Африка мемлекеттердің саяси - экономикалық жағдайы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА-ГУМАНИТАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ ПӘНДЕР КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
___________ Г.М.Cыздыкова
_____ _______2020 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН АФРИКА КОНТИНЕНТІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТЕР АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАР
5В011400-Тарих мамандығы
Орындаған: 114-16 оқу тобының студенті Әбжан Дәулет
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., аға оқытушы Бекманова Дариха Махановна
Шымкент -2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. АФРИКА КОНТИНЕНТІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1. Африка континентіне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Африка мемлекеттердің саяси-экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... 13
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН АФРИКА МЕМЛЕКЕТТЕР АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1. Aфрикa континентіндегі мемлекеттердің aймaқтық сaясaтының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.2.Қазақстан Республикасы мен Aфрикa мемлекеттер арасындагы қaрым-қaтынaстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан ғасырлар бойы қалыптасқан дала дипломатиясын Еуразия кеңістігінде жүргізіп келе жатқан мемлекет. Ежелден қазақ дипломатиясы салмақтылық, жан-жақтылық, саяси интуицияға сүйенгені белгілі. Алыс-жақын мемлекеттермен жүргізілген қарым-қатынастың, сыртқы саяси ұстанымның айшықты мысалы ретінде Керей мен Жәнібек хандардың, Абылайдың сыртқы саяси шешімдерін, XX ғасырдың басындағы заманауи мемлекет болуға деген талпыныстарды айтамыз. Ал, Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, тарихта алғашқы рет өзінің дербес сыртқы саясат доктринасын қалыптастыруға кірісті.
Қазақстан сыртқы саясатының негізгі принциптеріне оның неғұрлым маңызды және іргелі нормалары жатады, сол принциптердің мәнін және оларға тән сипаттарын қамтитын бұл нормаларда ең жоғарғы императивтік заң күші бар. Еліміз халықаралық қатынастар жүйесінің заңды мүшесі ретінде дербес сыртқы саясатында осы принциптерді басшылыққа алады. Қазіргі халықаралық қатынастардың негізгі принциптері мәртебесі жоғары халықаралық ұйымдар мен форумдардың құжаттарында, атап айтқанда, БҰҰ жарғысында, 1970 жылғы Халықаралық құқық принциптері туралы декларацияда, 1975 жылғы Қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі кеңестің Қорытынды актісінде бекітілген [1].
Әдетте халықаралық актілерде мына 9 принцип жайында айтылады: мемлекеттердің егемендігі, күш қолданбау немесе қолданамын деп қорқытпау, шекараның мызғымастығы, мемлекеттердің аумақтық бүтіндігі, қақтығыстарды бейбіт жолмен реттеу, ішкі істерге қол сұқпау, адам құқығы мен бостандығын сыйлау, халықтар теңдігі және олардың өз тағдырын шешу құқығы, мемлекет аралық құқықтар, халықаралық міндеттерді адал орындау.
Халықаралық қатынастардың негізгі принциптерінде тарихи сипат бар, яғни бұларда мемлекеттердің сол дәуірдің талабына және халықаралық қатынастардың жай-күйіне қатысты негізгі құқықтары мен міндеттері бекітіледі. 1970 жылғы Халықаралық құқық принциптері туралы Декларацияда жеті принцип жазылған: күш қолданбау немесе қолданамын деп қорқытпау, дауларды бейбіт жолмен шешу, басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау, мемлекеттердің ынтымақтастығы, халықтардың тең құқығы және өзін-өзі билеуі, мемлекеттердің егеменді теңдігі, міндеттерді адал орындау. Аумақтың бүтіндігі, шекаралардың мызғымастығы, адамның құқығы мен бостандығын құрметтеу сияқты принциптер 1975 жылғы Хельсинки Қорытынды актісінде бекітілді.
Кез-келген мемлекеттің сыртқы саяси курсы оның ұлттық мүддесіне, сонымен қатар геосаяси жағдайға және қалыптасқан халықаралық қатынастар жүйесімен тығыз байланысты болмақ. Өз тәуелсіздігін жариялаған уақыттан бастап Қазақстан халықаралық құқық принциптерін сақтауға толық дайын екендігін білдірді. Қазақстанның сыртқы саясат доктринасының мақсаты - әлемдік экономикалық жүйеге сәтті бейімделу үшін қолайлы сыртқы саяси жағдай қалыптастыру болды. Бұл ұстаным ҚР Конституциясы, ҚР Сыртқы саясат концепциясы, заңнамалық құжаттар, Президент Жолдаулары, стратегиялық және бағдарламалық құжаттарда көрініс тапқан.
ҚР сыртқы саясаты тұжырымдамасының жаңа нұсқасы 2014 жылы 21 қаңтарда бекітілді. Бұл құжат еліміздің сыртқы саяси бағытын айқындайтын ресми тұжырымдама болып табылады. Оған сәйкес Қазақстанның сыртқы саяси бағыты 6 жылға белгіленген(2014 ж. - 2020 ж.) [2]. Бұл құжатта мемлекеттің сыртқы саяси дамуының пайымы, сыртқы саясатының мақсаттары, сыртқы саясатының негізгі басымдықтары мен міндеттері, елдік және өңірлік басымдықтар, күтілетін нәтиже, сыртқы саяси қағидаттар, елдің сыртқы саясатын іске асыру тетіктері көрсетілген. Тұжырымдамаға сәйкес, ҚР өз тәуелсіздігінің үшінші онжылдығына экономикасы қарқынды дамыған, күшті мемлекет ретінде кіруі, бүгінгі халықаралық аренадағы беделін арттыру межесі қойылған. Елдік және аймақтық басымдылықтар бойынша Қазақстан Ресей, ҚХР, Орталық Азия мемлекеттері, АҚШ, Еуропалық мемлекеттер, Азия елдері және Азия-Тынық мұхит аймағының елдерімен, Жапония мен Корея, Үндістан, Океания елдерімен, Латын Америкасы мемлекеттерімен және Африка құрлығы елдерімен ынтымақтастықты дамытуды көздейді.
Осы тұжырымдамадан күтілетін нәтижелерге келетін болсақ, ол ең алдымен көп деңгейлі қауіпсіздіктің орнауы, екіншіден, әлемнің барлық мемлекеттерімен достық қарым-қатынас орнату, үшіншіден, ұлттық экономиканың диверсификациялануының нәтижесінде Қазақстанның халықаралық қауымдастық пен шаруашылықтық қатынастарға интеграциялануы болады.
Мемлекет басшысы Қ.К.Тоқаевтың еліміздің сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасында: саяси және сауда-экономикалық ынтымақтастық әлеуетін барынша толыққанды іске қосу мақсатында Солтүстік және Латын Америкасы, Кариб бассейні және Африка елдерімен, сондай-ақ олар қатысатын өңірлік ұйымдармен ынтымақтастықты дамыту керектігін атап өтті [3].
Мемлекет басшысы БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінде біздің жұмысымыздың 7 басымдығын атап өтті, солардың бірі Африкаға жәрдемдесу болып табылады. Африка БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің жартысын алады. Сондықтан біз тұрақтылықсыз, бейбітшіліксіз дамымайтынымызды қарапайым түсінеміз. Бұл қауіпсіздік пен даму арасындағы өзара байланыс.
Қазіргі кезде елдер арасында әлеуметтік, саяси, экономикалық және мәдени қарым-қатынастар қарқынды дамуда. Сондықтан да дүние жүзі елдерінің табиғаты мен шаруашылығы жөнінде білім негіздерін қалыптастыратын пән ретінде тарихтың маңызы артады. Әсіресе өзінің елтану бағыты арқылы Жер шарындағы түрлі елдер мен ондағы халықтардын тұрмыс-тіршілігі, табиғат жағдайлары туралы көптеген мәлімет беретін маңызды буын болып есептеледі.
Африка-Қазақстан үшін перспективалы серіктес. Бүгін біз қазақстандық экономика үшін жаңа өткізу нарықтарын іздейміз. Әрине, Африка перспективалы серіктес ретінде қарастырылады. Өткен 10 жыл ішінде Африка өте жоғары өсу қарқынын көрсетті. Бүгінде экономикалық проблемалар Африка құрлығына да әсер етті,сонымен қатар біз серіктестерді іздестіруді жалғастырамыз. Бізде жақсы жобалар бар. Африка - болашағы зор серіктес.
Еліміздің астанасы Нұр-Сұлтанда "оңтүстік-оңтүстік" желісі бойынша ЦУР контекстінде Африкада даму және экономикалық әртараптандыру және индустрияландыру саласында тәжірибе алмасу бойынша жаһандық симпозиум өткізілді. Шараға 40-тан астам африкалық үкімет өкілдері, зерттеу орталықтары мен басқа да даму институттарының өкілдері қатысты.
Сонымен қатар, ол аталмыш симпозиумда Қазақстанның индустрияландыру, өз экономикасын жаңғырту және құрылымдық трансформациялау бойынша тәжірибесі кеңірек таныстырылатын болады. Сондықтан бұл тақырыптардың барлығы африкалық әріптестеріне өте қажет.
Бүгінгі таңда Қазақстанның үш дипломатиялық өкілдігі бар деп айта аламыз - бұл Египет, Эфиопия, Оңтүстік Африкадағы елшілік. Сонымен қатар, Эфиопиядағы елшілік Африка одағы жанында тіркелген - бұл 50-ден астам Африка мемлекеттерін біріктіретін ұйым халықаралық аренадағы саяси күш болып табылады.
Сондай-ақ Қазақстанның БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне сайлануы Қазақстан кандидатурасында африкалық мемлекеттердің топтастырылған қолдауымен қамтамасыз етілгендігін де айтуға болады.
Қай мемлекеттің болмасын, ішкі және сыртқы саясаты, ең алдымен, оның табиғи байлығы мен экономикалық мүмкіндіктеріне тәуелді болатыны белгілі. Бұл жағынан алғанда, Африка контингентіндегі кейбір мемлекеттердің экономикасын қарқынды дамып келе жатқан әлемдегі ең бай елдердің қатарына жатқызуға толық негіз бар. Африканың көршілес елдері мен Батыс, Еуропа, Азия елдері арасындағы саяси қарым-қатынастары осындай мүдделерді көздейтіні айдан анық. Өйткені, Африка алтын мен алмаздың қоры жағынан ең бай елдердің қатарына жатады. Нақтырақ айтсақ Оңтүстік Африка Республикасы. Біз қолға алып отырған диплом жұмысының нысанасы мен мәні осында. Африка контингенті ұзақ уақыт бойы АҚШ-тың, Ұлыбританияның және басқа да еуропалық дамыған елдердің экономикалық оқшаулау қыспағында болып, нәсілдік кемсітушілікті бастан кешкені тарихтан белгілі.
Бұл зерттеу жұмыста Африка құрлығындағы мемлекеттердің біздің елмен қарым-қатынасының перспективалары туралы бүгінгі күнгі қол жетімді материалдарды қорытындылауға, жүйелеуге, әрі сараптап шығуға талпыныс жасадық. Қазақстан Республикасы мен Африка мемлекеттері арасындағы байланыстырды Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы, Қ.К.Тоқаевтың Қазақстан Республикасының дипломатиясы, Дипломатические очерки, С.Батыршаұлының Дипломатиялық қызмет және халықаралық қатынастар, М.Мекебаевтың Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы саясаты еңбектерін жүйелі қарастырып, Африкадағы шиеленіс пен нәсілдік кемсіту, апартеид жүйесінің экономикалық және саяси құрсауы босаған жағдайда, оның кез келген мүдделі елмен серіктес бола алатындығын көрсетіп береді. Африка елдеріндегі позитивтік ілгерілеулер Батыс Еуропа, Орта Азия және Араб елдері үшін мүдделіліктің қайнар көзі болып табылады. Африкадағы реформалардың нәтижелі жүргізілуі, біздің осы аймақтағы саясатымыздың сипаты мен кезеңдерін қайта қарауымызға болатындығы жайлы жоғарыда аталған еңбектерде айқын көрсетілген.
Зерттеу жұмыстың деректік көзін мерзімді баспасөз бен ғылыми мәліметтер, интернет желісінен алынған ақпараттар құрады.
Зерттеу жұмыстың теориялық-әдістемелік негіздерін Қазақстан Республикасындағы тарих ғылымының қалыптасу және даму мәселелеріне қатысы бар ТМД және отандық ғалымдардың еңбектері, сонымен қатар теориялық және және жалпы әдістемелік сипаттағы материалдар құрады.
Сонымен қатар, Қазақстан үшін Оңтүстік Африка Республикасы сияқты алтын мен табиғи алмазға бай мемлекетпен серіктес болу мүмкіндігіне қол жеткізеді. Қарастырылып отырған жұмыстың ерекшелігіне Африкамен өзге елдер арасындағы өзара қарым-қаынастар мәселесінің жуық араға дейін ашық талқылаудың диалогына айнала алмай келгендігіне жатқызуға болады. Сондықтан, Батыс Еуропа және Азия елдері арасындағы қазіргі кезеңдегі қарым-қатынастар төңірегіндегі кейбір ой-пікірлер бой көрсетіп қалуы мүмкін.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстан Республикасы мен Африка континентіндегі мемлекеттер арасындағы байланыстардың негізгі бағыттарын зерттеу.
Диплом жұмысының маіндеттері:
oo Африка құрлығындғы мемлекеттерге сипаттама жасау;
oo Aфрикaның хaлықaрaлық ұйымдaрмен ынтымaқтaстығын анықтау;
oo Aфрикa континентіндегі мемлекеттердің aймaқтық сaясaтының ерекшелігін қарастыру,
oo Aфрикa континентіндегі мемлекеттердің Қазақстан Республикасымен қaрым-қaтынaсын зерттеу;
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралған.
АФРИКА КОНТИНЕНТІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ САЯСИ-ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫ
1.1. Африка континентіне жалпы сипаттама
Африка -- аумағы жағынан Еуразиядан кейінгі орынды алатын құрлық, дүние бөлігі. Жерінің аумағы 29,2 млн. км2 (аралдарымен бірге 30,3 млн. км2). Тұрғыны 728 млн. адам. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 8000 км-ге, батыстан шығысқа қарай 7500 км-ге (Сахарада) созылған, оңтүстігіндегі ені 810 км. Жағалауының жалпы ұзындығы 30500 км. Африканы экватор сызығы ортасынан кесіп өтеді. Құрлықты солтүстігінде Жерорта теңізі, батысында Атлант мұхиты, шығысында Үнді мұхиты мен Қызыл теңізі сулары шайып жатыр. Солтүстік-шығысында жіңішке Суэц мойнағы (112 км) арқылы Азиямен жалғасады. Гибралтар бұғазы арқылы Еуропаның Пиреней түбегінен бөлінген. Ірі шығанақтары Гвинея, Сидра. Ең үлкен түбегі - Сомали, құрлықтың шығысында - Мадагаскар, Занзибар, Сокотра, Мафия, Пемба, Комор, Маскарен, Амирант және Сейшель аралдары, батысында - Мадейра, Канар, Жасыл мүйіс, Гвинея шығанағында Аннабон, Сан-Томе, Принсипи, Фернандо-По аралдары орналасқан.
Ойпаттары мен аласа жазықтары көбіне жағалауда орналасқан (Сенегал, Гвинея жағалауы, Сомали, Мозамбик, Жерорта теңізі жағалауы). Экватордан солтүстікке қарай Африканың көп жерін Сахара және Судан жазықтары мен үстірттері алып жатыр. Сахараның солтүстік-батысында Атлас таулары (Тубкаль, 4165 м), шығысында Қызыл теңізді бойлай Этбай жотасы (Асотериба 2216 м) созылып жатыр. Ол оңтүстігінде Эфиопия таулы қыратына (Рас-Дашан, 4623 м) ұласады. Бұл таулы қыраттың аралығында Африканың ең терең ойысы - Афар жатыр. Оның солтүстік-батысында Камерун жанартауы (4070 м), солтүстігінде Азанде, батысында Оңтүстік Гвинея қыраты, оңтүстігінде Лунда-Катанга үстірті, шығысында Шығыс Африка таулы қыраты қоршай орналасқан. Олар сөнген және әлі сөнбеген жанартау конустарына, яғни батысында Рувензори (5109 м), Карисомба (4507 м), Рунгве (3175 м), шығысында Элгон (4322 м), Кения (5199 м), Меру (4567 м), Килиманджаро (5895 м) тауларына жалғасады. Оңтүстікке қарай жүрген сайын жер бедері біртіндеп аласарып, Калахари ойысы арқылы Кап және Айдаhар (Дракон) тауларына ұласады.
Африка жері қазба байлықтарға өте бай, әсіресе, минерал кендерінің қоры көп. Мұнай мен газдың ірі кен орындары Нигерияда, Ливияда, Египетте, Алжирда, ал тас көмірдің ірі кендері, Оңтүстік Африка Республикасы жерінде табылған. Кобальт пен мыстың аса ірі қоры Замбия мен Конгода, алмас, платина, алтын кендері Оңтүстік Африка Республикасында, уран Нигерия мен Намибия жерінде шоғырланған.
Африка тропиктік белдеулер аралығында орналасқандықтан, жері өте қатты қызады. Жаз айларындағы орташа температурасы құрлықтың барлық бөлігінде дерлік 20ӘС-тан жоғары, Сахара мен Суданның солтүстігінде 35Ә - 38ӘС-қа жетеді. Жер шарындағы ең жоғары температура +58ӘС 1933 ж. Сахараның (әл-Азизия) Жерорта теңізі жағалауында тіркелген. Жылдық жауын-шашынның ең көп түсетін жері Гвинея шығанағы жағалауындағы Камерун тауының беткейінде (10470 мм, Дебунджа), ал ең аз жауын-шашын мөлшері Сахарада (0,5 мм, Асуан қаласы) тіркелген. Географиялық ерекшелігіне қарай Африка аумағы ыстық, ылғалды экваторлық, ауыспалы ылғалды (муссондық), субэкваторлық, ыстық әрі құрғақ, континенттік, тропиктік шөл, ыстық ылғалды тропиктік және субтропиктік жерортатеңіздік климат белдеулеріне бөлінеді.
Құрлық ішкі суларының жылдық ағынының мөлшері (5400 км3) бойынша Еуразия мен Оңтүстік Америкадан кейінгі орында тұр. Өзендер экватор төңірегі мен құрлықтың оңтүстік-шығыс жағалауында жиі. Шөлді аудандарда, әсіресе, Сахарада климаттың ертеде ылғалды болғанын аңғартатын құрғақ өзен арналары (вади) көптеп кездеседі. Ірі өзендері - Ніл (6671 км, дүние жүзіндегі ең ұзын өзен), Конго, Замбези, Нигер, Оранж. Өзен арналарында шоңғалдар мен сарқырамалар көп кездеседі. Замбези өзенінің бойында атақты Виктория сарқырамасы бар (биіктігі 120 м, ені 1800 м). Құрлықтағы өзендердің гидроэнергетикалық мүмкіндігі өте жоғары. Ірі артезиан алаптары Сахара мен Калахари жерінде жатыр. Африка көлдерінің ірілері: Виктория, Танганьика, Ньяса, Рудольф, Чад.
Африкада гүлді өсімдіктердің 40000-нан астам түрі бар, оның 9000-ға жуығы тек қана осы құрлықта өсетін өсімдіктер. Құрлықтың 8%-ын ылғалды тропиктік орман (гилея), 35%-ына жуығын саванна және сирек орман, 40%-ы құрлықтық шөл мен шөлейт белдемі алып жатыр. Гвинея жағалауы мен Конго ойысындағы ылғалды экваторлық орманда ағаштың 300-ден астам түрі бар. Олар бірнеше қабатты болып өседі, ең биік өсетін ағаштар - пальмалар (биіктігі 60 - 70 м-ге жетеді). Олардың алып фикус, май және шарап пальмасы, сейба, қола ағаштары сияқты түрлері бар. Төменгі бөліктерде банан, папоротниктер, либериялық кофе ағашы және каучук беретін ағаш тәріздес лиана, ландольфия, ротанг пальмасы кездеседі. Саваннаның негізгі ағашы - баобаб. Олардың аралығында биіктігі 2 - 3 м, кейде 5 м-ге жететін піл шөбі, дум пальмасы, май пальмасы өседі. Сахара мен Калахари шөлдерінің шұраттарында құрғақшылыққа төзімді өсімдіктерден жусан, жантақ, акация, құрма пальмасы, Намиб пен Карру шөлдерінде суккулентті өсімдіктерден сүттіген, вельвичия таралған. Африка - кофе мен құрғақшылыққа төзімді бидайдың отаны.
Африкада жануарлар өте көп және алуан түрлі. Құрлық сүтқоректі жануарларға, әсіресе, тұяқты жануарларға бай. Жер шарындағы 51 туысқа біріктірілетін сүтқоректілердің 14-і осында шоғырланған. Тек қана Африкаға тән жануарлардан африка пілі, керік, зебра, адам тәріздес маймылдар - шимпанзе мен горилла, басы итке ұқсас маймылдар павиан мен мандрил, сондай-ақ бегемоттар, Мадагаскар аралығындағы лемурды атауға болады. Құрлықтың жануарлар дүниесі 19 ғасырда, әсіресе, 20 ғасырдың басында аяусыз қыру нәтижесінде күрт азайып кеткен. Қазір құрлық бойынша 150-ден астам ұлттық саябақтар, қорықтар, қамашаулар құрылған. Ірі ұлттық саябақтарға Рувензори, Кения, Серенгети, Вирунга, Цаво, Кафуэ, Калахари-Хемсбок, Крюгер, Намиб жатады.
Африка туралы мәлімет өте ерте кезден-ақ белгілі болған, әсіресе, оның жерортатеңіздік жағалауындағы ірі мемлекеттер туралы деректер көп. Египет перғауынында қызметте жүрген финикиялықтар біздің заманымыздан бұрынғы 600 ж. шамасында бүкіл құрлықты айнала жүзіп шыққан. 14 ғасырда марокколық араб Әбу Абдаллах ибн-Баттута қазіргі Сомали мемлекеті аймағын, кейіннен Мали мен Тимбукту жерлеріне саяхат жасап, зерттеген. Құрлықты біздің заманымызда ең алғаш рет Үндістанға баратын қысқа жол іздеу мақсатында Васко да Гама (1497 - 1498) басқарған португал экспедициясы айналып шыққан, бірақ құрлықтың ішкі бөлігіне ешкім тереңдеп енбеген. Тек 19 ғасырдағы отаршылық науқаны кезінде көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілген. Олардың ішінде ағылшын саяхатшысы Давид Ливингстонның 1840 - 1870 ж. және орыс саяхатшысы Василий Юнкердің 1876 - 1896 ж. зерттеулерін атауға болады.
Африканың қазіргі саяси картасында 55 мемлекет бар. Олардың үшеуінде конституциялық монархия (Марокко, Лесото, Свазиленд), Намибияда федерациялық республика, ал қалғандарында республикалық мемлекеттік құрылым орныққан. Африка елдерінің көпшілігінде шаруашылықтың бір жақты мамандануы, яғни экспортқа бағытталған шикізат немесе азық-түлік өндіру сақталған.
Африка халықтарын этнографиялық жағынан зерттеу өте қиынға түседі. Олардың мәдениетінің ерекшелігі көп. Сондықтан Африка халықтарын тарихи-мәдени ерекшеліктеріне қарай бөліп, тоқтап өтпекшіміз.
Солтүстік Африканың көне аборигендері берберлер, олардың үрім-бұтағы қазір араб тілінде сөйлейтін халықтар болып , арабтық Африка декп аталады. Бұл арабтық облыстарға Мысыр және Магриб жатады, оларға және де этнографиялық жағынан Нілдің орта ағысы бойындағы Шығыс Судан кіреді.
Магриб елдерінде арабтар мен берберлердің еуропалық отаршыларға қарсы күресуі нәтижесінде, қазір үлкен ұлттардың құрылу процесі жүруде. Олар- марокандық, алжирлық, тунистық, ливиялықтар. Ал Біріккен Араб Республикасы мысыр ұлты қалыптасуда, Судан Республикасында да сондай өзгерістер болу үстінде.
Бұл елдердің барлығы дерлік негізінде ауыл шаруашылығымен айналысады, оның төркіні неолит дәуірінен бері-ақ басталып келеді. Бірақ әр облыста жер шаруашылығының арақатынасы біркелкі емес. Мысыр және Судан тұрғындары құнарлы Ніл өзенінің бойында мекендей отырып, тікелей жер шаруашылығымен айналысушылар болып табылады.
Мысырдың шаруашылығы қыстық, жаздық, күздік болып үш кезеңге бөлінеді. Бірінші кезеңде-бидай, арпа, сарымсақ т.б. егілсе, сәуір-тамыз айларында мақта, кендір, жүгері сияқты дақылдар, ал күзде күріш, жүгері егіледі. Мысыр шаруалары феллахтар деп аталады. Олар соқаны, топырақты майдалаушы аспап, тақтайдан істелген күрек сияқты құралдарды қолданады. Қазіргі Мысырда жерді суландыру шаралары дамығанымен, әлі де болса кедей шаруалар егінге суды шығыр арқылы шығарады. Мал шаруашылығы Мысырда жақсы дамымаған, себебі оларда жайылымдық жеткіліксіз, сондықтан жұмысқа қажетті күш көлігі ғана өсіріледі [8].
Магрибтің жер жағдайында су қорының көптігіне, сонымен бірге жұмсақ ауа райына байланысты бұл жердің егін шаруашылығы мен мал шаруашылығы қатар дамыған. Кей жерлерде егісті қолдан суландыруға да тура екледі. Егін шаруашылығының дамығанына қарамастан, қолданатын техникасы өте артта қалған Ұшына теміртіс қаптаған соқа т.б қолданады. Құрғақ аудандарда көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы басым болып келеді.
Басқаларға қарағанда Африка отаршылдықтан кейінірек азат болды. Солтүстік Африкада Жерорта теңізі аймағында Франция өздерінің отаршылдық мәселелерін қиыншылықпен шешті. 1956 ж. Француз үкіметі Марокко мен Туниске тәуелсіздік берді, ал 1 млн. шамасы француздар тұратын Алжирден Алжирді азат ету майданының көтерілісшілерімен сегіз жыл соғысқаннан кейін (1954-1962) кетуге тура келді. Африка отарсыздану процесіндегі шешуші оқиғалар 1960 ж. орын алды, сондықтан да 1960 ж. Африка жылы деп аталды.
1960 жылдың басында 45-тей тәуелсіз мемлекет пайда болды. Кейінірек 1974 ж. Португалиядағы авторитарлық режим құлағаннан соң, Ангола мен Мозамбик өз тәуелсіздіктерін қарулы күрес барысында жаулап алды. Құрлықтың ірі елдерінің ішінде ең соңғысы болып 1990 ж. намибия бостандық алды.
Ірі шығанақтары Гвинея, Сидра. Ең үлкен түбегі - Сомали, құрлықтың шығысындаМадагаскар, Занзибар, Сокотра, Мафия, Пемба, Комор, Маскарен, Амирант және Сейшель аралдары, батысында - Мадейра, Канар, Жасыл мүйіс, Гвинея шығанағында Аннабон, Сан-Томе, Принсипи, Фернандо-По аралдары орналасқан.
Африканың көпетеген тілдері ғылыми тұрғыдан аз зерттелген, бұл оларды классификациялауда қиындата түседі. Бір-біріне жақын тілдерді біріктіріп тілдік семьялар мен топтар неғұрлым тиянақты бөліп көрсетілген.
Бүкіл Солтүстік Африканы, Солтүстік Шығысының едәуір бөлігін, сондай-ақ ішінара Шығыс және Батыс Тропикті семит-хамит немесе Африка-Азия тілдерінде сөйлейтін (континент халқының үштен бірінен көбі) семьялар халықтары қоныстанған, бұл семьялар өз ішінде төрт топқа: семит, бербер, кушит және чад топтарына бөлінеді. Семит тіл тобы кіші екі топқа: араб (80 млн. адамнан астам) және эфиоп (20 миллиондай адам) топтарына жіктеледі. Араб тілі диалектілерінде Египеттің, Магрибтің үлкен бөлігі - Ливияның, Тунистің, Алжирдің, Марокконың халықтары сөйлейді. Ол, бұдан басқа, Мавританияда, Судан территориясының үлкен бөлігінде, ішінара Мали, Нигер, Чад және көшпелі араб тайпалары мекендейтін басқа елдерге таралған. Екінші кіші топ тілдерінде негізінен Эфиопия халықтары - амхар, тигре, тиграй және басқалары сөйлейді.
Бербер тобы тілдерінде негізінен Солтүстік Батыс Африка халықтары - кабиль, риф, шлех, шавийя, тамазигт, зенега және басқалары сөйлейді. Оған, бұдан басқа, Орталық Сахараның кең байтақ кеңістінінде көшіп жүретін туарифтер тайпасы да жатады. Бербер тілдес халықтар жалпы алғанда, 9 миллиондай адам.
Алғашқы 20 жылда Африканың саяси картасын өзгертпеді. Алайда отарлық экономика саласында жаңа бағыт ұстануға мәжбүр болды. Африка қоғамындағы дәстүрлі мәдениеттер өзгеріске ұшырады. Африкандық буржуазия өз орнын иемдене бастады. Халық қалаларға шоғырлана бастады. Жұмысшы тобы деген ұғым африкада да орын тапты. Соғыстан кейінгі Азиядағы бірнеше мемлекеттің тәуелсіздік алуы. Еуропа отаршыларының одан ары қанау бастады. Екінші дүние жүзілік соғысы жылдарында Африка Еуропа елдері үшін ең маңызды шикізат және азық-түлік орталығына айналғанын барлығымыз білеміз. Соғыс біткеннен кейін әлеуметтік езгі одан әрі күшейді. Батыс Еуропа елдерінің басшылары ешқандай жеңілдік жасамайтынын мәлімдеді. Африкадағы нақты айтсақ тропикалық және Оңтүстік Африкада ұлт азаттық қозғалыстың үш кезеңі бар:
1-кезең 40 жылдан 50 жылдың соңына дейінгі кезеңді бейбіт кезең деп айтуға болады. Өйткені Африка халқы отарлаушыларға қарсы күрес ретінде ереуілдер демонстрациялар, митингтер өткізді және отар басшыларына сұраныс-питициаларын жіберумен шектелді. Бірақ та кейбір елдерде қарулы көтеріліске ұласып жатқан оқиғалар да бар.
2-кезең 50 жылдың 60 жылдың ортасы. Бұл кезеңде отарлық жүйеге қарсы наразылықтар әлеуметтік топтардың барлық салаларында жүріп көптеген Африка елдері тәуелсіздік алды.
3-кезең 60 жылдың 80 жылдың аяғында. Бұл кезеңде Ұлттық Африка партиялары бейбіт түрде нәтижеге жетпегендіктен басқарушы билікке қарсы қарулы күресін бастады. Бұндай іс-әрекеттер Оңтүстікте орналасқан Португалдық және ағылшындақ отарларымен және нәсілшілдік Оңтүстік Африка Республикасында орын алды.
Отар елдерінде КСРО мен социалистік елдердің көмегі арқылы коммунистік партиялар құрылады. Көптеген елдерде осы компартиялық демократиялық ұлт азаттық қозғалыстардың көш басында тұрды.
60 жылдардың ортасында БҰҰ-ң және коммунистік КСРО-ң беделінің өсуі арқасында Еуропа мемлекетіне қысымшылық күшейді.
Африканың қазіргі саяси картасында 55 мемлекет бар. Олардың үшеуінде конституциялық монархия (Марокко, Лесото, Эсватини), Намибияда федерациялық республика, ал қалғандарында республикалық мемлекеттік құрылым орныққан. Африка елдерінің көпшілігінде шаруашылықтың бір жақты мамандануы, яғни экспортқа бағытталған шикізат немесе азық-түлік өндіру сақталған.
Африка осыдан 8-5 млн жыл бұрын алғашқы адамдардың отаны болған. Қазіргі таңда бұл құрлықты, негізінен жергілікті тұрғындар мекендейді. Дегенмен Африкадағы бір мемлекетті екіншісімен салыстыру қиын. Олар әртүрлі тілде сөйлейді, діни-ұстанымдары, салттары бір-бірінен өзгеше.
Африка мемлекеттері экватор сызығына байланысты екі топқа бөлінеді: Солтүстік және Тропиктик.
Африканың қазіргі кездегі халқының саны 1 млрд 30 млн-нан астам. Материк халқының нәсілдік, тілдік және ұлттың құрамы өте күрделі. Африкада Жер шарындағы негізгі үш нәсілдің де өкілдері кездеседі.
Африканың байырғы халқын саны жағынан басым экваторлық нәсілдің өкілдері құрайды. Материктің көп бөлігінде Сахарадан оңтүстікке қарай таралған негрлер мекендейді. Негрлердің көпшілігіне тән белгілер - өңінің қара, ал шаштарының қалың, бұйра болуы. Бұл қасиеттер олардың денесін қатты ыстықтан қорғайды. Негр тектес халықтардың ортақ белгілерімен қатар, бас және бет пішінінде, дене бітімі мен бойының үзындығында үлкен айырмашылықтар байқалады.
Солтүстік Африка саванналарында материктің ең адамдары - тутси мен химилер тұрады.
Олар ерекше сымбатты, шымыр болады, бойларының орташа ұзындығы 180-200 см-ге жетеді. Ал экваторлық ормандарда бойлары өте аласа пигмейлер тұрады, олардың бойының ұзындығы 150 см-ден аспайды. Пигмейлердің өңі ақшылдау, кең танаулы, еріндері жұқа, денелері шомбал болып келеді. Ніл өзенінің жоғары және орта ағысында, шығыстағы көлдер маңында нилоттар тұрады. Олардың өңі қап-қара, қыр мұрынды, бойшаң болады. Калахари шөлін бушмендер мен готтентоттар қоныстанған. Олардың өңі сары, беті жалпақ, монғол тектестерге ұқсастау болып келеді.
Эфиопия таулы қыратын мекендейтін эфиоптар еуропалықтар мен негр тектестердің арасынан шыққан өтпелі нәсілге жатады. Олардың өңдері нағыз негрлерге қараганда ақшылдау болғанымен, шаштары бұйра, еріндері түріктеу болып келеді. Ал Мадагаскар аралында түратын лшлагасийлер негрлер мен монгол тектес нәсілдердің араласуынан қалыптасқан. Еуропалық тектес нәсілге жататын халықтар Африканың солтүстігі мен оңтүстігінде түрады.
Солтүстік Африканы мекендейтін араб және бербер халықтары, Жерорта теңізі жағалауында тұратын француздар жатады.
Ал ОңтүстікАфрикада Нидерландыдан көшіп барғандардың үрпақтары - африканерлер (бурлар) және агылшындар түрады.
Әр халық тобына өзіндік тіл тән, жалпы алғанда Аф- рикада 700-ге жергілікті тіл бар. Солтүстіктегі негр тектес халықтар судан тілінде, Орталық, Оңтүстік Африка мен Шығыс Африканың кейбір халықтары банту тілінде сөйлейді. Солтүстік Африканы мекендейтін халықтар негізінен араб тілінде сөйлейді, ал француз тілі өзара қарым-қатынас құралы болып табылады. Ао ОңтүстікАфрика да ағылшын тілі жергілікті тілдермен қатар қолданылады.
Африка материгіндегі халық әркелкі қоныстанған. Халықтың орташа тығыздығы 1 шаршы км жерге 22 адамнан келеді. Сахара тәрізді шөлді аймақтарда халық өте сирек, ал кейбір аудандарда мүлде қоныстанбаған. Халықтың ең тығыз қоныстанған жерлері - Ніл өзенінің аңғары мен атырауы, Гвинея шығанағы мен Жерорта теңізінің жағалауы. Африкада ұзақ уақыт бойы халықтың тұрмыс жағдайының төмен болуы, жұқпалы аурулардың кеңінен таралуы халық санының өсуін тежеп келді. Соңғы жылдары Халықаралық Денсаулық сақтау Ұйымының ұйымдастыруымен жүргізілген жұмыстар нәтижесінде ма - терик халқы жедел өсуде.
Елдері. Жерорта теңізінің жағалауында ежелгі дүние бөліктері - Еуропа және Азиямен көршілес орналасқан Африка ежелден-ақ ғылым мен мәдениеттің ошағы ретінде белгілі. Африкажеріндегі Египет, Эфиопия, Гана тәрізді ежелгі мемлекеттерде қолөнер, сауда, қүрылыс ісі өркендеп, дүниежүзілік мәдениеттің дамуына айтарлықтай үлес қосқан. Египеттегі ежелгі пирамидалар, Александрия шам-шырагы (маягі) Өлемнің жеті кереметінің қатарына жатады. Сондай-ақ піл сүйегі мен ағаштан ойып жасалған айшықты ою-өрнектер, қоладан жасалған мүсіндер көптеп сақталған. Кейбір ғалымдар мәдениеттің дамуындағы алғашқы жетістіктері үшін адамзат ең алдымен Африкаға қарыздар деп есептейді. Бірақ кейіннен жүргізілген қүл саудасы мен отаршылдық саясат Африка елдерінің дамуын үзақ уақытқа тежеді.
Африка материгіндегі елдер бірнеше ғасыр бойы еуропалық елдердің отары болып келді. 400 жылға созылған құл саудасы кезінде Африка халқы аяусыз қаналды, материктің көптеген аудандарының халқы едәуір азайды. Нәтижесінде 100 млн-ға жуық адам құл ретінде Америкаға әкетілді. XIX ғасырдың басында Еуропаның капиталистік елдері Афри - каны қайта бөліске салып, отарларды басқару үшін арнаулы адамдарды тағайындады. Олар байырғы халықты жақсы жерлерден тұруына қолайсыз аудандарға ығыстырады, табиғат байлықтарын аяусыз тонап, өз елдеріне тасып әкетті. Ұзақ уақыт отаршылдық саясаттың үстем болуы Африка елдерінің дамуын тежетеді. Байырғы халықтың көпшілігі сауатсыз жене қайыршылық жағдайда өмір сүрді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін саяси ахуалдың өзгеруі Африка елдерінде ұлт-азаттық қозғалыстың басталуына себепші болды.
XX ғасырдың басында Африкада екі ғана тәуелсіз ел (Либерия мен Эфиопия) болса, қазір материктің барлық елі тәуелсіздік алған. Африканың егеменді елдерінде республикалық басқару кең таралған, тек Марокко, Свазиленд, Лесото елдерінде ғана монархиялық басқару (корольдік) сақталған. Олардың әрқайсысының таңдап алған өзіндік даму жолы бар. Саяси жағынан тәуелсіздік алған елдердің шаруашылығы әлі де болса дамыған елдерге тәуелді болып отыр.
Материктегі шаруашылығының даму дәрежесі ең жоғары мемлекет - Оңтүстік Африка Республикасы. Солтүстік Африкадағы мұнай мен табиғи газ өндіретін Ливия, Алжир, Египеттәрізді елдер де қарқынды дамуда. Ал Мали, Нигер, Чад, Эфиопия, Сомали елдерінің даму дәрежесі өте төмен, мешеу елдердің қатарына жатады. Африка- ның артта қалған елдерінде аштықты болдырмас үшін халықаралық үйымдар бүл елдердің халқына үдайы қайырымдылық көмек көрсетіп отырады. Материктің жер қойнауы қазба байлықтарға өте бай. Сол себепті Африка елдерінің болашақта басқа елдермен сауда, ғылыми- мәдени байланыстарды орнату нәтижесінде шаруашылығын дамытуына мүмкіндігі мол.
Африка елдері табиғат жағдайы мен халқының қүрамына сәйкес бес тарихи-географиялық аймаққа топтастырылады: Солтцстік Аф - рика, Батыс Африка, Орталық Африка, Шыгыс Африка,Оңтцстік Африка.
Солтүстік Африка елдері Жерорта теңізі жағалауы мен Сахара шөлінің еолтүстік бөлігін қамтиды. Солтүстік Африка аймағының құрамына Алжир, Ливия, Египет, Марокко, Батыс Сахара, Тунис елдері кіреді (63-суретті қараңдар).
Солтүстік Африканың батысында Жерорта теңізі жағалауын Ат - лас таулары алып жатыр. Атлас таулары бірнеше көлденең жоталар тізбегінен түрады, олар: Эр-Риф, ТелльАтлас, БиікАтлас, Сахара Атласы. Таудың ең биік нүктесі - Биік Атластағы Тубкаль иіыңы (4165 м). Атлас таулары оңтүстігіне қарай біртіндеп аласарып, тропиктік шөл алып жатқан Сахараға ұласады.
Атлас тауларының Жерорта теңізі жағалауында ғана климаттық жағдайы субтропиктік биік таулыц сипатта болады. Сондықтан жағалаудағы жерортатеңіздік субтропиктік климат жағдайында цитрустар мен зәйтүн ағашы, хош иісті тағамдық өсімдіктер мен бау-бақша өсіріледі. Атлас таулары мен жағалық жазықтардың мәңгі жасыл, қатты жапырақты табиғи өсімдіктері адамның шаруашылық әрекеті нәтижесінде қатты өзгеріске үшырап, таулардың биік бөліктерінде ғана сақталған.
Сахарадағы тропиктік шөл климаты жағдайында халықтың ба - сым көпшілігі түйе, қой, ешкі өсірумен айналысады және көшіп-қо- нып жүреді. Сахара халқын оның ежелгі түрғындарыберберлер мен көшпенді арабтар - бэдәуилер құрайды. Олардың негізгі көлігі болып табылатын бір өркешті түйелерді кейде шөлдегі кемелер деп те атайды. Сахарада егіншілік Ніл аңғарымен атырауында және шүраттарда ғана дамыған. Мүнда қүрма пальмасы, бау-бақша, астық дақылдары, мақта, қант құрағы, маниок өсіріледі. Ніл аңғарында өсірілетін дүние жүзіндегі ең үзын талшықты мақта өте жоғары бағаланады. Жергілікті халық құрма пальмасын өте қатты қадірлейді: пальманың жемісі өте қүнарлы әрі дәмді, оның жапырақтарынан тоқылған бойраменүйлерінің төбесін жабады. Қүрма пальмасының көлеңкесінде дәнді да- қылдар мен жеміс ағаштары өсіріледі. Сондықтан жергілікті халық қүрма пальмасын кесуге шарасыздық жағдайда ғанабел бай лайды, оны қүрма ағашын өлтіру деп атап, аза түтады.
Шөлдегі басты байлық - су. Сахараның түрлі бөліктерінен жартасқа салынған өсімдіктер мен жануарларға бай, сулы-нулы жерлердің суреттері табылып отыр. Бұл ертеректе Саха - ра климатының ылғалды болғанын дәлелдейді. Мұны өзендердің кеуіп қалған арналары да растайды. Өйткені мұндай үлкен өзен арналары жауын-шашын мол болған жағдайда ғана пайда болуы мүмкін. Жергілікті халық суды пайдаланудың ережелерін өте қатал сақтайды. Су бар жерлерді халық қатты қастерлеп, оның әрбір пұшпағын тиімді пайдалануға тырысады. Соған қарамастан, Сахара шөлінің аумағы жылдан-жылға ұлғаюда.
Солтүстік Африканың қойнауы пайдалы қазбаларға: мұнай, табиғи газ, фосфорит, темір, марганецке бай. Алжир, Либия, Египет, Марокко, Тунис елдері осы табиғи байлықтарды игеру негізінде жекелеген өнеркәсіп салаларын дүниежүзілік деңгейде дамытып отыр.
Халқының негізінен араб тілінде сөйлейтіндігіне, мәдениеті мен тұрмыс-салтына байланысты Солтүстік Африканы Араб Африкасы деп атайды. Қалаларының басым көпшілігі араб үлгісінде салынған, ескі және жаңа қалаға айқын бөлінеді. Ніл аңғарындағы ең ірі қала - Каир 973 жылдан Египеттің (Мысырдың) астанасы. Солтүстік Африка- ның ежелгі қалалары өзіндік сәулет өнері ескерткіштерімен, дүниедегі керектің барлығын табуға болатын шығыс базарларымен ерекшеленеді. Жерорта теңізінің жағалауында ірі портты қалалар (Касабланка, Ра - бат, Александрия, Триполи, Алжир, Тунис) орналасқан.
Тропиктік Африка жалпы жер көлемі - 20 млн. км²-ден астам, халқы - 500 млн. адамды құрайды. Ірі аймақтың халқы негізінен экваторлық нәсілдік мекендейді.
Бұл тропикалық елдердегі экономика дамуы артта қалған. Ең негізгі себебі Африка құрлығының ұзақ жылдар бойы отарда болуы. Көптеген жылдар бойы Франция, Ұлыбритания, Португалия, Германия, Бельгия, Италия, Испания елдері үстемдік жасады. ХХ ғасырдың 60-жылдарына қарай Африкадағы тропикалық елдер өз тәуелсіздіктерін жариялады. Алғаш тәуелсіздік алған елдердің бірі ол ОАР, Ливия, Египет, Эфиопия, Судан мемлекеттері болды.
Африканың тропиктік аймағы екі негізгі аймақтан құралады. Олар оңтүстік тропикалық және солтүстік тропикалық аймақ болып.
Тропиктік Африка жалпы жер көлемі - 20 млн. км²-ден астам, халқы - 500 млн. адамды құрайды. Ірі аймақтың халқы негізінен экваторлық нәсілдік жататындықтан, Тропиктік Африканы қара Африка деп те атайды. Бірақ этникалық құрамы жағынан Тропиктік Африканың жеке бөліктерінің бір-бірінен күшті айырмашылықтары бар. Әр түрлі нәсілдер мен тіл әулеттері түйіскен жерде этникалық және саяси шекаралардың ең үлкен ала шұбарлығы пайда болған Батыс және Шығыс Африкада мұндай айырмашылықтар өте күрделі. Орталық және Оңтүстік Африканың халқы 600-ге жуық диалектісі бар, бірақ туыстығы жақын банту (бұл сөз адамдар дегенді білдіреді) әулеттінің көптеген тілдерде сөйлейді. Суахили тілі ерекше кең тараған. Ал Мадагаскардың халқы австронезия әулеттің тілдерінде сөйлейді. Австронезия тілдерінің өзіндік ерекшелігі географиялық атаулардан да байқалады. Африканист жазушы С. Кулик Мадагаскардағы елді мекендердің атауларын келтіреді: Амбинанибеанатсиндраву, Тратрамарананиндрангаронто, Марумиандрахимахавелона [8].
Тропиктік Африка аймағына 29 ел кіреді. Барлығының да экономикасы артта қалған елдер, тек Оңтүстік Африка Республикасы ғана қосарлы экономикалы ел болып табылады. Африка материгінің ең оңтүстік бөлігінде орналасқан ел.
Елдер атауы
Ауданы, мың
км²
Демографиялық көрсеткіштері
Мемлекеттік құрылымы
Астанасы
Халық саны,
млн адам
Орташа жылдық
табиғи өсім %
Қала халқының
үлесі %
Алжир
2382
32,8
2,4
49
Р
Алжир
Египет
1002
74,7
2,0
44
Р
Каир
Ливия
1760
5,5
2,5
86
Джамахирия
Триполи
Мали
1240
11,6
3,1
26
Р
Бамако
Нигер
1267
11,0
3
17
Р
Ниамей
Нигерия
924
134,0
2,8
16
ФР
Абуджа
Сенегал
197
10,6
2,8
41
Р
Дакар
Ангола
1247
10,8
3
32
Р
Луанда
Чад
1284
9,3
3,3
22
Р
Нджамена
Заир
2345
56,6
3,2
29
Р
Ниншаса
Замбия
753
10,3
2
38
Р
Лусака
Судан
2506
38,1
2,2
27
Р
Хартум
Эфиопия
1222
66,6
2,4
14
ФР
Аддис-Абеба
Ботсвана
600
1,6
1,6
50
Бірлестік құрамындағы мемлекет
Габороне
Зимбабве
391
12,6
1
31
Бірлестік құрамындағы мемлекет
Хараре
Маврикий
2
1,2
1,1
43
Бірлестік құрамындағы мемлекет
Порт-Луи
Мозамбик
783
17,5
2,2
28
Р
Мапуту
Мадагаскар
596
17,0
2,9
22
Р
Антанариву
ОАР
1221
42,8
1,3
45
Р
Претория
Кесте-1. Тропиктік Африка елдері
Тропиктік Африка жер бедері оның көпшілік бөлігінде біртектес, қарапайым болып келуімен ерекшеленеді. Негізінен құрлық Гондванадан бөліп шыққан ежелгі Африка платформасында орналасқан. Оның біраз бөлігі майысуларға ұшырап, теңіз табаны болған. Сондықтан оның қалың шөгінді жыныстармен жабылған ірі қазаншұңқырлар қалыптасқан. Қалқанды құрылымдар жер бетіне шығып жатқан бөліктерде таулы үстірттер мен таулы қыраттар түзілген. Шығыс және Оңтүстік Африка жері мезозоймен кайназойда өте күшті қозғалыстарға ұшырап, биік жақпарлы таулы қыраттар және өте тар әрі терең ойыстар түзілген. Ойыстардың көпшілігі сумен толтырылып, терең көлдерге айналған. Терең жарықтарды бойлай көтерілген лава таулы қыраттарды тегіс жауып алып жатыр. Жанартаулық әрекеттер әлі де жүруде, осы аймақта материктің ең биік нүктесі - Килиманджаро (5895 м) қалыптасқан[1].
Африканың солтүстік бөлігін Атлас жас таулар жүйесі алып жатыр. Африка біршама көтеріңкі дүние бөлігі, орташа биіктігі - 750 метр. Оның 70%-дан астам жерін биік баспалдақты жазықтар, үстірттер, таулы үстірттер мен таулы қыраттар, 20%-ын биік таулар, ал қалған 10%-ын ойпаттар алып жатыр.
Африканың тропиктік аймағының климаты халық шаруашылығына өте қолайсыз. Климаты туралы қысқаша сипаттама жазатын болсам жазы құрғақ және атмосфералық жағдайы тұрақты, температурасы жоғары, кейде жаңбырлы кейде жаңбырсыз аймақ болып табылады.
Африка -- жер шарының солтүстік және оңтүстік жарты шар - ларына шамамен бірдей қашықтыққа созылып жаткан бірден-бір материк. Осы ерекшелік екі жарты шардың бірегей ендіктерінде бірегей климат болуына жағдай жасайды. Климаттық белдеулер - дің барлығы дерлік Африка территориясында екі реттен кайталанады.
Дегенмен Африканың солтүстік бөлігінің оңтүстік бөлігінен (экватордан оңтүстікке қарай жатқан) ауданы жөнінен екі есе үл - кен болуының үлкен маңызы бар. Африкадан солтүстікке және солтүстік-шығыcқа қарай орасан зор. Евразия құрлығы орналас - қан, одан Африканы континентаралық жылы теңіздер -- Жерорта теңізі мен Қызыл теңіз бөліп тұр. Оңтүстік субконтинент Атлант және Үнді мұхттарының аралығында. Сондықтан Африкада эква - тордан солтүстікке және оңтүстікке қарай климаттың түзілу жағдайлары бірдей емес [9].
Материктің негізгі бөлігі тропиктер арасында жатыр және бү - кіл жыл бойы күн жылуын көп мөлшерде қабылдап, әсіресе сол - түстік, анағұрлым сом бөлігінде қатты кызады. Бүкіл Африка (аз - ғана қaлысты есептемегенде) жылына 160 ккал см2 астам жылу алады, ал солтүстік бөлігінде жиынтық радиация 200 ккал см2 асып түседі. Бұл жоғары температураның белең алуына жағдай жасайды және Африканы Жердің ең ыстық материгіне айналды - рады.
Матернктің горизонталды бөлшектерінің шамалы болуы және шеткі аймақтарының ішкі бөліктермен салыстырғанда көтеріңкі келуі мұхит әсерін шектейді және климаттың Африкаға тән континенттігін туғызады, бұл оның көлемі үлкен болуына және Евра - зияға жақын жатуына байланысты солтүстік бөлігінен айқын кө - рінеді.
Тропикалық Африкада 500 млн адамға жуық халық тұрады. Ал Бүкіл Африка халқы 1 млрд.астам. адамды құрайды. Тропиктік Африкада халық біркелкі қоныстанбаған. Тек Нигерияның халқы 120 млн-нан асады, тағы да бес елдің халқы 25-60 млн. аралығында. Осы алты елдің халқы аймақ халқының 56%-ын құрайды. Африка халқы тән басты белгінің бірі - халық санының жедел өсуі. Халықтың табиғи өсуінің қарқыны жөнінен Африка басқа аймақтарды басып озуда. Тропиктік Африка тілдік құрамы жағынан өте күрделі Олар Нигер-кордофан және семит-хамит тілдері семьясы.
Африка елдері отарлық саясат кезінде халықтың этностық ерекшеліктері ескерілместен жүргізілген мемлекеттік шекаралар мұра болып қалған. Осының нәтижесінде көптеген біртұтас халықтар шекараның түрлі жағында қалып қойған. Бұл өз тараптарынан осы уақытқа дейін болып тұратын этносаралық жанжалдар мен жер дауын туғызды. Кейдеі тіпті мұндай жанжалдар әскери қақтығыстарға ұласып, этностық босқындар санын арттырды.
Африканың тропикалық елдерінде мемлекеттік тіл ретінде ағылшын, француз, араб тілдері мемлекеттік тіл болып саналады. Ол тілдер сонау отарлау заманынан қалған мұрасы. Африканың тропикалық аймақтағы халықтың ұдайы өсуі ең жоғары қарқынға жеткен аймақ болып есептеледі[2].
Бұл осы аймақтағы көп балалы болуды қолдайтын ежелгі дәстүрлерге де байланысты. Сонымен қатар бұл аймақта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА-ГУМАНИТАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ ПӘНДЕР КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
___________ Г.М.Cыздыкова
_____ _______2020 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН АФРИКА КОНТИНЕНТІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТЕР АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАР
5В011400-Тарих мамандығы
Орындаған: 114-16 оқу тобының студенті Әбжан Дәулет
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., аға оқытушы Бекманова Дариха Махановна
Шымкент -2020
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. АФРИКА КОНТИНЕНТІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ САЯСИ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1. Африка континентіне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Африка мемлекеттердің саяси-экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... 13
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН АФРИКА МЕМЛЕКЕТТЕР АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.1. Aфрикa континентіндегі мемлекеттердің aймaқтық сaясaтының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.2.Қазақстан Республикасы мен Aфрикa мемлекеттер арасындагы қaрым-қaтынaстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан ғасырлар бойы қалыптасқан дала дипломатиясын Еуразия кеңістігінде жүргізіп келе жатқан мемлекет. Ежелден қазақ дипломатиясы салмақтылық, жан-жақтылық, саяси интуицияға сүйенгені белгілі. Алыс-жақын мемлекеттермен жүргізілген қарым-қатынастың, сыртқы саяси ұстанымның айшықты мысалы ретінде Керей мен Жәнібек хандардың, Абылайдың сыртқы саяси шешімдерін, XX ғасырдың басындағы заманауи мемлекет болуға деген талпыныстарды айтамыз. Ал, Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін, тарихта алғашқы рет өзінің дербес сыртқы саясат доктринасын қалыптастыруға кірісті.
Қазақстан сыртқы саясатының негізгі принциптеріне оның неғұрлым маңызды және іргелі нормалары жатады, сол принциптердің мәнін және оларға тән сипаттарын қамтитын бұл нормаларда ең жоғарғы императивтік заң күші бар. Еліміз халықаралық қатынастар жүйесінің заңды мүшесі ретінде дербес сыртқы саясатында осы принциптерді басшылыққа алады. Қазіргі халықаралық қатынастардың негізгі принциптері мәртебесі жоғары халықаралық ұйымдар мен форумдардың құжаттарында, атап айтқанда, БҰҰ жарғысында, 1970 жылғы Халықаралық құқық принциптері туралы декларацияда, 1975 жылғы Қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі кеңестің Қорытынды актісінде бекітілген [1].
Әдетте халықаралық актілерде мына 9 принцип жайында айтылады: мемлекеттердің егемендігі, күш қолданбау немесе қолданамын деп қорқытпау, шекараның мызғымастығы, мемлекеттердің аумақтық бүтіндігі, қақтығыстарды бейбіт жолмен реттеу, ішкі істерге қол сұқпау, адам құқығы мен бостандығын сыйлау, халықтар теңдігі және олардың өз тағдырын шешу құқығы, мемлекет аралық құқықтар, халықаралық міндеттерді адал орындау.
Халықаралық қатынастардың негізгі принциптерінде тарихи сипат бар, яғни бұларда мемлекеттердің сол дәуірдің талабына және халықаралық қатынастардың жай-күйіне қатысты негізгі құқықтары мен міндеттері бекітіледі. 1970 жылғы Халықаралық құқық принциптері туралы Декларацияда жеті принцип жазылған: күш қолданбау немесе қолданамын деп қорқытпау, дауларды бейбіт жолмен шешу, басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау, мемлекеттердің ынтымақтастығы, халықтардың тең құқығы және өзін-өзі билеуі, мемлекеттердің егеменді теңдігі, міндеттерді адал орындау. Аумақтың бүтіндігі, шекаралардың мызғымастығы, адамның құқығы мен бостандығын құрметтеу сияқты принциптер 1975 жылғы Хельсинки Қорытынды актісінде бекітілді.
Кез-келген мемлекеттің сыртқы саяси курсы оның ұлттық мүддесіне, сонымен қатар геосаяси жағдайға және қалыптасқан халықаралық қатынастар жүйесімен тығыз байланысты болмақ. Өз тәуелсіздігін жариялаған уақыттан бастап Қазақстан халықаралық құқық принциптерін сақтауға толық дайын екендігін білдірді. Қазақстанның сыртқы саясат доктринасының мақсаты - әлемдік экономикалық жүйеге сәтті бейімделу үшін қолайлы сыртқы саяси жағдай қалыптастыру болды. Бұл ұстаным ҚР Конституциясы, ҚР Сыртқы саясат концепциясы, заңнамалық құжаттар, Президент Жолдаулары, стратегиялық және бағдарламалық құжаттарда көрініс тапқан.
ҚР сыртқы саясаты тұжырымдамасының жаңа нұсқасы 2014 жылы 21 қаңтарда бекітілді. Бұл құжат еліміздің сыртқы саяси бағытын айқындайтын ресми тұжырымдама болып табылады. Оған сәйкес Қазақстанның сыртқы саяси бағыты 6 жылға белгіленген(2014 ж. - 2020 ж.) [2]. Бұл құжатта мемлекеттің сыртқы саяси дамуының пайымы, сыртқы саясатының мақсаттары, сыртқы саясатының негізгі басымдықтары мен міндеттері, елдік және өңірлік басымдықтар, күтілетін нәтиже, сыртқы саяси қағидаттар, елдің сыртқы саясатын іске асыру тетіктері көрсетілген. Тұжырымдамаға сәйкес, ҚР өз тәуелсіздігінің үшінші онжылдығына экономикасы қарқынды дамыған, күшті мемлекет ретінде кіруі, бүгінгі халықаралық аренадағы беделін арттыру межесі қойылған. Елдік және аймақтық басымдылықтар бойынша Қазақстан Ресей, ҚХР, Орталық Азия мемлекеттері, АҚШ, Еуропалық мемлекеттер, Азия елдері және Азия-Тынық мұхит аймағының елдерімен, Жапония мен Корея, Үндістан, Океания елдерімен, Латын Америкасы мемлекеттерімен және Африка құрлығы елдерімен ынтымақтастықты дамытуды көздейді.
Осы тұжырымдамадан күтілетін нәтижелерге келетін болсақ, ол ең алдымен көп деңгейлі қауіпсіздіктің орнауы, екіншіден, әлемнің барлық мемлекеттерімен достық қарым-қатынас орнату, үшіншіден, ұлттық экономиканың диверсификациялануының нәтижесінде Қазақстанның халықаралық қауымдастық пен шаруашылықтық қатынастарға интеграциялануы болады.
Мемлекет басшысы Қ.К.Тоқаевтың еліміздің сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасында: саяси және сауда-экономикалық ынтымақтастық әлеуетін барынша толыққанды іске қосу мақсатында Солтүстік және Латын Америкасы, Кариб бассейні және Африка елдерімен, сондай-ақ олар қатысатын өңірлік ұйымдармен ынтымақтастықты дамыту керектігін атап өтті [3].
Мемлекет басшысы БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінде біздің жұмысымыздың 7 басымдығын атап өтті, солардың бірі Африкаға жәрдемдесу болып табылады. Африка БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің жартысын алады. Сондықтан біз тұрақтылықсыз, бейбітшіліксіз дамымайтынымызды қарапайым түсінеміз. Бұл қауіпсіздік пен даму арасындағы өзара байланыс.
Қазіргі кезде елдер арасында әлеуметтік, саяси, экономикалық және мәдени қарым-қатынастар қарқынды дамуда. Сондықтан да дүние жүзі елдерінің табиғаты мен шаруашылығы жөнінде білім негіздерін қалыптастыратын пән ретінде тарихтың маңызы артады. Әсіресе өзінің елтану бағыты арқылы Жер шарындағы түрлі елдер мен ондағы халықтардын тұрмыс-тіршілігі, табиғат жағдайлары туралы көптеген мәлімет беретін маңызды буын болып есептеледі.
Африка-Қазақстан үшін перспективалы серіктес. Бүгін біз қазақстандық экономика үшін жаңа өткізу нарықтарын іздейміз. Әрине, Африка перспективалы серіктес ретінде қарастырылады. Өткен 10 жыл ішінде Африка өте жоғары өсу қарқынын көрсетті. Бүгінде экономикалық проблемалар Африка құрлығына да әсер етті,сонымен қатар біз серіктестерді іздестіруді жалғастырамыз. Бізде жақсы жобалар бар. Африка - болашағы зор серіктес.
Еліміздің астанасы Нұр-Сұлтанда "оңтүстік-оңтүстік" желісі бойынша ЦУР контекстінде Африкада даму және экономикалық әртараптандыру және индустрияландыру саласында тәжірибе алмасу бойынша жаһандық симпозиум өткізілді. Шараға 40-тан астам африкалық үкімет өкілдері, зерттеу орталықтары мен басқа да даму институттарының өкілдері қатысты.
Сонымен қатар, ол аталмыш симпозиумда Қазақстанның индустрияландыру, өз экономикасын жаңғырту және құрылымдық трансформациялау бойынша тәжірибесі кеңірек таныстырылатын болады. Сондықтан бұл тақырыптардың барлығы африкалық әріптестеріне өте қажет.
Бүгінгі таңда Қазақстанның үш дипломатиялық өкілдігі бар деп айта аламыз - бұл Египет, Эфиопия, Оңтүстік Африкадағы елшілік. Сонымен қатар, Эфиопиядағы елшілік Африка одағы жанында тіркелген - бұл 50-ден астам Африка мемлекеттерін біріктіретін ұйым халықаралық аренадағы саяси күш болып табылады.
Сондай-ақ Қазақстанның БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне сайлануы Қазақстан кандидатурасында африкалық мемлекеттердің топтастырылған қолдауымен қамтамасыз етілгендігін де айтуға болады.
Қай мемлекеттің болмасын, ішкі және сыртқы саясаты, ең алдымен, оның табиғи байлығы мен экономикалық мүмкіндіктеріне тәуелді болатыны белгілі. Бұл жағынан алғанда, Африка контингентіндегі кейбір мемлекеттердің экономикасын қарқынды дамып келе жатқан әлемдегі ең бай елдердің қатарына жатқызуға толық негіз бар. Африканың көршілес елдері мен Батыс, Еуропа, Азия елдері арасындағы саяси қарым-қатынастары осындай мүдделерді көздейтіні айдан анық. Өйткені, Африка алтын мен алмаздың қоры жағынан ең бай елдердің қатарына жатады. Нақтырақ айтсақ Оңтүстік Африка Республикасы. Біз қолға алып отырған диплом жұмысының нысанасы мен мәні осында. Африка контингенті ұзақ уақыт бойы АҚШ-тың, Ұлыбританияның және басқа да еуропалық дамыған елдердің экономикалық оқшаулау қыспағында болып, нәсілдік кемсітушілікті бастан кешкені тарихтан белгілі.
Бұл зерттеу жұмыста Африка құрлығындағы мемлекеттердің біздің елмен қарым-қатынасының перспективалары туралы бүгінгі күнгі қол жетімді материалдарды қорытындылауға, жүйелеуге, әрі сараптап шығуға талпыныс жасадық. Қазақстан Республикасы мен Африка мемлекеттері арасындағы байланыстырды Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы, Қ.К.Тоқаевтың Қазақстан Республикасының дипломатиясы, Дипломатические очерки, С.Батыршаұлының Дипломатиялық қызмет және халықаралық қатынастар, М.Мекебаевтың Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы саясаты еңбектерін жүйелі қарастырып, Африкадағы шиеленіс пен нәсілдік кемсіту, апартеид жүйесінің экономикалық және саяси құрсауы босаған жағдайда, оның кез келген мүдделі елмен серіктес бола алатындығын көрсетіп береді. Африка елдеріндегі позитивтік ілгерілеулер Батыс Еуропа, Орта Азия және Араб елдері үшін мүдделіліктің қайнар көзі болып табылады. Африкадағы реформалардың нәтижелі жүргізілуі, біздің осы аймақтағы саясатымыздың сипаты мен кезеңдерін қайта қарауымызға болатындығы жайлы жоғарыда аталған еңбектерде айқын көрсетілген.
Зерттеу жұмыстың деректік көзін мерзімді баспасөз бен ғылыми мәліметтер, интернет желісінен алынған ақпараттар құрады.
Зерттеу жұмыстың теориялық-әдістемелік негіздерін Қазақстан Республикасындағы тарих ғылымының қалыптасу және даму мәселелеріне қатысы бар ТМД және отандық ғалымдардың еңбектері, сонымен қатар теориялық және және жалпы әдістемелік сипаттағы материалдар құрады.
Сонымен қатар, Қазақстан үшін Оңтүстік Африка Республикасы сияқты алтын мен табиғи алмазға бай мемлекетпен серіктес болу мүмкіндігіне қол жеткізеді. Қарастырылып отырған жұмыстың ерекшелігіне Африкамен өзге елдер арасындағы өзара қарым-қаынастар мәселесінің жуық араға дейін ашық талқылаудың диалогына айнала алмай келгендігіне жатқызуға болады. Сондықтан, Батыс Еуропа және Азия елдері арасындағы қазіргі кезеңдегі қарым-қатынастар төңірегіндегі кейбір ой-пікірлер бой көрсетіп қалуы мүмкін.
Диплом жұмысының мақсаты: Қазақстан Республикасы мен Африка континентіндегі мемлекеттер арасындағы байланыстардың негізгі бағыттарын зерттеу.
Диплом жұмысының маіндеттері:
oo Африка құрлығындғы мемлекеттерге сипаттама жасау;
oo Aфрикaның хaлықaрaлық ұйымдaрмен ынтымaқтaстығын анықтау;
oo Aфрикa континентіндегі мемлекеттердің aймaқтық сaясaтының ерекшелігін қарастыру,
oo Aфрикa континентіндегі мемлекеттердің Қазақстан Республикасымен қaрым-қaтынaсын зерттеу;
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралған.
АФРИКА КОНТИНЕНТІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ САЯСИ-ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫ
1.1. Африка континентіне жалпы сипаттама
Африка -- аумағы жағынан Еуразиядан кейінгі орынды алатын құрлық, дүние бөлігі. Жерінің аумағы 29,2 млн. км2 (аралдарымен бірге 30,3 млн. км2). Тұрғыны 728 млн. адам. Солтүстіктен оңтүстікке қарай 8000 км-ге, батыстан шығысқа қарай 7500 км-ге (Сахарада) созылған, оңтүстігіндегі ені 810 км. Жағалауының жалпы ұзындығы 30500 км. Африканы экватор сызығы ортасынан кесіп өтеді. Құрлықты солтүстігінде Жерорта теңізі, батысында Атлант мұхиты, шығысында Үнді мұхиты мен Қызыл теңізі сулары шайып жатыр. Солтүстік-шығысында жіңішке Суэц мойнағы (112 км) арқылы Азиямен жалғасады. Гибралтар бұғазы арқылы Еуропаның Пиреней түбегінен бөлінген. Ірі шығанақтары Гвинея, Сидра. Ең үлкен түбегі - Сомали, құрлықтың шығысында - Мадагаскар, Занзибар, Сокотра, Мафия, Пемба, Комор, Маскарен, Амирант және Сейшель аралдары, батысында - Мадейра, Канар, Жасыл мүйіс, Гвинея шығанағында Аннабон, Сан-Томе, Принсипи, Фернандо-По аралдары орналасқан.
Ойпаттары мен аласа жазықтары көбіне жағалауда орналасқан (Сенегал, Гвинея жағалауы, Сомали, Мозамбик, Жерорта теңізі жағалауы). Экватордан солтүстікке қарай Африканың көп жерін Сахара және Судан жазықтары мен үстірттері алып жатыр. Сахараның солтүстік-батысында Атлас таулары (Тубкаль, 4165 м), шығысында Қызыл теңізді бойлай Этбай жотасы (Асотериба 2216 м) созылып жатыр. Ол оңтүстігінде Эфиопия таулы қыратына (Рас-Дашан, 4623 м) ұласады. Бұл таулы қыраттың аралығында Африканың ең терең ойысы - Афар жатыр. Оның солтүстік-батысында Камерун жанартауы (4070 м), солтүстігінде Азанде, батысында Оңтүстік Гвинея қыраты, оңтүстігінде Лунда-Катанга үстірті, шығысында Шығыс Африка таулы қыраты қоршай орналасқан. Олар сөнген және әлі сөнбеген жанартау конустарына, яғни батысында Рувензори (5109 м), Карисомба (4507 м), Рунгве (3175 м), шығысында Элгон (4322 м), Кения (5199 м), Меру (4567 м), Килиманджаро (5895 м) тауларына жалғасады. Оңтүстікке қарай жүрген сайын жер бедері біртіндеп аласарып, Калахари ойысы арқылы Кап және Айдаhар (Дракон) тауларына ұласады.
Африка жері қазба байлықтарға өте бай, әсіресе, минерал кендерінің қоры көп. Мұнай мен газдың ірі кен орындары Нигерияда, Ливияда, Египетте, Алжирда, ал тас көмірдің ірі кендері, Оңтүстік Африка Республикасы жерінде табылған. Кобальт пен мыстың аса ірі қоры Замбия мен Конгода, алмас, платина, алтын кендері Оңтүстік Африка Республикасында, уран Нигерия мен Намибия жерінде шоғырланған.
Африка тропиктік белдеулер аралығында орналасқандықтан, жері өте қатты қызады. Жаз айларындағы орташа температурасы құрлықтың барлық бөлігінде дерлік 20ӘС-тан жоғары, Сахара мен Суданның солтүстігінде 35Ә - 38ӘС-қа жетеді. Жер шарындағы ең жоғары температура +58ӘС 1933 ж. Сахараның (әл-Азизия) Жерорта теңізі жағалауында тіркелген. Жылдық жауын-шашынның ең көп түсетін жері Гвинея шығанағы жағалауындағы Камерун тауының беткейінде (10470 мм, Дебунджа), ал ең аз жауын-шашын мөлшері Сахарада (0,5 мм, Асуан қаласы) тіркелген. Географиялық ерекшелігіне қарай Африка аумағы ыстық, ылғалды экваторлық, ауыспалы ылғалды (муссондық), субэкваторлық, ыстық әрі құрғақ, континенттік, тропиктік шөл, ыстық ылғалды тропиктік және субтропиктік жерортатеңіздік климат белдеулеріне бөлінеді.
Құрлық ішкі суларының жылдық ағынының мөлшері (5400 км3) бойынша Еуразия мен Оңтүстік Америкадан кейінгі орында тұр. Өзендер экватор төңірегі мен құрлықтың оңтүстік-шығыс жағалауында жиі. Шөлді аудандарда, әсіресе, Сахарада климаттың ертеде ылғалды болғанын аңғартатын құрғақ өзен арналары (вади) көптеп кездеседі. Ірі өзендері - Ніл (6671 км, дүние жүзіндегі ең ұзын өзен), Конго, Замбези, Нигер, Оранж. Өзен арналарында шоңғалдар мен сарқырамалар көп кездеседі. Замбези өзенінің бойында атақты Виктория сарқырамасы бар (биіктігі 120 м, ені 1800 м). Құрлықтағы өзендердің гидроэнергетикалық мүмкіндігі өте жоғары. Ірі артезиан алаптары Сахара мен Калахари жерінде жатыр. Африка көлдерінің ірілері: Виктория, Танганьика, Ньяса, Рудольф, Чад.
Африкада гүлді өсімдіктердің 40000-нан астам түрі бар, оның 9000-ға жуығы тек қана осы құрлықта өсетін өсімдіктер. Құрлықтың 8%-ын ылғалды тропиктік орман (гилея), 35%-ына жуығын саванна және сирек орман, 40%-ы құрлықтық шөл мен шөлейт белдемі алып жатыр. Гвинея жағалауы мен Конго ойысындағы ылғалды экваторлық орманда ағаштың 300-ден астам түрі бар. Олар бірнеше қабатты болып өседі, ең биік өсетін ағаштар - пальмалар (биіктігі 60 - 70 м-ге жетеді). Олардың алып фикус, май және шарап пальмасы, сейба, қола ағаштары сияқты түрлері бар. Төменгі бөліктерде банан, папоротниктер, либериялық кофе ағашы және каучук беретін ағаш тәріздес лиана, ландольфия, ротанг пальмасы кездеседі. Саваннаның негізгі ағашы - баобаб. Олардың аралығында биіктігі 2 - 3 м, кейде 5 м-ге жететін піл шөбі, дум пальмасы, май пальмасы өседі. Сахара мен Калахари шөлдерінің шұраттарында құрғақшылыққа төзімді өсімдіктерден жусан, жантақ, акация, құрма пальмасы, Намиб пен Карру шөлдерінде суккулентті өсімдіктерден сүттіген, вельвичия таралған. Африка - кофе мен құрғақшылыққа төзімді бидайдың отаны.
Африкада жануарлар өте көп және алуан түрлі. Құрлық сүтқоректі жануарларға, әсіресе, тұяқты жануарларға бай. Жер шарындағы 51 туысқа біріктірілетін сүтқоректілердің 14-і осында шоғырланған. Тек қана Африкаға тән жануарлардан африка пілі, керік, зебра, адам тәріздес маймылдар - шимпанзе мен горилла, басы итке ұқсас маймылдар павиан мен мандрил, сондай-ақ бегемоттар, Мадагаскар аралығындағы лемурды атауға болады. Құрлықтың жануарлар дүниесі 19 ғасырда, әсіресе, 20 ғасырдың басында аяусыз қыру нәтижесінде күрт азайып кеткен. Қазір құрлық бойынша 150-ден астам ұлттық саябақтар, қорықтар, қамашаулар құрылған. Ірі ұлттық саябақтарға Рувензори, Кения, Серенгети, Вирунга, Цаво, Кафуэ, Калахари-Хемсбок, Крюгер, Намиб жатады.
Африка туралы мәлімет өте ерте кезден-ақ белгілі болған, әсіресе, оның жерортатеңіздік жағалауындағы ірі мемлекеттер туралы деректер көп. Египет перғауынында қызметте жүрген финикиялықтар біздің заманымыздан бұрынғы 600 ж. шамасында бүкіл құрлықты айнала жүзіп шыққан. 14 ғасырда марокколық араб Әбу Абдаллах ибн-Баттута қазіргі Сомали мемлекеті аймағын, кейіннен Мали мен Тимбукту жерлеріне саяхат жасап, зерттеген. Құрлықты біздің заманымызда ең алғаш рет Үндістанға баратын қысқа жол іздеу мақсатында Васко да Гама (1497 - 1498) басқарған португал экспедициясы айналып шыққан, бірақ құрлықтың ішкі бөлігіне ешкім тереңдеп енбеген. Тек 19 ғасырдағы отаршылық науқаны кезінде көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілген. Олардың ішінде ағылшын саяхатшысы Давид Ливингстонның 1840 - 1870 ж. және орыс саяхатшысы Василий Юнкердің 1876 - 1896 ж. зерттеулерін атауға болады.
Африканың қазіргі саяси картасында 55 мемлекет бар. Олардың үшеуінде конституциялық монархия (Марокко, Лесото, Свазиленд), Намибияда федерациялық республика, ал қалғандарында республикалық мемлекеттік құрылым орныққан. Африка елдерінің көпшілігінде шаруашылықтың бір жақты мамандануы, яғни экспортқа бағытталған шикізат немесе азық-түлік өндіру сақталған.
Африка халықтарын этнографиялық жағынан зерттеу өте қиынға түседі. Олардың мәдениетінің ерекшелігі көп. Сондықтан Африка халықтарын тарихи-мәдени ерекшеліктеріне қарай бөліп, тоқтап өтпекшіміз.
Солтүстік Африканың көне аборигендері берберлер, олардың үрім-бұтағы қазір араб тілінде сөйлейтін халықтар болып , арабтық Африка декп аталады. Бұл арабтық облыстарға Мысыр және Магриб жатады, оларға және де этнографиялық жағынан Нілдің орта ағысы бойындағы Шығыс Судан кіреді.
Магриб елдерінде арабтар мен берберлердің еуропалық отаршыларға қарсы күресуі нәтижесінде, қазір үлкен ұлттардың құрылу процесі жүруде. Олар- марокандық, алжирлық, тунистық, ливиялықтар. Ал Біріккен Араб Республикасы мысыр ұлты қалыптасуда, Судан Республикасында да сондай өзгерістер болу үстінде.
Бұл елдердің барлығы дерлік негізінде ауыл шаруашылығымен айналысады, оның төркіні неолит дәуірінен бері-ақ басталып келеді. Бірақ әр облыста жер шаруашылығының арақатынасы біркелкі емес. Мысыр және Судан тұрғындары құнарлы Ніл өзенінің бойында мекендей отырып, тікелей жер шаруашылығымен айналысушылар болып табылады.
Мысырдың шаруашылығы қыстық, жаздық, күздік болып үш кезеңге бөлінеді. Бірінші кезеңде-бидай, арпа, сарымсақ т.б. егілсе, сәуір-тамыз айларында мақта, кендір, жүгері сияқты дақылдар, ал күзде күріш, жүгері егіледі. Мысыр шаруалары феллахтар деп аталады. Олар соқаны, топырақты майдалаушы аспап, тақтайдан істелген күрек сияқты құралдарды қолданады. Қазіргі Мысырда жерді суландыру шаралары дамығанымен, әлі де болса кедей шаруалар егінге суды шығыр арқылы шығарады. Мал шаруашылығы Мысырда жақсы дамымаған, себебі оларда жайылымдық жеткіліксіз, сондықтан жұмысқа қажетті күш көлігі ғана өсіріледі [8].
Магрибтің жер жағдайында су қорының көптігіне, сонымен бірге жұмсақ ауа райына байланысты бұл жердің егін шаруашылығы мен мал шаруашылығы қатар дамыған. Кей жерлерде егісті қолдан суландыруға да тура екледі. Егін шаруашылығының дамығанына қарамастан, қолданатын техникасы өте артта қалған Ұшына теміртіс қаптаған соқа т.б қолданады. Құрғақ аудандарда көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы басым болып келеді.
Басқаларға қарағанда Африка отаршылдықтан кейінірек азат болды. Солтүстік Африкада Жерорта теңізі аймағында Франция өздерінің отаршылдық мәселелерін қиыншылықпен шешті. 1956 ж. Француз үкіметі Марокко мен Туниске тәуелсіздік берді, ал 1 млн. шамасы француздар тұратын Алжирден Алжирді азат ету майданының көтерілісшілерімен сегіз жыл соғысқаннан кейін (1954-1962) кетуге тура келді. Африка отарсыздану процесіндегі шешуші оқиғалар 1960 ж. орын алды, сондықтан да 1960 ж. Африка жылы деп аталды.
1960 жылдың басында 45-тей тәуелсіз мемлекет пайда болды. Кейінірек 1974 ж. Португалиядағы авторитарлық режим құлағаннан соң, Ангола мен Мозамбик өз тәуелсіздіктерін қарулы күрес барысында жаулап алды. Құрлықтың ірі елдерінің ішінде ең соңғысы болып 1990 ж. намибия бостандық алды.
Ірі шығанақтары Гвинея, Сидра. Ең үлкен түбегі - Сомали, құрлықтың шығысындаМадагаскар, Занзибар, Сокотра, Мафия, Пемба, Комор, Маскарен, Амирант және Сейшель аралдары, батысында - Мадейра, Канар, Жасыл мүйіс, Гвинея шығанағында Аннабон, Сан-Томе, Принсипи, Фернандо-По аралдары орналасқан.
Африканың көпетеген тілдері ғылыми тұрғыдан аз зерттелген, бұл оларды классификациялауда қиындата түседі. Бір-біріне жақын тілдерді біріктіріп тілдік семьялар мен топтар неғұрлым тиянақты бөліп көрсетілген.
Бүкіл Солтүстік Африканы, Солтүстік Шығысының едәуір бөлігін, сондай-ақ ішінара Шығыс және Батыс Тропикті семит-хамит немесе Африка-Азия тілдерінде сөйлейтін (континент халқының үштен бірінен көбі) семьялар халықтары қоныстанған, бұл семьялар өз ішінде төрт топқа: семит, бербер, кушит және чад топтарына бөлінеді. Семит тіл тобы кіші екі топқа: араб (80 млн. адамнан астам) және эфиоп (20 миллиондай адам) топтарына жіктеледі. Араб тілі диалектілерінде Египеттің, Магрибтің үлкен бөлігі - Ливияның, Тунистің, Алжирдің, Марокконың халықтары сөйлейді. Ол, бұдан басқа, Мавританияда, Судан территориясының үлкен бөлігінде, ішінара Мали, Нигер, Чад және көшпелі араб тайпалары мекендейтін басқа елдерге таралған. Екінші кіші топ тілдерінде негізінен Эфиопия халықтары - амхар, тигре, тиграй және басқалары сөйлейді.
Бербер тобы тілдерінде негізінен Солтүстік Батыс Африка халықтары - кабиль, риф, шлех, шавийя, тамазигт, зенега және басқалары сөйлейді. Оған, бұдан басқа, Орталық Сахараның кең байтақ кеңістінінде көшіп жүретін туарифтер тайпасы да жатады. Бербер тілдес халықтар жалпы алғанда, 9 миллиондай адам.
Алғашқы 20 жылда Африканың саяси картасын өзгертпеді. Алайда отарлық экономика саласында жаңа бағыт ұстануға мәжбүр болды. Африка қоғамындағы дәстүрлі мәдениеттер өзгеріске ұшырады. Африкандық буржуазия өз орнын иемдене бастады. Халық қалаларға шоғырлана бастады. Жұмысшы тобы деген ұғым африкада да орын тапты. Соғыстан кейінгі Азиядағы бірнеше мемлекеттің тәуелсіздік алуы. Еуропа отаршыларының одан ары қанау бастады. Екінші дүние жүзілік соғысы жылдарында Африка Еуропа елдері үшін ең маңызды шикізат және азық-түлік орталығына айналғанын барлығымыз білеміз. Соғыс біткеннен кейін әлеуметтік езгі одан әрі күшейді. Батыс Еуропа елдерінің басшылары ешқандай жеңілдік жасамайтынын мәлімдеді. Африкадағы нақты айтсақ тропикалық және Оңтүстік Африкада ұлт азаттық қозғалыстың үш кезеңі бар:
1-кезең 40 жылдан 50 жылдың соңына дейінгі кезеңді бейбіт кезең деп айтуға болады. Өйткені Африка халқы отарлаушыларға қарсы күрес ретінде ереуілдер демонстрациялар, митингтер өткізді және отар басшыларына сұраныс-питициаларын жіберумен шектелді. Бірақ та кейбір елдерде қарулы көтеріліске ұласып жатқан оқиғалар да бар.
2-кезең 50 жылдың 60 жылдың ортасы. Бұл кезеңде отарлық жүйеге қарсы наразылықтар әлеуметтік топтардың барлық салаларында жүріп көптеген Африка елдері тәуелсіздік алды.
3-кезең 60 жылдың 80 жылдың аяғында. Бұл кезеңде Ұлттық Африка партиялары бейбіт түрде нәтижеге жетпегендіктен басқарушы билікке қарсы қарулы күресін бастады. Бұндай іс-әрекеттер Оңтүстікте орналасқан Португалдық және ағылшындақ отарларымен және нәсілшілдік Оңтүстік Африка Республикасында орын алды.
Отар елдерінде КСРО мен социалистік елдердің көмегі арқылы коммунистік партиялар құрылады. Көптеген елдерде осы компартиялық демократиялық ұлт азаттық қозғалыстардың көш басында тұрды.
60 жылдардың ортасында БҰҰ-ң және коммунистік КСРО-ң беделінің өсуі арқасында Еуропа мемлекетіне қысымшылық күшейді.
Африканың қазіргі саяси картасында 55 мемлекет бар. Олардың үшеуінде конституциялық монархия (Марокко, Лесото, Эсватини), Намибияда федерациялық республика, ал қалғандарында республикалық мемлекеттік құрылым орныққан. Африка елдерінің көпшілігінде шаруашылықтың бір жақты мамандануы, яғни экспортқа бағытталған шикізат немесе азық-түлік өндіру сақталған.
Африка осыдан 8-5 млн жыл бұрын алғашқы адамдардың отаны болған. Қазіргі таңда бұл құрлықты, негізінен жергілікті тұрғындар мекендейді. Дегенмен Африкадағы бір мемлекетті екіншісімен салыстыру қиын. Олар әртүрлі тілде сөйлейді, діни-ұстанымдары, салттары бір-бірінен өзгеше.
Африка мемлекеттері экватор сызығына байланысты екі топқа бөлінеді: Солтүстік және Тропиктик.
Африканың қазіргі кездегі халқының саны 1 млрд 30 млн-нан астам. Материк халқының нәсілдік, тілдік және ұлттың құрамы өте күрделі. Африкада Жер шарындағы негізгі үш нәсілдің де өкілдері кездеседі.
Африканың байырғы халқын саны жағынан басым экваторлық нәсілдің өкілдері құрайды. Материктің көп бөлігінде Сахарадан оңтүстікке қарай таралған негрлер мекендейді. Негрлердің көпшілігіне тән белгілер - өңінің қара, ал шаштарының қалың, бұйра болуы. Бұл қасиеттер олардың денесін қатты ыстықтан қорғайды. Негр тектес халықтардың ортақ белгілерімен қатар, бас және бет пішінінде, дене бітімі мен бойының үзындығында үлкен айырмашылықтар байқалады.
Солтүстік Африка саванналарында материктің ең адамдары - тутси мен химилер тұрады.
Олар ерекше сымбатты, шымыр болады, бойларының орташа ұзындығы 180-200 см-ге жетеді. Ал экваторлық ормандарда бойлары өте аласа пигмейлер тұрады, олардың бойының ұзындығы 150 см-ден аспайды. Пигмейлердің өңі ақшылдау, кең танаулы, еріндері жұқа, денелері шомбал болып келеді. Ніл өзенінің жоғары және орта ағысында, шығыстағы көлдер маңында нилоттар тұрады. Олардың өңі қап-қара, қыр мұрынды, бойшаң болады. Калахари шөлін бушмендер мен готтентоттар қоныстанған. Олардың өңі сары, беті жалпақ, монғол тектестерге ұқсастау болып келеді.
Эфиопия таулы қыратын мекендейтін эфиоптар еуропалықтар мен негр тектестердің арасынан шыққан өтпелі нәсілге жатады. Олардың өңдері нағыз негрлерге қараганда ақшылдау болғанымен, шаштары бұйра, еріндері түріктеу болып келеді. Ал Мадагаскар аралында түратын лшлагасийлер негрлер мен монгол тектес нәсілдердің араласуынан қалыптасқан. Еуропалық тектес нәсілге жататын халықтар Африканың солтүстігі мен оңтүстігінде түрады.
Солтүстік Африканы мекендейтін араб және бербер халықтары, Жерорта теңізі жағалауында тұратын француздар жатады.
Ал ОңтүстікАфрикада Нидерландыдан көшіп барғандардың үрпақтары - африканерлер (бурлар) және агылшындар түрады.
Әр халық тобына өзіндік тіл тән, жалпы алғанда Аф- рикада 700-ге жергілікті тіл бар. Солтүстіктегі негр тектес халықтар судан тілінде, Орталық, Оңтүстік Африка мен Шығыс Африканың кейбір халықтары банту тілінде сөйлейді. Солтүстік Африканы мекендейтін халықтар негізінен араб тілінде сөйлейді, ал француз тілі өзара қарым-қатынас құралы болып табылады. Ао ОңтүстікАфрика да ағылшын тілі жергілікті тілдермен қатар қолданылады.
Африка материгіндегі халық әркелкі қоныстанған. Халықтың орташа тығыздығы 1 шаршы км жерге 22 адамнан келеді. Сахара тәрізді шөлді аймақтарда халық өте сирек, ал кейбір аудандарда мүлде қоныстанбаған. Халықтың ең тығыз қоныстанған жерлері - Ніл өзенінің аңғары мен атырауы, Гвинея шығанағы мен Жерорта теңізінің жағалауы. Африкада ұзақ уақыт бойы халықтың тұрмыс жағдайының төмен болуы, жұқпалы аурулардың кеңінен таралуы халық санының өсуін тежеп келді. Соңғы жылдары Халықаралық Денсаулық сақтау Ұйымының ұйымдастыруымен жүргізілген жұмыстар нәтижесінде ма - терик халқы жедел өсуде.
Елдері. Жерорта теңізінің жағалауында ежелгі дүние бөліктері - Еуропа және Азиямен көршілес орналасқан Африка ежелден-ақ ғылым мен мәдениеттің ошағы ретінде белгілі. Африкажеріндегі Египет, Эфиопия, Гана тәрізді ежелгі мемлекеттерде қолөнер, сауда, қүрылыс ісі өркендеп, дүниежүзілік мәдениеттің дамуына айтарлықтай үлес қосқан. Египеттегі ежелгі пирамидалар, Александрия шам-шырагы (маягі) Өлемнің жеті кереметінің қатарына жатады. Сондай-ақ піл сүйегі мен ағаштан ойып жасалған айшықты ою-өрнектер, қоладан жасалған мүсіндер көптеп сақталған. Кейбір ғалымдар мәдениеттің дамуындағы алғашқы жетістіктері үшін адамзат ең алдымен Африкаға қарыздар деп есептейді. Бірақ кейіннен жүргізілген қүл саудасы мен отаршылдық саясат Африка елдерінің дамуын үзақ уақытқа тежеді.
Африка материгіндегі елдер бірнеше ғасыр бойы еуропалық елдердің отары болып келді. 400 жылға созылған құл саудасы кезінде Африка халқы аяусыз қаналды, материктің көптеген аудандарының халқы едәуір азайды. Нәтижесінде 100 млн-ға жуық адам құл ретінде Америкаға әкетілді. XIX ғасырдың басында Еуропаның капиталистік елдері Афри - каны қайта бөліске салып, отарларды басқару үшін арнаулы адамдарды тағайындады. Олар байырғы халықты жақсы жерлерден тұруына қолайсыз аудандарға ығыстырады, табиғат байлықтарын аяусыз тонап, өз елдеріне тасып әкетті. Ұзақ уақыт отаршылдық саясаттың үстем болуы Африка елдерінің дамуын тежетеді. Байырғы халықтың көпшілігі сауатсыз жене қайыршылық жағдайда өмір сүрді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін саяси ахуалдың өзгеруі Африка елдерінде ұлт-азаттық қозғалыстың басталуына себепші болды.
XX ғасырдың басында Африкада екі ғана тәуелсіз ел (Либерия мен Эфиопия) болса, қазір материктің барлық елі тәуелсіздік алған. Африканың егеменді елдерінде республикалық басқару кең таралған, тек Марокко, Свазиленд, Лесото елдерінде ғана монархиялық басқару (корольдік) сақталған. Олардың әрқайсысының таңдап алған өзіндік даму жолы бар. Саяси жағынан тәуелсіздік алған елдердің шаруашылығы әлі де болса дамыған елдерге тәуелді болып отыр.
Материктегі шаруашылығының даму дәрежесі ең жоғары мемлекет - Оңтүстік Африка Республикасы. Солтүстік Африкадағы мұнай мен табиғи газ өндіретін Ливия, Алжир, Египеттәрізді елдер де қарқынды дамуда. Ал Мали, Нигер, Чад, Эфиопия, Сомали елдерінің даму дәрежесі өте төмен, мешеу елдердің қатарына жатады. Африка- ның артта қалған елдерінде аштықты болдырмас үшін халықаралық үйымдар бүл елдердің халқына үдайы қайырымдылық көмек көрсетіп отырады. Материктің жер қойнауы қазба байлықтарға өте бай. Сол себепті Африка елдерінің болашақта басқа елдермен сауда, ғылыми- мәдени байланыстарды орнату нәтижесінде шаруашылығын дамытуына мүмкіндігі мол.
Африка елдері табиғат жағдайы мен халқының қүрамына сәйкес бес тарихи-географиялық аймаққа топтастырылады: Солтцстік Аф - рика, Батыс Африка, Орталық Африка, Шыгыс Африка,Оңтцстік Африка.
Солтүстік Африка елдері Жерорта теңізі жағалауы мен Сахара шөлінің еолтүстік бөлігін қамтиды. Солтүстік Африка аймағының құрамына Алжир, Ливия, Египет, Марокко, Батыс Сахара, Тунис елдері кіреді (63-суретті қараңдар).
Солтүстік Африканың батысында Жерорта теңізі жағалауын Ат - лас таулары алып жатыр. Атлас таулары бірнеше көлденең жоталар тізбегінен түрады, олар: Эр-Риф, ТелльАтлас, БиікАтлас, Сахара Атласы. Таудың ең биік нүктесі - Биік Атластағы Тубкаль иіыңы (4165 м). Атлас таулары оңтүстігіне қарай біртіндеп аласарып, тропиктік шөл алып жатқан Сахараға ұласады.
Атлас тауларының Жерорта теңізі жағалауында ғана климаттық жағдайы субтропиктік биік таулыц сипатта болады. Сондықтан жағалаудағы жерортатеңіздік субтропиктік климат жағдайында цитрустар мен зәйтүн ағашы, хош иісті тағамдық өсімдіктер мен бау-бақша өсіріледі. Атлас таулары мен жағалық жазықтардың мәңгі жасыл, қатты жапырақты табиғи өсімдіктері адамның шаруашылық әрекеті нәтижесінде қатты өзгеріске үшырап, таулардың биік бөліктерінде ғана сақталған.
Сахарадағы тропиктік шөл климаты жағдайында халықтың ба - сым көпшілігі түйе, қой, ешкі өсірумен айналысады және көшіп-қо- нып жүреді. Сахара халқын оның ежелгі түрғындарыберберлер мен көшпенді арабтар - бэдәуилер құрайды. Олардың негізгі көлігі болып табылатын бір өркешті түйелерді кейде шөлдегі кемелер деп те атайды. Сахарада егіншілік Ніл аңғарымен атырауында және шүраттарда ғана дамыған. Мүнда қүрма пальмасы, бау-бақша, астық дақылдары, мақта, қант құрағы, маниок өсіріледі. Ніл аңғарында өсірілетін дүние жүзіндегі ең үзын талшықты мақта өте жоғары бағаланады. Жергілікті халық құрма пальмасын өте қатты қадірлейді: пальманың жемісі өте қүнарлы әрі дәмді, оның жапырақтарынан тоқылған бойраменүйлерінің төбесін жабады. Қүрма пальмасының көлеңкесінде дәнді да- қылдар мен жеміс ағаштары өсіріледі. Сондықтан жергілікті халық қүрма пальмасын кесуге шарасыздық жағдайда ғанабел бай лайды, оны қүрма ағашын өлтіру деп атап, аза түтады.
Шөлдегі басты байлық - су. Сахараның түрлі бөліктерінен жартасқа салынған өсімдіктер мен жануарларға бай, сулы-нулы жерлердің суреттері табылып отыр. Бұл ертеректе Саха - ра климатының ылғалды болғанын дәлелдейді. Мұны өзендердің кеуіп қалған арналары да растайды. Өйткені мұндай үлкен өзен арналары жауын-шашын мол болған жағдайда ғана пайда болуы мүмкін. Жергілікті халық суды пайдаланудың ережелерін өте қатал сақтайды. Су бар жерлерді халық қатты қастерлеп, оның әрбір пұшпағын тиімді пайдалануға тырысады. Соған қарамастан, Сахара шөлінің аумағы жылдан-жылға ұлғаюда.
Солтүстік Африканың қойнауы пайдалы қазбаларға: мұнай, табиғи газ, фосфорит, темір, марганецке бай. Алжир, Либия, Египет, Марокко, Тунис елдері осы табиғи байлықтарды игеру негізінде жекелеген өнеркәсіп салаларын дүниежүзілік деңгейде дамытып отыр.
Халқының негізінен араб тілінде сөйлейтіндігіне, мәдениеті мен тұрмыс-салтына байланысты Солтүстік Африканы Араб Африкасы деп атайды. Қалаларының басым көпшілігі араб үлгісінде салынған, ескі және жаңа қалаға айқын бөлінеді. Ніл аңғарындағы ең ірі қала - Каир 973 жылдан Египеттің (Мысырдың) астанасы. Солтүстік Африка- ның ежелгі қалалары өзіндік сәулет өнері ескерткіштерімен, дүниедегі керектің барлығын табуға болатын шығыс базарларымен ерекшеленеді. Жерорта теңізінің жағалауында ірі портты қалалар (Касабланка, Ра - бат, Александрия, Триполи, Алжир, Тунис) орналасқан.
Тропиктік Африка жалпы жер көлемі - 20 млн. км²-ден астам, халқы - 500 млн. адамды құрайды. Ірі аймақтың халқы негізінен экваторлық нәсілдік мекендейді.
Бұл тропикалық елдердегі экономика дамуы артта қалған. Ең негізгі себебі Африка құрлығының ұзақ жылдар бойы отарда болуы. Көптеген жылдар бойы Франция, Ұлыбритания, Португалия, Германия, Бельгия, Италия, Испания елдері үстемдік жасады. ХХ ғасырдың 60-жылдарына қарай Африкадағы тропикалық елдер өз тәуелсіздіктерін жариялады. Алғаш тәуелсіздік алған елдердің бірі ол ОАР, Ливия, Египет, Эфиопия, Судан мемлекеттері болды.
Африканың тропиктік аймағы екі негізгі аймақтан құралады. Олар оңтүстік тропикалық және солтүстік тропикалық аймақ болып.
Тропиктік Африка жалпы жер көлемі - 20 млн. км²-ден астам, халқы - 500 млн. адамды құрайды. Ірі аймақтың халқы негізінен экваторлық нәсілдік жататындықтан, Тропиктік Африканы қара Африка деп те атайды. Бірақ этникалық құрамы жағынан Тропиктік Африканың жеке бөліктерінің бір-бірінен күшті айырмашылықтары бар. Әр түрлі нәсілдер мен тіл әулеттері түйіскен жерде этникалық және саяси шекаралардың ең үлкен ала шұбарлығы пайда болған Батыс және Шығыс Африкада мұндай айырмашылықтар өте күрделі. Орталық және Оңтүстік Африканың халқы 600-ге жуық диалектісі бар, бірақ туыстығы жақын банту (бұл сөз адамдар дегенді білдіреді) әулеттінің көптеген тілдерде сөйлейді. Суахили тілі ерекше кең тараған. Ал Мадагаскардың халқы австронезия әулеттің тілдерінде сөйлейді. Австронезия тілдерінің өзіндік ерекшелігі географиялық атаулардан да байқалады. Африканист жазушы С. Кулик Мадагаскардағы елді мекендердің атауларын келтіреді: Амбинанибеанатсиндраву, Тратрамарананиндрангаронто, Марумиандрахимахавелона [8].
Тропиктік Африка аймағына 29 ел кіреді. Барлығының да экономикасы артта қалған елдер, тек Оңтүстік Африка Республикасы ғана қосарлы экономикалы ел болып табылады. Африка материгінің ең оңтүстік бөлігінде орналасқан ел.
Елдер атауы
Ауданы, мың
км²
Демографиялық көрсеткіштері
Мемлекеттік құрылымы
Астанасы
Халық саны,
млн адам
Орташа жылдық
табиғи өсім %
Қала халқының
үлесі %
Алжир
2382
32,8
2,4
49
Р
Алжир
Египет
1002
74,7
2,0
44
Р
Каир
Ливия
1760
5,5
2,5
86
Джамахирия
Триполи
Мали
1240
11,6
3,1
26
Р
Бамако
Нигер
1267
11,0
3
17
Р
Ниамей
Нигерия
924
134,0
2,8
16
ФР
Абуджа
Сенегал
197
10,6
2,8
41
Р
Дакар
Ангола
1247
10,8
3
32
Р
Луанда
Чад
1284
9,3
3,3
22
Р
Нджамена
Заир
2345
56,6
3,2
29
Р
Ниншаса
Замбия
753
10,3
2
38
Р
Лусака
Судан
2506
38,1
2,2
27
Р
Хартум
Эфиопия
1222
66,6
2,4
14
ФР
Аддис-Абеба
Ботсвана
600
1,6
1,6
50
Бірлестік құрамындағы мемлекет
Габороне
Зимбабве
391
12,6
1
31
Бірлестік құрамындағы мемлекет
Хараре
Маврикий
2
1,2
1,1
43
Бірлестік құрамындағы мемлекет
Порт-Луи
Мозамбик
783
17,5
2,2
28
Р
Мапуту
Мадагаскар
596
17,0
2,9
22
Р
Антанариву
ОАР
1221
42,8
1,3
45
Р
Претория
Кесте-1. Тропиктік Африка елдері
Тропиктік Африка жер бедері оның көпшілік бөлігінде біртектес, қарапайым болып келуімен ерекшеленеді. Негізінен құрлық Гондванадан бөліп шыққан ежелгі Африка платформасында орналасқан. Оның біраз бөлігі майысуларға ұшырап, теңіз табаны болған. Сондықтан оның қалың шөгінді жыныстармен жабылған ірі қазаншұңқырлар қалыптасқан. Қалқанды құрылымдар жер бетіне шығып жатқан бөліктерде таулы үстірттер мен таулы қыраттар түзілген. Шығыс және Оңтүстік Африка жері мезозоймен кайназойда өте күшті қозғалыстарға ұшырап, биік жақпарлы таулы қыраттар және өте тар әрі терең ойыстар түзілген. Ойыстардың көпшілігі сумен толтырылып, терең көлдерге айналған. Терең жарықтарды бойлай көтерілген лава таулы қыраттарды тегіс жауып алып жатыр. Жанартаулық әрекеттер әлі де жүруде, осы аймақта материктің ең биік нүктесі - Килиманджаро (5895 м) қалыптасқан[1].
Африканың солтүстік бөлігін Атлас жас таулар жүйесі алып жатыр. Африка біршама көтеріңкі дүние бөлігі, орташа биіктігі - 750 метр. Оның 70%-дан астам жерін биік баспалдақты жазықтар, үстірттер, таулы үстірттер мен таулы қыраттар, 20%-ын биік таулар, ал қалған 10%-ын ойпаттар алып жатыр.
Африканың тропиктік аймағының климаты халық шаруашылығына өте қолайсыз. Климаты туралы қысқаша сипаттама жазатын болсам жазы құрғақ және атмосфералық жағдайы тұрақты, температурасы жоғары, кейде жаңбырлы кейде жаңбырсыз аймақ болып табылады.
Африка -- жер шарының солтүстік және оңтүстік жарты шар - ларына шамамен бірдей қашықтыққа созылып жаткан бірден-бір материк. Осы ерекшелік екі жарты шардың бірегей ендіктерінде бірегей климат болуына жағдай жасайды. Климаттық белдеулер - дің барлығы дерлік Африка территориясында екі реттен кайталанады.
Дегенмен Африканың солтүстік бөлігінің оңтүстік бөлігінен (экватордан оңтүстікке қарай жатқан) ауданы жөнінен екі есе үл - кен болуының үлкен маңызы бар. Африкадан солтүстікке және солтүстік-шығыcқа қарай орасан зор. Евразия құрлығы орналас - қан, одан Африканы континентаралық жылы теңіздер -- Жерорта теңізі мен Қызыл теңіз бөліп тұр. Оңтүстік субконтинент Атлант және Үнді мұхттарының аралығында. Сондықтан Африкада эква - тордан солтүстікке және оңтүстікке қарай климаттың түзілу жағдайлары бірдей емес [9].
Материктің негізгі бөлігі тропиктер арасында жатыр және бү - кіл жыл бойы күн жылуын көп мөлшерде қабылдап, әсіресе сол - түстік, анағұрлым сом бөлігінде қатты кызады. Бүкіл Африка (аз - ғана қaлысты есептемегенде) жылына 160 ккал см2 астам жылу алады, ал солтүстік бөлігінде жиынтық радиация 200 ккал см2 асып түседі. Бұл жоғары температураның белең алуына жағдай жасайды және Африканы Жердің ең ыстық материгіне айналды - рады.
Матернктің горизонталды бөлшектерінің шамалы болуы және шеткі аймақтарының ішкі бөліктермен салыстырғанда көтеріңкі келуі мұхит әсерін шектейді және климаттың Африкаға тән континенттігін туғызады, бұл оның көлемі үлкен болуына және Евра - зияға жақын жатуына байланысты солтүстік бөлігінен айқын кө - рінеді.
Тропикалық Африкада 500 млн адамға жуық халық тұрады. Ал Бүкіл Африка халқы 1 млрд.астам. адамды құрайды. Тропиктік Африкада халық біркелкі қоныстанбаған. Тек Нигерияның халқы 120 млн-нан асады, тағы да бес елдің халқы 25-60 млн. аралығында. Осы алты елдің халқы аймақ халқының 56%-ын құрайды. Африка халқы тән басты белгінің бірі - халық санының жедел өсуі. Халықтың табиғи өсуінің қарқыны жөнінен Африка басқа аймақтарды басып озуда. Тропиктік Африка тілдік құрамы жағынан өте күрделі Олар Нигер-кордофан және семит-хамит тілдері семьясы.
Африка елдері отарлық саясат кезінде халықтың этностық ерекшеліктері ескерілместен жүргізілген мемлекеттік шекаралар мұра болып қалған. Осының нәтижесінде көптеген біртұтас халықтар шекараның түрлі жағында қалып қойған. Бұл өз тараптарынан осы уақытқа дейін болып тұратын этносаралық жанжалдар мен жер дауын туғызды. Кейдеі тіпті мұндай жанжалдар әскери қақтығыстарға ұласып, этностық босқындар санын арттырды.
Африканың тропикалық елдерінде мемлекеттік тіл ретінде ағылшын, француз, араб тілдері мемлекеттік тіл болып саналады. Ол тілдер сонау отарлау заманынан қалған мұрасы. Африканың тропикалық аймақтағы халықтың ұдайы өсуі ең жоғары қарқынға жеткен аймақ болып есептеледі[2].
Бұл осы аймақтағы көп балалы болуды қолдайтын ежелгі дәстүрлерге де байланысты. Сонымен қатар бұл аймақта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz