Грек мифологиясы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі

Файл:Logotip KazNU.gif — Википедия

СӨЖ

Тақырыбы : Ежелгі грек және түркі халықтарының мифологиясы: ұқсастығы мен ерекшелігі

Орындаған: А. Турақұл
Тексерген: А. Ахметова

Алматы, 2021жыл

Ежелгі грек және түркі халықтарының мифологиясы: ұқсастығы мен ерекшелігі

Жоспар:

Кіріспе
Ежелгі грек және түркі халықтарының мифологияларының ерекшеліктеріГрек мифологиясыТүркі мифологиясы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе

Миф - грек тілінен аударғанда аңыз, нақыл деген сөз. Мифология сол мифтерді зерттейтін ғылым деген мағынаны білдіреді. Миф бұрынғы әдебиеттерде, қиял-ғажайып ертегілерде беріліп келген. Мифті бірқыдыру түркі халықтары афсана деп атаған.

Миф деген сөздің мағынасын жұрт екі түрлі мағынада түсінеді. Біреулері миф деген сөзді ертегі, яғни жалған, ойдан шығырылған қиял мағынасында қолданса, ал енді біреулері миф деген сөзді осы келтірілген түсініктемеге қарама-қарсы мағынада деп айтады. Ал шындығында миф ойдан шығарылған өтірік, жасанды дүние емес, нақты халықтың дүниесі мен өзі туралы шындығы, басқаша айтқанда шын деп есептелінген тарихи ақиқат. Әр халқтың мәдениетінің, дінінің өз мифі бар. Егер халық мифті дұрыс түсінсе, оның қоғамға беретін үлесі мол. Керсінше оны дұрыс түсінбей, тар мүдделі ортада әсіресе саяси мақсаттарда қолданатын болса, мифтің қоғамға, халыққа тигізер зияны да мол.

Миф адамзат енді қауым болып бірігіп өмір сүріп жүргенде-ақ пайда болған. Әрбір адам жастайынан дүниені танып біле бастайды, заттар құбылыстар жайында білімдер жинақтайды. Өсе келе ол өзіне «Дүние неге бұлай», «Адамның өсуі мен өлімі» жайында сұрақтар қояды. Сол кезде адамда - өзін қоршаған табиғатты, аспан мен жерді, әр түрлі құбылыстарды білуі үшін оның дүниеге деген кең көлемдегі көзқарасы пайда болды. Дүние және адамның ондағы орны жайындағы түсініктердің жиынтығын дүниеге көзқарас деп атайды. Дүниеге көзқарас - адамзат санасының, дүниетанымының қажетті бір бөлігі.

Грек мифологиясы

Мифтің дамуын ғалымдар үш сатыға бөледі. Бірінші сатысы - адам мен хайуанды және басқа заттарды ұқсас деп санайтын сәбилік саты; екінші сатысы - адам мен хайуанды парықтайтын және адамды басқа жақтан парықтайтын саналы саты; үшінші сатысы - әртүрлі затқа өзіндік түсінік беретін түсініктеме мифтер сатысы. Дүниенің мифология тарихынан алғанда алғашқы қоғамдағы австриялык, африкалық, америкалық мифтерді жәй мифтер деп атайды да, ежелгі Грек, Baвилон, Үнді мифтерін шоғырланып, циклденіп, көркемдік жүйеге түскен әдеби мифтер деп атайды. Ал, Қазақстан ғалымдары қазақ мифтерін алғашқы австриялық мифтерден өрелірек, ежелгі грек мифтерінен солғынырақ аралықтарға жататын миф деп есептейді екен. Олар мұның себебін қазақтар ежелгі Рим, Египет сияқты гүлденген, құлдық мемлекет дәуірін бастан кешірмегендікке апарып тірейді.

Шынында да ертедегі грек мифтері өте қызықты болған. Олар әр нәрсенің өзіне бірден құдай тағайындаған, оған өзіндік ой, тұлға, көркемдік түс берген. Тіпті сол суреттемелері бойынша сәулетті ғимараттар, мүсіндер, ескерткіштер орнатқан. Батыстың 37 алып ғимараты соның символындай бұл күнде ел назарын ерекше баурап тұр. Сондықтан да ол әдеби қалыпқа түсіп, санқилы мифтік аңыздарды тудырып, дүниенің мифология үлгісіне айналған. Батыс елдеріндегі мифология құдайлар жөніндегі аңыз деп есептелінеді. Қытайлар оны қытайлар туралы аңыздар деп қабылдаған һәм солай қалыптастырған.

Тарихи деректерге қарағанда антика мәдениеті Ресейге шамамен XI-XII ғасырларда келе бастаған. Орыстың ұлы қаламгерлерi, сыншылары Ломоносов, Радищев, Пушкин, Гоголь, Белинский, Герцен, Тургенов, Толстой, Горкий және басқалар өз еңбектерінде грек-рим әдебиеттерiн өте жоғары бағалады.

Ертедегі гректің егін құдайы Тамудзой деп аталады екен. Ол 7-ші айларда келеді. Сол кезде су шашып қарсы алады. Мұндай көп құдайлы мифологияның сол кездегі көп құдайлы дінмен қатысы болуы әбден мүмкін. Ертедегі гректерде тек әдебиет пен көркемөнерді жебейтін құдайдың өзі тоғыз болған. Зевс пен Мнемосинаның тоғыз қызы ( 9 муза ) тоғыз саланың құдайы есептелген.

Евтерия - лирикалық поэзияның құдайы;

Клио - тарихтың құдайы;

Талия - комедияның құдайы;

Мелипомена - трагедияның құдайы;

Терпсихора - бидің құдайы;

Ератов - махаббат поэзиясының құдайы;

Полигимения - гимндердің құдайы;

Варания - астрономияның құдайы;

Каллоепа - эпостың құдайы.

Төтемдік діннің ықпалынан туындаған мифтік ұғымдар да бар. Табиғаттың алып тұлғасына, тарпаң күшіне, әртүрлі хайуанаттарға табыну төтемдік дінге жатады. Ертедегі түркі халықтары, соның ішінде қазақтар да биік тауға, асау дарияға, тағы жануарларға табынған. Ертедегі грек құдайларының Олимпияда тұрғаны сияқты түркі халықтарының тәңірлері Отыген тауында (Моңғолия), Алтайдың асқарында, Тәңір тауында, Хантәңірде (Жетісудағы Ортау - Кертауда) тұрған. Шығыстан бір рет қашып, Тәңір көліне жасынырып аман қалған. Боғдаш шоқысы ол кезде Ақтау - Алып Ата шоқысы атанған. Боғданың күнгейіндегі хикмет тастар сол кездегі Алып Атаның жауларын қуғандағы зақпыға салып атқан тастары-мыс. Ежелгі грек халықтары осы тауларға табынып, құлшылық жасап отырған.

Бұл мифтер көне дәуiр адамының табиғат құбылыстары алдындағы әлсiздiгi нәтижесінде туғанымен, М. Горькийдiң пiкiрiнше олардың «…мақсаты - ежелгi еңбекшiлердiң өз еңбектерiн жеңiлдетуi, оның өнiмділігін арттыру, төрт аяқты және екi аяқты дұшпандарға қарсы қарулануы… табиғаттың адам үшiн қауiптi болған құбылыстарына әсер ету армандарынан, тiлегiнен туған»

Грек мифологиясының мыңдаған жылдық тарихы бар. Осы ұзақ мерзiмде қоғамдық сананың өсуiмен бiрге мифтер де өзгердi, жаңа мазмұнға ие болды. «Қазіргі ғылым көне грек мифологиясының дамуын үш кезеңге бөледі. Олар - хтон (грек тіл. - Жер) немесе Олимпке дейінгі кезең, классикалық немесе Олимп кезеңі және бертінгі немесе героикалық кезең. Бірінші, хтон кезеңіндегі мифтік ұғым бойынша бүкіл әлемнің, барлық тіршіліктің негізі әрі анасы - асыраушы Ұлы Жер-Ана. Мифология бойынша жер тіршілік иесі және оның барлық тіршілік белгілері бар. Олар қоршаған ортадан, адамның өзінің қимыләрекеттерінен, мінез-құлықтарынан көрініс береді. Бұл кезеңдердегі мифологияның басты кейіпкерлері - медуза, химера, гидра т. б. Классикалық немесе Олимп кезеңі патриархатқа өтумен, алғашқы мемлекеттердің пайда болуымен ерекшеленеді. Бұл 12 тұтастай мифологияның жаңа арнаға өтуіне жол ашты. Табиғат құбылыстарымен шендестірілген құбыжық құдайлар орнына адамға қайырымды құдайлар бейнелері пайда бола бастайды. Жаңа құдайлар әлемнің, қоғамның және адамның тұтастығы үшін күрескерлер болып суреттелді. Олардың барлығы әлемнің тең ортасы деп танылған Олимп тауына топтастырылды. Осы орталықты айнала қоршаған космос кеңістігі ұғымы қалыптасты. Бұдан шет жатқан, бұрынғы және бір ізге түсірілмеген дүние, жоқ болмыс Хаос деген түсінік орнықты. Олимп кезеңінің алғашқы мифтері жаңа құдайлардың ескі құдайлармен күресін баяндайды. Бұл күресте құдайлардың үлкені Зевс титандарды, циклоптарды, Хаостың өзге құбыжықтарын жеңіп, оларды жердің түпсіз тереңіне - Тартарға қуып салып, әлемді қайта жасайды. Ұлы Ана-Жер бейнесі енді Гера, Афродита, Артемида, Афина сияқты жасампаз әйел құдайлардың бейнесіне ауысады. Мифология бойынша Гера Зевстің әйелі, ал қалған үшеуі қыздары. Теңіз құдайы Посейдон мен жер асты дүниесінің құдайы Аид Зевстің ағалары болып келеді. Бертінгі немесе героикалық кезеңде әлеуметтік қатынастарда қайшылықтардың күшейе түсуімен полистер арасындағы бәсекелестіктерге байланысты бұқараның құдайларға сенімдері шайқала бастайды. Халықта құдайлар қанша күшті болмасын, Зевстің өзі де, оның сүйікті ұлы Геракл де қанша ерлік жасамасын, олардың бәрі - құдайлар да, адамдар да ақыр-соңында тағдырға тәуелді деген түсінік орныға бастағаны аңғарылады. Осыған қарай грек пантеонының жартылай құдай, жартылай адам қаһармандары да халыққа қаталдық танытады. Жасаған күнәлары үшін немесе айтқан кеңестерін орындамағаны үшін қатаң жазалайды. Мәселен, Троя соғысына қатысты адамдар, соның ішінде жеңілгендері де, жеңгендері де қатаң жазаланады».

Грек мифологиясының байлығы, образдарының көркемдігі бүкіл адамзат тарихында оқырманның жүрегін жаулап алып, өзіне тәнті етіп келді. «Грек мифологиясы грек мәдениетінің тек мол қазынасы ғана емес, сонымен бірге оның негізгі іргетасы да болды».

Түркі мифологиясы

Түркі мифологиясына тоқталатын болсақ, жалпы түркі мифологиясын зерттелмеген сала деп айтуға болмайды, бірақ осы уақытқа дейін жүргізілген зерттеулер жеткілікті емес, алынған деректер, мәліметтер толық қанағаттандырмайды. Себебі ата-бабаларымыздың әлі талай қарастырылмаған, зерттелмеген жерлері көп қалған. Ғылыми мәліметтерге сүйінсек біздің жеріміздің тарихына, әдет-ғұрыптарына, салт-дәстүрлеріне көбінесе шетелдік ғалымдар қызығушылық танытып зерттеген, соның ішінде әсіресе түркі мифологиясы назарларынан тыс қалмаған екен. Алайда өз ғалымдарымыздың да зерттеулері де жеткілікті. Олар: Ш. Уәлиханов, А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, М. Әуезов, Ғ. Марғұлан, Е. Тұрсынов, Ғ. Қайдар, Р. Сыздық, Е. Жанпейісов, Н. Уәлиев, А. Сейдімбек, С. Қасқабасов т. б. ақын-ғалымдардың түркі мифологиясы тарихына енгізген жаңалықтары мен үлестері аз емес.

Тәңірлік діннің өзіне тән ерекшелігі - ол өзіне дейінгі діни наным-сенімдерді теріске шығармайды, қайта оларды бір жүйеге келтіріп синтездеуші рөл атқарады. Плано Карпини түркілердің бір құдайға иланатындығын айта келіп, “оның үстіне олар күнге, айға және отқа, сонымен бірге таңертеңгілік тамақ жеудің немесе су ішердің алдында сол ас-дәмдерінен ауыз тидіретін сыбаға арнап, су мен жерге де құдай деп табынады”, - дейді. В. В. Бартольд: “Ежелгі түркілер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жерге (жер-суға) сыйыну болды”, - деп жазады. Тәңірді түркілер барлықты жаратушы “объективті идея” ретінде қарастырса, жер-су - тіршіліктің тірегі.

Бұдан сырт түркі халықтарының бірқыдыруы бөріге табынған . «Оғыз батырды Бөрі жеңіске бастаған», «Үйсін патшасы Күнбейді Бөрі емізіп баққан», «Хұн патшасы Бөрімен үйленген», Найманның бір жарлы батыры Алтайдың Еркене Көкшоқысында Бөрімен үйленіп, сонан Еркөнекті Найман таралған. Бұдан алты мың жыл бұрын Алтайда бір Бөрі қашып, таудың үңгіріне кіріп кеткен. Сол Бөріні шығарамыз деп әлгі үңгірді өртеген. Сонан барып түркі халықтары темірге ие болған. Әрі бұл темірді Бөрінің бастауымен тапқандығын аңыз етіскен. Керей ханы Уаңханның шешесі аңшы, батыр адам болған. Ол Xұндар сияқты Маралға табынған. Қауым Бөрілердің қорғауына ие болған. Сондықтан, ертеде Бөрі деген атақ берілген адам қорықтың алдында жүретін болған. Шыңғыс ханның жауынгерлерін бастап отырған. Түркі халықтары соғыс батырларына Бөрі деген атақ берген. Бәрінің басы туға түсіріліп, оны жорықтың басында ақбоз атты сарбаз алып жүретін болған. Шыңғыс хан жорығында да Бөрі туын ақбоз атты жауынгер алып жүрген.

Түркі халықтары әуелі тәңір атаға, онан соң жер анаға, онан кейін Ұмайға табынған. Махмұт Қашқаридың «Ұмайға табынған ұғыл болар» дегені сол аруаққа табынудың сарыны. Ұйғыр ғалымы Ибраим Мүти қазақ әйелдерінің қорыққанда «ойбай» дегені сол Ұмайға табынудың өзгеріп барып, қалыптасқаны деп топшылайды. Сонда қазақтардың «Көк соқсын, жер жұтсын, әруақ атсын» деген қарғыстары осы діннің тоғысуынан туған мифтік ұғым болуы да ғажап емес. Исламнан бұрын қазақ әйелдері Бибəтимаға емес, Ұмайға табынатын болуы мүмкін.

Түркілердің айтуынша бiздi жаратқан ана - әмiршi Ұмай» - түркiлер өздерi құрметтейтiн басты құдай әйелдi осылай атайды. Бұл «аққу» деген ұғымды бiлдiредi. Құс бейнесiнде ол аспанға ұшып, жерде жүрiп, суда жүзе алатын болған. Түркiлер Ұмай әлемдi жаратуға қатысқан деп сенетiн. Ежелгi замандарда, Ұлы мұхиттан басқа ештеңе болмаған кезде оның бетiнде Ұмай - аққу жүзiп жүрген. Бiрде ол өте-өте тереңге сүңгiп, су астынан топырақ алып шығады, осыдан таулар, өзендер, өсiмдiктер мен жануарлар жаратылған. Тiптi, аққудың жұмыртқасынан әлем жаратылған деседi. Ұмай сиқырлы құс, оның көлеңкесi түскен жандар тағдырдың сүйiктiсiне айналып, жолы болғыштық пен даңққа бөленетiн. Сондықтан түркiлер ешқашан аққуды өлтiрмейтiн. Егер ақымақтықтан немесе аңдаусызда өлтiрiп қойса, кiнәлi адамды аса қатал жаза күтетiн. Ал түркiлер үшiн ең ауыр жаза баласының ерте келген өлiмi едi.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.