі
ретінде академик В.В. Радлов саналады. Археологиялық ескерткіштерді
зерттеуде шынайы ғылыми әдістерді пайдалана отырып, ол тек ежелгі Шығыс
Қазақстанды ғана емес, сонымен бірге бүкіл Қазақстанды зерттеуге зор үлес
қоса білді. В.В. Радлов 1862 жылы Семей, Сергиополь (Аягөз) маңында
археологиялық зерттеу жұмыстарын бастаса, 1865 жылы 12 мамырдан 9 тамызға
дейін Берел даласында ежелгі көшпелілердің 7 қорғанына қазба жұмысын
жүргізеді [2; 3; 4]. В.В. Радловтың есептерінен 1866 жылы сызба, суретсіз-
ақ қорғандардың орналасуы, құрылысы, табылған заттарының қысқаша сипатталуы
басылған бірнеше мақала жарық көреді. Үлкен Берел ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz