Бесшатыр ескерткіштерінің әшекейлері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 80 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

«Қорғауға жіберілді»

кафедра меңгерушісі

PhD докторы

Жұматаев Р. С.

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы:

ҚАЗАҚСТАН ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІНІҢ ӘШЕКЕЙ БҰЙЫМДАРЫ

6В020800 - «Археология және этнология»

мамандығы бойынша

Орындаған . . .

Ғылыми жетекші, . . . . . .

Нормоконтролер . . .

Алматы, 2020

МАЗМҰНЫ

АНЫҚТАМАЛАР . . . 3

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР . . . 4

КІРІСПЕ . . . 5-9

1 САҚ ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ӘШЕКЕЙ БҰЙЫМДАРЫ

Ерте сақ мәдениеттерінің әшекей бұйымдары (б. з. б. VIII-VI ғғ. ) . . . 10-20
Дамыған сақ кезеңінің әшекейлері (б. з. б. V-IV ғғ. ) . . . 21-30
Кейінгі сақ немес сақ-үйсін кезеңінің әшекейлері (б. з. б. III-II ғғ. ) . . . 31-36

2 САВРОМАТ-САРМАТ ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ӘШЕКЕЙ БҰЙЫМДАРЫ

2. 1 Савромат тайпаларының әшекей бұйымдары (б. з. б. VII-IV ғғ. ) . . . 37-41

Сармат тайпаларының әшекей бұйымдары (б. з. б. IV- б. з. IV ғғ. ) . . . 42-48

3 ҒҰН ЖӘНЕ КАҢЛЫ МӘДЕНИЕТТЕРІНІҢ ӘШЕКЕЙ БҰЙЫМДАРЫ

3. 1 Қазақстанның ғұн кезеңінің ескерткіштерінен табылған әшекейлер . . . 49-53

3. 2 Қазақстанның қаңлы мәдениетінің әшекейлері . . . 54-55

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 56-58

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 59-67

ҚОСЫМША . . . 68-79

АНЫҚТАМАЛАР

Археологиялық таксономия - күрделі сипаттағы заттай материалдарды жүйелеу.

Археологиялық типология - заттар түрлерін жасалған материалына, мазмұнына және т. б. қарап реттеу.

Ат әбзелі - ер-тұрман, жүген-ноқта секілді қайыстан жасалған жылқыны басқаруға және ыңғайлы мінуге арналған бұйымдар кешені.

Бутафория - шынайы заттардың түрінде жасалған жалған сипаттағы бұйымдар

Зоолатрия - жануарларға табыну.

Тотемизм - рудың немесе тайпаның тегін белгілі бір аңнан, өсімдіктен бастау.

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

АН СССР - Академия наук Союза советских социалистических республик

АН КазССР - Академия наук Казахской советской социалистической республики

ЕНУ - Евразийский национальный университет

ИАК - Императорская археологическая комиссия

ИЭА - Институт этнологии и антропологии

НАН РК - Национальная академия наук Республики Казахстан

ҚР БҒМ - Қазақстан Республикасының Білім жэне ғылым министрлігі

КСИИМК - Краткие сообщения института истории материальной культуры

КСИА - Краткие сообщения института археологии

ҚазҰУ - әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

СА - Советская археология

ТГЭ - Труды государственного эрмитажа

ТХЭ - Труды Хорезмской экспедиции

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы . Диплом жұмысы Қазақстан аумағында археологиялық зерттеулер барысында табылған әшекей бұйымдарды зерттеуге бағытталған. Зерттеу жұмысында аталмыш бұйымдардың мәдени және мерзімдік сипаттамалары, өзіндік ерекшеліктері, орындалу мәнері, таралу аймақтары және басқада маңызды тұрғылары қарастырылуда.

Диплом жұмысының өзектілігі . Қазақстанның археология ғылымында ерте темір дәуірі жақсы дерлік зерттелген кезеңдердің бірі деуге болады. Дегенмен басым зерттеулер мамандардың тапшылығынан және өзгеде себептерден жалпы мінезге ие, сондықтан бөлек және тиянақты зерттеулерді талап ететін мәселелер, соның ішінде көне өнердің басты көріністерінің бірі - әшекей бұйымдар зерттеу аясынан тыс қалып немесе негізгі зерттеулерге қосалқы мінезде жүргізіліп келетіні мәлім. ХІХ ғасырдан бүгінге дейін жүзеге асудағы, ерте темір дәуірі ескерткіштеріндегі археологиялық қазба жұмыстары барысында әшекей бұйымдар бойынша жинақталған материалдар саны айтарлықтай мол жиналып, оларды реттеп, таксономиясын және типологиясын жасап, жан-жақты талдау жұмыстарын жүргізу арқылы салыстырмалы түрде зерттеу мәселесі күннен күнге өзекті болып келеді. Қазақстанның барлық аумағында ерте темір дәуіріне тиесілі ескерткіштерден табылған әшекей бұйымдардың бәрі дерілік жарияланып, біршама деректік қор жинақталғаны белгілі. Басты мәселелердің бірі ерте темір дәуіріне тән әшекей бұйымдары табылған ескерткіштер жалпы археологиялық нысан ретінде ғана жарыққа шығып, оның ішіндегі бөлек олжалалар санатына салыстырмалы түрдегі ізденістер не мүлде жасалмай, не екінші орында қалып қояды. Сонымен қатар, табылған бөлек әшекей бұйымдар (сырға, моншақ және т. б. ) сол нақты жәдігер мысалында ғана ғылыми сипаттамасы беріліп, жалпы тарихи кезеңмен байланыс хақында талдауға түспейді. Осы себептен көптеген әшекей бұйымдар иесінің тірі кезіндегі киім және әбзел (жануарларға арналған әшекейлер туралы айтатын болсақ) үлгілері, әшекей түрлерінің жаңғыртулары жасалмай, жалпылама, қалыптасқан дәстүрі бойынша ғана зерттелумен шектеледі. Ерте темір дәуірінің ескерткіштерінен табылған әшекей бұйымдарды, қазба ішінде орналасау ретіне, мәнеріне және т. б. қарап жалпы ғылыми, тарихи, археологиялық тұрғыдан толыққанды баға беріп, ғылыми тілде айқын сөйлету күрделі мәселелердің бірі.

Аталғанның бәрі осы диплом жұмысының өзектілігін анықтайды.

Зерттеу жұмысының мaқсaты және міндеттері . Тақырып ерте темір дәуіріне тиесілі әшекей бұйымдарды жеке археологиялық категория ретінде мүмкіндікше толыққанды зерттеу. Ерте темір дәуіріндегі әшекей бұйымдарды географиялық аймақтар және мәдениеттер бойынша зерттеп, сараптап, өзара ерекшеліктерін, типологиясын анықтау, сонымен қатар мәдени олжалар негізінде ерте темір дәуірі адамдарының мәдени-технологиялық жетістіктері және дүниетанымына шолу жасау.

Диплом жұмысының мaқсaтын жүзeгe aсыpу үшін кeлeсі міндeттep қойылады:

- Қазақстанның түрлі тарихи-географиялық өңірлерінен табылған және әр-түрлі мәдени және мерзімдік шеңбердегі әшекейлердің сипаттамасын жасау арқылы, салыстырмалы талдау жүргізу;

- Оңтүстік Қазақстан және Жетісу сақ, қаңлы, үйсін, ғұн мәдениеттерінің әшекей бұйымдарына сипаттама жасап талдау;

- Шығыс Қазақстан өңірінің ерте сақ, берел, құлажорға және ғұн-сянби кезеңдерінің әшекей бұйымдарына сипаттама жасап талдау;

- Орталық және Солтүстік Қазақстанның тасмола, қорғантас, ғұн кезеңдерінің әшекей бұйымдарына сипаттама жасап талдау;

- Батыс Қазақстанның савромат-сармат және ғұн-сармат мәдениеттерінің әшекей бұйымдарына сипаттама жасап талдау;

- Ерте темір дәуірінің әшекей бұйымдарын сараптап және синтездеп, өзара ерекшеліктерін, типологиясын анықтап, мәдени олжалар негізінде ерте темір дәуірі адамдарының мәдени-технологиялық жетістіктері және дүниетанымы хақында қорытындылау.

Диплом жұмысының тарихнамасы мен зерттелу деңгейі. Қазақстанның ерте темір дәуіріне тиесілі ескерткіштерінен табылған әшекей бұйымдар бірқатар археолог және өнертанушы ғалымдардың зерттеулерінде көрініс тапқан. Әшекей бұйымдардың металл түрлері, ағаштан және сүйектен жасалған баламалары, сонымен қатар шыны немесе басқа да материалдар негізінде жасалған түрлері кейде кешенді, ал бірқатар жағдайда жеке дара зерттеу нысанына айналып, ерекшеліктері мен ұқсастықтары туралы тарихи талдауға түсіп, жарияланып келеді.

Жалпы, Қазақстан ерте темір дәуірінің әшекей бұйымдарына арналған бөлек еңбек жоқ, осы себептен жарық көрген зерттеулерді өңірлік және мәдени-хронологиялық принциппен қарастырған жөн көрінеді.

Оңтүстік Қазақстан және Жетісу өңіріндегі ерте темір дәуіріне тиесілі ескерткіштерден табылған әшекей бұйымдары жөнінде А. Н. Берштамның [1, 2], Қ. А. Ақышевтың [3-6], Ә. Х. Марғұлан, М. Қ. Қадырбаев, Ә. М. Оразбаевтың еңбектері [7], А. Г. Максимованың [8], Е. И. Агееваның [9], Б. Н. Нұрмұханбетовтың [10-12], Н. П. және А. Н. Подушкиндердің [13, 14], З. С. Самашевтың, Г. С. Жұмабекованың, А. Е. Шотбаевтың [15] еңбектерінде көрсетілген. Қызылорда облысының ерте темір дәуірінің әшекей бұйымдары туралы М. Қ. Қадырбаев, Б. И. Вайнберг, М. А. Итина, Л. М. Левина, О. А. Вишневская, Ж. Қ. Құрманқұловтың, Ә. Ә. Тәжекеевтың, Ж. Р. Ұтубаевтың зерттеулерінде айтылады [16-23] .

Шығыс Қазақстан жеріндегі ерте темір дәуіріне тиесілі ескерткіштерден алынған әшекей бұйымдар бойынша құнды ғылыми мәліметтер бар еңбектердің авторлары - А. В. Адрианов [24], В. В. Радлов [25], М. П. Грязнов [26], С. С. Черников [27], Ф. Х. Арсланова [28], С. С. Сорокин [29], Ә. Т. Төлеубаев [30-32], З. С. Самашев [33-37], Ғ. Қ. Омаров [38-40] және басқада ғалымдар еңбектері.

Орталық Қазақстан аумағының ерте темір дәуірі ескерткіштерінен табылған әшекейлер туралы мәліметтерді М. Қ. Қадырбаев, Ж. Қ. Құрманқұлов [41], А. З. Бейсенов [42-46] зерттеулерінен көре аламыз.

Солтүстік Қазақстан ерте темір дәуірі әшекейлеріне қатысты еңбектер санатында М. Қ. Қадырбаев [47-48], К. А. Ақышев [49], М. Қ. Хабдулина [50-51], В. Ф. Зайберт [52] зерттеулері бар.

Батыс Қазақстан жерінен табылған савромат-сармат және басқада ерте темір дәуірі мәдениеттері әшекейлері бойынша З. С. Самашев, А. А. Астафьев [53-54], М. Н. Сыдықов, Я. А. Лұқпанова [55-56], С. Ю. Гуцалов [57], А. А. Бисембаев [58] өз зерттеулерінде мәліметтер береді.

Сонымен қатар тұстас жатқан аумақтардың зерттеушілерінің еңбектерін айта кеткен жөн - бұл Бобров В. В., Умеренкова О. В. [59], Матренин С. С. [60] Кирюшин Ю. Ф., Степанова Н. Ф. [61], Кубарев В. Д. [62], Соенов В. И. [63, 64], Степанова Н. Ф. [65], Тетерин Ю. В. [66], Тишкин А. А. [67-71], Трифанова С. В. [72-78], Худяков Ю. С. [79], Чугунов К. В. [80], Петренко В. Г. [81], Горбунова Н. Г. [82], Лылова Е. В. [83] және т. б. ғалымдар зерттеулері.

Зерттеудің деректік негізін Қазақстанның Орталық, Шығыс, Батыс, Оңтүстік және Жетісу өңірлеріне жүргізілген кең көлемді және бір ғасырдан артық уақытты қамтитын далалық және камералды-кабинеттік археологиялық зерттеулер нәтижелері бойынша мұрағаттарда сақталған және ғылыми басылымдарда жарияланған есептер, кітаптар және т. б. еңбектер осы диплом жұмысының деректік негізін құрайды.

Қазақстан жеріндегі ерте темір дәуіріне жататын ескерткіштерден табылған әшекей бұйымдар туралы негізгі дереккөздердің арасынан, ХІХ ғасырдан күні бүгінге дейінгі уақытты қамтитын, ерекше атап кететіндері ол Радлов, Адрианов, Лерх, Кастанье, Төлеубаев, Самашев, Омаров және т. б. далалық зерттеулерінің мәліметтері [1-131. ] .

Зерттеу жұмысының негізгі нысаны . Ерте темір дәуірінің ескерткіштерінен табылған Шығыс, Батыс, Орталық, Оңтүстік Қазақстандағы және Жетісу аймағындағы көне әшекей бұйымдар осы зерттеу жұмысының негізгі нысаны.

Нақты айта кетсек Шығыс Қазақстан бойынша Шілікті, Майемер, Елеке Сазы, Бесоба, Берел, Құлажорға және т. б. көрнекті ескерткіштерден табылған әшекейлер.

Орталық Қазақстандағы Тасмола, Талды-2, Қорғантас және т. б. ескерткіштерден табылған аталмыш сипаттағы бұйымдар.

Солтүстік Қазақстанның Алыпқаш, Байқара, Әулиекөл, Қорғантас және т. б. нысандардан шыққан әшекейлер.

Жетісу өңірі және Оңтүстік Қазақстан бойынша Есік, Бесшатыр, Жалаулы, Біже, Шірік рабат, Арыс мәдениетінің ескерткіштері, Беріктас және т. б. қорымдардан табылған әшекей бұйымдар.

Батыс Қазақстан бойынша Қырық оба, Төрт оба, Лебедевка, Тақсай және басқада ескерткіштерден шыққан әшекей бұйымдар диплом жұмысының негізгі нысаны болып табылады.

Диплом жұмысының мерзімдік шеңбері. Қазақстан ерте темір дәуірінің мерзімдік шегі ғылыми ортада пікір-таласқа ие, мұның басты себептерінің бірі еліміздің кейбір өңірлерінде темір металлургиясы кешірек меңгеріліп, б. з. б. І мыңжылдық орта тұсына дейін қола индустриясы сақталып келді. Осыған орай бірқатар ғалымдар ерте темір дәуірі термині объективті емес деп, б. з. б. І мыңжылдықпен б. з. І мыңжылдықтың бірінші жартысы аралығындағы уақытты ерте көшпелілер заманы деп белгілеуге шақырады. Дегенмен, осы зерттеу жұмысының хронологиялық шеңберінің төменгі шегі темірдің қазіргі қазақ жеріне келе бастаған уақытынан басталады және жоғарғы шекарасы б. з. І мыңжылдықтың бірінші жартысын қамтиды, яғни б. з. б. VIII ғасырдан б. з. V ғасырына дейінгі уақыт.

Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негізі . Диплом жұмысы негізінен жалпы ғылыми зерттеу әдіс-тәсілдеріне негізделеді. Негізге әдістер - нарративты сипаттау және салыстырмалы-тарихи. Зерттеу жұмысының басты принципі «тарихилық» (историзм) болып келеді.

Сонымен қатар тәжірибелік мәліметтерді теориялық өңдеу әдістері. Біздің зерттеу жұмысымыз негізінен далалық зерттеулер негізінде иелікке түскен материалдарды қарастырудан тұрғандықтан, іс-тәжірибелік зерттеу әдістері теориямен байланыстырылып, теориялық-эмпирикалық зерттеу әдістері тұрғысынан зерттелінді. Топтық немесе бөлек ескерткіштерден табылған әшекей бұйымдарға ғылыми сипаттама беріліп, материалы, орындау канондары, мерзімі бойынша бастапқы таксономия тұрғысынан сараланып, барлық қаралған әшекей бұйымдарға ортақ белгілер және қағидалар қорытылып шығарылды. Бұл Қазақстанның барлық дерлік аймақтарынан табылған әшекей бұйымдарды мүмкіндікше толық сипаттау, өздеріне тән ерекшеліктерін анықтау, ортақ ұқсастықтарын талдау жұмыстарымен серіктеледі. Далалық зерттеулер нәтижесінде табылған әшекей бұйымдарды басқа кездері және өзге елдерде табылған ұқсас бұйымдарымен салыстыруда индукциялық зерттеу тәсілдері, сан алуан зерттеу жұмыстары нәтижесінде алынған ғылыми қорытындыларды жүйелеп, әшекей бұйымдарды бір жүйеге келтіруде дедукциялық зерттеу әдістерін пайдалану заңды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Диплом жұмысының негізгі ғылыми жаңалықтары Қазақстанның барлық дерлік аймағындағы ерте темір дәуірі ескерткіштерінен табылған әшекей бұйымдарды жүйелеу және жан-жақты сипаттау. Сонымен қатар, ерте темір дәуіріне тән әшекей бұйымдардың классификациясын жасауда, сол кезеңдегі тұрғындардың мәдени-технологиялық жетістіктерін анықтауда және дүниетанымына қатысты мәселелерді саралауда бірнеше ғылыми жетістіктерге қол жеткіздік.

- Қазақстанның түрлі тарихи-географиялық өңірлерінен табылған әшекейлердің сипаттамасы жасалды;

- Қазақстан жерінен табылған ерте темір дәуірі әшекейлерінің жекелеген түрлеріне талдау жасалып, кейбір ерекшеліктері талданды;

- Қазақстан жерінен табылған ерте темір дәуірі әшекейлерінің қайта жаңғыртылу мәселесіне қатысты зерттеу жұмыстарына ғылыми талдау жасалды;

- Қазақстан жерінен табылған әшекейлердің кейбір генезистік мәселелері қарастырылды;

- Қазақстанда табылған ерте темір дәуірі әшекейлерінің өзіндік жасалу технологиясы, соның негізінде мәдени-технологиялық жетістіктері қарастырылды;

- Әшекей заттар және басқа мәдени артефактілер негізінде ерте темір дәуірі адамдарының мәдени-технологиялық жетістіктері және дүниетанымына ғылыми талдау жүргізілді.

Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Диплом жұмысының материалдарын және осындағы ғылыми қорытындыларды ЖОО-да Қазақстан ерте темір дәуірі әшекейлеріне қатысты бөлек сабақтарды өткізуде, арнайы мамандықтарға жекелеген пәндерді оқытуда, мектептерде және өзге орта оқу орындарында қола дәуірі бойынша сабақтар өткізуде қолдануға болады.

Оның ішінде аймақтар бойынша жүйеленген әшекей бұйымдарының ерекшеліктері, даму жолдары, бүгінгі әшекейлермен мүмкінді сабақтастығы жөнінде маңызды мәліметтер алуға болады.

Сонымен қатар, Қазақстанның ерте темір дәуірі әшекейлерін жасаудағы мәдени-технологиялық жетістіктері, оларды көрініс тапқан дүниетанымдар туралы мәліметтерді, әшекей бұйымдардың пішіні, көлемі, олардағы ою-өрнектер, орындалу ерекшеліктері, жасалған заттарына қарап Қазақстан ерте темір дәуірі бойынша деректер базасын толықтыруға елеулі үлес қосады.

Диплом жұмысының құрылымы . Диплом кіріспе, үш тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер және қосымшадан тұрады. Бірінші тарау өзара үш бөлімнен, екінші тарау өзара екі бөлімнен және үшінші тарауда екі бөлімнен тұрады. Тарауларды бөлуде мерзімдік, мәдени және географиялық бөлініс принциптері негізге алынған.

1 САҚ ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ӘШЕКЕЙ БҰЙЫМДАРЫ

1. 1 Ерте сақ мәдениеттерінің әшекей бұйымдары (б. з. б. VIII-VI ғғ. )

Назардағы жұмыстың бірінші тарауы сақ тайпаларының әшекейлеріне арналған. Мерзімдік-мәдени принципке негізделіп бірінші бөлімді ерте сақ кезеңінің әшекей бұйымдарына арнадық. Бұл санаттағы ескеркіштердің арасында Шілікті ескерткіштерінің ерекше орынға ие екенін ескеріп осы бөлімді аталмыш бірегей археологиялық мәдениеттің әшекейлеріне арнауды жөн көрдік.

Шілікті қорымы аттас ауылды мекеннен оңтүстікке-оңтүстік-батысқа қарай 3 шақырымдай қашықтықта, Тарбағатай, Сауыр, Маңырақ тауларының сілемдері қоршаған, көлемі 80х30 шақырым болатын алқапта, орналасқан. Қорым шамамен 200 әр түрлі көлемдегі обалардан тұрады.

Шілікті қорғандарында алғашқы толыққанды археологиялық зерттеулерді ХХ ғасырдың 40-70 жылдары ленинградтық археолог С. С. Черников жүргізген болатын.

Сол 1949 жылы ғалым № 7 обаны зерттеп, сегіз алтын әшекейді және бір қабан азу тісінен жасалған тұмар әшекейді тапқан еді, оның ішінде мүйіз бұталарының бітімі және қол-аяқ ұштары жыртқыш құстар бастары түрінде берілген бір бұғы бейнесіндегі жапсырма, жылан денелі жыртқыш құстың басын көрсеткен үш жапсырма, балық кейіпіндегі бір қапсырма, пуансонды өрнегі бар екі жапсырма және қанжар қынабының ұшын әшекейлеген бір бұйым [84, 12-14 б. ] .

Черников 1959 жылы, ғылымда «алтын қорған» атымен қалған, № 5 обадан 535 алтын әшекей бұйымды олжалағаны белгілі. Осы бұйымдардың арасынан ерекше көзге түстетін әшекейлер - сирақтары бүгілген бұғы кейіпіндегі қапсырмалармен жапсырмалар, иіріліп бейнеленген мысықтектес жыртқыш аңдар, бас тұстары кері қараған бүркіт бейнелері, жұқалтырдан ойылып жасалған қабан және балық бейнелері, қанаттарын жайып көрсетілген құстар және т. б. өнер туындылары [27, 37 б. ] . Табылған әшекейлердің ішінде 14 бұйым, басма техникасымен орындалған бұғы бейнесінде (негізгінен қорамса әшекейлері), 29 әшекей мысықтектес жыртқыш бейнесінде, оның ішінде 2 шағын, ал 27-сі айтарлықтай көлемді, 9 бүркіт кейіпіндегі бұйым, 5 бүтін және 7 жыртым қабан бейнесіндегі алтын жұқалтыр әшекейлер, 1 балық және 1 қанатын жайған құс бейнелері. Сонымен қатар көптеген ұсақ алтын әшекейлер табылған

Осы ескерткіштің мерзімі шамамен б. з. б. VIII-VI ғғ. [27, 92 б. ] .

Шілікті қорымының жүйелі негіздегі және тұрақты зерттеулері 2003 жылдан қазақтың әйгілі археологтары Ә. Т. Төлеубаевтың және Ғ. Қ. Омаровтың жетекшілігмен бастау алған еді. Күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан зерттеулер Қазақстан археология ғылымына көптеген жаңалықтар әкеліп, деректік қорын айтарлықтай толықтырды.

Сол 2003 жылы қазіргі таңда ғылымда кеңінен танымал Бәйгетөбе қорғаны қазылып, әлемге қазақ жеріндегі тағы бір алтын адам паш етілді. Биіктігі 8 метрге жуық жерүсті құрылысының астынан балқарағай бөренелерінен және тастардан қабаттасып тұрғызылған жерлеу камерасы ашылды. Ескерткіштің тоналғанына қарамастан барлығы 4500 жуық дана алтын әшекейлер олжаланған болатын.

Соның 153 әшекейі екі таутеке құраған бетперде түріндегі мысықтектес жыртқыш аңның бейнесінде, 20 дана бұғы, 39 бұйым қасқыр кейіпіне, бір бес сәулелі жұлдыз түріндегі әшекей, 36 бүркіт құс, бір қапсырма арқар бейнесінде. Сонымен бірге 23 қоңырауша түріндегі бұйым, 63 рифлденген құбыршық тәрізді әшекей, 17 тал алтын тілік, 7 дана алтын сым, 141 дана жартышар секілді салпыншақтар, 2835 дана шағын құлақшалы, кесе тәрізді салпыншақтар, 223 ұсақ құбыршықты тізбе, 743 шығыршық тізбе және бір дана кішкене қапсырма шеге табылды [31, с. 161-164 б. ] .

Шілікті қорымындағы зерттеулер 2003 жылдан бері тоқтамай келеді, 2004-2011 жж. аралықтарында зерттеулер «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында жүргізілген. 2012-2015 жж. аралығында ҚР БжҒМ және МжСМ гранттық бағдарламалары аясында жүрді.

Шілікті ескерткіші 2016 жылдан бастап «ШҚО-да археология саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын дамытудың 2016-2018 жылдарға арналған бағдарламасы» атты облыс әкімдігінің көлемді жобасы аясында зерттелуде. Осы 2016 жылғы қорымның № 16 қорғаны қазылып, нысанның тоналғанына қарамастан 2000-нан астам әшекей бұйымдар табылған еді, бұл бұғы, бүркіт-грифон, мысықтектес жыртқыш аңдар түріндегі қапсырмалар, киімге тағылған геометриялық пішіндегі жапсырмалар [30, с. 270-279 б. ] .

Жалпы Шілікті ескерткіштерін зерттеудегі, көне әшекейлердің адам өміріндегі орнымен маңызы хақындағы, әлемдік деңгейдегі баға бермес жетістіктердің бірі ол Ә. Т. Төлеубаевтың Бәйгетөбе обасынан табылған патшаның салтанатты киімін қалпына келтіру [30, с. 21-47 б. ] десе болады. Жеке қазба мәліметтерін мұрағаттық және кітапханалық қорлардағы қыруар ақпаратпен салыстыра отыра көп жылдық зерттеулер патша киімі қалпына келтіріліп, қазір әлемдік мұраның біріне айналғаны сөзсіз (сурет 1) .

Ә. Т. Төлеубаевтың терең және жан-жақты зерттеулері Шілікті әшекейлері жергілікті халықпен жасалғанын көрсетіп, ол әшекейлер өзінің бейнесі бойынша, негізінде жатқан дүниетанымы және орындалу мәнерімен қазіргі қазақ халқымен тікелей байланыста екенін дәледеп отыр [32, с. 156-174 б. ] .

Шілікті ескерткішінен табылған әшекейлердің теориялық сараптамасы олардың кем дегенде екі-үш ғасыр бойғы даму тарихы бар екенін көрсетеді - оған, мысалға, кейбір обалардан шыққан құймалы салмақты алтындардың қорымның басқа обаларынан табылған қалың қаңылтырдан жұқа жұқалтырға дейінгі әшекейлермен алмасуы сілтей алады [30, с. 420-425 б. ] . Сонымен қатар, қорым обларынан өзінің орындалу мәнерімен және иконографиялық мән-мағынасымен әр-түрлі болып келетін әшекейлердің кездесуіде мерзімдік ерекшеліктерге сілтеуі мүмкін [31, 164 б. ] .

Шілікті әшекей бұйымдарының мерзімделуі б. з. б. VIII-VII ғасырлар. Шілікті ескерткішінен табылған әшекей бұйымдар сол ерте сақ заманының әшекейлерінің эталоны деуге толық негіз бар.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.