Баланың өсуіне байланысты әдет - ғұрыптар
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Тарих, археология және этнология Факультеті
Археология, этнология және музеология кафедрасы
6М020800 - Археология және этнология мамандығы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Жетісу өңірі қазақтарының ХІХ-ХХ ғасыр басындағы отбасы әдет-ғұрыптары
Орындаған:
________
Сулейменов А.Б.
___ ______ 2018 ж.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.д., профессор
________
Төлеубаев Ә.Т.
___ ______ 2018 ж.
Норма бақылаушы
________
Егізбаева М.К.
___ ______ 2018 ж.
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі:
т.ғ.к., доцент
________
Омаров Ғ.Қ.
___ ______ 2018 ж.
Алматы 2018
МАЗМҰНЫ
кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1 ЖЕТІСУ ҚАЗАҚТАРЫНДАҒЫ БАЛАНЫҢ ДҮНИЕГЕ КЕЛУ ЖӘНЕ ӨСУІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРЫ ... ... ... ... ..
9
1.1Жүктілікке және босануға байланысты әдет-ғұрыптар ... ... ... ... ... ..
9
1.2Баланың өсуіне байланысты әдет-ғұрыптар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
19
1.3Балалар ауруы және оларды емдеуге байланысты әдет-ғұрыптар ...
30
2 ЖЕТІСУ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ НЕКЕЛЕСУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ САЛТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.1 Некелесу түрлері және некелесу жасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38
2.2 Құда түсу ғұрыптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
2.3 Үйлену тойы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
60
3 ЖЕТІСУ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ АДАМДЫ ЖЕРЛЕУ ЖӘНЕ АРТЫН КҮТУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРЫ ... ... ... ...
71
3.1 Өлім және жерлеуге дейінгі сенімдер мен ғұрыптар ... ... ... ... ... ... ..
71
3.2 Жерлеу және ас беруге байланысты әдет-ғұрыптар ... ... ... ... ... .. ... .
84
3.3 Жетісу қазақтарындағы ас беру дәстүріндегі түйе шешу рәсімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
97
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
114
пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
117
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
126
Абстракт
В диссертации рассматривается семейные традиции казахов Жетысу в XIX - в начале XX веков. Глубоко изучается семейные традиций казахов Жетысу, таких как рождение, свадьба, захоронение покойного. Следовательно, в семейных традициях казахов Жетысу определяются истоки зороастризма, тюркских, доисламских, исламских традиций. Кроме того в работе, выявляются различия и особенности в семейных традициях казахов Жетысу с соседними Центрально Азиатскими народами узбекского, кыргызского, уйгурского, туркменского и каракалпакского народов. В диссертации были использованы документы архивных фондов и материалаы полевой этнографической экспедиции по семейным традициям казахов Жетысу.
Түйіндеме
Диссертацияда Жетісу қазақтарының ХІХ - ХХ ғ. басыдағы отбасылық әдет-ғұрыптары қарастырылады. Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарының бала туу, үйлену, марқұмды жерлеу сынды ғұрыптары терең зерттеу жүргізілген. Соған байланысты, бұл ғұрыптардағы зороатрийялық, дейтүркілік, түркілік, исламға дейінгі, исламдық белгілері анықталады. Одан басқа, Жетісу қазақтарының Орта Азияның көрші халықтары: өзбек, қырғыз, ұйғыр, түрікмен, қарақалпақ халықтарының отбасылық дәстүрлеріндегі айырмашылықтар мен ұқсастықтар ашып көрсетіледі. Диссертация Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарына қатысты мұрағат қорлары мен далалық этнографиялық экспедиция материалдары пайдаланған.
Abstract
In the dissertation family traditions of Kazakhs Zhetysu in XIX - in the beginning of the XX-th centuries are considered. Deeply studied family traditions of Kazakhs Zhetysu, such as birth, wedding, burial of the deceased. Consequently, in the family traditions of Kazakhs Zhetysu the sources of Zoroastrianism, Turkic, pre-Islamic, Islamic traditions are determined. In addition to the work, identifies the differences and peculiarities in the family traditions of the Kazakhs Zhetysu with neighboring Central Asian nations of Uzbek, Kyrgyz, Uighur, Turkmen and Karakalpak peoples. In the thesis documents of archival funds and materials of the field ethnographic expedition on family traditions of Kazakhs Zhetysu were used.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Жетісу қазақтарының ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы отбасы, отбасылық әдет-ғұрып, салт-саналары сипатталып, этногенетикалық, этномәдени түп-тамырларын анықталып салыстырмалы түрде сараланып талданады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қазіргі таңда қазақ халқы өзінің ұлттық құндылықтарын қайта жандандыруға ерекше мән беруде. Кеңестік тоталитарлық жүйе жағдайында қазақ халқы өзінің көптеген ұлттық құндылықтарынан айырылып қалды, ал сақталып қалған ұлттық салт-дәстүрлердің бет-пішіні, мазмұны өзгерістерге ұшырады. Ұлттың этникалық қасиеттерінің ең бір құндыларына оның әдет-ғұрыптары жатады. Әдет-ғұрып, салт-санасы өзгерген ұлттың ішкі қасиеттері өзгереді, ұлттық рухы әлсірейді, сөйтіп бара-бара басқа этникалық, қасиеттерді қабылдап, трансформацияға ұшырайды.
Әдет-ғұрыптардың өзі бірнеше топқа бөлінеді. Олардың ішіндегі ең ірілері: шаруашылыққа байланысты ғұрыптар, үй тұрмысына байланысты ғұрыптар, қоғамдық-әлеуметтік ғұрыптар. Шаруашылық әдет-ғұрыптары өз кезегінде - егіншілікке, малшылыққа, әртүрлі кәсіптерге байланысты болып бөлінеді. Үй тұрмысына байланысты әдет-ғұрыптар; отбасылық әдет-ғұрыптар, үй шаруашылығына байланысты ғұрыптар, т.б. болып бөлінеді.
Елбасымыздың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында бүгінгі күні әлемдік жаһандану жағдайында заман ағымына икемделуді, жаңа дәуірдің озық үлгілерін бойымызға сіңіруді, ұлттық кодымызды сақтауды міндеттеді. Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев: Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу. Жаңғыру атаулы бұрынғыдай тарихи тәжірибе мен ұлттық дәстүрлерге шекеден қарамауға тиіс. Керісінше, заман сынынан сүрінбей өткен озық дәстүрлерді табысты жаңғырудың маңызды алғышарттарына айналдыра білу қажет. Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр ала алмаса, ол адасуға бастайды. Сонымен бірге, рухани жаңғыру ұлттық сананың түрлі полюстерін қиыннан қиыстырып, жарастыра алатын құдыретімен маңызды. Мен халқымның тағылымы мол тарихы мен ықылым заманнан арқауы үзілмеген ұлттық салт-дәстүрлерін алдағы өркендеудің берік діңі ете отырып, әрбір қадамын нық басуын, болашаққа сеніммен бет алуын қалаймын, - деп айтады. Шынында да, әрбір этносты (халықты) анықтаушы бір белгі, ол - этникалық мәдениет. Сол мәдениетке халықтың тілі, ділі, діні, салт-дәстүрі, әдет ғұрпы, өнері, т.б. кіреді. Бұлар ұлттық кодтың элементтері. Олай болса, ұлттық түп-тамырымызды, ұлттық құндылықтарымыздың бірі - сонау ата-бабамыздан келе жатқан дәстүріміздің озық үлгілерін атадан балаға мирас етіп жеткізу керек. Дәстүр - ұлтқа рух беріп, оның ішкі, сыртқы келбетін өрнектеп көрсетіп тұратын сипаттардың бірі. Дәстүр - адамдардың ғасырлар бойы қалыптастырған құндылығы, әлеуметтік-мәдени мұрасы. Әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер арқылы халық өзін-өзі тәрбиелеп, стандарттап отырады. Олар қоғамның, отбасының барлық саласында көрініс табады. Дәстүріміз бұзылса, онда қоғамның тарихи дамуының сабақтастығы да бұзылады. Әрине, дәстүр қатып қалған өзгеріске түспейтін құбылыс емес. Ол заманның ағымына қарай негізін сақтай отырып, толығып, өзгеріске ұшырап отырады. Ұлттық кодымызды сақтау үшін дәстүрдің озық үлгілерін насихаттап, ұлттық тәрбиеміздің іргетасы етіп тұрақтандырумыз керек. Қазақ тұрмысында ұрпақты қоғамға, отбасына бейімдеп, адамгершілікке, отансүйгіштікке, ержүректілікке, имандылыққа тәрбиелейтін әдет-ғұрып, салт-дәстүріміз жеткілікті.
Сонымен, отбасылық әдет-ғұрыптарды зерттеу этнография ғылымының қай заманда болса да өте маңызды мәселесі болып есептеледі.
Біз Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын Қазақстанның өзге өңірінде өмір сүретін қазақтар мен Орталық Азияның өзбек, түркімен, тәжік, қарақалпақ, қырғыз, ұйғыр халықтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын салыстыра отырып зерттемекшіміз, олардағы осы саладағы ортақтастықтар мен этникалық ерекшеліктерді анықтамақшымыз.
Жұмыста Жетісу қазақтарының отбасылық ғұрыптарында өте көне тәңіршілдік, зороастрийлік, үнді-ирандық, көне түркілік, шамандық, ортағасырлық мұсылмандық қалдық-қабаттардың бар екендігі шындық, соны біз өз зерттеуімізде анықтай түсуді мақсат еттік. Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын осындай тұрғыда зерттеу мәдени-тектік (культурогенез) проблемаларды шешуге мүмкіндік береді.
Жетісу қазақтарының Қазақстанның өзге өңіріндегі қазақтары мен көрші халықтар дәстүрлерімен жалпы нұсқасы жағынан бірегей болғанмен, өзіндік ерекшеліктерімен де, әдет-ғұрыптарындағы кейбір өзгешеліктермен де орындалады. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы Жетісу қазақтары Қазақстанның өзге өңіріндегі қазақтары мен Орталық Азия халықтары өздерінің ортақ этногенезі территориялық орналасуы, жер жағдайы, қоршаған ортаға негізделген әлеуметтік-экономикалық, шаруашылық типі, тұрмысы, өзара және сырт елдермен қарым-қатынастары, отарлау саясатының әсері, т.б. факторларға байланысты, бір жағынан, ұқсас, ортақ салт-саналар қалыптастырып, екінші жағынан, әрқайсысы өзіндік жергілікті этномәдени дамуға, жоғарыда аталған факторларға байланысты өзіндік әдет-ғұрыптар жүйесін құрды. Біз жұмысымызда Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын салыстырмалы-типологиялық әдіс арқылы зерттеуге тырыстық.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Зерттеу жұмысының мақсаты ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы аралықта Жетісу өңірі қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын жан-жақты әрі кешенді тарихи-этнографиялық зерттеу болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу барысында мынадай міндеттер қойылады:
- Жетісу қазақтарының дәстүрлі мәдени отбасылық әдет-ғұрыптарын, оның негізгі мазмұны мен ерекшеліктерін салыстырмалы талдау;
- Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарындағы бала ауруы және оны емдеуге байланысты халықтық емдеу тәсілдерін көрсету;
- баланың дүниеге келуіне байланысты салттардың мәнін ашу, ғұрыптар мен ерекшеліктерін көрсету;
- отбасын құрау және отбасылық қатынастардағы дәстүрлі мәдениеттің сақталуы мен өзгерісін көрсету;
- Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын Қазақстанның өзге аймақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарымен салыстыру;
- отбасылық әдет-ғұрыптарына аз санды этникалық топтардың тигізген әсерін анықтау;
- Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарының өлікті жерлеуге қатысты аймақтық ерекшелігін көрсету;
- Жетісу қазақтарындағы ас беру дәстүріндегі түйе шешу рәсімінің зороастриялық, түркілік, исламға дейінгі
Зерттеудің нысаны. ХІХ-ХХ ғасырлар басындағы Жетісу қазақтарының дәстүрлі отбасы және отбасылық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері.
Зерттеудің пәні. ХІХ-ХХ ғасырлар басындағы Жетісу қазақтарының отбасы түрлері, отбасы мүшелерінің қарым-қатынасы, неке құру, бала туу, адамды жерлеу сияқты отбасылық әдет-ғұрыптардағы Қазақстанның өзге аймақтарындағы және Орта Азия халықтарымен ұқсастықтар мен ерекшеліктер, осы этнографиялық ортақтастықтар мен айырмашылықтардың қалыптасуының тарихи-этногенетикалық, шаруашылық-мәдени типтік себептері.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын зерттелу мәселесін үш топқа бөлуге болады. Олар, Ресей империясы тұсында, Кеңес үкіметі және Тәуелсіз Қазақстан тұсында жазылған ғылыми еңбектер деп қарастырамыз.
Ресей империясы тұсында Жетісу аймағы аз зерттелді. Өз кезегінде ХІХ ғасырдағы аталған аймақтағы зерттеулерді негізгі дерек ретінде ғана қарастырамыз. Қалай десек те, Ш.Ш. Уәлихановтың Тәңірі (Құдай) [1], Қырғыздардағы шамандық қалдығы [2] атты еңбектері Жетісу қазақтарының этнографиясы жөнінде құнды мағлұматтар береді. Н. Зеландтың Киргизы [3] атты материалында Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптары жайлы қысқаша мәліметтер келтіріледі. Одан басқа Н.Изразцов [4], [5], И.Колбасенко [6], Г.Гинс [7], А.Красновтың [8]жазбаларында Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарындағы бала туу, үйлену, марқұмды жерлеуге байланысты ғұрыптар айтылған.
Кеңес үкіметі тұсында жазылған, алайда, еңбегі көпке дейін беймәлім болып келген этнограф Ф.А. Фиельструптың Из обрядовой жизни киргизов начала ХХ века [9] еңбегі Қазақстанның әр аймағындағы қазақтардың отбасылық, шаруашылық, қоғамдық ғұрыптарымен танысуға мүмкіндік береді.
Жетісу қазақтарын этнографиялық тұрғыда зерттеу тек Ұлы Отан соғысы аяқталған соң ғана жандана түсті. Соғыстан кейін, 1947 ж. КСРО ҒА-ның Этнография институтының ұйымдастыруымен Н.Н. Чебоксаровтың жетекшілігімен Алматы, Талдықорған, Жамбыл облыстарына кешенді, антропологиялық, этнографиялық экспедиция ұйымдастырылған болатын. Аталған аймақты экспедициялық зерттеу 1949, 1950-1953 жж. жүргізілді [10]. Өкінішке орай бұл еңбектерде Жетісу қазақтарының тұрмысы мен мәдениетін зерттеуде біржақты көзқараспен жазылған.
Н.А. Кисляковтың Очерки по истории семьи и брака у народов Средней Азии и Казахстана [11]атты еңбегінде Қазақстан және Орта Азия халықтарындағы отбасы және неке ғұрыптарындағы ерекшеліктері мен ортақ белгілері зерттелген.
ХХ ғ. 70-ші жылдарында Жетісу қазақтарының дәстүрлі және заманауи тұрмыстық мәдениетін зерттеу ҚазКСР ҒА-нің Тарих, археология және этнография институтының этнограф мамандарымен жүзеге асқан еді. Оның нәтижесі Культура и быт казахского колхозного аула [12] еңбегі ретінде жарық көрді. Алайда, бұл еңбекте кеңестік идеологияның әсерінен көптеген кемшіліктер байқалады: ондағы ең басты назар өмірдің социалистік кейпіне арналады, ал көптеген дәстүрлі ғұрыптар рулық қалдық ретінде түсіндіріледі.
Х. Арғынбаевтың Қазақ халқындағы семья мен неке [13]атты еңбегінде қазақ қоғамындағы отбасы мен некенің негізгі сипатын, түрлерін, ерекшеліктерін жан-жақты сұрыптап бергені ақиқат. Х. Арғынбаевтың қазақ отбасысының түрін, патриархалды дәстүрлері, жанұядағы әйелдің жағдайы, бала туу, үйлену, жерлеу ғұрыптарының көне мәні туралы ғылыми пікірлерін өз еңбегімізде басшылыққа алдық.
Ә.Т.Төлеубаевтың Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (XIX - начало XX вв.) [14] атты монографиясында қазақтыңотбасылық әдет-ғұрыптарында сақталып қалған, өзінің шығу тегі жағынан өте көне, ислам дініне дейінгі ырым-жоралғыларды, діни дүниетанымдық салттарды саралап қарастырған.
Қазіргі таңда Жетісу қазақтарының С.Е. Әжіғалидің Религиозность и обрядность сельчан Казахстана в ближайшей ретроспективе: Жетысу, середина 80-х [15], С.Е. Әжіғали, Н.Қ. Байғабатованың Жетісу қазақтарының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары [16]атты мақалаларынан терең мағлұмат ала аламыз.
Б.К. Қалшабаева, Н.К. Байғабатованың Жетісу қазақтарының отбасына байланысты әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер [12] атты ғылыми мақаласы 1998 жылы Алматы облысы бойынша жүргізілген далалық этнографиялық экспедицияның материалдары бойынша жазылған. Онда информаторлардың берген ақпараттары кеңінен қолданылған.
Н.Әлімбайдың Қазақтың өлікті жөнелтуге байланысты жосын-жоралғыларының этномәдени проекциясы [18], Р. Шомбал-Кукашевтың К символике старинного казахского поминального ритуала Түйе шешу [19] атты мақалаларынан Жетісу қазақтарының жерлеу, еске алу ғұрыптарының сонау ежелгі көшпелі заманнан келе жатқан үдеріс екенін біле аламыз.
А.Б. Қалыш Этнокультурные аспекты семейно-бытовой жизни сельского населения Семиречья [20] атты өз еңбегінде Жетісу халқының отбасылық тұрмыстық өмірін этномәдени аспектіде зерттеген.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысының негізгі деректік көзі болып ХІХ ғасырдың екінші жартысында Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптары жайлы мағлұмат орыс шенеуніктеріқалдырған дерек болып табылады. Соның бірі, Н.Изразцовтың жазып қалдырған мәліметінің түпнұсқасы ҚРОММ-ның 64-қор Дала генерал-губернаторлығының канцеляриясында сақтаулы.
Зерттеудің территориялық және хронологиялық шеңбері. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы Жетісу аймағы болып табылады. Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын зерттеуде ХІХ - ХХ ғасыр басы таңдалып алынды. Өйткені, бұл аралықта, Жетісу аймағын этнографиялық тұрғыда зерттеу кеңінен жүргізілді.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Жалпы Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптары біршама зерттелген, сипатталып жазылған тақырып. Зерттеу жұмысының ғылыми нақты жаңалығы мен тәжірибелік маңыздылығы төмендегідей:
- Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын Қазақстанның өзге өңіріндегі қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарымен өзара байланысы анықталды;
- аталмыш аймақ қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын салыстыра зерттей отырып, олардың ішіндегі архаикалық, үнді-ирандық, дейтүркілік, түркілік компоненттерді анықталды;
- Жетісу қазақтарының отбасылық ғұрыптарындағы үнді-ирандық және түркілік дәстүрлердің генетикалық түп-тамырын мүмкін болғанша анықталды;
- осы жердегі қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарының ортаазиялық-қазақстандық жүйесін анықталды;
- зерттеу жұмысында Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптары мәдени-генетикалық тұрғымен қатар, стадиалық (дәуірлік) жағынан да салыстыра қарастырылды;
Диссертациялық жұмыстың қолданбалық маңызы. Жетісу өңірі қазақтарының отбасы әдет-ғұрыптарын зерттеу Қазақстан Республикасының ұлттық мәдениетін жан-жақты көрсету және жаңғырту мәселесінде кеңінен пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының нақты деректері мен тұжырымдарды Қазақстан тарихы туралы жалпылама материалдар жазуда, жекелеген аймақтар тарихын жазуда, тарихи-мәдени пән ретінде мектептерде, жоғары оқу орындарында арнайы курстарда кеңінен қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі. Тақырыптың мазмұнын ғылыми тұрғыда ашып көрсетуде Қазақстанның рухани және материалдық мәдениетінің теориялық мәселелерін қарастырған еңбектер басшылыққа алынды. Жетісу аймағының көрсетілген кезеңдегі тарихи даму бағыттарын, этномәдени үрдістерін айқындауда ғылымның тарихилық, шынайылылық тәрізді жалпы әдістемелік принциптері пайдаланылды. Зерттеуде ғылыми айналымға түскен деректерді талдауда жүйелеу, салыстыру, қорыту, т.б. әдістері қолданылды. Зерттеу жұмысы тарих ғылымындағы зерттеудің диалектикалық-материалистік, жүйелілік-құрылымдық, салыстырмалы-тарихи, сабақтастық, теория мен тәжірибенің бірлігі, тәрбиелілік талаптарға сәйкес жүргізілді.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Зерттеу жұмысының методологиялық негіз ретінде мәселені өркениеттілік құндылықтар тұрғысынан пайымдау көзделді. Сондай-ақ зерттеудің анализ, синтез және статистикалық әдістері кеңінен қолданылды.
Диссертацияның сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының әр тарауларындағы мәселелерді қамтитын мақалалар алыс шетелдегі баспа беттерінде, халықаралық және республикалық конференцияларда баяндамалар арқылы, республикалық ғылыми журналдар мен басылымдарда сарапқа түсті. Жалпы зерттеу жұмысы бойынша 4 мақала жарық көрді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ЖЕТІСУ ҚАЗАҚТАРЫНДАҒЫ БАЛАНЫҢ ДҮНИЕГЕ КЕЛУ ЖӘНЕ ӨСУІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРЫ
1.1 Жүктілікке және босануға байланысты әдет-ғұрыптар
Қай отбасыны алмасақ та балалы болып, оларды тәрбиелеп, бақытты өмір сүргісі келеді. Бала - перзент, ұрпақ. Ұрпақтың жеті аталық принципі бойынша бірінші буынға жатады. Жас шамасына қарай бала: сәби, нәресте, балдырған, бөбек (бөпе), жеткіншек, жасөспірім болып жіктеледі. Ұл мен қыздың жарық дүниеге келген сәтінен бастап кәмелетке толғанға дейінгі кезеңі, жалпылама түрде бала ұғымына саяды. Балалы - үй базар, баласыз үй - мазар дейтін дәстүрлі ортада бала санына шек қойылмаған, әр баланың өзінің несібесімен келеді [22, 375 б.]. Өзбек халқында: Ақшасы көп бай емес, баласы көп бай деп айтылған [23, 200 б.]. Қой егіз туса, бір түп жусан артық шығады деп пайымдап, байлық қолға ұстаған мұз емес пе, бақыт тойға келген қыз еме пе деп баланың ұрпақ жалғастығы болатынына да баса мән берген [22, 375 б.].
Балаға қатысты наным-сенімдердің кешені негізінен әйелдер қауымын қамтиды. Олар отбасының көптеген діни ғұрыптарын әрі сақтаушы, әрі орындаушы болып табылады [14, с. 40]. Сондықтан, жастардың үйленуінен кейін балалы болудың алғашқы қадамы әйелдің жүкті болуынан басталады. Қазақ халқында бұрыннан бері әйелдің жүкті болуына байланысты түрлі наным-сенімдер кешені қалыптасқан.
Кей жағдайларда түрлі сырқатқа, я болмаса себептерге байланысты әйел жүкті бола алмаған. Халық арасында ондай әйелдерді бедеулікке шалдыққан деген.Орта Азияның бүкіл халықтарында және қазақтарда да әйелдің бедеулігі отбасы үшін бақытсыздық деп саналған.Отбасының перзентсіз болуы бірнеше себептермен түсіндіріледі:
1) адамдар арасындағы қастық, әсіресе, бақсылар мен бедеу әйел арасында;
2) зұлым күштердің іс-әрекетінен (жын, шайтан, перілер). Сенім бойынша, бұлар әйелдердің белін байлап кетеді;
3) аруақтардың риза болмауынан;
4) әйелге қатысты түрлі тыйымдардың орындалмауынан;
5) күйеуінің науқас болуынан;
6) әйелдің туа бедеу болуынан;
Әйелдің бедеу болуының себебі, оны жадылаудан көрген. Ол үшін ниеті жаман адам бақаның кепкен сүйегіне шашын байлап, жамандық ойлаған әйелдің киіміне тағып кетуі керек болған. Ә.Т. Төлеубаевтың мәліметінше бедеулікті жою үшін бедеу әйел өз ауруын басқа әйелге өткізуі қажет немесе бақсылардан күшті ем алу керек болған. Өз ауруын басқа біреуге өткізу үшін бедеу әйел бала жолдасын ұрлап, одан қалған кіндіктен екі, үш рет кесіп, қуырдақпен бірге жеп қоюы керек[14, с. 41]. Х.Арғынбаевтың айтуынша, бедеу әйелге бала жолдасын басса болғаны, бедеуліктен арылады [13, 92 б.].
Қазақтардың сенімі бойынша мейірімді және зұлым күш иелері болады.
Әйелдің бедеу болуының тағы бір себебі зұлым күш иелерінің: перілер, жындар, албастылар мен мартулердің кесірінен болуы мүмкін.
Мейірімді күш иелеріне: ата-баба аруақтары, шілтендер, перілер жатқызылады. Қазақтар арасында ең құрметті рухтар - ата-баба аруақтары болып табылады. Қазақтарда әруақтарды қадыр түту қазірге дейін өз күшінде. Олар қиын сәттерде қасиетті мұсылмандар ретінде өз ата-бабаларының аттарын атап шақырады. Әрбір сәттілікті әруақтардың желеп-жебеушілігіне жатқызады [2, 56 б.]. Соған байланысты, қазақтар өткен-кеткен ата-бабаларын еске алып, оларға құрбандық шалып отырған. Егер адам ата-бабасының өмір салтын ұстанбай немесе бақытсыздыққа душар болса, онда аруақтардың риза еместігінен деп санаған [24, с. 24]. Қазақтарда ең жаман қарғыс аруақ атсын деген сөз. Сондықтан, әрбір адам аруақтардың қарғысынан қорққан.
Келесі бір мейірімді рух, қазақтар арасында ерекше сый-құрметке ие - Ұмай ана болып табалады. Ұмай ана - ертедегі Ұлы Даланы мекендеген түркі тілдес халықтардың ұрпақ жалғастырушы, береке-молшылық тәңірісі. Қазақ тілінде Ұмай Май ана деген атпен белгілі [25, с.13]. Ұмай анаға қазақтардан басқа хакастар, қырғыздар, алтайлықтар, тывалықтар, шорлар және түріктер табынған. Бүл жайындағы деректер Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінде, ауыз әдебиеті үлгілерінде сақталған. Қазақ даласына ислам діні дендеп енген соң Көк тәңірімен қатар аталатын Ұмай ана есімі ендігі жерде өз мәнін солғындатып, бөбектер мен аналардың жебеуші піріне айналды.
Әйелдің босану барысында босандырушы әйелдер: менің қолым емес, Бибі Бәтима, Бибі Зухра қолы, Ұмай ана, Қамбар ана қолы - деп айтатын болған [26, 90 б.].
Ұмай анадан басқа пірлер де босанушы әйелге көмектеседі. Толғатқан әйел Фатимаға: Бибәтима, пірім-ау!, Сыйынған пірім-ау деп пірлердің көмегіне жүгінген. Бұдан басқа, төрт түлік малдың пірлері - Шопан ата, Зеңгібаба, Ойсылқара, Қамбар ата, Шекшек және Ғайыперен аталардың есімдерін атаған [14, c. 44-45]. Бұл жерде Бибәтима деген пайғамбар Мұхаммед с.ғ.с. қызы Фатиманы айтқан.
Осындай рухтардың дәрежесіне шілтендер де жатқызылады. Қазақтардың сенімі бойынша олар бөбектердің қорғаушысы болып табылады. Қырық шілтен баланы қырқынан шыққанға дейін оны күзетеді. Одан басқа баланың кәмелетке жасқа дейін оны жебеп жүреді. [14, c. 45].ҒайыперенҚырық шілтенсөзін парсытілінен аударғанда, қырық рух, қырық тірі жан деген мағына береді. Ғайып - арабшадан көрінбейтін , ал ерен - парсыша жарандар, адамдар деген ұғымды білдіреді [27, 109 б.].
Зұлым күш иелері: шайтан, жын, пері, марту жатқызылады. Олардың ішінде ең көнеден бері белгілі және халық арасында кең таралғаны албасты болып табылады. Наным бойынша албасты белгілі бір адамдардан қорқады және солардың көздеріне көріне алады. Олардың қатарына: бақсы, молда, батыр, темір ұстасы кіреді. Х.Қостанаевтың хабарлауынша албастыны аруақты адамдар көре алатын болған. Халық сенімі бойынша, албасты мылтық, қылыш, қамшыдан қорқады [28, c. 43].
Албасты негізінен екіқабат, толғатқан әйелдерге әртүрлі кейіпте келеді. Ол толғатушы әйелдің толғағын бұзып, бауырын суырып алады деп сенген. Албасты әйелдің тек денсаулығына ғана зиян келтіріп қоймай, оны өлімге де душар еткен. Одан басқа албасты жаңа туған нәрестені ауыстырып жібере алады деп түсінген.
Құрсақ тойы. Қазақ халқында әрдайым екіқабат әйелге айрықша құрметпен қараған. Мұсылмандық қағидада жүкті әйелдің ораза ұстамауына рұқсат етіледі, аяғы ауыр әйелдің отбасы оны ауыр жұмыстардан босатып, ал босануға екі ай мерзім қалғанда жүкті әйел үлкен күш жұмсауды қажет ететін еңбектен босатылады [6, 96 б.].
Жас келіннің бойына бала біткенін сезісімен, енесі оны өз қамқорлығына алып, оны пәле-жаладан сақтап, ауыл әйелдерін жинап құрсақ тойын өткізеді. Мұны құрсақ шашу деп те атайды. Өйткені оған жиналған әйелдердің әрқайсысы шашуларын әкеліп, келіннің үстіне шашады [29, 48 б.]. Құрсақ шашу тойын өткізу босанушы әйелдің көңіліне шаттық, бойына қуат әкеліп, ел алдындағы жауапкершілігін арттырады деп түсіндіреді .Халқымыздағы құрсақ тойы ғұрпы - бұрыннан келе жатқан дәстүр.Бүгінде ол халық арасындағы дәл бұрынғыдай сақталмағанымен де, абысын-ажын, көрші-көлем келіннің аяғы ауыр бола қала, соны сылтау етіп жиналатын болған [17, 104 б.].
Келінді тіл-көзден және жаманшылықтан сақтау үшін оған бойтұмар сыйлаған. Жүкті әйелге тіл, көз тимесін деп молдаларға тұмар жаздыртып, бойында ұстайтын болған. Оны былғарыға тігіп, бау тағып, мойнына салып жүреді. Немесе ылғи киіп жүретін киімінің омырауынан астыңғы жағына қадап қояды. Екіқабат әйелдерге босанарында екі түрлі тұмар жазып берген, сол тұмардың көмегі болып, әйел жеңіл босанған. Тұмар жаздыртып алу көбінесе туған-туысқаны не әкесі молда болған әйелдерде болмаса, көп кездеспеген.Тағы бір айта кетін ерекшелік, этнограф Х.Арғынбаевтың деректеріне қарағанда, Жетісу төңірегінде жеті ұсақ тасты тұмарша етіп шүберекке тігіп, шолақ жең камзолының желкесіне астыңғы жағынан көзге түспестей етіп жапсыра тігіп қоятын көрінеді. Тіл-көзің тасқа деген қарғыс осыған байланысты шыққан деп тұжырымдайды ғалым. [29, 48-49 б.]
Жерік болу. Әйелдің жүкті болуының бір белгісі арнайы бір тағамдарға деген еркелігінен көрінеді. ХІХ ғ. аяғында Жетісу қазақтарында акушерлік қызмет жасаған И. Колбасенко қазақ әйелдерінің жеріктілігіне таңданыс білдірген. Оның айтуынша, әйел жүкті болып қалса, оны боранды, жауын-шашын күндері киіз үйден мүлдем шығармайды, бір нәрседен қорқу-шошу, құлау сияқты зиянды ықпал етуінен сақтайды. Екіқабат әйелдің талаптары қазақтардың эстетика және діни көзқарастарына қайшы келіп жатса да сөзсіз орындалады. Шошқа етіне жерік болған әйелге Мұхаммед пайғамбардың тыйым салғанына қарамастан, рұқсат етілген жағдайы маған белгілі. Кейде жүкті әйел қасқыр етіне жерік болады, оның осы ниеті де орындалады [6, 95 б.].
Қазақ халқының сенімі бойынша, жерік болған әйелдің тағамдарына қарап, болашақта дүниеге келетін баланың қасиетін, оның жынысын анықтауға болады дейді. Мысалы, әйел қасқырды, жолбарыстың, қабанның, аюдың етіне жерік болса - ұл туылады, әсіресе, батыр дүниеге келеді деп есептеген. Тәтті тағамдарға жерік болған жағдайда - қыз туылады деген. Бұл жерде біз жасампаздық магияны көре аламыз. Әйел тәттіні жейді, болашақ батыр жыртқыш аңдардың етін жейді. Кейбір халықтарда әйелдің жеріктілігі іштегі баланың тілегімен байланысты [30, с. 72]. Егер, әйелдің тілегі орындалмаса, құрсақтағы бала дұрыс дамымауы мүмкін. Сәбидің аузынан су көп ағай берсе, белгілі бір тағамға әйелдің жеріктілігі өтелмегенінен туындаған деп есептеген [14, c. 61-62].
Егер әйел қасқырдың бауырын жесе бала қасқар секілді зұлым, қатігез болады деп санаған. Жерік әйел тобықтың етін жеуге қашқақтап, бала санды, толарсақты өссін деп толарсақтың етін жеген. Ана құрсағында бала алғаш қозғалғанға дейін итті ұруға, қууға рұқсат етілмеген. Босанар алдында толғақтың ауыр өтпеуі үшін әйел ешқашан ошаққа қарап пышақ қайрамаған [13, 87 б.].Наным бойынша екіқабат әйелге арқанды, бауды, көгенді аттауға болмайды . Малды тебуге, күлді басуға, түнде айға қарап дәрет сындыруға тыйым салынған [14, c. 41].Бұлардан басқатұрмыстажүкті әйелге түрлі ырым-тыйымдар болған: жүкті әйелді түнде су алуға жібермейді; түнде далаға жалғыз шығармайды; асау атқа мінгізбейді; іштегі баланың өмірін қысқартады деп екіқабат кезінде шашын қимайды; туғанда нәрестенің ерні жырық болады деп қоянның етін жегізбейді; бала мылқау, сақау болады деп балық етін жегізбейді; аңшының, балықшының олжасын жегізбейді. Өйткені, қақпанға түскен, мылтықпен атып алынған аңның, құстың етін жерік болған әйел жеп қойса, онда мылтық немесе қақпан бұзылады деседі [31, 494 б.]
Аяғы ауыр келінді түнде далаға жалғыз шығармау немесе суға жібермеу т.б. тыйымдардың барлығы, халық түсінігі бойынша, жүкті әйелді жын-жыбыр, пері, албастыдан сақтау ырымымен байланысты болған. Сондықтан да, қазақ етегіңнен таза бол дейді. Таза жерге жын-шайтан үйір болмайды, ібіліс лас жерге әуес болады деп, келінге өзінің бойын, төсек орыны таза ұстап жүруін ескерткен. Түнде суға барсаң, су перілерінен шошып, бала түсіп қалады деген ұғым болған. Айға табынатын дәстүрге байланысты түнде басыңнан орамал тастама, аймен жағаласып түнде далаға шықпа үйреткен. Бұл, әрине, көкке табынудың сілемі, соған көрсетілген құрмет деуге болады.
Аталмыш аймақта аяғы ауыр келіннің баласы түсіп қалмасын деп оның етегін бүріп қою кескен. Сонымен қатар, бала туылғанда кіндігі мойнына оралып қалмасын деген ниетпен келінге ала арқанды аттама, итке кет деме деген сияқты ырымдар 70-тен асқан әжелеріміз айтып отырмаса, көбісі біле бермейді, білген жағдайда оған аса мән бермейді [17, 105 б.].
Жүктілік көпке созылып кетсе, онда екіқабат әйелдің өзіне қатысты тыйымдарды орындамаған, түйенің етін жеумен байланыстырған. Сол үшін әйелдің түйенің алдынан өткізген немесе түйенің өркеш майын қуырып жегізетін болған [13, 87 б.].
Ұзаққа созылған жүктілікті ананың құрсағында болашақ батыр, қаһарман жатыр деп те түсінген. Мұндай жағдай қазақтар мен Орта Азия халықтарының батырлық жырларында да көрініс тапқан [32, с. 36]
Әйел жүктілігінің бесінші айында бала қозғала бастайды. Соған байланысты, ана құрсағында бала алғаш қозғалғанда оның қасында кім болса, бала сол адамға ұқсайды деген сенім бар. Сондықтан төртінші айдан бастап, екі қабат әйелдің жанына жағымсыз, жаман қасиеті бар адамдарды жолатпаған.
Толғақ. Толғағының жақындағаны жайлы екі қабат әйел өзінің енесіне немесе күйеуіне айтады. Қазақ қоғамында кәсіби акушерлер болмағандықтан, босанудың мәнісін білетін шебер акушер әйелдер жеткілікті болған. Халық арасында мұндай адамдарды қолы жеңіл, етегі құтты деп атаған. И. Колбасенконың берген мәліметтерінде босандырушы әйелді көкнәш деп атаған [6, 97 б.]. Негізінен, үлкен жастағы әрбір әйел босандырудың мәнісін жақсы білген.
И. Колбасенко қазақ әйелдерінің жеңіл босанатындығын айтқан. Оның айтуынша, қазақ әйелдерінің толғағының жеңіл өту себептерін тұрмыс-тіршіліктің жалпы гигиеналық жағдайларымен қатар қазақ балаларының (қыздардың да) салт атқа ерте мініп, қыз келіншектердің де ер азаматтар секілді көбінесе ер-тоқымсыз-ақ жүре беретінімен түсіндіруге болады [6, 95б.]. Белиловскийдің еңбегінде, қалмақ әйелдерінің жеңіл босану себептері жайлы айтылады. Біріншіден, балаларды арқалап жүргеннен болады, оның үстіне арқада отқан бала екі аяғын кең жібереді. Екіншіден, ерте кезден бастап аттың үстіне отырады және үшіншіден, өзге халықтар жастайынан молдасын құрып отыру әдетінен көрінеді, солай отырудың әсерінен бөксе сүйектері дененің ауырлығынан жылжиды. Одан басқа, қазақ әйелдерінің жеңіл босануы тек бөксе сүйектерінің үлкен болуында емес, олардың организмдерінің ауруға төзімділігі мен терілерінің беріктігіне [33, c. 375-376]. Яғни, физиологиялық жағынан қазақ әйелдерінің төзімді келу болып табылады.
Қазақтар бүкіл өмірінің көбін бір жерден екінші жерге көшумен, төрт түлік малды бағып-күтумен өткізіп, әрдайым қимыл-қозғалыста болып, атты ғана емес, ірі қара малды да мініс көлігі ретінде пайдаланатындықтан да осының бәрі ұрпақтан ұрпаққа қарай адам бөксесінің үйлесімділігін өзгертіп, ақыры осы айрықша ерекшелік бала туудың жеңілдеу өтуіне себепкер болса керек [6, 95 б.].
Әйелдің алғашқы толғату барысында, бұрынмын, үстіндегі түйме, белбеулерін шешкен. Мұндай салт Орта Азия халықтары мен еліміздің басқа өңірлерінде кездескен. Мұндай салттың мақсаты әйелдің үстіндегі түйіншектерді шешу арқылы, дүниеге келетін баланың шықпай қалуымен байланысты болса, ал әйелдің үстіндегі металл бұйымдарды шешу толғағы қатты темірдей болады деп сенген. Одан басқа толғақ қатты болмас үшін, үйдегі қақпағы бар заттарды ашып, арқан мен киіз теңді босатқан. Әйелдер соңғы ғұрыпты орындау барысында түйіншегін шеше гөр, күнәсі болса кеше гөр деп айтқан. Ыдыс-аяқтардың қақпағын ашу, арқан мен теңді босату Х. Арғынбаевтың айтуынша толғатуды тез жүреді деген наныммен байланысты болған [13, 88 б.]. Ә.Т. Төлеубаевтың айтуынша, бүкіл ыдыс-аяқтардан қақпақтарды ашу толғатушы әйелдің жыныс мүшесінің кең ашылып, баланың дүниеге жеңіл келуіне септігін тигізген. Сол секілді арқандарды, жіптерді босату толғат алдындағы түйілуді босатумен сенген. Яғни, бұл жерде түйіншегін шеше гөр деген сөзге мән беру керек. Толғақ қатты болмасын деп, толғатушы әйелдің үстінен қатты заттарды шешуде жасампаздық магия белгісі көрінеді [14, с. 64-65].
Ат және ат әбзелдері Орта Азия халықтарында да осы секілді дәстүрлерді белгілі бір рольді атқарған. ХХ ғасырдың І-ші жартысында О.А. Сухареваның мәлімдеуінше шамасы ат Орта Азия халықтарында әйелді зұлым күштер мен аурулардан қорғауда белгілі бір магиялық рольді атқарады - деп айтқан [34, c. 112].
Қазақ әйелдері толғату барысында ешқашан жатпаған, керісінше олар тік тұрып немесе тізерлеп босанған. Бұл жайлы И. Колбасенко нақты мәлімет келтіреді. Оның айтуынша, қазақ әйелдерінің толғағының басты және тұрақты ерекшелігі оның жатып толғатуы төтенше жағдайда ғана және өте сирек ғана болған. Толғатушы әйелдің әдеттегі қалпы - денесін алға қарай еңкейтіп, тізерлеп (басқа адамның сүйеуімен) отырады. Денесін алға қарай еңкейтіп, тік тұрған қалпында толғататын әйелдер сол заманда көп кездескен. Мұндай жағдайда оны басқа әйелдер сүйеп ұстап тұрады немесе оның кеудесінің жоғарғы бөлігімен - қолтығының астымен өтетіндей биіктікте тартылған арқанға сүйеніп тұрады. Дәрігер И.Колбасенко қазақ әйелін босандыруға қатысқан кезінде оны жатып толғатуға мәжбүрлеумен әбден әуре болған. Жалпы, орыс дәрігерінің талаптарыма қарамастан әйел тұрған қалпында босанып, нәресте шығар кезде ғана тізесін бүккен. Қазақ әйелдерінің жатып босануданбас тартуы жатқан қалыпта нәресте артқа қарай жылжиды деп түсініктен туындайды. И. Колбасенко қазақ әйелдерін босандыру кезінде екі дүркін қысқашты пайдалануына тура келген. Қазақ әйелдері операция басталар шақта ғана жатқан. Бұған дейін әбден әлсірегеніне қарамастан тізерлеп тұрған немесе тізерлеп тұруға күш болмаған соң жамбастай отырады [6, 96 б.].
Әйелдің толғағын келтіру үшін, оның аузына жылқының қыл шылбырын салған. Мұнда тек ала жіп қана қолданылған. Мұндай магиялық мән қазақтардың көптеген әдет-ғұрыптарында кездеседі. Толғақты келтіретін әдістің магиямен ұштасуы қырғыздар мен тәжіктерде де кездеседі.
Ауыр босану барысында толғатушы әйелдің енесінің кісе белбеуі үлкен магиялық мәнге ие болған. Егер, осы белбеумен толғатушыны үш рет айналып өтсе, барлығы жеңіл болады деп есептеген. Келесі бір әрекет толғатушы әйелдің үстінен бауырсақ, құр және тәттілермен бірге шашу себу болып табылады. Алайда, қазақтарда шашу тек қуанышты жағдайларда берілетін. Алайда, бұл жерде жағымпаз магияны көреміз, яғни мерекелік жағдайды ұйымдастыру сондай нәтиже береді деп сенген [14, с. 67].
Ауыр толғату барысында ақсарбас айту - ақ басты қошқарды сою. Бұл дәстүрге қазақтар мен Орта Азия халықтары басқа да қиын жағдайларда да атқарған.
Толғату ауыр болған кезде мынадай ғұрыптарға жүгінген: босанушы әйел отқа май құю арқылы: От-ана, Май ана, жарылқа, күнәм болса кеше гөр, түйіншегін шеше гөр - деген дұғаларды айтқан. Содан кейін, әйел құрсағын отқа жақындатып, оған массаж жасап, дұғаларды қайталап айтқан. Бұл жерде біздің көретініміз халықтың наным-сенімі мен халықтық медицинаның ұштасуы.
Босану тым ұзаққа созылып кетсе жарыс қазан ұйымдастырған. Бұл қуанышты хабарды күтетін өте қызықты рәсім болып табылады. Жарыс қазанды егде әйелдер мен күйеуі жағынан жақын туыстары жиналып, толғатушы әйелдің үйінде өткізетін болған. Қазанға ет салып, оны бала дүниеге келгеннен бұрын тезірек пісіруге тырысқан. Әдетте бұндай жағдайда Қара қазан тез піседі ме, қара әйел (қатын) тез босана ма? дейтін болған. Наным бойынша, сәби бұл жарысқа қатысып, тезірек жарыққа шығуға тырысады. Бала дүниеге келгеннен кейін бұл ғұрыпқа қатысушылар міндетті түрде піскен еттен дәм татуға тиіс болған [16, 179 б.].
Егер шарана көпке дейін түспесе, оған мынадай әрекеттер жасалады: толғатқан әйел тұрған қалпында төсінің бойымен және қолтығының астынан өтетін жіпке сүйеніп, алға бойымен қарай еңкейеді. Осы сәтте оның артында тұрған мықты ер адам өзінің тізесін әйелдің сегізкөзіне (құйымшағына) тірейді де, екі қолымен әйелдің қарнын қапсыра құшақтап, оның жоғарырақ тұсын қолымен ішін жеделдете қыса бастайды. Қазақтардың айтуына қарағанда, әрине, ғасырлық тәжірибеге негізделген бұл тәсіл - шарананы сығып шығаруына нағыз әсер ететін тәсіл, күшпен сығудан кейін әдетте нәресте жедел дүниеге келеді [6, 96-97 б.].
Егер қысып шығару және басқа да тәсілдер нәрестенің дүниеге келуіне көмектеспесе, механикалық тәсілдерден кейін ырымға негізделген әр алуан шаралар жүзеге асырылады. Тәуіптер (дәрігерлер) мен көкнәш (босандырушы әйел) көмегі сәтті аяқталмаған жағдайда шарананың көрінбегені үшін кінәлі толғатушы не әйелдің өзі, не шарана, не жын-шайтан деп біледі[6, 97-98 б.].
Қазақтар ауыр толғақтан мезі болған, әл үстінде жатқан әйелдің бала тууға ниеті жоқ деп есептейді. Сөйтіп, бейшара әйелді әрқилы қинап, салт атқа мінгізеді (оны аттың үстінде қарулы азамат ұстап отырады). Кейде толғатқан әйелдің бетін бері қарату үшін қамшымен сабап алады, қысқасы, мұндай бақытсыздық жағдай толғатқан әйелдің жан тапсыруымен аяқталуы әбден мүмкін.
Егер жиналған әйелдер шарананың өзі жарыққа шыққысы келмейді деп ұйғарса, онда шарананы шығару мақсатында әртүрлі сиқырлы дуалаулар және т.б. қолданылады. Мәселен, емші - бақсы толғатқан әйелді киізге жатқызып, тізесімен оның қарнын тіреп тұрып, домбырамен шарананы анасының жатырынан шығуға еліктіру мақсатымен қазақтардың құлағына жағымды әуендерді құйқылжыта ойнай бастайды.
Босанудың бәсеңдеуіне кінәлі жын-перілер деп танылса (босанушы әйелдің жатырында шайтанның болуын мойындау үшін толғатқан әйелдің есеңгіреп қалуы да жеткілікті), онда толғатушы әйелдің жатырында қоныстанған және баланың дүниеге келуіне кедергі болып тұрған жын-шайтанды қуып шығу үшін мынадай әрекеттер қолданылады:
Босанушы әйелдің жанына әтешті әкеледі. Егер ол шақырса шайтан шошып, қашып кетуіне сенім бар. Қораздың көмегі тимесе, оның орнына бүркіт әкелінеді. Әтештің шақырғанына қарағанда бүркіттің түрі шайтанға үрейлі әсер етеді деген түсінік бар. Бүркіт те көмектеспесе, толғатқан әйелге ақ немесе бір көзі, мәселен, қара қошқыл, ал екінші көзі көк немесе сұр шұбар айғыр жеткізіледі. Мұндай айғырдың түрі жын-шайтанды үркітіп жіберуі керек. Сонда жын-шайтанның қашып кетуі мүмкін.
Егер әтеш те, бүркіт те, шұбар айғыр да жын-перінің қуылуына көмектеспесе, онда мынадай амалдар жасалады: көп салт аттылар толғатқан әйел жатқан киіз үйдің маңында айғайлап шауып, киіз үйді қамшымен сабалап, жалпы алғанда, көбірек айғай-шу тудыруға тырысады. Бұл әрекеттің шаранаға септігі тимесе, онда молдадан дұға оқуды, ал бақсыдан (емшіден) шайтан қуу үшін әр алуан дуаларды жасауды өтінеді. И. Колбасенконың айтуынша, мұндай әрекеттерден кейін толғатушы әйел жан тапсырады [6, 98 б.]. Осындай соқыр сенімнен жасалған іс-әрекеттер ең болмағанда әйелдің жанын алып қалудың орнына оны бақилық қылады.
Ә.Т. Төлеубаевтың айтуынша, егер, әйел түн ортасынан таңға дейін толғатса, онда халықтың сенімі бойынша толғақ таңертең малмен бірге кетіп қалады, кешке малмен бірге келеді деп сенген. Мұндай жағдайда, ер адамның оң тізесінен езілген балшық араласуды әйелге берген. Сонда ғана әйел кешке дейін босана алады. Мұндай дәстүрді түсіндіру қиын. Шамасы, мал тек құнарлықтың ғана символы емес, ол құнарлықты ынталандырушы ретінде қарастырылады. Айтылған сенімді негізге ала отырып, балшық араласқан суды әйел ішу арқылы ер адамның күшіне ие болып, толғақты жылдамдатқан [14, c. 67-68].
Толғақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих, археология және этнология Факультеті
Археология, этнология және музеология кафедрасы
6М020800 - Археология және этнология мамандығы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Жетісу өңірі қазақтарының ХІХ-ХХ ғасыр басындағы отбасы әдет-ғұрыптары
Орындаған:
________
Сулейменов А.Б.
___ ______ 2018 ж.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.д., профессор
________
Төлеубаев Ә.Т.
___ ______ 2018 ж.
Норма бақылаушы
________
Егізбаева М.К.
___ ______ 2018 ж.
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі:
т.ғ.к., доцент
________
Омаров Ғ.Қ.
___ ______ 2018 ж.
Алматы 2018
МАЗМҰНЫ
кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1 ЖЕТІСУ ҚАЗАҚТАРЫНДАҒЫ БАЛАНЫҢ ДҮНИЕГЕ КЕЛУ ЖӘНЕ ӨСУІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРЫ ... ... ... ... ..
9
1.1Жүктілікке және босануға байланысты әдет-ғұрыптар ... ... ... ... ... ..
9
1.2Баланың өсуіне байланысты әдет-ғұрыптар ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
19
1.3Балалар ауруы және оларды емдеуге байланысты әдет-ғұрыптар ...
30
2 ЖЕТІСУ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ НЕКЕЛЕСУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ САЛТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.1 Некелесу түрлері және некелесу жасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38
2.2 Құда түсу ғұрыптары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
46
2.3 Үйлену тойы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
60
3 ЖЕТІСУ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ АДАМДЫ ЖЕРЛЕУ ЖӘНЕ АРТЫН КҮТУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРЫ ... ... ... ...
71
3.1 Өлім және жерлеуге дейінгі сенімдер мен ғұрыптар ... ... ... ... ... ... ..
71
3.2 Жерлеу және ас беруге байланысты әдет-ғұрыптар ... ... ... ... ... .. ... .
84
3.3 Жетісу қазақтарындағы ас беру дәстүріндегі түйе шешу рәсімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
97
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
114
пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
117
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
126
Абстракт
В диссертации рассматривается семейные традиции казахов Жетысу в XIX - в начале XX веков. Глубоко изучается семейные традиций казахов Жетысу, таких как рождение, свадьба, захоронение покойного. Следовательно, в семейных традициях казахов Жетысу определяются истоки зороастризма, тюркских, доисламских, исламских традиций. Кроме того в работе, выявляются различия и особенности в семейных традициях казахов Жетысу с соседними Центрально Азиатскими народами узбекского, кыргызского, уйгурского, туркменского и каракалпакского народов. В диссертации были использованы документы архивных фондов и материалаы полевой этнографической экспедиции по семейным традициям казахов Жетысу.
Түйіндеме
Диссертацияда Жетісу қазақтарының ХІХ - ХХ ғ. басыдағы отбасылық әдет-ғұрыптары қарастырылады. Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарының бала туу, үйлену, марқұмды жерлеу сынды ғұрыптары терең зерттеу жүргізілген. Соған байланысты, бұл ғұрыптардағы зороатрийялық, дейтүркілік, түркілік, исламға дейінгі, исламдық белгілері анықталады. Одан басқа, Жетісу қазақтарының Орта Азияның көрші халықтары: өзбек, қырғыз, ұйғыр, түрікмен, қарақалпақ халықтарының отбасылық дәстүрлеріндегі айырмашылықтар мен ұқсастықтар ашып көрсетіледі. Диссертация Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарына қатысты мұрағат қорлары мен далалық этнографиялық экспедиция материалдары пайдаланған.
Abstract
In the dissertation family traditions of Kazakhs Zhetysu in XIX - in the beginning of the XX-th centuries are considered. Deeply studied family traditions of Kazakhs Zhetysu, such as birth, wedding, burial of the deceased. Consequently, in the family traditions of Kazakhs Zhetysu the sources of Zoroastrianism, Turkic, pre-Islamic, Islamic traditions are determined. In addition to the work, identifies the differences and peculiarities in the family traditions of the Kazakhs Zhetysu with neighboring Central Asian nations of Uzbek, Kyrgyz, Uighur, Turkmen and Karakalpak peoples. In the thesis documents of archival funds and materials of the field ethnographic expedition on family traditions of Kazakhs Zhetysu were used.
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында Жетісу қазақтарының ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы отбасы, отбасылық әдет-ғұрып, салт-саналары сипатталып, этногенетикалық, этномәдени түп-тамырларын анықталып салыстырмалы түрде сараланып талданады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі.
Қазіргі таңда қазақ халқы өзінің ұлттық құндылықтарын қайта жандандыруға ерекше мән беруде. Кеңестік тоталитарлық жүйе жағдайында қазақ халқы өзінің көптеген ұлттық құндылықтарынан айырылып қалды, ал сақталып қалған ұлттық салт-дәстүрлердің бет-пішіні, мазмұны өзгерістерге ұшырады. Ұлттың этникалық қасиеттерінің ең бір құндыларына оның әдет-ғұрыптары жатады. Әдет-ғұрып, салт-санасы өзгерген ұлттың ішкі қасиеттері өзгереді, ұлттық рухы әлсірейді, сөйтіп бара-бара басқа этникалық, қасиеттерді қабылдап, трансформацияға ұшырайды.
Әдет-ғұрыптардың өзі бірнеше топқа бөлінеді. Олардың ішіндегі ең ірілері: шаруашылыққа байланысты ғұрыптар, үй тұрмысына байланысты ғұрыптар, қоғамдық-әлеуметтік ғұрыптар. Шаруашылық әдет-ғұрыптары өз кезегінде - егіншілікке, малшылыққа, әртүрлі кәсіптерге байланысты болып бөлінеді. Үй тұрмысына байланысты әдет-ғұрыптар; отбасылық әдет-ғұрыптар, үй шаруашылығына байланысты ғұрыптар, т.б. болып бөлінеді.
Елбасымыздың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласында бүгінгі күні әлемдік жаһандану жағдайында заман ағымына икемделуді, жаңа дәуірдің озық үлгілерін бойымызға сіңіруді, ұлттық кодымызды сақтауды міндеттеді. Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев: Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты - сол ұлттық кодыңды сақтай білу. Жаңғыру атаулы бұрынғыдай тарихи тәжірибе мен ұлттық дәстүрлерге шекеден қарамауға тиіс. Керісінше, заман сынынан сүрінбей өткен озық дәстүрлерді табысты жаңғырудың маңызды алғышарттарына айналдыра білу қажет. Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр ала алмаса, ол адасуға бастайды. Сонымен бірге, рухани жаңғыру ұлттық сананың түрлі полюстерін қиыннан қиыстырып, жарастыра алатын құдыретімен маңызды. Мен халқымның тағылымы мол тарихы мен ықылым заманнан арқауы үзілмеген ұлттық салт-дәстүрлерін алдағы өркендеудің берік діңі ете отырып, әрбір қадамын нық басуын, болашаққа сеніммен бет алуын қалаймын, - деп айтады. Шынында да, әрбір этносты (халықты) анықтаушы бір белгі, ол - этникалық мәдениет. Сол мәдениетке халықтың тілі, ділі, діні, салт-дәстүрі, әдет ғұрпы, өнері, т.б. кіреді. Бұлар ұлттық кодтың элементтері. Олай болса, ұлттық түп-тамырымызды, ұлттық құндылықтарымыздың бірі - сонау ата-бабамыздан келе жатқан дәстүріміздің озық үлгілерін атадан балаға мирас етіп жеткізу керек. Дәстүр - ұлтқа рух беріп, оның ішкі, сыртқы келбетін өрнектеп көрсетіп тұратын сипаттардың бірі. Дәстүр - адамдардың ғасырлар бойы қалыптастырған құндылығы, әлеуметтік-мәдени мұрасы. Әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер арқылы халық өзін-өзі тәрбиелеп, стандарттап отырады. Олар қоғамның, отбасының барлық саласында көрініс табады. Дәстүріміз бұзылса, онда қоғамның тарихи дамуының сабақтастығы да бұзылады. Әрине, дәстүр қатып қалған өзгеріске түспейтін құбылыс емес. Ол заманның ағымына қарай негізін сақтай отырып, толығып, өзгеріске ұшырап отырады. Ұлттық кодымызды сақтау үшін дәстүрдің озық үлгілерін насихаттап, ұлттық тәрбиеміздің іргетасы етіп тұрақтандырумыз керек. Қазақ тұрмысында ұрпақты қоғамға, отбасына бейімдеп, адамгершілікке, отансүйгіштікке, ержүректілікке, имандылыққа тәрбиелейтін әдет-ғұрып, салт-дәстүріміз жеткілікті.
Сонымен, отбасылық әдет-ғұрыптарды зерттеу этнография ғылымының қай заманда болса да өте маңызды мәселесі болып есептеледі.
Біз Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын Қазақстанның өзге өңірінде өмір сүретін қазақтар мен Орталық Азияның өзбек, түркімен, тәжік, қарақалпақ, қырғыз, ұйғыр халықтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын салыстыра отырып зерттемекшіміз, олардағы осы саладағы ортақтастықтар мен этникалық ерекшеліктерді анықтамақшымыз.
Жұмыста Жетісу қазақтарының отбасылық ғұрыптарында өте көне тәңіршілдік, зороастрийлік, үнді-ирандық, көне түркілік, шамандық, ортағасырлық мұсылмандық қалдық-қабаттардың бар екендігі шындық, соны біз өз зерттеуімізде анықтай түсуді мақсат еттік. Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын осындай тұрғыда зерттеу мәдени-тектік (культурогенез) проблемаларды шешуге мүмкіндік береді.
Жетісу қазақтарының Қазақстанның өзге өңіріндегі қазақтары мен көрші халықтар дәстүрлерімен жалпы нұсқасы жағынан бірегей болғанмен, өзіндік ерекшеліктерімен де, әдет-ғұрыптарындағы кейбір өзгешеліктермен де орындалады. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы Жетісу қазақтары Қазақстанның өзге өңіріндегі қазақтары мен Орталық Азия халықтары өздерінің ортақ этногенезі территориялық орналасуы, жер жағдайы, қоршаған ортаға негізделген әлеуметтік-экономикалық, шаруашылық типі, тұрмысы, өзара және сырт елдермен қарым-қатынастары, отарлау саясатының әсері, т.б. факторларға байланысты, бір жағынан, ұқсас, ортақ салт-саналар қалыптастырып, екінші жағынан, әрқайсысы өзіндік жергілікті этномәдени дамуға, жоғарыда аталған факторларға байланысты өзіндік әдет-ғұрыптар жүйесін құрды. Біз жұмысымызда Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын салыстырмалы-типологиялық әдіс арқылы зерттеуге тырыстық.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Зерттеу жұмысының мақсаты ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы аралықта Жетісу өңірі қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын жан-жақты әрі кешенді тарихи-этнографиялық зерттеу болып табылады. Осы мақсатқа қол жеткізу барысында мынадай міндеттер қойылады:
- Жетісу қазақтарының дәстүрлі мәдени отбасылық әдет-ғұрыптарын, оның негізгі мазмұны мен ерекшеліктерін салыстырмалы талдау;
- Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарындағы бала ауруы және оны емдеуге байланысты халықтық емдеу тәсілдерін көрсету;
- баланың дүниеге келуіне байланысты салттардың мәнін ашу, ғұрыптар мен ерекшеліктерін көрсету;
- отбасын құрау және отбасылық қатынастардағы дәстүрлі мәдениеттің сақталуы мен өзгерісін көрсету;
- Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын Қазақстанның өзге аймақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарымен салыстыру;
- отбасылық әдет-ғұрыптарына аз санды этникалық топтардың тигізген әсерін анықтау;
- Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарының өлікті жерлеуге қатысты аймақтық ерекшелігін көрсету;
- Жетісу қазақтарындағы ас беру дәстүріндегі түйе шешу рәсімінің зороастриялық, түркілік, исламға дейінгі
Зерттеудің нысаны. ХІХ-ХХ ғасырлар басындағы Жетісу қазақтарының дәстүрлі отбасы және отбасылық әдет-ғұрып, салт-дәстүрлері.
Зерттеудің пәні. ХІХ-ХХ ғасырлар басындағы Жетісу қазақтарының отбасы түрлері, отбасы мүшелерінің қарым-қатынасы, неке құру, бала туу, адамды жерлеу сияқты отбасылық әдет-ғұрыптардағы Қазақстанның өзге аймақтарындағы және Орта Азия халықтарымен ұқсастықтар мен ерекшеліктер, осы этнографиялық ортақтастықтар мен айырмашылықтардың қалыптасуының тарихи-этногенетикалық, шаруашылық-мәдени типтік себептері.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын зерттелу мәселесін үш топқа бөлуге болады. Олар, Ресей империясы тұсында, Кеңес үкіметі және Тәуелсіз Қазақстан тұсында жазылған ғылыми еңбектер деп қарастырамыз.
Ресей империясы тұсында Жетісу аймағы аз зерттелді. Өз кезегінде ХІХ ғасырдағы аталған аймақтағы зерттеулерді негізгі дерек ретінде ғана қарастырамыз. Қалай десек те, Ш.Ш. Уәлихановтың Тәңірі (Құдай) [1], Қырғыздардағы шамандық қалдығы [2] атты еңбектері Жетісу қазақтарының этнографиясы жөнінде құнды мағлұматтар береді. Н. Зеландтың Киргизы [3] атты материалында Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптары жайлы қысқаша мәліметтер келтіріледі. Одан басқа Н.Изразцов [4], [5], И.Колбасенко [6], Г.Гинс [7], А.Красновтың [8]жазбаларында Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарындағы бала туу, үйлену, марқұмды жерлеуге байланысты ғұрыптар айтылған.
Кеңес үкіметі тұсында жазылған, алайда, еңбегі көпке дейін беймәлім болып келген этнограф Ф.А. Фиельструптың Из обрядовой жизни киргизов начала ХХ века [9] еңбегі Қазақстанның әр аймағындағы қазақтардың отбасылық, шаруашылық, қоғамдық ғұрыптарымен танысуға мүмкіндік береді.
Жетісу қазақтарын этнографиялық тұрғыда зерттеу тек Ұлы Отан соғысы аяқталған соң ғана жандана түсті. Соғыстан кейін, 1947 ж. КСРО ҒА-ның Этнография институтының ұйымдастыруымен Н.Н. Чебоксаровтың жетекшілігімен Алматы, Талдықорған, Жамбыл облыстарына кешенді, антропологиялық, этнографиялық экспедиция ұйымдастырылған болатын. Аталған аймақты экспедициялық зерттеу 1949, 1950-1953 жж. жүргізілді [10]. Өкінішке орай бұл еңбектерде Жетісу қазақтарының тұрмысы мен мәдениетін зерттеуде біржақты көзқараспен жазылған.
Н.А. Кисляковтың Очерки по истории семьи и брака у народов Средней Азии и Казахстана [11]атты еңбегінде Қазақстан және Орта Азия халықтарындағы отбасы және неке ғұрыптарындағы ерекшеліктері мен ортақ белгілері зерттелген.
ХХ ғ. 70-ші жылдарында Жетісу қазақтарының дәстүрлі және заманауи тұрмыстық мәдениетін зерттеу ҚазКСР ҒА-нің Тарих, археология және этнография институтының этнограф мамандарымен жүзеге асқан еді. Оның нәтижесі Культура и быт казахского колхозного аула [12] еңбегі ретінде жарық көрді. Алайда, бұл еңбекте кеңестік идеологияның әсерінен көптеген кемшіліктер байқалады: ондағы ең басты назар өмірдің социалистік кейпіне арналады, ал көптеген дәстүрлі ғұрыптар рулық қалдық ретінде түсіндіріледі.
Х. Арғынбаевтың Қазақ халқындағы семья мен неке [13]атты еңбегінде қазақ қоғамындағы отбасы мен некенің негізгі сипатын, түрлерін, ерекшеліктерін жан-жақты сұрыптап бергені ақиқат. Х. Арғынбаевтың қазақ отбасысының түрін, патриархалды дәстүрлері, жанұядағы әйелдің жағдайы, бала туу, үйлену, жерлеу ғұрыптарының көне мәні туралы ғылыми пікірлерін өз еңбегімізде басшылыққа алдық.
Ә.Т.Төлеубаевтың Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (XIX - начало XX вв.) [14] атты монографиясында қазақтыңотбасылық әдет-ғұрыптарында сақталып қалған, өзінің шығу тегі жағынан өте көне, ислам дініне дейінгі ырым-жоралғыларды, діни дүниетанымдық салттарды саралап қарастырған.
Қазіргі таңда Жетісу қазақтарының С.Е. Әжіғалидің Религиозность и обрядность сельчан Казахстана в ближайшей ретроспективе: Жетысу, середина 80-х [15], С.Е. Әжіғали, Н.Қ. Байғабатованың Жетісу қазақтарының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары [16]атты мақалаларынан терең мағлұмат ала аламыз.
Б.К. Қалшабаева, Н.К. Байғабатованың Жетісу қазақтарының отбасына байланысты әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер [12] атты ғылыми мақаласы 1998 жылы Алматы облысы бойынша жүргізілген далалық этнографиялық экспедицияның материалдары бойынша жазылған. Онда информаторлардың берген ақпараттары кеңінен қолданылған.
Н.Әлімбайдың Қазақтың өлікті жөнелтуге байланысты жосын-жоралғыларының этномәдени проекциясы [18], Р. Шомбал-Кукашевтың К символике старинного казахского поминального ритуала Түйе шешу [19] атты мақалаларынан Жетісу қазақтарының жерлеу, еске алу ғұрыптарының сонау ежелгі көшпелі заманнан келе жатқан үдеріс екенін біле аламыз.
А.Б. Қалыш Этнокультурные аспекты семейно-бытовой жизни сельского населения Семиречья [20] атты өз еңбегінде Жетісу халқының отбасылық тұрмыстық өмірін этномәдени аспектіде зерттеген.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Зерттеу жұмысының негізгі деректік көзі болып ХІХ ғасырдың екінші жартысында Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптары жайлы мағлұмат орыс шенеуніктеріқалдырған дерек болып табылады. Соның бірі, Н.Изразцовтың жазып қалдырған мәліметінің түпнұсқасы ҚРОММ-ның 64-қор Дала генерал-губернаторлығының канцеляриясында сақтаулы.
Зерттеудің территориялық және хронологиялық шеңбері. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы Жетісу аймағы болып табылады. Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын зерттеуде ХІХ - ХХ ғасыр басы таңдалып алынды. Өйткені, бұл аралықта, Жетісу аймағын этнографиялық тұрғыда зерттеу кеңінен жүргізілді.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Жалпы Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптары біршама зерттелген, сипатталып жазылған тақырып. Зерттеу жұмысының ғылыми нақты жаңалығы мен тәжірибелік маңыздылығы төмендегідей:
- Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын Қазақстанның өзге өңіріндегі қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарымен өзара байланысы анықталды;
- аталмыш аймақ қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарын салыстыра зерттей отырып, олардың ішіндегі архаикалық, үнді-ирандық, дейтүркілік, түркілік компоненттерді анықталды;
- Жетісу қазақтарының отбасылық ғұрыптарындағы үнді-ирандық және түркілік дәстүрлердің генетикалық түп-тамырын мүмкін болғанша анықталды;
- осы жердегі қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптарының ортаазиялық-қазақстандық жүйесін анықталды;
- зерттеу жұмысында Жетісу қазақтарының отбасылық әдет-ғұрыптары мәдени-генетикалық тұрғымен қатар, стадиалық (дәуірлік) жағынан да салыстыра қарастырылды;
Диссертациялық жұмыстың қолданбалық маңызы. Жетісу өңірі қазақтарының отбасы әдет-ғұрыптарын зерттеу Қазақстан Республикасының ұлттық мәдениетін жан-жақты көрсету және жаңғырту мәселесінде кеңінен пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының нақты деректері мен тұжырымдарды Қазақстан тарихы туралы жалпылама материалдар жазуда, жекелеген аймақтар тарихын жазуда, тарихи-мәдени пән ретінде мектептерде, жоғары оқу орындарында арнайы курстарда кеңінен қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының теориялық негізі. Тақырыптың мазмұнын ғылыми тұрғыда ашып көрсетуде Қазақстанның рухани және материалдық мәдениетінің теориялық мәселелерін қарастырған еңбектер басшылыққа алынды. Жетісу аймағының көрсетілген кезеңдегі тарихи даму бағыттарын, этномәдени үрдістерін айқындауда ғылымның тарихилық, шынайылылық тәрізді жалпы әдістемелік принциптері пайдаланылды. Зерттеуде ғылыми айналымға түскен деректерді талдауда жүйелеу, салыстыру, қорыту, т.б. әдістері қолданылды. Зерттеу жұмысы тарих ғылымындағы зерттеудің диалектикалық-материалистік, жүйелілік-құрылымдық, салыстырмалы-тарихи, сабақтастық, теория мен тәжірибенің бірлігі, тәрбиелілік талаптарға сәйкес жүргізілді.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі. Зерттеу жұмысының методологиялық негіз ретінде мәселені өркениеттілік құндылықтар тұрғысынан пайымдау көзделді. Сондай-ақ зерттеудің анализ, синтез және статистикалық әдістері кеңінен қолданылды.
Диссертацияның сыннан өтуі. Зерттеу жұмысының әр тарауларындағы мәселелерді қамтитын мақалалар алыс шетелдегі баспа беттерінде, халықаралық және республикалық конференцияларда баяндамалар арқылы, республикалық ғылыми журналдар мен басылымдарда сарапқа түсті. Жалпы зерттеу жұмысы бойынша 4 мақала жарық көрді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1 ЖЕТІСУ ҚАЗАҚТАРЫНДАҒЫ БАЛАНЫҢ ДҮНИЕГЕ КЕЛУ ЖӘНЕ ӨСУІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРЫ
1.1 Жүктілікке және босануға байланысты әдет-ғұрыптар
Қай отбасыны алмасақ та балалы болып, оларды тәрбиелеп, бақытты өмір сүргісі келеді. Бала - перзент, ұрпақ. Ұрпақтың жеті аталық принципі бойынша бірінші буынға жатады. Жас шамасына қарай бала: сәби, нәресте, балдырған, бөбек (бөпе), жеткіншек, жасөспірім болып жіктеледі. Ұл мен қыздың жарық дүниеге келген сәтінен бастап кәмелетке толғанға дейінгі кезеңі, жалпылама түрде бала ұғымына саяды. Балалы - үй базар, баласыз үй - мазар дейтін дәстүрлі ортада бала санына шек қойылмаған, әр баланың өзінің несібесімен келеді [22, 375 б.]. Өзбек халқында: Ақшасы көп бай емес, баласы көп бай деп айтылған [23, 200 б.]. Қой егіз туса, бір түп жусан артық шығады деп пайымдап, байлық қолға ұстаған мұз емес пе, бақыт тойға келген қыз еме пе деп баланың ұрпақ жалғастығы болатынына да баса мән берген [22, 375 б.].
Балаға қатысты наным-сенімдердің кешені негізінен әйелдер қауымын қамтиды. Олар отбасының көптеген діни ғұрыптарын әрі сақтаушы, әрі орындаушы болып табылады [14, с. 40]. Сондықтан, жастардың үйленуінен кейін балалы болудың алғашқы қадамы әйелдің жүкті болуынан басталады. Қазақ халқында бұрыннан бері әйелдің жүкті болуына байланысты түрлі наным-сенімдер кешені қалыптасқан.
Кей жағдайларда түрлі сырқатқа, я болмаса себептерге байланысты әйел жүкті бола алмаған. Халық арасында ондай әйелдерді бедеулікке шалдыққан деген.Орта Азияның бүкіл халықтарында және қазақтарда да әйелдің бедеулігі отбасы үшін бақытсыздық деп саналған.Отбасының перзентсіз болуы бірнеше себептермен түсіндіріледі:
1) адамдар арасындағы қастық, әсіресе, бақсылар мен бедеу әйел арасында;
2) зұлым күштердің іс-әрекетінен (жын, шайтан, перілер). Сенім бойынша, бұлар әйелдердің белін байлап кетеді;
3) аруақтардың риза болмауынан;
4) әйелге қатысты түрлі тыйымдардың орындалмауынан;
5) күйеуінің науқас болуынан;
6) әйелдің туа бедеу болуынан;
Әйелдің бедеу болуының себебі, оны жадылаудан көрген. Ол үшін ниеті жаман адам бақаның кепкен сүйегіне шашын байлап, жамандық ойлаған әйелдің киіміне тағып кетуі керек болған. Ә.Т. Төлеубаевтың мәліметінше бедеулікті жою үшін бедеу әйел өз ауруын басқа әйелге өткізуі қажет немесе бақсылардан күшті ем алу керек болған. Өз ауруын басқа біреуге өткізу үшін бедеу әйел бала жолдасын ұрлап, одан қалған кіндіктен екі, үш рет кесіп, қуырдақпен бірге жеп қоюы керек[14, с. 41]. Х.Арғынбаевтың айтуынша, бедеу әйелге бала жолдасын басса болғаны, бедеуліктен арылады [13, 92 б.].
Қазақтардың сенімі бойынша мейірімді және зұлым күш иелері болады.
Әйелдің бедеу болуының тағы бір себебі зұлым күш иелерінің: перілер, жындар, албастылар мен мартулердің кесірінен болуы мүмкін.
Мейірімді күш иелеріне: ата-баба аруақтары, шілтендер, перілер жатқызылады. Қазақтар арасында ең құрметті рухтар - ата-баба аруақтары болып табылады. Қазақтарда әруақтарды қадыр түту қазірге дейін өз күшінде. Олар қиын сәттерде қасиетті мұсылмандар ретінде өз ата-бабаларының аттарын атап шақырады. Әрбір сәттілікті әруақтардың желеп-жебеушілігіне жатқызады [2, 56 б.]. Соған байланысты, қазақтар өткен-кеткен ата-бабаларын еске алып, оларға құрбандық шалып отырған. Егер адам ата-бабасының өмір салтын ұстанбай немесе бақытсыздыққа душар болса, онда аруақтардың риза еместігінен деп санаған [24, с. 24]. Қазақтарда ең жаман қарғыс аруақ атсын деген сөз. Сондықтан, әрбір адам аруақтардың қарғысынан қорққан.
Келесі бір мейірімді рух, қазақтар арасында ерекше сый-құрметке ие - Ұмай ана болып табалады. Ұмай ана - ертедегі Ұлы Даланы мекендеген түркі тілдес халықтардың ұрпақ жалғастырушы, береке-молшылық тәңірісі. Қазақ тілінде Ұмай Май ана деген атпен белгілі [25, с.13]. Ұмай анаға қазақтардан басқа хакастар, қырғыздар, алтайлықтар, тывалықтар, шорлар және түріктер табынған. Бүл жайындағы деректер Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінде, ауыз әдебиеті үлгілерінде сақталған. Қазақ даласына ислам діні дендеп енген соң Көк тәңірімен қатар аталатын Ұмай ана есімі ендігі жерде өз мәнін солғындатып, бөбектер мен аналардың жебеуші піріне айналды.
Әйелдің босану барысында босандырушы әйелдер: менің қолым емес, Бибі Бәтима, Бибі Зухра қолы, Ұмай ана, Қамбар ана қолы - деп айтатын болған [26, 90 б.].
Ұмай анадан басқа пірлер де босанушы әйелге көмектеседі. Толғатқан әйел Фатимаға: Бибәтима, пірім-ау!, Сыйынған пірім-ау деп пірлердің көмегіне жүгінген. Бұдан басқа, төрт түлік малдың пірлері - Шопан ата, Зеңгібаба, Ойсылқара, Қамбар ата, Шекшек және Ғайыперен аталардың есімдерін атаған [14, c. 44-45]. Бұл жерде Бибәтима деген пайғамбар Мұхаммед с.ғ.с. қызы Фатиманы айтқан.
Осындай рухтардың дәрежесіне шілтендер де жатқызылады. Қазақтардың сенімі бойынша олар бөбектердің қорғаушысы болып табылады. Қырық шілтен баланы қырқынан шыққанға дейін оны күзетеді. Одан басқа баланың кәмелетке жасқа дейін оны жебеп жүреді. [14, c. 45].ҒайыперенҚырық шілтенсөзін парсытілінен аударғанда, қырық рух, қырық тірі жан деген мағына береді. Ғайып - арабшадан көрінбейтін , ал ерен - парсыша жарандар, адамдар деген ұғымды білдіреді [27, 109 б.].
Зұлым күш иелері: шайтан, жын, пері, марту жатқызылады. Олардың ішінде ең көнеден бері белгілі және халық арасында кең таралғаны албасты болып табылады. Наным бойынша албасты белгілі бір адамдардан қорқады және солардың көздеріне көріне алады. Олардың қатарына: бақсы, молда, батыр, темір ұстасы кіреді. Х.Қостанаевтың хабарлауынша албастыны аруақты адамдар көре алатын болған. Халық сенімі бойынша, албасты мылтық, қылыш, қамшыдан қорқады [28, c. 43].
Албасты негізінен екіқабат, толғатқан әйелдерге әртүрлі кейіпте келеді. Ол толғатушы әйелдің толғағын бұзып, бауырын суырып алады деп сенген. Албасты әйелдің тек денсаулығына ғана зиян келтіріп қоймай, оны өлімге де душар еткен. Одан басқа албасты жаңа туған нәрестені ауыстырып жібере алады деп түсінген.
Құрсақ тойы. Қазақ халқында әрдайым екіқабат әйелге айрықша құрметпен қараған. Мұсылмандық қағидада жүкті әйелдің ораза ұстамауына рұқсат етіледі, аяғы ауыр әйелдің отбасы оны ауыр жұмыстардан босатып, ал босануға екі ай мерзім қалғанда жүкті әйел үлкен күш жұмсауды қажет ететін еңбектен босатылады [6, 96 б.].
Жас келіннің бойына бала біткенін сезісімен, енесі оны өз қамқорлығына алып, оны пәле-жаладан сақтап, ауыл әйелдерін жинап құрсақ тойын өткізеді. Мұны құрсақ шашу деп те атайды. Өйткені оған жиналған әйелдердің әрқайсысы шашуларын әкеліп, келіннің үстіне шашады [29, 48 б.]. Құрсақ шашу тойын өткізу босанушы әйелдің көңіліне шаттық, бойына қуат әкеліп, ел алдындағы жауапкершілігін арттырады деп түсіндіреді .Халқымыздағы құрсақ тойы ғұрпы - бұрыннан келе жатқан дәстүр.Бүгінде ол халық арасындағы дәл бұрынғыдай сақталмағанымен де, абысын-ажын, көрші-көлем келіннің аяғы ауыр бола қала, соны сылтау етіп жиналатын болған [17, 104 б.].
Келінді тіл-көзден және жаманшылықтан сақтау үшін оған бойтұмар сыйлаған. Жүкті әйелге тіл, көз тимесін деп молдаларға тұмар жаздыртып, бойында ұстайтын болған. Оны былғарыға тігіп, бау тағып, мойнына салып жүреді. Немесе ылғи киіп жүретін киімінің омырауынан астыңғы жағына қадап қояды. Екіқабат әйелдерге босанарында екі түрлі тұмар жазып берген, сол тұмардың көмегі болып, әйел жеңіл босанған. Тұмар жаздыртып алу көбінесе туған-туысқаны не әкесі молда болған әйелдерде болмаса, көп кездеспеген.Тағы бір айта кетін ерекшелік, этнограф Х.Арғынбаевтың деректеріне қарағанда, Жетісу төңірегінде жеті ұсақ тасты тұмарша етіп шүберекке тігіп, шолақ жең камзолының желкесіне астыңғы жағынан көзге түспестей етіп жапсыра тігіп қоятын көрінеді. Тіл-көзің тасқа деген қарғыс осыған байланысты шыққан деп тұжырымдайды ғалым. [29, 48-49 б.]
Жерік болу. Әйелдің жүкті болуының бір белгісі арнайы бір тағамдарға деген еркелігінен көрінеді. ХІХ ғ. аяғында Жетісу қазақтарында акушерлік қызмет жасаған И. Колбасенко қазақ әйелдерінің жеріктілігіне таңданыс білдірген. Оның айтуынша, әйел жүкті болып қалса, оны боранды, жауын-шашын күндері киіз үйден мүлдем шығармайды, бір нәрседен қорқу-шошу, құлау сияқты зиянды ықпал етуінен сақтайды. Екіқабат әйелдің талаптары қазақтардың эстетика және діни көзқарастарына қайшы келіп жатса да сөзсіз орындалады. Шошқа етіне жерік болған әйелге Мұхаммед пайғамбардың тыйым салғанына қарамастан, рұқсат етілген жағдайы маған белгілі. Кейде жүкті әйел қасқыр етіне жерік болады, оның осы ниеті де орындалады [6, 95 б.].
Қазақ халқының сенімі бойынша, жерік болған әйелдің тағамдарына қарап, болашақта дүниеге келетін баланың қасиетін, оның жынысын анықтауға болады дейді. Мысалы, әйел қасқырды, жолбарыстың, қабанның, аюдың етіне жерік болса - ұл туылады, әсіресе, батыр дүниеге келеді деп есептеген. Тәтті тағамдарға жерік болған жағдайда - қыз туылады деген. Бұл жерде біз жасампаздық магияны көре аламыз. Әйел тәттіні жейді, болашақ батыр жыртқыш аңдардың етін жейді. Кейбір халықтарда әйелдің жеріктілігі іштегі баланың тілегімен байланысты [30, с. 72]. Егер, әйелдің тілегі орындалмаса, құрсақтағы бала дұрыс дамымауы мүмкін. Сәбидің аузынан су көп ағай берсе, белгілі бір тағамға әйелдің жеріктілігі өтелмегенінен туындаған деп есептеген [14, c. 61-62].
Егер әйел қасқырдың бауырын жесе бала қасқар секілді зұлым, қатігез болады деп санаған. Жерік әйел тобықтың етін жеуге қашқақтап, бала санды, толарсақты өссін деп толарсақтың етін жеген. Ана құрсағында бала алғаш қозғалғанға дейін итті ұруға, қууға рұқсат етілмеген. Босанар алдында толғақтың ауыр өтпеуі үшін әйел ешқашан ошаққа қарап пышақ қайрамаған [13, 87 б.].Наным бойынша екіқабат әйелге арқанды, бауды, көгенді аттауға болмайды . Малды тебуге, күлді басуға, түнде айға қарап дәрет сындыруға тыйым салынған [14, c. 41].Бұлардан басқатұрмыстажүкті әйелге түрлі ырым-тыйымдар болған: жүкті әйелді түнде су алуға жібермейді; түнде далаға жалғыз шығармайды; асау атқа мінгізбейді; іштегі баланың өмірін қысқартады деп екіқабат кезінде шашын қимайды; туғанда нәрестенің ерні жырық болады деп қоянның етін жегізбейді; бала мылқау, сақау болады деп балық етін жегізбейді; аңшының, балықшының олжасын жегізбейді. Өйткені, қақпанға түскен, мылтықпен атып алынған аңның, құстың етін жерік болған әйел жеп қойса, онда мылтық немесе қақпан бұзылады деседі [31, 494 б.]
Аяғы ауыр келінді түнде далаға жалғыз шығармау немесе суға жібермеу т.б. тыйымдардың барлығы, халық түсінігі бойынша, жүкті әйелді жын-жыбыр, пері, албастыдан сақтау ырымымен байланысты болған. Сондықтан да, қазақ етегіңнен таза бол дейді. Таза жерге жын-шайтан үйір болмайды, ібіліс лас жерге әуес болады деп, келінге өзінің бойын, төсек орыны таза ұстап жүруін ескерткен. Түнде суға барсаң, су перілерінен шошып, бала түсіп қалады деген ұғым болған. Айға табынатын дәстүрге байланысты түнде басыңнан орамал тастама, аймен жағаласып түнде далаға шықпа үйреткен. Бұл, әрине, көкке табынудың сілемі, соған көрсетілген құрмет деуге болады.
Аталмыш аймақта аяғы ауыр келіннің баласы түсіп қалмасын деп оның етегін бүріп қою кескен. Сонымен қатар, бала туылғанда кіндігі мойнына оралып қалмасын деген ниетпен келінге ала арқанды аттама, итке кет деме деген сияқты ырымдар 70-тен асқан әжелеріміз айтып отырмаса, көбісі біле бермейді, білген жағдайда оған аса мән бермейді [17, 105 б.].
Жүктілік көпке созылып кетсе, онда екіқабат әйелдің өзіне қатысты тыйымдарды орындамаған, түйенің етін жеумен байланыстырған. Сол үшін әйелдің түйенің алдынан өткізген немесе түйенің өркеш майын қуырып жегізетін болған [13, 87 б.].
Ұзаққа созылған жүктілікті ананың құрсағында болашақ батыр, қаһарман жатыр деп те түсінген. Мұндай жағдай қазақтар мен Орта Азия халықтарының батырлық жырларында да көрініс тапқан [32, с. 36]
Әйел жүктілігінің бесінші айында бала қозғала бастайды. Соған байланысты, ана құрсағында бала алғаш қозғалғанда оның қасында кім болса, бала сол адамға ұқсайды деген сенім бар. Сондықтан төртінші айдан бастап, екі қабат әйелдің жанына жағымсыз, жаман қасиеті бар адамдарды жолатпаған.
Толғақ. Толғағының жақындағаны жайлы екі қабат әйел өзінің енесіне немесе күйеуіне айтады. Қазақ қоғамында кәсіби акушерлер болмағандықтан, босанудың мәнісін білетін шебер акушер әйелдер жеткілікті болған. Халық арасында мұндай адамдарды қолы жеңіл, етегі құтты деп атаған. И. Колбасенконың берген мәліметтерінде босандырушы әйелді көкнәш деп атаған [6, 97 б.]. Негізінен, үлкен жастағы әрбір әйел босандырудың мәнісін жақсы білген.
И. Колбасенко қазақ әйелдерінің жеңіл босанатындығын айтқан. Оның айтуынша, қазақ әйелдерінің толғағының жеңіл өту себептерін тұрмыс-тіршіліктің жалпы гигиеналық жағдайларымен қатар қазақ балаларының (қыздардың да) салт атқа ерте мініп, қыз келіншектердің де ер азаматтар секілді көбінесе ер-тоқымсыз-ақ жүре беретінімен түсіндіруге болады [6, 95б.]. Белиловскийдің еңбегінде, қалмақ әйелдерінің жеңіл босану себептері жайлы айтылады. Біріншіден, балаларды арқалап жүргеннен болады, оның үстіне арқада отқан бала екі аяғын кең жібереді. Екіншіден, ерте кезден бастап аттың үстіне отырады және үшіншіден, өзге халықтар жастайынан молдасын құрып отыру әдетінен көрінеді, солай отырудың әсерінен бөксе сүйектері дененің ауырлығынан жылжиды. Одан басқа, қазақ әйелдерінің жеңіл босануы тек бөксе сүйектерінің үлкен болуында емес, олардың организмдерінің ауруға төзімділігі мен терілерінің беріктігіне [33, c. 375-376]. Яғни, физиологиялық жағынан қазақ әйелдерінің төзімді келу болып табылады.
Қазақтар бүкіл өмірінің көбін бір жерден екінші жерге көшумен, төрт түлік малды бағып-күтумен өткізіп, әрдайым қимыл-қозғалыста болып, атты ғана емес, ірі қара малды да мініс көлігі ретінде пайдаланатындықтан да осының бәрі ұрпақтан ұрпаққа қарай адам бөксесінің үйлесімділігін өзгертіп, ақыры осы айрықша ерекшелік бала туудың жеңілдеу өтуіне себепкер болса керек [6, 95 б.].
Әйелдің алғашқы толғату барысында, бұрынмын, үстіндегі түйме, белбеулерін шешкен. Мұндай салт Орта Азия халықтары мен еліміздің басқа өңірлерінде кездескен. Мұндай салттың мақсаты әйелдің үстіндегі түйіншектерді шешу арқылы, дүниеге келетін баланың шықпай қалуымен байланысты болса, ал әйелдің үстіндегі металл бұйымдарды шешу толғағы қатты темірдей болады деп сенген. Одан басқа толғақ қатты болмас үшін, үйдегі қақпағы бар заттарды ашып, арқан мен киіз теңді босатқан. Әйелдер соңғы ғұрыпты орындау барысында түйіншегін шеше гөр, күнәсі болса кеше гөр деп айтқан. Ыдыс-аяқтардың қақпағын ашу, арқан мен теңді босату Х. Арғынбаевтың айтуынша толғатуды тез жүреді деген наныммен байланысты болған [13, 88 б.]. Ә.Т. Төлеубаевтың айтуынша, бүкіл ыдыс-аяқтардан қақпақтарды ашу толғатушы әйелдің жыныс мүшесінің кең ашылып, баланың дүниеге жеңіл келуіне септігін тигізген. Сол секілді арқандарды, жіптерді босату толғат алдындағы түйілуді босатумен сенген. Яғни, бұл жерде түйіншегін шеше гөр деген сөзге мән беру керек. Толғақ қатты болмасын деп, толғатушы әйелдің үстінен қатты заттарды шешуде жасампаздық магия белгісі көрінеді [14, с. 64-65].
Ат және ат әбзелдері Орта Азия халықтарында да осы секілді дәстүрлерді белгілі бір рольді атқарған. ХХ ғасырдың І-ші жартысында О.А. Сухареваның мәлімдеуінше шамасы ат Орта Азия халықтарында әйелді зұлым күштер мен аурулардан қорғауда белгілі бір магиялық рольді атқарады - деп айтқан [34, c. 112].
Қазақ әйелдері толғату барысында ешқашан жатпаған, керісінше олар тік тұрып немесе тізерлеп босанған. Бұл жайлы И. Колбасенко нақты мәлімет келтіреді. Оның айтуынша, қазақ әйелдерінің толғағының басты және тұрақты ерекшелігі оның жатып толғатуы төтенше жағдайда ғана және өте сирек ғана болған. Толғатушы әйелдің әдеттегі қалпы - денесін алға қарай еңкейтіп, тізерлеп (басқа адамның сүйеуімен) отырады. Денесін алға қарай еңкейтіп, тік тұрған қалпында толғататын әйелдер сол заманда көп кездескен. Мұндай жағдайда оны басқа әйелдер сүйеп ұстап тұрады немесе оның кеудесінің жоғарғы бөлігімен - қолтығының астымен өтетіндей биіктікте тартылған арқанға сүйеніп тұрады. Дәрігер И.Колбасенко қазақ әйелін босандыруға қатысқан кезінде оны жатып толғатуға мәжбүрлеумен әбден әуре болған. Жалпы, орыс дәрігерінің талаптарыма қарамастан әйел тұрған қалпында босанып, нәресте шығар кезде ғана тізесін бүккен. Қазақ әйелдерінің жатып босануданбас тартуы жатқан қалыпта нәресте артқа қарай жылжиды деп түсініктен туындайды. И. Колбасенко қазақ әйелдерін босандыру кезінде екі дүркін қысқашты пайдалануына тура келген. Қазақ әйелдері операция басталар шақта ғана жатқан. Бұған дейін әбден әлсірегеніне қарамастан тізерлеп тұрған немесе тізерлеп тұруға күш болмаған соң жамбастай отырады [6, 96 б.].
Әйелдің толғағын келтіру үшін, оның аузына жылқының қыл шылбырын салған. Мұнда тек ала жіп қана қолданылған. Мұндай магиялық мән қазақтардың көптеген әдет-ғұрыптарында кездеседі. Толғақты келтіретін әдістің магиямен ұштасуы қырғыздар мен тәжіктерде де кездеседі.
Ауыр босану барысында толғатушы әйелдің енесінің кісе белбеуі үлкен магиялық мәнге ие болған. Егер, осы белбеумен толғатушыны үш рет айналып өтсе, барлығы жеңіл болады деп есептеген. Келесі бір әрекет толғатушы әйелдің үстінен бауырсақ, құр және тәттілермен бірге шашу себу болып табылады. Алайда, қазақтарда шашу тек қуанышты жағдайларда берілетін. Алайда, бұл жерде жағымпаз магияны көреміз, яғни мерекелік жағдайды ұйымдастыру сондай нәтиже береді деп сенген [14, с. 67].
Ауыр толғату барысында ақсарбас айту - ақ басты қошқарды сою. Бұл дәстүрге қазақтар мен Орта Азия халықтары басқа да қиын жағдайларда да атқарған.
Толғату ауыр болған кезде мынадай ғұрыптарға жүгінген: босанушы әйел отқа май құю арқылы: От-ана, Май ана, жарылқа, күнәм болса кеше гөр, түйіншегін шеше гөр - деген дұғаларды айтқан. Содан кейін, әйел құрсағын отқа жақындатып, оған массаж жасап, дұғаларды қайталап айтқан. Бұл жерде біздің көретініміз халықтың наным-сенімі мен халықтық медицинаның ұштасуы.
Босану тым ұзаққа созылып кетсе жарыс қазан ұйымдастырған. Бұл қуанышты хабарды күтетін өте қызықты рәсім болып табылады. Жарыс қазанды егде әйелдер мен күйеуі жағынан жақын туыстары жиналып, толғатушы әйелдің үйінде өткізетін болған. Қазанға ет салып, оны бала дүниеге келгеннен бұрын тезірек пісіруге тырысқан. Әдетте бұндай жағдайда Қара қазан тез піседі ме, қара әйел (қатын) тез босана ма? дейтін болған. Наным бойынша, сәби бұл жарысқа қатысып, тезірек жарыққа шығуға тырысады. Бала дүниеге келгеннен кейін бұл ғұрыпқа қатысушылар міндетті түрде піскен еттен дәм татуға тиіс болған [16, 179 б.].
Егер шарана көпке дейін түспесе, оған мынадай әрекеттер жасалады: толғатқан әйел тұрған қалпында төсінің бойымен және қолтығының астынан өтетін жіпке сүйеніп, алға бойымен қарай еңкейеді. Осы сәтте оның артында тұрған мықты ер адам өзінің тізесін әйелдің сегізкөзіне (құйымшағына) тірейді де, екі қолымен әйелдің қарнын қапсыра құшақтап, оның жоғарырақ тұсын қолымен ішін жеделдете қыса бастайды. Қазақтардың айтуына қарағанда, әрине, ғасырлық тәжірибеге негізделген бұл тәсіл - шарананы сығып шығаруына нағыз әсер ететін тәсіл, күшпен сығудан кейін әдетте нәресте жедел дүниеге келеді [6, 96-97 б.].
Егер қысып шығару және басқа да тәсілдер нәрестенің дүниеге келуіне көмектеспесе, механикалық тәсілдерден кейін ырымға негізделген әр алуан шаралар жүзеге асырылады. Тәуіптер (дәрігерлер) мен көкнәш (босандырушы әйел) көмегі сәтті аяқталмаған жағдайда шарананың көрінбегені үшін кінәлі толғатушы не әйелдің өзі, не шарана, не жын-шайтан деп біледі[6, 97-98 б.].
Қазақтар ауыр толғақтан мезі болған, әл үстінде жатқан әйелдің бала тууға ниеті жоқ деп есептейді. Сөйтіп, бейшара әйелді әрқилы қинап, салт атқа мінгізеді (оны аттың үстінде қарулы азамат ұстап отырады). Кейде толғатқан әйелдің бетін бері қарату үшін қамшымен сабап алады, қысқасы, мұндай бақытсыздық жағдай толғатқан әйелдің жан тапсыруымен аяқталуы әбден мүмкін.
Егер жиналған әйелдер шарананың өзі жарыққа шыққысы келмейді деп ұйғарса, онда шарананы шығару мақсатында әртүрлі сиқырлы дуалаулар және т.б. қолданылады. Мәселен, емші - бақсы толғатқан әйелді киізге жатқызып, тізесімен оның қарнын тіреп тұрып, домбырамен шарананы анасының жатырынан шығуға еліктіру мақсатымен қазақтардың құлағына жағымды әуендерді құйқылжыта ойнай бастайды.
Босанудың бәсеңдеуіне кінәлі жын-перілер деп танылса (босанушы әйелдің жатырында шайтанның болуын мойындау үшін толғатқан әйелдің есеңгіреп қалуы да жеткілікті), онда толғатушы әйелдің жатырында қоныстанған және баланың дүниеге келуіне кедергі болып тұрған жын-шайтанды қуып шығу үшін мынадай әрекеттер қолданылады:
Босанушы әйелдің жанына әтешті әкеледі. Егер ол шақырса шайтан шошып, қашып кетуіне сенім бар. Қораздың көмегі тимесе, оның орнына бүркіт әкелінеді. Әтештің шақырғанына қарағанда бүркіттің түрі шайтанға үрейлі әсер етеді деген түсінік бар. Бүркіт те көмектеспесе, толғатқан әйелге ақ немесе бір көзі, мәселен, қара қошқыл, ал екінші көзі көк немесе сұр шұбар айғыр жеткізіледі. Мұндай айғырдың түрі жын-шайтанды үркітіп жіберуі керек. Сонда жын-шайтанның қашып кетуі мүмкін.
Егер әтеш те, бүркіт те, шұбар айғыр да жын-перінің қуылуына көмектеспесе, онда мынадай амалдар жасалады: көп салт аттылар толғатқан әйел жатқан киіз үйдің маңында айғайлап шауып, киіз үйді қамшымен сабалап, жалпы алғанда, көбірек айғай-шу тудыруға тырысады. Бұл әрекеттің шаранаға септігі тимесе, онда молдадан дұға оқуды, ал бақсыдан (емшіден) шайтан қуу үшін әр алуан дуаларды жасауды өтінеді. И. Колбасенконың айтуынша, мұндай әрекеттерден кейін толғатушы әйел жан тапсырады [6, 98 б.]. Осындай соқыр сенімнен жасалған іс-әрекеттер ең болмағанда әйелдің жанын алып қалудың орнына оны бақилық қылады.
Ә.Т. Төлеубаевтың айтуынша, егер, әйел түн ортасынан таңға дейін толғатса, онда халықтың сенімі бойынша толғақ таңертең малмен бірге кетіп қалады, кешке малмен бірге келеді деп сенген. Мұндай жағдайда, ер адамның оң тізесінен езілген балшық араласуды әйелге берген. Сонда ғана әйел кешке дейін босана алады. Мұндай дәстүрді түсіндіру қиын. Шамасы, мал тек құнарлықтың ғана символы емес, ол құнарлықты ынталандырушы ретінде қарастырылады. Айтылған сенімді негізге ала отырып, балшық араласқан суды әйел ішу арқылы ер адамның күшіне ие болып, толғақты жылдамдатқан [14, c. 67-68].
Толғақтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz