Церебральды сал ауруы бар балалардың даму ерекшеліктері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жалағаш ауданы бойынша 2017-2019 ж балаларда анықталған церебральді сал ауруларының кездесу жиілігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І ТАРАУ.БАЛАЛАРДАҒЫ САЛ АРУЫНЫҢ КЕЗДЕСУ ЖИІЛІГІ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕЛЕР
1.1Балалардағы церебральды сал ауруының таралуы, алып келетін фактордың жиілігі
1.2 Церебральды сал ауруы бар балалардың даму ерекшеліктері
1.3Балардағы сал ауруында қолданылатын реабилитациялық шаралар
1.4 Балаларда анықталған церебральді сал ауруларының кездесу жиілігішетелдік тәжірибелер
ІІ ТАРАУ. Зерттеу материалдары мен әдістері
2.1 Зерттеу жүргізу әдістерін ұйымдастыру
2.2 Зерттеу жұмысының нәтижиелілігін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫС
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қысқартулар тізімі
ОЖЖ- орталық жүйке жүйесіне
ДДСҰ - Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйым
ЭЫДҰ- Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
БЦСА (БЦС) - балалық Церебральді сал ауруы
ТҚҚ- тірек-қимыл қозғалысы
ОНЖ - Орталық нерв жүйесі
БМЖ - Бас ми жарақаты
ҚҚА - Қимыл-қозғалыс аппараты
ФР - Физикалық реабилитация
ИТ - иппотерапия
ЖТР - Жоғарғы технологиялы реабилитация
ПДМ - Суасты душ-массаж
БҰҰДБ- БҰҰ Даму Бағдарламасының деректері бойынша
ЦП-церебральді паралич
ЕДШ - Емдік дене шынықтыру
КІРІСПЕ
Кілт сөздер:Церебральді сал ауруы, балалардың церебральды параличі,кездесу жиілігі,статистика,орталық нерв жүйесі,
Тақырыптың өзектілігі:Мәселенің өзектілігі церебральды сал ауруы (церебральды сал ауруы) - бұл нәрестенің орталық жүйке жүйесіне (ОЖЖ) құрсақішілік, босану кезінде немесе нәресте кезінде әсер ететін көп факторлы ауру.Ауру тірек-қимыл аппаратының бұзылуымен де, конвульсиялық синдроммен де, психикалық, интеллектуалдық дамудың бұзылуымен, сондай-ақ сөйлеудің кідірісімен де көрінеді. Ауру балалардағы церебральды сал ауруы жағдайларының 25% - 30% - ында дамудың бұзылуы соншалықты ауыр екендігі анықталды, бұл олардың ауыр мүгедектікке әкеледі. Ресейде бұл ауру барлық аймақтарда кең таралған [1].
Соңғы жылдардағы мәліметтерге сәйкес, церебральды сал ауруы 1000 балаға 8баладан құрайды, ал церебральды сал ауруы диагнозымен 100 мүгедек балаға 12 баладан келеді.Әлемде де осы патологиясы бар балалар санының үздіксіз өсуі церебральды сал ауруы бар балалардың дамуы мен күтімінің бұзылуының маңызды әлеуметтік салдары осы аурудың қазіргі қоғам үшін өте маңыздылығын анықтайды. Кенис в. м. Кенис В.М. церебральды сал ауруы бар балаларды ортопедиялық тексерудің және емдеудің жалпы принциптері, орталық жүйке жүйесі мен тірек-қимыл жүйесі зақымданған балаларды қалпына келтіру: церебральды сал ауруының маңызды аспектілерінің бірі мүгедек балаларды емдеумен және оңалтумен байланысты.
Автор бұл ауруды емдеу ұзақ уақыт бойы ымырасыз болғанын, емделудің қол жетімділігі немесе болмауы салдарынан білікті мамандар, церебральды сал ауруы бар балаларды мамандандырылған медициналық орталықтар жиі әлеуметтік мекемелерге жіберілгенін түсіндірді. Қазіргі заманғы медициналық технологиялардың жетістіктері көптеген әлеуметтік мәні бар аурулар кезінде қалпына келтіру емінің мүмкіндіктерін едәуір кеңейтуге және сапасын жақсартуға мүмкіндік берді. Бұл кешенді, дәйекті, жүйелі емдеу науқастың жағдайын жақсартып қана қоймай, жоғалған функцияларды едәуір қалпына келтіре алады деген идеяға байланысты.
Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) статистикалық мәліметтері бойынша дүние жүзінде мүгедектер саны 10 % -ті, яғни 500 миллион адамды құрайды. Мүгедектер ішінде тірек - қозғалыс аппараты бұзылған (ТҚА) балалар өте көп кездеседі, соның ішінде күрделі бұзылыстардың бірі - церебральді параличі бар балалар (ЦП).[2].
Шет елдік зерттеулерді қарастыратын болсақ, Церебральді сал ауруына шалдыққан балалардың таралуы 1000 балаға шаққанда Англияда 1, ал АҚШ-та 4 балаға сайкес келген. Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) статистикалық мәліметтері бойынша дүние жүзінде мүгедектер саны 10 % -ті, яғни 500 миллион адамды құрайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық генетикалық регистрі мәліметтері бойынша біздің елімізде жыл сайын 2000-нан 3500-ге дейін туа біткен және тұқым қуалау патологиясымен туылады, бұл жаңа туылған 1000 нәрестеге шаққанда 20% -24,3% құрайды. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметтері бойынша орталық жүйке жүйесінің перинаталдық зақымдалуының жиілігі осы жас санатындағы балалардың сырқаттанушылық құрылымында 7,5-22,4% құрайды [13].
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында Церебральді сал ауруы диагнозымен 9 мыңға жуық бала тіркелеген. Церебральді сал ауруының пайда болу кезінде мидың жарақаттану уақытына назар аудару керек. Нақты әр 100 БЦС жағдайдың себебі: 30-ы ана құрсағында, 60-ы толғақ кезінде, 10-ы туылғаннан кейін.
Тірек-қимыл-қозғалысында кемістігі бар балалардың жетекші тірек-қимылындағы қызметінің толық жетілмеуі, бұзылуы маңызды ерекшелігі болып табылады. Олардың негізгі тобын орталық церебральді сал аурумен ауыратын балалар (89%) құрайды, ол балалар қимылындағы кемістік психикалық және сөйлеу тіліндегі ауытқушылықтармен үйлеседі.
Тірек-қимыл жүйесінің маңызы. Барлық тірі организмдерге тән қасиет - қимыл-қозғалыс. Қимыл-қозғалыс организмнің өсіп, дамуына әсер етеді. Оның адам денсаулығын сақтаудағы маңызы аса зор.
Қаңқа мен бұлщық ет тірек-қимыл жүйесін құрады. Тірек-қимыл жүйесі тіректік, қозғалтқыш және қорғаныш қызметтерін атқарады.
Адамның қаңқасы. Адамның қаңқасында 200-ден астам сүйек бар.
Сүйектің пішіні және оның үлкен-кішілігі, олардың орналасуына және атқаратын қызметіне байланысты. Сүйектердің кейбіреулері мүшелерді қозғалысқа келтіретін иін, екінші біреулері тірек қызметін атқарады. Сүйектердің бір-бірімен дәнекер ұлпасы арқылы немесе шеміршекпен байланысуын жалғасу дейді. Омыртқа жотасы бір-бірімен осылай байланысады. Дәнекер ұлпаның иірімделген жұқа қабаты сүйекті өзара тығыз, мықты етіп байланыстырады. Олардың аралығындағы шеміршек адам жүргенде, жұмыс істегенде, дене селкілдегенде тиетін соққыны бәсеңдетеді.
Тұлға қаңқасы - омыртқа жотасынан, қабырғалардың және төстіктен тұрады. Омыртқа жотасы немесе омыртқа бағаны - мойын, арқа, бел, сегізкөз, құйымшақ болып бөлінеді. [3].
Тірек-қимыл-қозғалысындағы (ТҚҚ) жарақаттар және туа біткен немесе жүре пайда болған аурулар 5-7% балаларда байқалады. Тірек-қимыл-қозғалыстағы ауытқулардың түрлері:
Жүйке жүйесінің аурулары: балалық Церебральді сал ауруы (БЦС), полиемиелит.
Соңғы жылдары церебральді паралич диагнозы қойылған балалардың саны едәуір өсуі байқалады. Әр түрлі авторлардың мәліметі бойынша (Нэнси Р. Финни, Хелен А. Мюллер, М.Бакс, Никита М.Н., Семенова К.Л., Махмудова Н.М., Белова Г.И.,Бадалян Л.О., Серганова Т.И., және т.б.) 1000 баланың ішінен 1.5-2.5 балаға церебральді паралич диагнозы қойылады [1,2,3]. Қазіргі таңдағы ғылыми зерттеулерде церебральді паралич - орталық жүйке жүйесінің зақымдалуынан пайда болатыны дәлелденген. Церебральді паралич диагнозы қойылған балаларда қосалқы кемістіктер жиі көрінеді. Оның ішінде: көру қабілетінің зақымдалуы - 25%; есту қабілетінің зақымдалуы - 20%; зиятының жетіспеушілігі - 25 %; психикалық дамуының тежелуі - 40 %. Осы категориядағы балаларға көмек көрсетуде медико - кондуктивті - педагогикалық оңалту жұмыстарына, психологиялық оңалту жұмыстарын жүргізуде жаңа бағдарламалар, әдістемелер, коррекциялық бағдарламалар жүйесін өңдеуді, жаңа ақпараттар мен технологияларды енгізуді қажет етеді. [4].
Біздің елімізде де бұл өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасында церебральді паралич диагнозымен 9000 бала тіркелген. Елімізде квалификациялық көмек көрсету бағдарламасы әзірленбегендіктен, сонымен қатар жаңа ақпараттық технологиялардың ену мүмкіндігінің төмендігіне байланысты шешуі табылмаған мәселелелер саны көбейе түсуде. [5].
Соңғы жылдары елімізде церебральді параличпен бекітілген күрделі кемістігі бар балаларды емдеу мен бейімдеуге көп көңіл аудару байқалған, бірақ оларға тәрбие мен білім беру назардан тыс қалғандай. Дәрігерлер мен педагогтардың бұрыннан айтуы бойынша бұл балаларды медико - педагогикалық бейімдеу олардың психофизиологиялық жағдайын жақсартуда үлкен маңызға ие.
Біздің еліміз церебральді параличі бар балаларды ерте жастан және мектепке дейінгі жаста педагогикалық оңалтудан тәжірибе жинақтаған. Қазақстан Республикасында квалификациялық көмек көрсету қарастырылмағандықтан жағдай қиындай түсуде. Әлемдік педагогикалық зерттеулер күн сайын бірнеше ауытқушылығы бар балаларды әлеуметтік бейімдеу және оларды жаңа әлеуметтік - экономикалық жағдайда тәрбиелеу мен оқыту жағдайларының жаңа қырларын мазмұндауға болатын мәліметтер анықтауда.[10].
Церебральді параличі бар балаларға ғылыми негізделген және дұрыс ұйымдастырылған кешенді медициналық - педагогикалық көмек балалардың физикалық еңбекке жарамдылығы мен әлеуметтік тұрмыс жағдайларына әсер етеді. Сонымен жоғарыдағы аталған ғылыми зерттеулер мен әдебиеттер церебральды сал ауруына шалдыққан балаларды түрлі бағытта қарастырылғанмен, қимыл-қозғалыс бұзылыстарын түзетуде иппотерапияны қолдану мәселесінің зерттеу нысаны болмағанын байқадық. Демек, церебральды сал ауруына шалдыққан балалардың қимыл-қозғалысын түзетуде иппотерапияны қолданудың да бірқатар қарама-қайшылықтары кездеседі. Осы қайшылықтардың дұрыс шешімін іздестіру деген біздің зерттеу проблемамызды және тақырыбын: Церебральді сал балаларды оңалтуда иппотерапияны қолдану деп таңдауға себеп болды.[6]
Балаларда кездесетін церебралды салдық - бұл бала мүгедектігіне жиі соқтыратын жүйке жүйесінің ауыр бұзылысы. БЦС ерте онтогенезде мидың толық дамымауынан немесе бұзылудың салдарынан дамиды. Оның басты клиникалық белгісі статокинетикалық рефлекстердің даму тежеуімен немесе дұрыс дамымауымен, бұлшықет тонусының патологиясымен, парезмен байланысқан қозғалыс функциясының бұзылуы.
Қозғалыс бұзылулардың көбісінде (20-25%) көру, есту мен сөйлеу бұзылулары қатар жүреді. Кейбір балаларда ілеспе синдромдар байқалады: сіңір тартылу, мишық, гиперкинетикалық, гипертензиялық және өзге. Осындай күрделі клиникалық көрініс пен мәжбүрлі әрекетсіздік БЦС бар балаларда танымдық қызметіне өте теріс әсер тигізетін, психикалық даму тапшылығына соқтырады. Көрсетілген ауруда психикалық даму бұзылысының ең кең таралған түрі психикалық дамудың тежелуі (50% құрайды) мен 20-25 % шамасында түрлі дәрежедегі ақыл-ойдың төмендігі. Сонымен қатар БЦС одан сайын дамитын ауру емес екенін атаған жөн. Кейін уақыт өте тиісті, дұрыс емдеу, реабилитация мен түзету-педагогикалық жұмыс барасында бала жағдайы жақсарады. Қозғалыс бұзылулардың дәрежесі үлкен диапозонда ауытқымалы болады, бір жақта дөрекі бұзылыстар болса, екенші жақта минималды бұзылыстар. Психикалық және сөйлеу бұзылыстары да әр түрлі болады. [7].
Әлемде осы аурумен ауыратын балалардың орташа саны 1000 сау балаға 1,7-ден 7-ге дейін деп саналады. Әр түрлі көздерде әр түрлі сандар бар. Сонымен қатар, әртүрлі жылдардағы статистикалық мәліметтер әртүрлі.
Ресейде ауру балалардың саны 1000 туылғанға орта есеппен 2,5 -- тен 5,9 балаға дейін (және басқа мәліметтер бойынша-1000 туылғанға 4-4.7 адам). Челябинск қаласынан Ресейдің еңбек сіңірген дәрігері Леонид Плеханов сәл өзгеше сандарды келтіреді: орташа алғанда, елде церебральды сал ауруы бар балалардың саны шамамен бірдей -- 1000 нәрестеге 3-тен 13 адамға дейін және жылдан жылға өзгермейді. Сондай -- ақ, біз 2016 жылы Ресейде 1000 туылған балаға орта есеппен 6-8 бала, Қазақстанда 5-9 бала, Украинада 2-3 бала және АҚШ -- та 3-4 бала болды деген сандарды таптық.[15].
Рас, осы диагноз қойылған балалар санының өсуі медицина сапасының өсуімен тығыз байланысты. Бұл біртүрлі болып көрінеді, бірақ түсініктеме бар. Мәселен, бүгінде шала туылған нәрестелер, оның ішінде салмағы 500 грамм болатын нәрестелер сәтті емделуде. Көп жағдайда шала туылған нәрестелерде церебральды сал ауруының қаупі артады. Бірнеше онжылдық бұрын шала туылған нәрестелерді алып жүру жағдайы едәуір нашарлап, көптеген өліммен аяқталды.
Зерттеудің мақсаты: Жалағаш ауданы бойынша 2017-2019 ж балаларда анықталған церебральді сал ауруларының кездесу жиілігін анықтауда статистикалық талдау жүргізу.
Зерттеудің міндеттері:
* Тақырып бойынша отандық және шетелдік әдебиеттерді оқу
* Жалағаш ауданы бойынша 2017-2019 ж балаларда анықталған церебральді сал ауруларының кездесу жиілігін статистикалық бөлімде 2017 - 2019 жылдар бойынша сандық зерттеу жүргізу.
* Алынған нәтижелерді талдау, қортынды шығару.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы
Балалардағы цебральды сал ауруына статистикалық талдама жүргізілді. Әлем бойынша сал ауруы бар балалардың жылдан жылға өсу деңгейі төмендеген. Бұл медицинаның дамып, келе жатқанын, медицина қызметкерлерінің жоғары біліктілігін білдіреді. Дүниежүзілік статистикалық мәлімет бойынша церебральды сал ауруы бар балалардың басым бөлігі, ұл балалар екені анықталды. Жалпы Жалағаш аудандық ауруханада церебральді сал ауруымен тіркелген балалардың саны,жас ерекшелікері, қосымша аурулары бары, жынысы бойынша статистикалық мәлеметтер жүргізілді. Сандық зерттеу нәтижесінде церебральды сал ауруымен ауыратын балалардың саны 2019жылда көп екендігі байқалды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы
Зерттеу жұмысы 59 компьютерлік мәтін бетінен тұрады, 8 диаграммалар, 6 кестелер суреттелген. Дипломдық жұмыс кіріспе, әдебиеттерді шолу, зерттеу материалдары мен әдістері, зерттеудің нәтижелері, қорытынды, практикалық ұсыныстар, пайдаланылған ақпараттар тізімі 48 әдебиеттен,оның ішінде 15 шетелдік әдебиет,18 отандық әдебиет, 10 интернет көзі және қосымшалардан тұрады.
І ТАРАУ.БАЛАЛАРДАҒЫ САЛ АРУЫНЫҢ КЕЗДЕСУ ЖИІЛІГІ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕЛЕР
1.1Балалардағы церебральды сал ауруының таралуы, алып келетін фактордың жиілігі
Әлемде бір миллиардтан астам адам (халықтың 15%) мүгедектіктің әртүрлі түрлерімен ауырады. ДДҰ-ның зерттеуіне сәйкес, 15 және одан жоғары жастағы 785 миллион адам мүгедектікпен өмір сүреді, олардың 110 миллионы аурудың ауыр түрлерімен ауырады. 0-ден 14 жасқа дейінгі балалар арасында бұл көрсеткіштер сәйкесінше 95 миллион және 13 миллион құрайды.[11].
. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) деректері бойынша бұл сан халықтың қартаюына және мүгедектікке тікелей байланысты созылмалы аурулардан: қант диабетімен, кардиоваскулярлық аурулармен, ментальді бұзылулармен және т. б. зардап шегетін адамдар санының ұлғаюына байланысты өсуде. Болжамды өмір сүру ұзақтығы 70 жылдан асатын елдерде мүгедектікке байланысты жылдарға орташа алғанда шамамен 8 жыл келеді, бұл адам өмірінің жалпы ұзақтығының 11,5% - ын құрайды.
* Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (ЭЫДҰ) деректері бойынша білім деңгейі неғұрлым төмен халық топтары арасында мүгедектік деңгейінің көрсеткіші жоғары. ЭЫДҰ-ға кіретін елдер бойынша орта есеппен ол білім деңгейі жоғары халық арасында 11% - бен салыстырғанда 19% - ды құрайды. БҰҰ Даму Бағдарламасының (БҰҰДБ) деректері бойынша мүгедектердің 80% - ы дамушы елдердің үлесіне келеді.[13]
Кейбір елдерде медицина әрдайым дұрыс диагноз қоя алмайды, кейде өте гүлденген елдерде. Мысалы, Джон Куинн АҚШ -- та тұрады, оған дәрігерлер диагноз қоя алмады, соның арқасында ол өзінің арманын орындады-ол АҚШ Әскери-теңіз күштерінің теңізшісі болды. Оның айналасындағылардың ешқайсысы, оның ішінде командирлер 20 жыл бойы Джонның диагнозы туралы білмеген.
БЦП нысандарының белгілі бір статистикасы ауру балалардың жалпы санына пайызбен жинақталды: спастикалық тетраплегия-2%; спастикалық диплегия - 40%, гемиплегиялық форма - 32%, дискинетикалық форма - 11%, атаксиялық форма - 15%.[19]
Церебральды сал ауруы мидың зардап шеккен аймағына байланысты әртүрлі жолдармен көрінуі мүмкін. Осыған сүйене отырып, біз осы аурудың әртүрлі формаларын ажыратамыз, олар туралы біз қазір айтамыз.
Кейде бұл аурудың көріністері шамалы, бірақ ауыр жағдайларда бұзылулар өте ауыр болуы мүмкін. Ксения Александровна Семенова церебральды сал ауруын зерттеуге үлкен үлес қосты. Ол осы аурудың жіктелуін жасап қана қоймай, сонымен қатар осы ауруға шалдыққан балалардың денсаулығын қалпына келтірудің көптеген әдістерін жасады.
Барлық балалар церебралды сал (ДЦП) ерекшеленеді себептері патологиясы саласына тарату (қандай учаскелері ми қатысу), сондай-ақ белгілері бар дцп мен дәрежесіне, олардың көріністері.
Церебральды сал ауруы диагнозы бар балалардың соңғы белгілері бойынша церебральды сал ауруын үш топқа бөлуге болады:
* церебральды сал ауруының ауыр түрі, яғни жүре алмайтын ауыр церебральды сал ауруы бар балалар
көмекші құралдарсыз олардың тік тұру, ұстау және ұстау дағдылары жоқ
мұндай церебральды сал ауруы бар заттар үнемі күтімді және өмір сүру үшін арнайы оңалту ортасын қажет етеді;
* церебральды сал ауруының орташа формасы-орташа дәрежелі бұзылулары бар балалар (ең үлкен топ) жеткілікті
қысқа қашықтықты оңай өтіп, өзін-өзі күту дағдыларына ие;
* жұмсақ церебральды сал ауруы-жеңіл бұзылулары бар балаларда еріксіз қозғалыстар байқалуы мүмкін,
дұрыс емес жүру және церебральды сал ауруының басқа белгілері, мысалы
сөйлеу, көру және есту қабілетінің бұзылуы, ақыл-ойдың төмендеуі, бірақ әлсіз түрінде. [19]
1.2. Балалардың церебральды сал ауруын зерттеу тарихы
Балалар церебральды сал ауруы жетекші қозғалыс ақауы кезінде түрлі психомоторлы бұзылуларда пайда болатын мидың ауыр ауруы.
Балалар церебральды сал ауруы (БЦП) термині бас миының қозғалыс жүйелерінің зақымдануы кезінде пайда болатын және бұлшық ет функцияларына жүйке жүйесі тарапынан бақылаудың жетіспеушілігінде немесе болмағанда пайда болатын қозғалыс бұзылыстарының тобын білдіреді.
БЦП-да ерте, әдетте құрсақта зақымдану немесе мидың дамымауы орын алады. Бұл бұзушылықтардың себептері әртүрлі болуы мүмкін:
- болашақ ананың әртүрлі созылмалы аурулары;
- жұқпалы аурулар, әсіресе вирустық аурулар, уыттану;
- ана мен ұрықтың резусфактор немесе топтық қатыстылығы бойынша сәйкеспеуі;
- жүктілік кезіндегі соққы және т. б.
Ұрықтың шала тууы немесе артық болуы ықтимал факторлар болуы мүмкін .
Жекелеген жағдайларда БЦП себебі болуы мүмкін:
- акушерлік жарақат;
- баланың оттегінің жетіспеушілігіне байланысты бас миының жүйке жасушаларының зақымдануына әкеп соқтыратын ұрықтың мойны айналасындағы кіндіктің оралуымен созылмалы босану;
- кейде БЦП бір жасқа дейін туылғаннан кейін энцефалитпен (Ми затының қабынуы) асқынатын жұқпалы аурулардың нәтижесінде, бастың ауыр соққысынан кейін пайда болады.
БЦП термині ғасырдан астам уақыт бойы бар. Алайда, өзінің ұзақ тарихына қарамастан, осы уақытқа дейін осы мәселеге көзқарастарымыз да әртүрлі. Клиникалық практикада БЦП жалпыланған терминімен қатар кейде Литтль ауруы термині қолданылады. Мұндай атау Британдық Хирург - ортопед Уильям Джон Литтлдің (Wіllіam John Lіtle) құрметіне ұсынылды, ол ХІХ ғасырдың ортасында туғаннан кейінгі балалардың ақыл-ой және физикалық дамуының бұзылыстары мен босану кезіндегі асқынулар арасындағы себепті байланыс орнатты . Оның көзқарастары "патологиялық және қиын босану, шала туылу және жаңа туған нәрестелердің асфиксиясының балалардың ақыл-ой және физикалық жай-күйіне, әсіресе деформацияға қатысты әсері туралы" мақаласында келтірілген. Ұлыбританияның акушерлік қоғамына арналған бұл мақала церебральды сал ауруы туралы кітаптар мен мақалаларда жиі айтылады.[21]
Уильям Джон Литтль (William John Little, 1810-1894), Британдық ортопед, босану кезіндегі асқынулар мен баланың ақыл-ой және физикалық дамуының бұзылыстары арасындағы себепті байланысты алғаш рет орнатқан. Литтлдің жұмыстары оның замандастарының назарын аударды. Өз қарсыластарына жауап бере отырып, Литтль патологиялық босанудың неврологиялық салдарын сипаттауда өз біріншілігін бекітпеді. Бұл туралы ағылшын медициналық әдебиетінде ақпарат таба алмай, Уильям Шекспирдің дәйексөзін келтірді. Литтльдің пікірінше, Ричард ІІІ сипаттамасында шала туылу және босану кезіндегі асқынулар салдарынан пайда болған деформациялар айқын көрінеді. Мұндай қозғалыс бұзылыстары 1889 жылы Канадалық дәрігер Уильям Ослер церебральды параличтерді қолдануды ұсынғанға дейін Литтль ауруы деп аталды. "Балалардағы церебральды салдар" атты ауқымды монографияда ол сондай-ақ бала туу мен жүйке жүйесінің зақымдануы арасындағы байланысты атап өтті. Уильям Ослер (William Osler) (1849-1919), атақты канадалық ортопед. Джон Хопкинс, "балалардағы церебральды параличтер" кітабын жазды, балалар церебральды параличі жеке нозологиялық форма ретінде, ол церебральды шығу тегі әртүрлі моторлы бұзылуларды біріктіретіні туралы бірінші болып белгілі веналық невропатолог, ал кейіннен - көрнекті психиатр және психолог Зигмунд Фрейд атап өтті.[22].
Зигмунд Фрейд (Sigmund Freud' 1856 -1939) толық аты Сигизмунд Шломо Фрейд, австриялық дәрігер, психоанализдың негізін салушы.
"Церебральды паралич" термині егер де қолданылса, онда тек басқа терминдермен біріктіріліп айтылды (мысалы, "церебральды рулық паралич"). Дегенмен, XIX ғасырдың екінші жартысындағы күнделікті клиникалық тәжірибе терминологияны нақтылауды қажет етті. Фрейд өзінің монографиясында "балалар церебральды салдары" термині "бұрыннан белгілі патологиялық жағдайларды, және бұлардың үстінде бұлшық ет ригидтілігі немесе спонтанды бұлшықет тартылуы басым болуы" деп жазады. Балалар церебральды параличінің фрейдовтік жіктелуі және түсіндіруі басқа авторлардың кейінгі тұжырымдарына қарағанда кең болды. Ол тіпті сал болмаған жағдайда да, мысалы эпилепсия немесе ақыл-ой дамуының кідірісі кезінде де осы терминді қолдануды ұсынды. БЦП-ның бұл түсіндіруі ерте "мидың зақымдануы" концепциясына әлдеқайда жақын. Мүмкін Фрейд балалардағы әртүрлі моторлы бұзылуларды бір нозологиялық топқа біріктіруді ұсынды, себебі ол балалар неврологиясының осы саласын ретке келтірудің басқа жолын таба алмады. Алдымен ол церебралды гемиплегияны зерттеді. Содан кейін барлық басқа моторлы зақымданулар бір топқа біріктірді, оны церебралды диплегия деп атады. Бұл топтың төрт түрі анықталды:
1) жалпы церебральды ригидтілік;
2) параплегиялық ригидтілік;
3) билатеральды гемиплегия;
4) жалпы хорея және билатеральды атетоз.
Кейінірек осы түрлі моторлы бұзылуларды балалардың церебральды сал ауруы деп Фрейд бір нозологиялық бірлікке біріктірді . ХХ ғасырда нозологияны анықтауда консенсустың болмауы ғылыми зерттеулер жүргізуді күрделендірді. Мамандар үшін БЦП-ға жалпы көзқарасты қалыптастыру қажеттілігі айқын болды. Кейбір зерттеушілер БЦП - ны бірыңғай клиникалық нозология ретінде, басқалары-ұқсас синдромдарды аудару ретінде түсіндірген.[23]
Церебралды салдарға заманауи көзқарастарды қорытуға және одан әрі дамытуға бағытталған бастамалардың бірі Рональд Маккейстің (Ronald MacKeith) және Пол Полани (Paul Polani) бастамасымен 1957 жылы Литтль клубын құру болды. Екі жылдан кейін олар церебральды сал ауруын жіктеу және терминология бойынша Меморандумды жариялады. Литтль клубының анықтамасына сәйкес церебральды сал ауруы-бұл ерте өмір жылдарында дене қозғалысы мен жағдайының бұзылуы пайда болатын мидың асқынбайтын зақымдануы. Мидың даму бұзылуының нәтижесінде пайда болатын бұл бұзылулар асқынбаған, бірақ өзгеретін болып табылады.
Одан әрі әлемнің түрлі елдерінің ғалымдары осы ұғымның әр түрлі түсіндірмелерін ұсынды. Церебральды паралич мәселесі бойынша жетекші кеңес маманы, Мәскеудегі БЦП ауруымен ауыратындарды емдеудің ең ірі орталығының жетекшісі, профессор К. А. Семенова осындай анықтаманы ұсынады. БЦП мидың дамымауы және оның онтогенездің әр түрлі кезеңдерінде зақымдануы нәтижесінде пайда болатын клиникалық белгілері бойынша әртүрлі синдромдардың тобын біріктіреді және қалыпты қалпын сақтау және ерікті қимылдарды орындау қабілетсіздігімен сипатталады. ДЦП-ның белгілі бір анықтамасын Левон Бадалян ұсынған. Оның пікірінше, " церебральды салдар мидың дамымауы немесе зақымдануы нәтижесінде пайда болған синдромдар тобын пренатальды, интранатальды және ерте постнатальды кезеңде біріктіреді. Мидың зақымдануы бұлшықет тонусының бұзылуымен және қозғалыстың үйлесімділігімен, қалыпты қалпын сақтауға және ерікті қимылдарды орындауға қабілетсіздігімен көрінеді. Қозғалыс бұзылыстары жиі сезімтал бұзылулармен, сөйлеу және психикалық дамуының кідіруімен, құрысумен ұштасады. [23]
Балалар церебральды сал ауруына көзқарастың қалыптасуында 2004 жылдың шілде айында Мэрилендте (АҚШ) церебральды салдарды анықтау және жіктеу бойынша халықаралық семинар өткізу маңызды кезең болды. Семинарға қатысушылар осы нозологиялық форманың маңыздылығын растады және БЦП этиологиялық диагноз емес, клиникалық сипаттау терминінің болып табылатынын атап өтті. Семинар жұмысының нәтижелері "церебральды сал ауруын анықтау және жіктеу бойынша ұсыныс" мақаласында жарияланды. Авторлар мынадай анықтама ұсынды: "балалар церебральды сал ауруы (БЦП) термині ұрықтың немесе баланың дамитын миының қатты зақымдануынан туындаған белсенділіктің шектелуіне әкелетін қозғалыстың дамуы мен дене жағдайының бұзылу тобын білдіреді. Церебральды паралич кезінде моторлы бұзылулар жиі сезімталдық, когнитивтік және коммуникативтік функциялардың, перцепция және мінез-құлық немесе тырыспалы бұзылыстардың ақаулары жүреді".
0.3 Церебральды сал ауруы бар балалардың даму ерекшеліктері
Соңғы жылдары церебральді паралич диагнозы қойылған балалардың саны едәуір өсуі байқалады. Әртүрлі авторлардың мәліметі бойынша (Нэнси Р. Финни, Хелен А. Мюллер, М. Бакс, Никитина М.Н., Семенова К.Л., Махмудова Н.М., Белова Г.И., Бадалян Л.О., Серганова Т.И., и др.) 1000 баланың ішінен 1,5-2,5 бала церебральді паралич диагнозы қойылады. Қазіргі таңдағы ғылыми зерттеулерде церебральді паралич - орталық жүйке жүйесінің зақымдалуынан пайда болатыны дәлелденген. Оның әсерінен тірек-қимыл қозғалысының бұзылуы, сенсорлық, сөйлеу тілінің және танымдық сфераларының зақымдалуы көрініс табады. Сонымен қатар церебральді параличі бар балалардың бойында қосалқы кемістіктер жиі көрінеді. Оның ішінде: көру қабілетінің зақымдалуы - 25%; есту қабілетінің бұзылуы - 20%; зиятының зақымдалуы - 25%; психикалық дамуының тежелуі - 40% көрсеткен.
ТҚҚ ауытқуларының туа біткен дерті: омыртқа дамуындағы кемістік (сколиоз)), аяқ-қолдың толық жетілмеуі, туа жаңбас сүйегің шығып кетуі, қол саусақтарының кемтар дамуы.
ТҚҚ -нің жарақаттануынан болған аурулар мен кемістіктер: бас мидың және аяқ - қолдың жарақаттануы: полиартрит; қаңқа ауруы (туберкулез, сүйектегі ісік, остеомиелит); қаңқаның жүйелі ауруы (рахит) [14].
Церебральді сал ауруы кезіндегі қимыл кемістігінің құрылысы:
1. Бұлшық ет тонусының жоғарылауы байқалады. Қимылдағанда бұлшық ет тонусының ұлғаюы тән. Сіреспелік кезінде бұлшық ет қысылады да, сіреспе жағдайында болады. Қысымның төмендеуі кезінде аяқ-қол және дене бұлшық еттері әлсізденіп, салғырт тартады. Қысым төмендегенде бәсең қозғалыс көлемі қалыпты уақыттан біршама артып кетеді.
Қозғалыстың шектеулілігі, көбінесе бұлшық ет күшінің төмендеуімен үйлеседі (сал, парездер). Мидың зақымдалу тереңдігіне байланысты кейбір қозғалыстар өте шектеулі (парез), немесе мүлде болмауы мүмкін- сал. Бұл жағдайдағы бала аяқ, қолын еркін қимылдата алмайды. Парезде көбінесе ұсақ қимыл-қозғалыстар зардап шегеді.
3. Күшпен қимыл қозғалыстың болуы.
Гиперкинез - бұлшық ет тонус ауысуынан болған күштеп қозғалу гиперкинез бен тремор ретінде көрініс береді. Гиперкинезиялар демалу және қозғалыстада бірдей болады. Бұл балаларда күшпен қозғалу мойын, бас, аяқ-қол дене бұлшық еттерінде байқалады.
Тремор - аяқ қол, саусақтарымен, дауыстың, тілдің еріксіз ырғақты тербелесі. Тремор нақты әрекет жасауда анық көрінеді, мысалы: жазуда.
4. Тепе-теңдік пен қозғалысты реттеу, ұйымдастыруының ауытқуы (атаксия). Бұл жерде дене атақсиясы отыру, түру және жүру кезінде дене тұрақсыздығы арқылы білінеді. Демеусіз тұра алмайды, жүрісінде аяқтарын кең қояды.
5. Қозғалыс сезімнің бұзылуы (кинестезиялар). Бұл жерде өзінің денесін ұстау сезімі қиындайды. Қимыл-қозғалысты сезінуді бұлшық еттерде, бұындарда, сіңірлерде орналасақан арнайы сезімтал дене жасушалары (проприорецептірлер) қамтамасыз етеді. Сал ауруы бар балалардың барлығында қимыл-қозғалысты проприорецептер арқылы реттеу бұзылған, сондықтан олар қимыл-қозғалыстары жайлы сезімдерің ажырата білмейді.
6.Тізбектеп қойылған түзету рефлексінің толық жетілмеуі. Статокинестикалық рефлекстер денені тік ұстау, еркін моторикасын дамыту үшін маңызды. Бұл ауытқушылықтын салдарынан бала өзін күту, еңбек ету және оқуда көптеген қиындықтармен кездеседі.
7. Синкенезия - бір қолды бүккенде екінші қолдың еріксіз бүгілуі.
8 Патологиялық тоникалық рефлекстер, олардың көрінісі БЦС ауруының негізгі кемістігі ретінде қарастырылады. Қалыпты дамуда аса байқалмайтын тоникалық рефлекстер бірінші айдан пайда болуы мүмкін. Олар уақытымен азайып, жоғалған кезден бастап, позотоникалық рефлекстер қалыптасады. Бала қалыпты дамыған жағдайда позотоникалық рефлекстер үш айдан кейін болмайды[15,16].
Ал Церебральді сал ауруы жағдайында барлық туа, журе пайда болған рефлекстердің уақыты тыс өзгеруіне байланысты қимыл-қозғалыс дамуы бұзылады. Бес-он жастағы баланың қимылының дамуы бір жасар деңгейіне сай болуы мүмкін.
Церебральді сал ауруы жағдайындағы кемістіктің құрылысы психикалық дамуға әсерін тигізеді. Психика дамуындағы кемістік механизмі күрделі және ол ми зақымдануының уақытымен, деңгейімен анықталады. Церебральді сал ауруы кезіндегі психикадағы кемістік танымдық іс-әрекеттің сезім - ерік жүйесінің қалыптасуына зақым келтіреді. Бұл балаларда тіл кемістігінің келесі формалары кездеседі:
* дизартрия - дегеніміз сөйлеу мүшелерінің жүйке тамырлармен қамтамасыз етілуінің органикалық жетілмеуінен пайда болатын дыбыс айтылу жағының бұзылуы. Дизатрия термині латын сөздерінен тұындайды: dys - бұзылу, arthson- мүшелену.
Дизартрияның басты көріністері: сөйлеу тілі дыбыстарының айтылуының ақаулықтары, дауыстың бұзылуы және сөйлеудің жылдамдылығының, ырғақтылығының, екпінділігінің жағымсыз өзгерістері.
Аталынған кемістіктер жүйке жүйесінің шеткі және орталық бөлімдерінің зақымдану аймағына, ауырлығына, пайда болған уақытына байланысты әр түрлі деңгейде болады және бір-бірімен түрлеше үйлеседі.
Сөйлеу тілінің анық, мәнерлі болуын қиындататын, ал кейде тіпті оған кедергі болатын артикуляция мен фонацияның бұзылуы дизартрияның алғашқы кемістігін құрайды, осы алғашқы кемістігінен дизартрияның құрылыс-құрамын күрделендіретін туынды кемістіктер пайда болуы мүмкін.
сөйлеу барысында көбінесе сал ауруына, түйілуге, гиперкинезге, атаксияға байланысты сөзді анықтап айта алмау, яғни артикуляцияның бұзылуы. Дизартрияда көпшілік дыбыстар әсіресе дауыссыз дыбыстар дұрыс айтылмайды, сондықтан сөздер түсініксіз, созылыңқы, бөлшектеліп айтылады. Көбінесе дизартрияның псевдобульбарлы түрі анықталады.Жалған сопақша ми дизартриясы- балаларда ең жиі кездесетін дизартрияның түрі. Жалған сопақша ми дизартриясы баланың құрсақта жатқан кезінде немесе туылып жатқан уақытында, жас кезінде энцефалит, құрсақ зақымы, ісік, интоксикация тағы басқа ауруларға шалдығуларының салдарынан мидың органикалық зақымдануының нәтижесінде пайда болады. Баланың бас ми қыртысынан тіл-жұтқыншақ, кезбе және тіл асты нервтерінің ядроларына баратын өткізгіш жолдарының зақымдануына байланысты сопақша ми дизартриядағыдай салдану немесе жартылай салдану құбылысы пайда болады. Ол сопақша ми дизартрияға ымдау және артикуляциялық (сөйлеу тілі дыбыстарын шығаратын мүшелердің) бұлшық еттердің бұзылуының клиникалық көрністері бойынша ұқсас. Дегенімен жалған сопақша ми дизартриясындағы түзету және сөйлеу тілі дыбыстарды толық меңгеру мүмкіншілігі әлдеқайда жоғары.Жалған сопақша ми дизартрияда жағдайында бұлшық еттерінің сал болып қалуының нәтижесінде баланың жалпы және сөйлеу мүшелерінің моторикасы (яғни, кимыл-қозғалуы) бұзылады. Нәресте нашар емеді, шашалада, қақалады, нашар жұтады. Аузынан сілекей ағады, беттің бұлшық еттерінің әрекеті бұзылады.Сөйлеу тілі мүшелерінің козғалуының бұзылу дәрежесі түрлі келеді. Жалған сопақша ми дизартриясының шартты түрде үш дәрежесін ажыратады.Жалған сопақша ми дизартриясының жеңіл дәрежесі сөйлеу мүшелерінің қозғалыс-қимылында өрескел бұзылуларының болмайтындығымен сипатталады. Артикуляцияның қиындығы тіл мен еріннің жай және дұрыс емес қимылдайтығында. Шайнай алмайтындығы мен жұтына алмайтындығы, анда-санда шашалатындығында болмаса анық білінбейді. Бұндай балалардың сөзді дұрыс айта алмауы сөйлеу тілінің козғаушы мүшелерінің ширақтығының жеткіліксіздігінен болады, сөйлеуі, біршама баяулайды, дыбыстары айтылған кезде көмескіленіп шығады. Артикуляциясы күрделі ж, ш, с, ц, ч дыбыстарының айтылуы жиі бұзылады. Үяң дыбыстар дауыстың жеткіліксіз қатысуымен айтылады. Негізгі артикуляциялық қалпына тіл жотасының ортанғы бөлімін қосымша қөтеруін талап ететін жіңішке дыбыстардың айтылуы да қиынға соғады.Дыбыстардың айтылуындағы кемістіктер фонематикалық дамуына келеңсіз ықпал жасайды. Дизартрияның жеңіл дәрежесіндегі балалардың көпшілігі дыбыстық талдауда біраз қиындықтарды көреді. Олардың жазуында дыбыстарды ерекше алмастыру қателері кездеседі (т-д, ч-ц және тб.). Сөздің құрамының және лексикалық-грамматикалық құрылысының бұзылулары кездеспейді десе де болада. Кейбір өзгешеліктерін балаларды өте мұқият тексергенде ғана анықтауға болады, оның өзі көзге түсерліктей сипат бермейді.Есту қабілеті дұрыс және акыл-ойы жақсы жетілген бұл сияқты кемістіктері бар балалар аудандық балалар емханасынадағы логопедиялық кабинеттеріне, ал мектеп жасына келген кезде жалпы білім беретін мектептің логопедиялық кабинеттерге барап, көмек алады. Бұл ақаулықтарды жоюға ата-аналардың өздері де елеулі ықпал жасай алады.Жалган сопақша ми дизартриясының орташа дәрежесіндегібалалар ең сансыз тобын құрайды. Бұндай балаларға бет булшық еттерінің қимылдамайтындығы тән. Бала ұртын ауаға толтырып бұртита алмайды, еріндерін алға сүйрелей созып және жымқырып қыса алмайды. Тілі нашар қимылдайды. Бала тілінің ұшын жоғары көтере алмайды, оңға, солға бұра алмайда, бір қалпында ұстап тұра алмайды. Бір қимылдан екіншісіне ауысуы едәуір қиын. Жұмсақ таңдай көбінесе нашар қимылдайды, дауысы ыңқылдап естіледі. Шайнауы мен жұтуы қиын. Сөйлеу тілі мүшелерінің қозғалу қызметінің бұзылуының салдарынан дыбыстарды айту ақаулығы ауыр болады, әдетте балалардың сөйлеу тілі өте түсініксіз, көмескі, жәй естіледі. Еріндерінің нашар қимылдауынан дауысты дыбыстардың артикуляциясы да айқынсыз болады, мұрыннан дем шығару арқылы айтылады. А және у дыбыстарының анықтығы жеткіліксіз, и және ы дыбыстары алмастырылады. П, т, м, н, к, х дауыссыз дыбыстары көбінесе сақталынған. Н мен ц, р мен л дауыссыздары шылпылдаған дыбыспен мұрыннан шығып бір-бірінен айырғысыз ұқсас айтылады. Ауыздан шығатын ауа ағыны нашар сезіледі. Үяң дауыссыздар қатаң дауыссыздармен жиі алмастырылады. Нәтижесінде жалған сопақша ми дизартриясына шалдыққан балалардың сөйлеу тілінің түсініксіздігінің болатыны соншалықты, олардың тіпті сейлеуге құлқысы да болмайды. Сөйлеу тілінің жетілуінің (5-6 жас) кешігуімен қатар бұл жағдай баланың адамдармен сөйлеу қатынас тәжірибесін кілт шектейді. Бұл сияқты кемістіктері бар балалар жалпы білім беру мектебінде үлгеріп оқи алмайды. Бұндай балалардың оқуы мен тәрбиеленуі үшін өте ыңғайлы жағдайлары және әрқайсысына жеке тәсілмен жөрдем керсету мүккіндіктері сөйлеу тілі қатты бұзылған балаларға арналған арнайы мектепте жасалған. Жалған сопақша дизартриясының анартрия деп аталатын ең ауыр үшінші дәрежесі бұлшық еттерінің қатты зақымдануымен және сейлеу тілі мүшелерінің мүлде жұмыс істемейтіндігімен сипатталады. Анартрияға шалдыққан баланың бет-түрі өлі бейнеге ұқсас болады, астыңғы иегісалбырап тұрады, ауызы әрқашан ашық жүреді. Тілі ауыздың ішінде жалпағынан созылып, қимылсыз жатады, еріңдері болар-болмас қимылдайды. Шайнауы мен жұтынуы қиын. Сөйлеу тілі мүлде жоқ, кейде жекелеген бір дыбыстарға ұқсаған үншығарады. Жалған сопақша ми дизартриясына шалдыққан балалардың барлығына ортақ тән қасиет - сөздің құрамына кіретін дыбыстарды бұрмалап айтылуына қармастан, олар буындарының реттік санын және екпінін сақтайды. Қағида бойынша олар екі-үш буындық сөздердің айтуын меңгереді, ал төрт буындық сөзді жалпылама үстірт қана қайталайды.[26]
* сөйлеу тіл дамуының тежелуі, сөйлеу тілі жүйесінің дыбыс айту және мағына жақтарына қарасты барлық компоненттерінің бұзылуы. Сөйлеу тілінің мұндай дамымауы сөйлеу тілінің бүтіндей жоқ болуынан толық дамуына дейінгі дәржеде байқалуы мүмкін, бірақ фонетикалық және лексикалық-грамматикалық дамымаудың нышаны сақталады.
* Алалиядегеніміз гректің а - жоқ деген мағынада қолданылатынның logos - сөйлеу деген ұғымдарын білдіріп, ол бас, ми қабығының сөйлеу тілі аймағындағы іштен немесе баланың жас кезінде болатын органикалық зақымданудың салдарынан сөйлеу тілінің жетілмей қалуы немесе дамуынан болатын кемістік.
Алаликбалалар тұрғысынан әр текті болып көрінеді де, ақаулықтары айқындық дәрежесімен түзету жұмысының өнімділігі бойынша ажыратылады. Алалия кемістігі бар баланың есту қабілеті мен сөйлеу тілі мүшелерінің шеткі құрылыстарының сақталғандығы және сөйлеу тілінің жеткілікті түрде дамуы үшін ой өрісінің толық мүмкіншілігі бар екендігі байқалады.
Баланың мүлде сөйлей алмауы оның дұрыс жетілуін күрт тежейді және айналасындағылармен карым-қатынасына нұқсан келтіреді. Осы жағдай ақыл-ойының дамуын біртіндеп кешеуілдеуге әкеп соғады, бұл алалияның тұынды кемістігі болады. Сөйлеу тілінің шама шарқына, пайда болуына және арнайы оқытудың ыкпалымен ой өрісінің кешеуілдеуінің біртіндеп жойылатындығына қарай алалик балалардың олигофрен, яғни ақыл-ойы кем балалардан елеулі айырмашылығы бар.
Церебральді сал ауруы кезіндегі тіл кемістігі жекелеген түрде сирек кездеседі
Қазіргі таңда тірек-қимылы бұзылыстары бар балаларға арналған психилого-педагогикалық көмектің ұйымдастыруын жетілдіру қажеттілігі күмән туғызбайды. Өйткені аталған патология кең өріс алып саны өсуде, әсіресе церебралды салдығы бар балалардың саны күннен күнге көбейіп жатыр. Бұл тірек-қимыл аппараты бұзылыстарының ортақ саны ішінде 89% құрайды.
Церебралды салдығы бар балаларда қозғалыс бұзылулар әртүрлі дәрежелі болады.
Ауыр дәрежелі. Балалар жүру дағдысы мен айлалы әрекеттерді меңгере алмайды. Өз-өздерін күте алмайды.
Орташа дәрежелі. Балалар жүре алады, бірақ тек ортопедиялық құралдармен ғана (балдақ т.б). Айлалы функциялардың бұзылуынан өз-өзін күту дағдылары толық дамымаған.
Жеңіл дәрежелі. Балалар өздігімен жүре алады, өз-өздерін күте алады, айлалы әрекеттер біршамалы дамыған. Бірақ бұл науқастарда патологиялық жүріс-тұрысы, қалпы болуы мүмкін, іс-қимылы баяуланған. Бұлшықет күші төменделген, ұсақ моторикалары толық дамымаған.
Жеңіл және орта дәрежедегі бұзылулар кезінде (ол 70% астам көлем құрайды) балалар түзету-білім беру мекемелеріне барып қатынаса алады. Ең ауыр түрлерде балалар интернат тәріздегі арнайы мекемелерде тәрбиеленіп оқытылады.
Жүйке жүйесінің белгілі бір деңгейінің пісіп жетілуі дамудың генетикалық бағдарламасымен белгіленеді және адамның қимыл-қозғалыстары мен дене қалпының белгілі бір ретпен қалыптасуын қамтамасыз етеді. Бірақ әртүрлі құрылымдардың жетілу мерзімдері мен қарқындылығы сыртқы орта әсеріне де байланысты. Афференттік түрткілер қозғалыс анализаторының дамуын тездетеді. Жүйке жүйесінің дамып жетілуінің мәнісі реттеудің филогенездік ежелгі деңгейлерден эволюция тұрғысынан жасырақ жетілген, кейінірек дамыған деңгейлерге біртіндеп көшуінде, міне осы қимыл-қозғалыстар дамуының негізін құрайды. Қызметтік жүйелердің біртіндеп күрделенуі организмге дәл осы мезгілде бейімделулік маңызы ең жоғары болып табылатын белгілі бір қызметті жүзеге асыруға қатысатын қандай да бір филогенездік деңгейдің іске қосылуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесінің белгілі бір деңгейлері қалыптасуының бұзылуы осы аурудың клиникалық көрінісін анықтайды. Осылайша, БЦСА даму қаупін тудырушы жайттарға мыналар жатады: анасының жасы, жүктілік кезіндегі анасының соматикалық және эндокриндік аурулары, ұрықтың құрсақ ішілік жұқтырылуы (вирустар, саңырауқұлақтар және қарапайымдар тудыратын инфекциялар), ұрықтың жүйке жүйесінің анасының жасушаларының тіршілік өнімдерімен сезгіштендірілуі (сенсибилизациясы), ана мен ұрықтың иммундық сәйкессіздігі, кейбір дәрі-дәрмектер, физикалық және химиялық ықпалдар (ішімдік, никотин), жүктіліктің кеш токсикоздары, мерзімінен асып кеткен немесе көп ұрықты жүктілік.
Интранаталдық қауіп тудырушы әсерлерге босану кезіндегі асфиксия және босану кезінде болған бас-ми жарақатынан кейінгі қан құйылу жатады. Ми затына, ми қабықтарының астындағы кеңістікке, ми қарыншаларына, мишыққа және мидың басқа да бөлімдеріне әртүрлі дәрежедегі (аздаған және көптеген) қан құйылулар болуы мүмкін. Церебральді сал ауруының негізгі клиникалық синдромы - бұл қимыл-қозғалыс бұзылыстары. Жүйке жүйесінің зақымдануының ауырлығы мен орналасуына қарай қозғалыс бұзылыстарның әралуан түрлері қалыптасады. Баланың алғашқы айларында денесінің құрсақ ішінде жатқандағыдай қалпы көзге түседі (аяқ-қолдарын денесіне тартып жинап алған), аяқ-қолдарындағы бұлшық ет тонусы жоғарылаған болады. Баланың емуі нашар болады, дене салмағын жоғалтады, мазасыз болады. Өсе келе артикуляциялық және жалпы моторикасындағы қозғалыс бұзылыстарының симптомдары арта түседі: бұлшық ет тонусының жоғарылығы сақталады, бала отыра алмайды, кейде тіпті басын да ұстай алмайды, ерікті қимылдары шектеулі, шайнауы қиындайды, жиі қақалады. Патологиялық рефлекстер (Бабинский, Россолимо және басқа) болады. Буындардың қисаюы, кейде тіпті шығып кетуі байқалады. Қозғалыстар дамуының тежелуі баланың сөйлеуі мен ақыл-есінің кешеуілдеуіне әкеледі. Медина ғылымы саласында Церебральді сал ауруының пайда болу себептері туралы көп мәліметтер жиналған. Көптеген зерттеулер баланың дамуына ана құрсағындағы әртүрлі теріс факторлар әсер ететіндігі дәлелдеген. Қазіргі таңда дамып келе жатқан баланың жүйке жүйесіне 400-ден астам факторлар әсерін тигізуі мүмкін. [28]
Церебральді сал ауруының пайда болуына қатысты пренаталды, перинаталды және постнаталды теріс факторлар болып бөлінеді.
Пренаталды факторлар.
Анасының конституциясы,
соматикалық, жүрек-тамырла, эндокринологиялық, келешек анасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Жалағаш ауданы бойынша 2017-2019 ж балаларда анықталған церебральді сал ауруларының кездесу жиілігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
І ТАРАУ.БАЛАЛАРДАҒЫ САЛ АРУЫНЫҢ КЕЗДЕСУ ЖИІЛІГІ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕЛЕР
1.1Балалардағы церебральды сал ауруының таралуы, алып келетін фактордың жиілігі
1.2 Церебральды сал ауруы бар балалардың даму ерекшеліктері
1.3Балардағы сал ауруында қолданылатын реабилитациялық шаралар
1.4 Балаларда анықталған церебральді сал ауруларының кездесу жиілігішетелдік тәжірибелер
ІІ ТАРАУ. Зерттеу материалдары мен әдістері
2.1 Зерттеу жүргізу әдістерін ұйымдастыру
2.2 Зерттеу жұмысының нәтижиелілігін талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫС
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қысқартулар тізімі
ОЖЖ- орталық жүйке жүйесіне
ДДСҰ - Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйым
ЭЫДҰ- Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
БЦСА (БЦС) - балалық Церебральді сал ауруы
ТҚҚ- тірек-қимыл қозғалысы
ОНЖ - Орталық нерв жүйесі
БМЖ - Бас ми жарақаты
ҚҚА - Қимыл-қозғалыс аппараты
ФР - Физикалық реабилитация
ИТ - иппотерапия
ЖТР - Жоғарғы технологиялы реабилитация
ПДМ - Суасты душ-массаж
БҰҰДБ- БҰҰ Даму Бағдарламасының деректері бойынша
ЦП-церебральді паралич
ЕДШ - Емдік дене шынықтыру
КІРІСПЕ
Кілт сөздер:Церебральді сал ауруы, балалардың церебральды параличі,кездесу жиілігі,статистика,орталық нерв жүйесі,
Тақырыптың өзектілігі:Мәселенің өзектілігі церебральды сал ауруы (церебральды сал ауруы) - бұл нәрестенің орталық жүйке жүйесіне (ОЖЖ) құрсақішілік, босану кезінде немесе нәресте кезінде әсер ететін көп факторлы ауру.Ауру тірек-қимыл аппаратының бұзылуымен де, конвульсиялық синдроммен де, психикалық, интеллектуалдық дамудың бұзылуымен, сондай-ақ сөйлеудің кідірісімен де көрінеді. Ауру балалардағы церебральды сал ауруы жағдайларының 25% - 30% - ында дамудың бұзылуы соншалықты ауыр екендігі анықталды, бұл олардың ауыр мүгедектікке әкеледі. Ресейде бұл ауру барлық аймақтарда кең таралған [1].
Соңғы жылдардағы мәліметтерге сәйкес, церебральды сал ауруы 1000 балаға 8баладан құрайды, ал церебральды сал ауруы диагнозымен 100 мүгедек балаға 12 баладан келеді.Әлемде де осы патологиясы бар балалар санының үздіксіз өсуі церебральды сал ауруы бар балалардың дамуы мен күтімінің бұзылуының маңызды әлеуметтік салдары осы аурудың қазіргі қоғам үшін өте маңыздылығын анықтайды. Кенис в. м. Кенис В.М. церебральды сал ауруы бар балаларды ортопедиялық тексерудің және емдеудің жалпы принциптері, орталық жүйке жүйесі мен тірек-қимыл жүйесі зақымданған балаларды қалпына келтіру: церебральды сал ауруының маңызды аспектілерінің бірі мүгедек балаларды емдеумен және оңалтумен байланысты.
Автор бұл ауруды емдеу ұзақ уақыт бойы ымырасыз болғанын, емделудің қол жетімділігі немесе болмауы салдарынан білікті мамандар, церебральды сал ауруы бар балаларды мамандандырылған медициналық орталықтар жиі әлеуметтік мекемелерге жіберілгенін түсіндірді. Қазіргі заманғы медициналық технологиялардың жетістіктері көптеген әлеуметтік мәні бар аурулар кезінде қалпына келтіру емінің мүмкіндіктерін едәуір кеңейтуге және сапасын жақсартуға мүмкіндік берді. Бұл кешенді, дәйекті, жүйелі емдеу науқастың жағдайын жақсартып қана қоймай, жоғалған функцияларды едәуір қалпына келтіре алады деген идеяға байланысты.
Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) статистикалық мәліметтері бойынша дүние жүзінде мүгедектер саны 10 % -ті, яғни 500 миллион адамды құрайды. Мүгедектер ішінде тірек - қозғалыс аппараты бұзылған (ТҚА) балалар өте көп кездеседі, соның ішінде күрделі бұзылыстардың бірі - церебральді параличі бар балалар (ЦП).[2].
Шет елдік зерттеулерді қарастыратын болсақ, Церебральді сал ауруына шалдыққан балалардың таралуы 1000 балаға шаққанда Англияда 1, ал АҚШ-та 4 балаға сайкес келген. Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) статистикалық мәліметтері бойынша дүние жүзінде мүгедектер саны 10 % -ті, яғни 500 миллион адамды құрайды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық генетикалық регистрі мәліметтері бойынша біздің елімізде жыл сайын 2000-нан 3500-ге дейін туа біткен және тұқым қуалау патологиясымен туылады, бұл жаңа туылған 1000 нәрестеге шаққанда 20% -24,3% құрайды. Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің мәліметтері бойынша орталық жүйке жүйесінің перинаталдық зақымдалуының жиілігі осы жас санатындағы балалардың сырқаттанушылық құрылымында 7,5-22,4% құрайды [13].
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында Церебральді сал ауруы диагнозымен 9 мыңға жуық бала тіркелеген. Церебральді сал ауруының пайда болу кезінде мидың жарақаттану уақытына назар аудару керек. Нақты әр 100 БЦС жағдайдың себебі: 30-ы ана құрсағында, 60-ы толғақ кезінде, 10-ы туылғаннан кейін.
Тірек-қимыл-қозғалысында кемістігі бар балалардың жетекші тірек-қимылындағы қызметінің толық жетілмеуі, бұзылуы маңызды ерекшелігі болып табылады. Олардың негізгі тобын орталық церебральді сал аурумен ауыратын балалар (89%) құрайды, ол балалар қимылындағы кемістік психикалық және сөйлеу тіліндегі ауытқушылықтармен үйлеседі.
Тірек-қимыл жүйесінің маңызы. Барлық тірі организмдерге тән қасиет - қимыл-қозғалыс. Қимыл-қозғалыс организмнің өсіп, дамуына әсер етеді. Оның адам денсаулығын сақтаудағы маңызы аса зор.
Қаңқа мен бұлщық ет тірек-қимыл жүйесін құрады. Тірек-қимыл жүйесі тіректік, қозғалтқыш және қорғаныш қызметтерін атқарады.
Адамның қаңқасы. Адамның қаңқасында 200-ден астам сүйек бар.
Сүйектің пішіні және оның үлкен-кішілігі, олардың орналасуына және атқаратын қызметіне байланысты. Сүйектердің кейбіреулері мүшелерді қозғалысқа келтіретін иін, екінші біреулері тірек қызметін атқарады. Сүйектердің бір-бірімен дәнекер ұлпасы арқылы немесе шеміршекпен байланысуын жалғасу дейді. Омыртқа жотасы бір-бірімен осылай байланысады. Дәнекер ұлпаның иірімделген жұқа қабаты сүйекті өзара тығыз, мықты етіп байланыстырады. Олардың аралығындағы шеміршек адам жүргенде, жұмыс істегенде, дене селкілдегенде тиетін соққыны бәсеңдетеді.
Тұлға қаңқасы - омыртқа жотасынан, қабырғалардың және төстіктен тұрады. Омыртқа жотасы немесе омыртқа бағаны - мойын, арқа, бел, сегізкөз, құйымшақ болып бөлінеді. [3].
Тірек-қимыл-қозғалысындағы (ТҚҚ) жарақаттар және туа біткен немесе жүре пайда болған аурулар 5-7% балаларда байқалады. Тірек-қимыл-қозғалыстағы ауытқулардың түрлері:
Жүйке жүйесінің аурулары: балалық Церебральді сал ауруы (БЦС), полиемиелит.
Соңғы жылдары церебральді паралич диагнозы қойылған балалардың саны едәуір өсуі байқалады. Әр түрлі авторлардың мәліметі бойынша (Нэнси Р. Финни, Хелен А. Мюллер, М.Бакс, Никита М.Н., Семенова К.Л., Махмудова Н.М., Белова Г.И.,Бадалян Л.О., Серганова Т.И., және т.б.) 1000 баланың ішінен 1.5-2.5 балаға церебральді паралич диагнозы қойылады [1,2,3]. Қазіргі таңдағы ғылыми зерттеулерде церебральді паралич - орталық жүйке жүйесінің зақымдалуынан пайда болатыны дәлелденген. Церебральді паралич диагнозы қойылған балаларда қосалқы кемістіктер жиі көрінеді. Оның ішінде: көру қабілетінің зақымдалуы - 25%; есту қабілетінің зақымдалуы - 20%; зиятының жетіспеушілігі - 25 %; психикалық дамуының тежелуі - 40 %. Осы категориядағы балаларға көмек көрсетуде медико - кондуктивті - педагогикалық оңалту жұмыстарына, психологиялық оңалту жұмыстарын жүргізуде жаңа бағдарламалар, әдістемелер, коррекциялық бағдарламалар жүйесін өңдеуді, жаңа ақпараттар мен технологияларды енгізуді қажет етеді. [4].
Біздің елімізде де бұл өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасында церебральді паралич диагнозымен 9000 бала тіркелген. Елімізде квалификациялық көмек көрсету бағдарламасы әзірленбегендіктен, сонымен қатар жаңа ақпараттық технологиялардың ену мүмкіндігінің төмендігіне байланысты шешуі табылмаған мәселелелер саны көбейе түсуде. [5].
Соңғы жылдары елімізде церебральді параличпен бекітілген күрделі кемістігі бар балаларды емдеу мен бейімдеуге көп көңіл аудару байқалған, бірақ оларға тәрбие мен білім беру назардан тыс қалғандай. Дәрігерлер мен педагогтардың бұрыннан айтуы бойынша бұл балаларды медико - педагогикалық бейімдеу олардың психофизиологиялық жағдайын жақсартуда үлкен маңызға ие.
Біздің еліміз церебральді параличі бар балаларды ерте жастан және мектепке дейінгі жаста педагогикалық оңалтудан тәжірибе жинақтаған. Қазақстан Республикасында квалификациялық көмек көрсету қарастырылмағандықтан жағдай қиындай түсуде. Әлемдік педагогикалық зерттеулер күн сайын бірнеше ауытқушылығы бар балаларды әлеуметтік бейімдеу және оларды жаңа әлеуметтік - экономикалық жағдайда тәрбиелеу мен оқыту жағдайларының жаңа қырларын мазмұндауға болатын мәліметтер анықтауда.[10].
Церебральді параличі бар балаларға ғылыми негізделген және дұрыс ұйымдастырылған кешенді медициналық - педагогикалық көмек балалардың физикалық еңбекке жарамдылығы мен әлеуметтік тұрмыс жағдайларына әсер етеді. Сонымен жоғарыдағы аталған ғылыми зерттеулер мен әдебиеттер церебральды сал ауруына шалдыққан балаларды түрлі бағытта қарастырылғанмен, қимыл-қозғалыс бұзылыстарын түзетуде иппотерапияны қолдану мәселесінің зерттеу нысаны болмағанын байқадық. Демек, церебральды сал ауруына шалдыққан балалардың қимыл-қозғалысын түзетуде иппотерапияны қолданудың да бірқатар қарама-қайшылықтары кездеседі. Осы қайшылықтардың дұрыс шешімін іздестіру деген біздің зерттеу проблемамызды және тақырыбын: Церебральді сал балаларды оңалтуда иппотерапияны қолдану деп таңдауға себеп болды.[6]
Балаларда кездесетін церебралды салдық - бұл бала мүгедектігіне жиі соқтыратын жүйке жүйесінің ауыр бұзылысы. БЦС ерте онтогенезде мидың толық дамымауынан немесе бұзылудың салдарынан дамиды. Оның басты клиникалық белгісі статокинетикалық рефлекстердің даму тежеуімен немесе дұрыс дамымауымен, бұлшықет тонусының патологиясымен, парезмен байланысқан қозғалыс функциясының бұзылуы.
Қозғалыс бұзылулардың көбісінде (20-25%) көру, есту мен сөйлеу бұзылулары қатар жүреді. Кейбір балаларда ілеспе синдромдар байқалады: сіңір тартылу, мишық, гиперкинетикалық, гипертензиялық және өзге. Осындай күрделі клиникалық көрініс пен мәжбүрлі әрекетсіздік БЦС бар балаларда танымдық қызметіне өте теріс әсер тигізетін, психикалық даму тапшылығына соқтырады. Көрсетілген ауруда психикалық даму бұзылысының ең кең таралған түрі психикалық дамудың тежелуі (50% құрайды) мен 20-25 % шамасында түрлі дәрежедегі ақыл-ойдың төмендігі. Сонымен қатар БЦС одан сайын дамитын ауру емес екенін атаған жөн. Кейін уақыт өте тиісті, дұрыс емдеу, реабилитация мен түзету-педагогикалық жұмыс барасында бала жағдайы жақсарады. Қозғалыс бұзылулардың дәрежесі үлкен диапозонда ауытқымалы болады, бір жақта дөрекі бұзылыстар болса, екенші жақта минималды бұзылыстар. Психикалық және сөйлеу бұзылыстары да әр түрлі болады. [7].
Әлемде осы аурумен ауыратын балалардың орташа саны 1000 сау балаға 1,7-ден 7-ге дейін деп саналады. Әр түрлі көздерде әр түрлі сандар бар. Сонымен қатар, әртүрлі жылдардағы статистикалық мәліметтер әртүрлі.
Ресейде ауру балалардың саны 1000 туылғанға орта есеппен 2,5 -- тен 5,9 балаға дейін (және басқа мәліметтер бойынша-1000 туылғанға 4-4.7 адам). Челябинск қаласынан Ресейдің еңбек сіңірген дәрігері Леонид Плеханов сәл өзгеше сандарды келтіреді: орташа алғанда, елде церебральды сал ауруы бар балалардың саны шамамен бірдей -- 1000 нәрестеге 3-тен 13 адамға дейін және жылдан жылға өзгермейді. Сондай -- ақ, біз 2016 жылы Ресейде 1000 туылған балаға орта есеппен 6-8 бала, Қазақстанда 5-9 бала, Украинада 2-3 бала және АҚШ -- та 3-4 бала болды деген сандарды таптық.[15].
Рас, осы диагноз қойылған балалар санының өсуі медицина сапасының өсуімен тығыз байланысты. Бұл біртүрлі болып көрінеді, бірақ түсініктеме бар. Мәселен, бүгінде шала туылған нәрестелер, оның ішінде салмағы 500 грамм болатын нәрестелер сәтті емделуде. Көп жағдайда шала туылған нәрестелерде церебральды сал ауруының қаупі артады. Бірнеше онжылдық бұрын шала туылған нәрестелерді алып жүру жағдайы едәуір нашарлап, көптеген өліммен аяқталды.
Зерттеудің мақсаты: Жалағаш ауданы бойынша 2017-2019 ж балаларда анықталған церебральді сал ауруларының кездесу жиілігін анықтауда статистикалық талдау жүргізу.
Зерттеудің міндеттері:
* Тақырып бойынша отандық және шетелдік әдебиеттерді оқу
* Жалағаш ауданы бойынша 2017-2019 ж балаларда анықталған церебральді сал ауруларының кездесу жиілігін статистикалық бөлімде 2017 - 2019 жылдар бойынша сандық зерттеу жүргізу.
* Алынған нәтижелерді талдау, қортынды шығару.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы
Балалардағы цебральды сал ауруына статистикалық талдама жүргізілді. Әлем бойынша сал ауруы бар балалардың жылдан жылға өсу деңгейі төмендеген. Бұл медицинаның дамып, келе жатқанын, медицина қызметкерлерінің жоғары біліктілігін білдіреді. Дүниежүзілік статистикалық мәлімет бойынша церебральды сал ауруы бар балалардың басым бөлігі, ұл балалар екені анықталды. Жалпы Жалағаш аудандық ауруханада церебральді сал ауруымен тіркелген балалардың саны,жас ерекшелікері, қосымша аурулары бары, жынысы бойынша статистикалық мәлеметтер жүргізілді. Сандық зерттеу нәтижесінде церебральды сал ауруымен ауыратын балалардың саны 2019жылда көп екендігі байқалды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы
Зерттеу жұмысы 59 компьютерлік мәтін бетінен тұрады, 8 диаграммалар, 6 кестелер суреттелген. Дипломдық жұмыс кіріспе, әдебиеттерді шолу, зерттеу материалдары мен әдістері, зерттеудің нәтижелері, қорытынды, практикалық ұсыныстар, пайдаланылған ақпараттар тізімі 48 әдебиеттен,оның ішінде 15 шетелдік әдебиет,18 отандық әдебиет, 10 интернет көзі және қосымшалардан тұрады.
І ТАРАУ.БАЛАЛАРДАҒЫ САЛ АРУЫНЫҢ КЕЗДЕСУ ЖИІЛІГІ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕЛЕР
1.1Балалардағы церебральды сал ауруының таралуы, алып келетін фактордың жиілігі
Әлемде бір миллиардтан астам адам (халықтың 15%) мүгедектіктің әртүрлі түрлерімен ауырады. ДДҰ-ның зерттеуіне сәйкес, 15 және одан жоғары жастағы 785 миллион адам мүгедектікпен өмір сүреді, олардың 110 миллионы аурудың ауыр түрлерімен ауырады. 0-ден 14 жасқа дейінгі балалар арасында бұл көрсеткіштер сәйкесінше 95 миллион және 13 миллион құрайды.[11].
. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) деректері бойынша бұл сан халықтың қартаюына және мүгедектікке тікелей байланысты созылмалы аурулардан: қант диабетімен, кардиоваскулярлық аурулармен, ментальді бұзылулармен және т. б. зардап шегетін адамдар санының ұлғаюына байланысты өсуде. Болжамды өмір сүру ұзақтығы 70 жылдан асатын елдерде мүгедектікке байланысты жылдарға орташа алғанда шамамен 8 жыл келеді, бұл адам өмірінің жалпы ұзақтығының 11,5% - ын құрайды.
* Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының (ЭЫДҰ) деректері бойынша білім деңгейі неғұрлым төмен халық топтары арасында мүгедектік деңгейінің көрсеткіші жоғары. ЭЫДҰ-ға кіретін елдер бойынша орта есеппен ол білім деңгейі жоғары халық арасында 11% - бен салыстырғанда 19% - ды құрайды. БҰҰ Даму Бағдарламасының (БҰҰДБ) деректері бойынша мүгедектердің 80% - ы дамушы елдердің үлесіне келеді.[13]
Кейбір елдерде медицина әрдайым дұрыс диагноз қоя алмайды, кейде өте гүлденген елдерде. Мысалы, Джон Куинн АҚШ -- та тұрады, оған дәрігерлер диагноз қоя алмады, соның арқасында ол өзінің арманын орындады-ол АҚШ Әскери-теңіз күштерінің теңізшісі болды. Оның айналасындағылардың ешқайсысы, оның ішінде командирлер 20 жыл бойы Джонның диагнозы туралы білмеген.
БЦП нысандарының белгілі бір статистикасы ауру балалардың жалпы санына пайызбен жинақталды: спастикалық тетраплегия-2%; спастикалық диплегия - 40%, гемиплегиялық форма - 32%, дискинетикалық форма - 11%, атаксиялық форма - 15%.[19]
Церебральды сал ауруы мидың зардап шеккен аймағына байланысты әртүрлі жолдармен көрінуі мүмкін. Осыған сүйене отырып, біз осы аурудың әртүрлі формаларын ажыратамыз, олар туралы біз қазір айтамыз.
Кейде бұл аурудың көріністері шамалы, бірақ ауыр жағдайларда бұзылулар өте ауыр болуы мүмкін. Ксения Александровна Семенова церебральды сал ауруын зерттеуге үлкен үлес қосты. Ол осы аурудың жіктелуін жасап қана қоймай, сонымен қатар осы ауруға шалдыққан балалардың денсаулығын қалпына келтірудің көптеген әдістерін жасады.
Барлық балалар церебралды сал (ДЦП) ерекшеленеді себептері патологиясы саласына тарату (қандай учаскелері ми қатысу), сондай-ақ белгілері бар дцп мен дәрежесіне, олардың көріністері.
Церебральды сал ауруы диагнозы бар балалардың соңғы белгілері бойынша церебральды сал ауруын үш топқа бөлуге болады:
* церебральды сал ауруының ауыр түрі, яғни жүре алмайтын ауыр церебральды сал ауруы бар балалар
көмекші құралдарсыз олардың тік тұру, ұстау және ұстау дағдылары жоқ
мұндай церебральды сал ауруы бар заттар үнемі күтімді және өмір сүру үшін арнайы оңалту ортасын қажет етеді;
* церебральды сал ауруының орташа формасы-орташа дәрежелі бұзылулары бар балалар (ең үлкен топ) жеткілікті
қысқа қашықтықты оңай өтіп, өзін-өзі күту дағдыларына ие;
* жұмсақ церебральды сал ауруы-жеңіл бұзылулары бар балаларда еріксіз қозғалыстар байқалуы мүмкін,
дұрыс емес жүру және церебральды сал ауруының басқа белгілері, мысалы
сөйлеу, көру және есту қабілетінің бұзылуы, ақыл-ойдың төмендеуі, бірақ әлсіз түрінде. [19]
1.2. Балалардың церебральды сал ауруын зерттеу тарихы
Балалар церебральды сал ауруы жетекші қозғалыс ақауы кезінде түрлі психомоторлы бұзылуларда пайда болатын мидың ауыр ауруы.
Балалар церебральды сал ауруы (БЦП) термині бас миының қозғалыс жүйелерінің зақымдануы кезінде пайда болатын және бұлшық ет функцияларына жүйке жүйесі тарапынан бақылаудың жетіспеушілігінде немесе болмағанда пайда болатын қозғалыс бұзылыстарының тобын білдіреді.
БЦП-да ерте, әдетте құрсақта зақымдану немесе мидың дамымауы орын алады. Бұл бұзушылықтардың себептері әртүрлі болуы мүмкін:
- болашақ ананың әртүрлі созылмалы аурулары;
- жұқпалы аурулар, әсіресе вирустық аурулар, уыттану;
- ана мен ұрықтың резусфактор немесе топтық қатыстылығы бойынша сәйкеспеуі;
- жүктілік кезіндегі соққы және т. б.
Ұрықтың шала тууы немесе артық болуы ықтимал факторлар болуы мүмкін .
Жекелеген жағдайларда БЦП себебі болуы мүмкін:
- акушерлік жарақат;
- баланың оттегінің жетіспеушілігіне байланысты бас миының жүйке жасушаларының зақымдануына әкеп соқтыратын ұрықтың мойны айналасындағы кіндіктің оралуымен созылмалы босану;
- кейде БЦП бір жасқа дейін туылғаннан кейін энцефалитпен (Ми затының қабынуы) асқынатын жұқпалы аурулардың нәтижесінде, бастың ауыр соққысынан кейін пайда болады.
БЦП термині ғасырдан астам уақыт бойы бар. Алайда, өзінің ұзақ тарихына қарамастан, осы уақытқа дейін осы мәселеге көзқарастарымыз да әртүрлі. Клиникалық практикада БЦП жалпыланған терминімен қатар кейде Литтль ауруы термині қолданылады. Мұндай атау Британдық Хирург - ортопед Уильям Джон Литтлдің (Wіllіam John Lіtle) құрметіне ұсынылды, ол ХІХ ғасырдың ортасында туғаннан кейінгі балалардың ақыл-ой және физикалық дамуының бұзылыстары мен босану кезіндегі асқынулар арасындағы себепті байланыс орнатты . Оның көзқарастары "патологиялық және қиын босану, шала туылу және жаңа туған нәрестелердің асфиксиясының балалардың ақыл-ой және физикалық жай-күйіне, әсіресе деформацияға қатысты әсері туралы" мақаласында келтірілген. Ұлыбританияның акушерлік қоғамына арналған бұл мақала церебральды сал ауруы туралы кітаптар мен мақалаларда жиі айтылады.[21]
Уильям Джон Литтль (William John Little, 1810-1894), Британдық ортопед, босану кезіндегі асқынулар мен баланың ақыл-ой және физикалық дамуының бұзылыстары арасындағы себепті байланысты алғаш рет орнатқан. Литтлдің жұмыстары оның замандастарының назарын аударды. Өз қарсыластарына жауап бере отырып, Литтль патологиялық босанудың неврологиялық салдарын сипаттауда өз біріншілігін бекітпеді. Бұл туралы ағылшын медициналық әдебиетінде ақпарат таба алмай, Уильям Шекспирдің дәйексөзін келтірді. Литтльдің пікірінше, Ричард ІІІ сипаттамасында шала туылу және босану кезіндегі асқынулар салдарынан пайда болған деформациялар айқын көрінеді. Мұндай қозғалыс бұзылыстары 1889 жылы Канадалық дәрігер Уильям Ослер церебральды параличтерді қолдануды ұсынғанға дейін Литтль ауруы деп аталды. "Балалардағы церебральды салдар" атты ауқымды монографияда ол сондай-ақ бала туу мен жүйке жүйесінің зақымдануы арасындағы байланысты атап өтті. Уильям Ослер (William Osler) (1849-1919), атақты канадалық ортопед. Джон Хопкинс, "балалардағы церебральды параличтер" кітабын жазды, балалар церебральды параличі жеке нозологиялық форма ретінде, ол церебральды шығу тегі әртүрлі моторлы бұзылуларды біріктіретіні туралы бірінші болып белгілі веналық невропатолог, ал кейіннен - көрнекті психиатр және психолог Зигмунд Фрейд атап өтті.[22].
Зигмунд Фрейд (Sigmund Freud' 1856 -1939) толық аты Сигизмунд Шломо Фрейд, австриялық дәрігер, психоанализдың негізін салушы.
"Церебральды паралич" термині егер де қолданылса, онда тек басқа терминдермен біріктіріліп айтылды (мысалы, "церебральды рулық паралич"). Дегенмен, XIX ғасырдың екінші жартысындағы күнделікті клиникалық тәжірибе терминологияны нақтылауды қажет етті. Фрейд өзінің монографиясында "балалар церебральды салдары" термині "бұрыннан белгілі патологиялық жағдайларды, және бұлардың үстінде бұлшық ет ригидтілігі немесе спонтанды бұлшықет тартылуы басым болуы" деп жазады. Балалар церебральды параличінің фрейдовтік жіктелуі және түсіндіруі басқа авторлардың кейінгі тұжырымдарына қарағанда кең болды. Ол тіпті сал болмаған жағдайда да, мысалы эпилепсия немесе ақыл-ой дамуының кідірісі кезінде де осы терминді қолдануды ұсынды. БЦП-ның бұл түсіндіруі ерте "мидың зақымдануы" концепциясына әлдеқайда жақын. Мүмкін Фрейд балалардағы әртүрлі моторлы бұзылуларды бір нозологиялық топқа біріктіруді ұсынды, себебі ол балалар неврологиясының осы саласын ретке келтірудің басқа жолын таба алмады. Алдымен ол церебралды гемиплегияны зерттеді. Содан кейін барлық басқа моторлы зақымданулар бір топқа біріктірді, оны церебралды диплегия деп атады. Бұл топтың төрт түрі анықталды:
1) жалпы церебральды ригидтілік;
2) параплегиялық ригидтілік;
3) билатеральды гемиплегия;
4) жалпы хорея және билатеральды атетоз.
Кейінірек осы түрлі моторлы бұзылуларды балалардың церебральды сал ауруы деп Фрейд бір нозологиялық бірлікке біріктірді . ХХ ғасырда нозологияны анықтауда консенсустың болмауы ғылыми зерттеулер жүргізуді күрделендірді. Мамандар үшін БЦП-ға жалпы көзқарасты қалыптастыру қажеттілігі айқын болды. Кейбір зерттеушілер БЦП - ны бірыңғай клиникалық нозология ретінде, басқалары-ұқсас синдромдарды аудару ретінде түсіндірген.[23]
Церебралды салдарға заманауи көзқарастарды қорытуға және одан әрі дамытуға бағытталған бастамалардың бірі Рональд Маккейстің (Ronald MacKeith) және Пол Полани (Paul Polani) бастамасымен 1957 жылы Литтль клубын құру болды. Екі жылдан кейін олар церебральды сал ауруын жіктеу және терминология бойынша Меморандумды жариялады. Литтль клубының анықтамасына сәйкес церебральды сал ауруы-бұл ерте өмір жылдарында дене қозғалысы мен жағдайының бұзылуы пайда болатын мидың асқынбайтын зақымдануы. Мидың даму бұзылуының нәтижесінде пайда болатын бұл бұзылулар асқынбаған, бірақ өзгеретін болып табылады.
Одан әрі әлемнің түрлі елдерінің ғалымдары осы ұғымның әр түрлі түсіндірмелерін ұсынды. Церебральды паралич мәселесі бойынша жетекші кеңес маманы, Мәскеудегі БЦП ауруымен ауыратындарды емдеудің ең ірі орталығының жетекшісі, профессор К. А. Семенова осындай анықтаманы ұсынады. БЦП мидың дамымауы және оның онтогенездің әр түрлі кезеңдерінде зақымдануы нәтижесінде пайда болатын клиникалық белгілері бойынша әртүрлі синдромдардың тобын біріктіреді және қалыпты қалпын сақтау және ерікті қимылдарды орындау қабілетсіздігімен сипатталады. ДЦП-ның белгілі бір анықтамасын Левон Бадалян ұсынған. Оның пікірінше, " церебральды салдар мидың дамымауы немесе зақымдануы нәтижесінде пайда болған синдромдар тобын пренатальды, интранатальды және ерте постнатальды кезеңде біріктіреді. Мидың зақымдануы бұлшықет тонусының бұзылуымен және қозғалыстың үйлесімділігімен, қалыпты қалпын сақтауға және ерікті қимылдарды орындауға қабілетсіздігімен көрінеді. Қозғалыс бұзылыстары жиі сезімтал бұзылулармен, сөйлеу және психикалық дамуының кідіруімен, құрысумен ұштасады. [23]
Балалар церебральды сал ауруына көзқарастың қалыптасуында 2004 жылдың шілде айында Мэрилендте (АҚШ) церебральды салдарды анықтау және жіктеу бойынша халықаралық семинар өткізу маңызды кезең болды. Семинарға қатысушылар осы нозологиялық форманың маңыздылығын растады және БЦП этиологиялық диагноз емес, клиникалық сипаттау терминінің болып табылатынын атап өтті. Семинар жұмысының нәтижелері "церебральды сал ауруын анықтау және жіктеу бойынша ұсыныс" мақаласында жарияланды. Авторлар мынадай анықтама ұсынды: "балалар церебральды сал ауруы (БЦП) термині ұрықтың немесе баланың дамитын миының қатты зақымдануынан туындаған белсенділіктің шектелуіне әкелетін қозғалыстың дамуы мен дене жағдайының бұзылу тобын білдіреді. Церебральды паралич кезінде моторлы бұзылулар жиі сезімталдық, когнитивтік және коммуникативтік функциялардың, перцепция және мінез-құлық немесе тырыспалы бұзылыстардың ақаулары жүреді".
0.3 Церебральды сал ауруы бар балалардың даму ерекшеліктері
Соңғы жылдары церебральді паралич диагнозы қойылған балалардың саны едәуір өсуі байқалады. Әртүрлі авторлардың мәліметі бойынша (Нэнси Р. Финни, Хелен А. Мюллер, М. Бакс, Никитина М.Н., Семенова К.Л., Махмудова Н.М., Белова Г.И., Бадалян Л.О., Серганова Т.И., и др.) 1000 баланың ішінен 1,5-2,5 бала церебральді паралич диагнозы қойылады. Қазіргі таңдағы ғылыми зерттеулерде церебральді паралич - орталық жүйке жүйесінің зақымдалуынан пайда болатыны дәлелденген. Оның әсерінен тірек-қимыл қозғалысының бұзылуы, сенсорлық, сөйлеу тілінің және танымдық сфераларының зақымдалуы көрініс табады. Сонымен қатар церебральді параличі бар балалардың бойында қосалқы кемістіктер жиі көрінеді. Оның ішінде: көру қабілетінің зақымдалуы - 25%; есту қабілетінің бұзылуы - 20%; зиятының зақымдалуы - 25%; психикалық дамуының тежелуі - 40% көрсеткен.
ТҚҚ ауытқуларының туа біткен дерті: омыртқа дамуындағы кемістік (сколиоз)), аяқ-қолдың толық жетілмеуі, туа жаңбас сүйегің шығып кетуі, қол саусақтарының кемтар дамуы.
ТҚҚ -нің жарақаттануынан болған аурулар мен кемістіктер: бас мидың және аяқ - қолдың жарақаттануы: полиартрит; қаңқа ауруы (туберкулез, сүйектегі ісік, остеомиелит); қаңқаның жүйелі ауруы (рахит) [14].
Церебральді сал ауруы кезіндегі қимыл кемістігінің құрылысы:
1. Бұлшық ет тонусының жоғарылауы байқалады. Қимылдағанда бұлшық ет тонусының ұлғаюы тән. Сіреспелік кезінде бұлшық ет қысылады да, сіреспе жағдайында болады. Қысымның төмендеуі кезінде аяқ-қол және дене бұлшық еттері әлсізденіп, салғырт тартады. Қысым төмендегенде бәсең қозғалыс көлемі қалыпты уақыттан біршама артып кетеді.
Қозғалыстың шектеулілігі, көбінесе бұлшық ет күшінің төмендеуімен үйлеседі (сал, парездер). Мидың зақымдалу тереңдігіне байланысты кейбір қозғалыстар өте шектеулі (парез), немесе мүлде болмауы мүмкін- сал. Бұл жағдайдағы бала аяқ, қолын еркін қимылдата алмайды. Парезде көбінесе ұсақ қимыл-қозғалыстар зардап шегеді.
3. Күшпен қимыл қозғалыстың болуы.
Гиперкинез - бұлшық ет тонус ауысуынан болған күштеп қозғалу гиперкинез бен тремор ретінде көрініс береді. Гиперкинезиялар демалу және қозғалыстада бірдей болады. Бұл балаларда күшпен қозғалу мойын, бас, аяқ-қол дене бұлшық еттерінде байқалады.
Тремор - аяқ қол, саусақтарымен, дауыстың, тілдің еріксіз ырғақты тербелесі. Тремор нақты әрекет жасауда анық көрінеді, мысалы: жазуда.
4. Тепе-теңдік пен қозғалысты реттеу, ұйымдастыруының ауытқуы (атаксия). Бұл жерде дене атақсиясы отыру, түру және жүру кезінде дене тұрақсыздығы арқылы білінеді. Демеусіз тұра алмайды, жүрісінде аяқтарын кең қояды.
5. Қозғалыс сезімнің бұзылуы (кинестезиялар). Бұл жерде өзінің денесін ұстау сезімі қиындайды. Қимыл-қозғалысты сезінуді бұлшық еттерде, бұындарда, сіңірлерде орналасақан арнайы сезімтал дене жасушалары (проприорецептірлер) қамтамасыз етеді. Сал ауруы бар балалардың барлығында қимыл-қозғалысты проприорецептер арқылы реттеу бұзылған, сондықтан олар қимыл-қозғалыстары жайлы сезімдерің ажырата білмейді.
6.Тізбектеп қойылған түзету рефлексінің толық жетілмеуі. Статокинестикалық рефлекстер денені тік ұстау, еркін моторикасын дамыту үшін маңызды. Бұл ауытқушылықтын салдарынан бала өзін күту, еңбек ету және оқуда көптеген қиындықтармен кездеседі.
7. Синкенезия - бір қолды бүккенде екінші қолдың еріксіз бүгілуі.
8 Патологиялық тоникалық рефлекстер, олардың көрінісі БЦС ауруының негізгі кемістігі ретінде қарастырылады. Қалыпты дамуда аса байқалмайтын тоникалық рефлекстер бірінші айдан пайда болуы мүмкін. Олар уақытымен азайып, жоғалған кезден бастап, позотоникалық рефлекстер қалыптасады. Бала қалыпты дамыған жағдайда позотоникалық рефлекстер үш айдан кейін болмайды[15,16].
Ал Церебральді сал ауруы жағдайында барлық туа, журе пайда болған рефлекстердің уақыты тыс өзгеруіне байланысты қимыл-қозғалыс дамуы бұзылады. Бес-он жастағы баланың қимылының дамуы бір жасар деңгейіне сай болуы мүмкін.
Церебральді сал ауруы жағдайындағы кемістіктің құрылысы психикалық дамуға әсерін тигізеді. Психика дамуындағы кемістік механизмі күрделі және ол ми зақымдануының уақытымен, деңгейімен анықталады. Церебральді сал ауруы кезіндегі психикадағы кемістік танымдық іс-әрекеттің сезім - ерік жүйесінің қалыптасуына зақым келтіреді. Бұл балаларда тіл кемістігінің келесі формалары кездеседі:
* дизартрия - дегеніміз сөйлеу мүшелерінің жүйке тамырлармен қамтамасыз етілуінің органикалық жетілмеуінен пайда болатын дыбыс айтылу жағының бұзылуы. Дизатрия термині латын сөздерінен тұындайды: dys - бұзылу, arthson- мүшелену.
Дизартрияның басты көріністері: сөйлеу тілі дыбыстарының айтылуының ақаулықтары, дауыстың бұзылуы және сөйлеудің жылдамдылығының, ырғақтылығының, екпінділігінің жағымсыз өзгерістері.
Аталынған кемістіктер жүйке жүйесінің шеткі және орталық бөлімдерінің зақымдану аймағына, ауырлығына, пайда болған уақытына байланысты әр түрлі деңгейде болады және бір-бірімен түрлеше үйлеседі.
Сөйлеу тілінің анық, мәнерлі болуын қиындататын, ал кейде тіпті оған кедергі болатын артикуляция мен фонацияның бұзылуы дизартрияның алғашқы кемістігін құрайды, осы алғашқы кемістігінен дизартрияның құрылыс-құрамын күрделендіретін туынды кемістіктер пайда болуы мүмкін.
сөйлеу барысында көбінесе сал ауруына, түйілуге, гиперкинезге, атаксияға байланысты сөзді анықтап айта алмау, яғни артикуляцияның бұзылуы. Дизартрияда көпшілік дыбыстар әсіресе дауыссыз дыбыстар дұрыс айтылмайды, сондықтан сөздер түсініксіз, созылыңқы, бөлшектеліп айтылады. Көбінесе дизартрияның псевдобульбарлы түрі анықталады.Жалған сопақша ми дизартриясы- балаларда ең жиі кездесетін дизартрияның түрі. Жалған сопақша ми дизартриясы баланың құрсақта жатқан кезінде немесе туылып жатқан уақытында, жас кезінде энцефалит, құрсақ зақымы, ісік, интоксикация тағы басқа ауруларға шалдығуларының салдарынан мидың органикалық зақымдануының нәтижесінде пайда болады. Баланың бас ми қыртысынан тіл-жұтқыншақ, кезбе және тіл асты нервтерінің ядроларына баратын өткізгіш жолдарының зақымдануына байланысты сопақша ми дизартриядағыдай салдану немесе жартылай салдану құбылысы пайда болады. Ол сопақша ми дизартрияға ымдау және артикуляциялық (сөйлеу тілі дыбыстарын шығаратын мүшелердің) бұлшық еттердің бұзылуының клиникалық көрністері бойынша ұқсас. Дегенімен жалған сопақша ми дизартриясындағы түзету және сөйлеу тілі дыбыстарды толық меңгеру мүмкіншілігі әлдеқайда жоғары.Жалған сопақша ми дизартрияда жағдайында бұлшық еттерінің сал болып қалуының нәтижесінде баланың жалпы және сөйлеу мүшелерінің моторикасы (яғни, кимыл-қозғалуы) бұзылады. Нәресте нашар емеді, шашалада, қақалады, нашар жұтады. Аузынан сілекей ағады, беттің бұлшық еттерінің әрекеті бұзылады.Сөйлеу тілі мүшелерінің козғалуының бұзылу дәрежесі түрлі келеді. Жалған сопақша ми дизартриясының шартты түрде үш дәрежесін ажыратады.Жалған сопақша ми дизартриясының жеңіл дәрежесі сөйлеу мүшелерінің қозғалыс-қимылында өрескел бұзылуларының болмайтындығымен сипатталады. Артикуляцияның қиындығы тіл мен еріннің жай және дұрыс емес қимылдайтығында. Шайнай алмайтындығы мен жұтына алмайтындығы, анда-санда шашалатындығында болмаса анық білінбейді. Бұндай балалардың сөзді дұрыс айта алмауы сөйлеу тілінің козғаушы мүшелерінің ширақтығының жеткіліксіздігінен болады, сөйлеуі, біршама баяулайды, дыбыстары айтылған кезде көмескіленіп шығады. Артикуляциясы күрделі ж, ш, с, ц, ч дыбыстарының айтылуы жиі бұзылады. Үяң дыбыстар дауыстың жеткіліксіз қатысуымен айтылады. Негізгі артикуляциялық қалпына тіл жотасының ортанғы бөлімін қосымша қөтеруін талап ететін жіңішке дыбыстардың айтылуы да қиынға соғады.Дыбыстардың айтылуындағы кемістіктер фонематикалық дамуына келеңсіз ықпал жасайды. Дизартрияның жеңіл дәрежесіндегі балалардың көпшілігі дыбыстық талдауда біраз қиындықтарды көреді. Олардың жазуында дыбыстарды ерекше алмастыру қателері кездеседі (т-д, ч-ц және тб.). Сөздің құрамының және лексикалық-грамматикалық құрылысының бұзылулары кездеспейді десе де болада. Кейбір өзгешеліктерін балаларды өте мұқият тексергенде ғана анықтауға болады, оның өзі көзге түсерліктей сипат бермейді.Есту қабілеті дұрыс және акыл-ойы жақсы жетілген бұл сияқты кемістіктері бар балалар аудандық балалар емханасынадағы логопедиялық кабинеттеріне, ал мектеп жасына келген кезде жалпы білім беретін мектептің логопедиялық кабинеттерге барап, көмек алады. Бұл ақаулықтарды жоюға ата-аналардың өздері де елеулі ықпал жасай алады.Жалган сопақша ми дизартриясының орташа дәрежесіндегібалалар ең сансыз тобын құрайды. Бұндай балаларға бет булшық еттерінің қимылдамайтындығы тән. Бала ұртын ауаға толтырып бұртита алмайды, еріндерін алға сүйрелей созып және жымқырып қыса алмайды. Тілі нашар қимылдайды. Бала тілінің ұшын жоғары көтере алмайды, оңға, солға бұра алмайда, бір қалпында ұстап тұра алмайды. Бір қимылдан екіншісіне ауысуы едәуір қиын. Жұмсақ таңдай көбінесе нашар қимылдайды, дауысы ыңқылдап естіледі. Шайнауы мен жұтуы қиын. Сөйлеу тілі мүшелерінің қозғалу қызметінің бұзылуының салдарынан дыбыстарды айту ақаулығы ауыр болады, әдетте балалардың сөйлеу тілі өте түсініксіз, көмескі, жәй естіледі. Еріндерінің нашар қимылдауынан дауысты дыбыстардың артикуляциясы да айқынсыз болады, мұрыннан дем шығару арқылы айтылады. А және у дыбыстарының анықтығы жеткіліксіз, и және ы дыбыстары алмастырылады. П, т, м, н, к, х дауыссыз дыбыстары көбінесе сақталынған. Н мен ц, р мен л дауыссыздары шылпылдаған дыбыспен мұрыннан шығып бір-бірінен айырғысыз ұқсас айтылады. Ауыздан шығатын ауа ағыны нашар сезіледі. Үяң дауыссыздар қатаң дауыссыздармен жиі алмастырылады. Нәтижесінде жалған сопақша ми дизартриясына шалдыққан балалардың сөйлеу тілінің түсініксіздігінің болатыны соншалықты, олардың тіпті сейлеуге құлқысы да болмайды. Сөйлеу тілінің жетілуінің (5-6 жас) кешігуімен қатар бұл жағдай баланың адамдармен сөйлеу қатынас тәжірибесін кілт шектейді. Бұл сияқты кемістіктері бар балалар жалпы білім беру мектебінде үлгеріп оқи алмайды. Бұндай балалардың оқуы мен тәрбиеленуі үшін өте ыңғайлы жағдайлары және әрқайсысына жеке тәсілмен жөрдем керсету мүккіндіктері сөйлеу тілі қатты бұзылған балаларға арналған арнайы мектепте жасалған. Жалған сопақша дизартриясының анартрия деп аталатын ең ауыр үшінші дәрежесі бұлшық еттерінің қатты зақымдануымен және сейлеу тілі мүшелерінің мүлде жұмыс істемейтіндігімен сипатталады. Анартрияға шалдыққан баланың бет-түрі өлі бейнеге ұқсас болады, астыңғы иегісалбырап тұрады, ауызы әрқашан ашық жүреді. Тілі ауыздың ішінде жалпағынан созылып, қимылсыз жатады, еріңдері болар-болмас қимылдайды. Шайнауы мен жұтынуы қиын. Сөйлеу тілі мүлде жоқ, кейде жекелеген бір дыбыстарға ұқсаған үншығарады. Жалған сопақша ми дизартриясына шалдыққан балалардың барлығына ортақ тән қасиет - сөздің құрамына кіретін дыбыстарды бұрмалап айтылуына қармастан, олар буындарының реттік санын және екпінін сақтайды. Қағида бойынша олар екі-үш буындық сөздердің айтуын меңгереді, ал төрт буындық сөзді жалпылама үстірт қана қайталайды.[26]
* сөйлеу тіл дамуының тежелуі, сөйлеу тілі жүйесінің дыбыс айту және мағына жақтарына қарасты барлық компоненттерінің бұзылуы. Сөйлеу тілінің мұндай дамымауы сөйлеу тілінің бүтіндей жоқ болуынан толық дамуына дейінгі дәржеде байқалуы мүмкін, бірақ фонетикалық және лексикалық-грамматикалық дамымаудың нышаны сақталады.
* Алалиядегеніміз гректің а - жоқ деген мағынада қолданылатынның logos - сөйлеу деген ұғымдарын білдіріп, ол бас, ми қабығының сөйлеу тілі аймағындағы іштен немесе баланың жас кезінде болатын органикалық зақымданудың салдарынан сөйлеу тілінің жетілмей қалуы немесе дамуынан болатын кемістік.
Алаликбалалар тұрғысынан әр текті болып көрінеді де, ақаулықтары айқындық дәрежесімен түзету жұмысының өнімділігі бойынша ажыратылады. Алалия кемістігі бар баланың есту қабілеті мен сөйлеу тілі мүшелерінің шеткі құрылыстарының сақталғандығы және сөйлеу тілінің жеткілікті түрде дамуы үшін ой өрісінің толық мүмкіншілігі бар екендігі байқалады.
Баланың мүлде сөйлей алмауы оның дұрыс жетілуін күрт тежейді және айналасындағылармен карым-қатынасына нұқсан келтіреді. Осы жағдай ақыл-ойының дамуын біртіндеп кешеуілдеуге әкеп соғады, бұл алалияның тұынды кемістігі болады. Сөйлеу тілінің шама шарқына, пайда болуына және арнайы оқытудың ыкпалымен ой өрісінің кешеуілдеуінің біртіндеп жойылатындығына қарай алалик балалардың олигофрен, яғни ақыл-ойы кем балалардан елеулі айырмашылығы бар.
Церебральді сал ауруы кезіндегі тіл кемістігі жекелеген түрде сирек кездеседі
Қазіргі таңда тірек-қимылы бұзылыстары бар балаларға арналған психилого-педагогикалық көмектің ұйымдастыруын жетілдіру қажеттілігі күмән туғызбайды. Өйткені аталған патология кең өріс алып саны өсуде, әсіресе церебралды салдығы бар балалардың саны күннен күнге көбейіп жатыр. Бұл тірек-қимыл аппараты бұзылыстарының ортақ саны ішінде 89% құрайды.
Церебралды салдығы бар балаларда қозғалыс бұзылулар әртүрлі дәрежелі болады.
Ауыр дәрежелі. Балалар жүру дағдысы мен айлалы әрекеттерді меңгере алмайды. Өз-өздерін күте алмайды.
Орташа дәрежелі. Балалар жүре алады, бірақ тек ортопедиялық құралдармен ғана (балдақ т.б). Айлалы функциялардың бұзылуынан өз-өзін күту дағдылары толық дамымаған.
Жеңіл дәрежелі. Балалар өздігімен жүре алады, өз-өздерін күте алады, айлалы әрекеттер біршамалы дамыған. Бірақ бұл науқастарда патологиялық жүріс-тұрысы, қалпы болуы мүмкін, іс-қимылы баяуланған. Бұлшықет күші төменделген, ұсақ моторикалары толық дамымаған.
Жеңіл және орта дәрежедегі бұзылулар кезінде (ол 70% астам көлем құрайды) балалар түзету-білім беру мекемелеріне барып қатынаса алады. Ең ауыр түрлерде балалар интернат тәріздегі арнайы мекемелерде тәрбиеленіп оқытылады.
Жүйке жүйесінің белгілі бір деңгейінің пісіп жетілуі дамудың генетикалық бағдарламасымен белгіленеді және адамның қимыл-қозғалыстары мен дене қалпының белгілі бір ретпен қалыптасуын қамтамасыз етеді. Бірақ әртүрлі құрылымдардың жетілу мерзімдері мен қарқындылығы сыртқы орта әсеріне де байланысты. Афференттік түрткілер қозғалыс анализаторының дамуын тездетеді. Жүйке жүйесінің дамып жетілуінің мәнісі реттеудің филогенездік ежелгі деңгейлерден эволюция тұрғысынан жасырақ жетілген, кейінірек дамыған деңгейлерге біртіндеп көшуінде, міне осы қимыл-қозғалыстар дамуының негізін құрайды. Қызметтік жүйелердің біртіндеп күрделенуі организмге дәл осы мезгілде бейімделулік маңызы ең жоғары болып табылатын белгілі бір қызметті жүзеге асыруға қатысатын қандай да бір филогенездік деңгейдің іске қосылуын қамтамасыз етеді. Нерв жүйесінің белгілі бір деңгейлері қалыптасуының бұзылуы осы аурудың клиникалық көрінісін анықтайды. Осылайша, БЦСА даму қаупін тудырушы жайттарға мыналар жатады: анасының жасы, жүктілік кезіндегі анасының соматикалық және эндокриндік аурулары, ұрықтың құрсақ ішілік жұқтырылуы (вирустар, саңырауқұлақтар және қарапайымдар тудыратын инфекциялар), ұрықтың жүйке жүйесінің анасының жасушаларының тіршілік өнімдерімен сезгіштендірілуі (сенсибилизациясы), ана мен ұрықтың иммундық сәйкессіздігі, кейбір дәрі-дәрмектер, физикалық және химиялық ықпалдар (ішімдік, никотин), жүктіліктің кеш токсикоздары, мерзімінен асып кеткен немесе көп ұрықты жүктілік.
Интранаталдық қауіп тудырушы әсерлерге босану кезіндегі асфиксия және босану кезінде болған бас-ми жарақатынан кейінгі қан құйылу жатады. Ми затына, ми қабықтарының астындағы кеңістікке, ми қарыншаларына, мишыққа және мидың басқа да бөлімдеріне әртүрлі дәрежедегі (аздаған және көптеген) қан құйылулар болуы мүмкін. Церебральді сал ауруының негізгі клиникалық синдромы - бұл қимыл-қозғалыс бұзылыстары. Жүйке жүйесінің зақымдануының ауырлығы мен орналасуына қарай қозғалыс бұзылыстарның әралуан түрлері қалыптасады. Баланың алғашқы айларында денесінің құрсақ ішінде жатқандағыдай қалпы көзге түседі (аяқ-қолдарын денесіне тартып жинап алған), аяқ-қолдарындағы бұлшық ет тонусы жоғарылаған болады. Баланың емуі нашар болады, дене салмағын жоғалтады, мазасыз болады. Өсе келе артикуляциялық және жалпы моторикасындағы қозғалыс бұзылыстарының симптомдары арта түседі: бұлшық ет тонусының жоғарылығы сақталады, бала отыра алмайды, кейде тіпті басын да ұстай алмайды, ерікті қимылдары шектеулі, шайнауы қиындайды, жиі қақалады. Патологиялық рефлекстер (Бабинский, Россолимо және басқа) болады. Буындардың қисаюы, кейде тіпті шығып кетуі байқалады. Қозғалыстар дамуының тежелуі баланың сөйлеуі мен ақыл-есінің кешеуілдеуіне әкеледі. Медина ғылымы саласында Церебральді сал ауруының пайда болу себептері туралы көп мәліметтер жиналған. Көптеген зерттеулер баланың дамуына ана құрсағындағы әртүрлі теріс факторлар әсер ететіндігі дәлелдеген. Қазіргі таңда дамып келе жатқан баланың жүйке жүйесіне 400-ден астам факторлар әсерін тигізуі мүмкін. [28]
Церебральді сал ауруының пайда болуына қатысты пренаталды, перинаталды және постнаталды теріс факторлар болып бөлінеді.
Пренаталды факторлар.
Анасының конституциясы,
соматикалық, жүрек-тамырла, эндокринологиялық, келешек анасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz