Қылмыстық жаза жүйесіндегі өлім жазасына тарихи сипаттама
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Әлемде ең көп дау тудырып келе
жатқан мәселенің бірі – өлім жазасы. Көптеген елде жазаның ең ауыр бұл түрі
алынып тасталды. Олардың қатарында Қазақстан да бар. Біздің еліміз 2003
жылдың 17 желтоқсанында Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен
өлім жазасына мораторий енгізді. Дегенмен соңғы уақытта өлім жазасын қайта
енгізу туралы пікір айтушылар қатары көбейіп келеді. Олардың пікірінше,
терроризмге қатысты қылмыстардың алдын алу үшін жазаның ең ауыр түріне
қайта оралуымыз керек. Қалай десек
те, өлім жазасына қатысты дау ешқашан толастамайтын сияқты. Оны қолданатын
және қолданбайтын елдерде де екіұдай пікір үнемі тайталасып келеді. Өлім
жазасының табиғаты мен мақсатына қатысты негізгі екі пікір бар. Оның бірі
бойынша, өлім жазасы – ең алдымен қылмыскердің көзін жою арқылы жаңа ауыр
қылмыстардың алдын алу тетігі. Сол сияқты өзге де қылмыскерлерді қорқыту.
Ал екінші пікір бойынша, өлім жазасы – ең алдымен жасалған қылмыс үшін кек
алу. Бұл – әділеттіліктің салтанат құруы және мұнда ешқандай да утилитарлық
түсініктер орын алмауы тиіс. Осыған ұқсас пікірді белгілі неміс философы
Кант та қолдаған екен. Тарихтан мәлім, өлім жазасы әлемнің
барлық елдерінде қолданылып келген. Қазақ даласында да аса ауыр қылмысты
мойнына алғандар күштеп өлтірілген. Оған көптеген мысал келтіруге болады.
Бірақ ол басқа тақырыпқа азық болмақ.
ХІХ-ХХ ғасырларда әлемнің бірқатар елдерінде өлім
жазасынан бас тартудың алғашқы қадамдары жасалды. Алысқа бармай-ақ,
солтүстіктегі көршіміз Ресейдің тарихына үңілсек, Елизавета патшайым мен ІІ
Екатеринаның өлім жазасын мейлінше шектеуге тырысқандарын көреміз. Дегенмен
кейінірек революциялық қозғалыстар мен азаматтық соғыс, сталиндік қудалау
бұл үрдісті бұзды. 1917 жылы революциядан соң өлім жазасы бірнеше рет
алынып тасталды, бірақ сайып келгенде, ол қалпына келтірілді.
Өлім жазасының қажеттігі туралы ең алғашқы теоретикалық тұжырымдама
1764 жылы итальян заңгері әрі ағартушысы Ч. Беккарианың Қылмыстар мен
жазалар туралы деген еңбегінде кеңінен көрініс тапты. Ал өлім жазасына
қарсы шыққандардың арасында Вольтер, Гегель, Милль және Монтескье сынды
алыптар болды. Беккариа бастаған топтың пайымынша, өлім жазасын қолдану мен
оның аясын кеңейту барысында қылмыстар саны азаяды. Өлім жазасы орындалған
сәтке куә болған адамдардың басым бөлігі оған қарсы пікірде болады екен.
Есесіне, бұл үрдіске қатысып көрмегендер өлім жазасын қуаттайтын көрінеді.
Бертін келе өлім жазасына
балама ретінде өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасы пайда болды.
Дегенмен кейбір қылмыскерлер өмір бойы түрмеде жатқаннан гөрі өлім жазасын
дұрыс санайды. Көптеген елдердің әлі күнге дейін
өлім жазасын қолдануына қоғамдық пікір әсер еткен. Иә, әлемнің бірқатар
елдерінің тұрғындары әлеуметтік сауалнамалар арқылы өлім жазасын қолдаған.
Бұл мәселе Біріккен Ұлттар Ұйымының назарынан
тыс қалып көрген емес. Әрине, қанша құзырлы болса да бұл ұйым
мемлекеттердің ішкі шаруасына көп жағдайда араласа алмайды. Әйтсе де, ол
әлемдік қауымдастықтың атынан өлім жазасын қолдану барысында мынандай
шектеулердің болғанын өтінген болатын: 1) өлім жазасы ең ауыр саналады,
сондықтан оған қатысты аса ауыр қылмыстар тізімі қысқаруға тиіс. Бұл ретте
адам өліміне абайсызда әкеп соқтырған қылмыстар тізімнен шығарылуы керек.
2) өлім жазасына 18-ге толмаған және 70-тен асқан адамдар тартылмауға тиіс.
3) емшек жасындағы сәбиі бар аналар мен жүкті әйелдер де өлім жазасынан
босатылуға тиіс. 4) өлім жазасымен байланысты істерде айыпталуышының құқығы
жиі бұзылатындықтан БҰҰ барлық заңдылықтардың сақталуын талап етеді. Бұл
жерде айыпталушының істің ашық тыңдалуына, аппеляцияға, рақымшылық сұрауға
деген құқығы болуы тиіс. Шамамен 2007 жылдардан бастап әлемнің көптеген
елдері өлім жазасынан бас тартты. Жазаның осы түрін ең көп қолданатын
мемлекет – Қытай болып отыр. 2009 жылға дейін қытайлықтар аса ауыр
қылмыстыны атып өлтіріп келсе, бертініректе инъекцияға жүгінді.
Зерттеушілердің пікірінше, әлемде өлім жазасының негізгі жеті түрі бар.
Олар – ату, дарға асу, таспен ұрып өлтіру (кейбір мұсылман мемлекеттерінде
әлі күнге дейін кездеседі), дәрі салып өлтіру (АҚШ, Филиппин, Таиланд,
Қытай), электр орындығына отырғызу (АҚШ), басын шауып тастау, газ камерасын
қолдану. Атып өлтіруден бас тартқандар көп. Дегенмен Еуропа аумағында
жалғыз Белоруссия осы әдісті әлі қолданып келеді. Сол сияқты Солтүстік
Корея мемлекеті де аса қауіпті қылмыскерді атып немесе дарға асып
өлтіргенді жөн санайды екен. Жапония, Иран, Ирак, Ауғанстан және Солтүстік
Кореяда қылмыскерді дарға асып өлтіру заң бойынша бекітілген. Ал айыптының
басын алу оқиғалары Сауд Арабиясында, Йеменде, Катарда жиі қолданылады.
Иракқа американ әскері басып кірген тұста да шариғат заңы бойынша
қылмыскердің басын шабу фактілері жиі тіркелген. Сауд Арабиясында күнәға
батқан әйелдерді таспен атып өлтіреді. Егер осы жазалау үрдісі барысында
әлгі бейбақ тірі қалып қойса, қайтара жазалауға жол берілмейді екен. Ертеде
өлім жазасының түрлері тіптен көп болған. Мәселен, бірқатар елдерде
айыпкерді қайнап тұрған суға салып өлтірген. Кейбір жерлерде жазаны
орындаушылар халықты жинап алып, қылмыскерді отқа қақтаған. Сол сияқты
күнәһарды жыртқыштардың талауына тастап өлтіру деректері де көп кездеседі.
Тағы бір елдерде қылмыскерді тірідей көрге көміп тастайтын көрінеді.
Шайтанның желі деп аталатын жаза түрі де болған. Бұл жазаға кесілгендерді
зеңбірекке байлап қойып атқан.
Ең бірінші болып өлім жазасынан бас тартқан еуропалық елдердің
қатарында Ұлыбритания бар. Бұл ел сонау 1969 жылы-ақ қылмыстық заңдарына
өзгеріс енгізіп, өлім жазасын өмір бойы бас бостандығынан айыруға
ауыстырыпты. Германия мемлекеті 1987 жылы осындай қадамға барса, Франция
тек 2007 жылы өлім жазасына мораторий енгізіпті.
Ресейліктер де 1997 жылы өлім жазасынан бас тартты. Елдің түрмелері
қылмыскерлерге толы болғанымен, ресми Мәскеу мораторий жариялауға мәжбүр
болды. Ең соңғы рет бұл елде өлім жазасы Фишер деген лақап атпен көпке
таныс Сергей Головкинге қатысты қолданылды. Мәскеудің айналасында бірнеше
жас баланы зорлап, өлтіріп келген қаскүнем осылайша тарихта қалды.
Еуропадағы өлім жазасынан бас тартпаған жалғыз ел – Белоруссия дедік.
Александр Лукашенко басқарып отырған мемлекет геноцид, соғыс
ұйымдастыру, лаңкестік әрекет, Отанға опасыздық жасау, т.б қылмыстар
үшін жазаның ең ауыр түрін қолданып келеді. Біздегі бар мәліметтер бойынша
белорустар соңғы рет Дмитрий Коновалов пен Влад Ковалев деген қос азаматқа
ату жазасын қолданды. Бұл екеуі Минск метросында лаңкестік әрекет жасап,
соның кесірінен 15 адам қаза тауып, 203 адам жарақат алған болатын.
Бір рет өлім жазасынан бас тартқан соң, оны қайта қалпына келтіру
оңайға түспейді екен. Ғалымдар бірнеше рет зерттеу жүргізіп, өлім жазасы
қылмыстың азаюына әсер етпейтінін дәлелдеді. Тарихта қателікпен өлім
жазасына кесілген жандар туралы дерек өте көп. Мәселен, 1973 жылы АҚШ-та
өлім жазасына кесілген 113 тұтқын қамаудан босатылды. Өйткені олардың
кінәсіз екендері анықталған еді. Сол сияқты 1977 жылы АҚШ-та тағы бір
өлімге кесілген қылмыскердің жазықсыз екені белгілі болып, ақталды. Осыдан
кейін-ақ сол кездегі Иллинойс штатының губернаторы Джордж Райан өлім
жазасына мораторий енгізді. Әлі күнге дейін АҚШ-тың кейбір штаттарында
жазаның бұл түріне тыйым салынған.
Бәлкім, таяу болашақта өлім жазасын қолданатын елдердің саны тіптен азая
түсер, бірақ түбірімен жойылады деп ешкім айта алмайды. Қытай, АҚШ сияқты
елдердің тұрғындары өлім жазасы алынып тасталса, қылмыс тіптен өршіп кетеді
деген пікірден танбай келеді. Өлім
жазасы!!! Бұл қысқа екі сөз біреулерде қорқыныш сезімін және
түсініспеушілік тудырса, ал біреулер өлім жазасын адам өлтірудің
ресми заңдандырылған қылмыстық жаза ретінде түсінеді. “Өлім
жазасының кісі өлтіруден айырмашылығы неде?” - деген сұрақтарға
қанағаттанарлық жауап таба алмауда. “Өлім жазасын алып тастайтын
уақыт келген жоқ па?”-деген пікірлер мен сұрақтарды біздің
қоғамымыздан, халық өкілдерінен естуге болады.
Бірақ бұдан да өзге мінезді пікірді кездестіруге
болады. Онда “өлім жазасы біздің қоғамда сирек кездеседі, ал
қылмыстылықтың саны азаймауда”. Бұл претензиялар ең алдымен құқық
қорғау органдарына, ал содан кейін кейбір кезде заң шығарушыға да
қойылады. Осылайша қылмыстылықтың саны мен өлім жазасының арасында бір
қатынас қойылғандай. Сондықтанда, осы өлім жазасына қатысты екі бір-
біріне қарсы пікір бар.
Ал енді өлім жазасына тарихи тарапынан келетін болсақ,
онда әр кезең өзінің жақтаушылары мен қарсылық білдірушілерімен
көрінеді.
“Өлім жазасы керек пе немесе керек емес пе?”-деген
сауал біздің эрамызға дейін адамзатты толғандырған.
Ол Ежелгі Грецияда Пелоппонес соғысында яғни Митилена
қаласы Афинаға қарсы тұрып жау жаққа ауысып жатқан уақытта
көрінген. Оған қатты ашулаған афиндықтар, Митиленаны басып алып –
Сатқындарға қатаң жаза қолдану керек -деп қала басшылығынан,
еркектерге өлім жазасын қолдану, ал әйелдері мен балаларын құлдыққа
өткізу туралы, шешім шығаруды сұрайды. Митилена қаласының
тұрғындарына жаза қолдануды шешу кезінде Халық Кеңесінде үлкен
диспут болып, онда қарсы екі пікір айтылады. Афиндық демагог Клеон
өлім жазасын қолдаса, ал пікірге афиндық Диодот қарсы тұрады.
Бұл 2500 жыл бұрын өлім жазасының қорқытушы әсері
және қылмыстылықтың азаюы туралы пікір-таластардың болғанын
куәландырады.
Клеон мен Диодот арасындағы пікір-таласта соңғысы
жеңіп, Афины қаласының Халық Кеңесі Митилена қаласының ерлеріне
өлім жазасын қолданбауға дауыс береді. Бірақ өкінішке орай бұл
әділ және дұрыс шешім біздің тарихымызда жоғалып, ұмытылды.
Одан кейін тарих бізге сан-алуан әділ шешімдер,
ойланбаған қаталдыққа жол берген мысалдар мен дәлелдер келтірді.
Қазіргі кезде өлім жазасына қатысты (яғни алып тастау немесе
қалдыру туралы) шараларды қолдану актуалдық сұрақтардың бірі болып
есептелінеді. Бұл проблемаға жүздеген авторлардың еңбектері дәлел.
Бұл проблема қоғамды ұзақ уақыттан бері толғандыруда. Ғалымдар,
тәжіриебелі заңгерлер, қоғамдық және саяси қызметкерлер, философтар,
жазушылар мен азаматтар бұл проблема жөнінде көп сұрақтар қойып
жатыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-міндеті Өлім жазасын қолдану
“қорқыту” факторы, қылмыстылықтың көбеюден сақтандыру себебі, адам
құқықтарына әсері, қазіргі қоғам даму кезеңінде қолданылуы, құқықтық
тәртіпті қорғау мемлекетпен жүзеге асырылуын қарастыру болып
табылады.
Осы және басқа да сұрақтарға жауапты тек өлім жазасын
жаза ретінде қолдану, оның мысалы және қаңдай мақсаттарға жету
екендігіне жауап бергенде ғана жүзеге яғни өз мақсатымызға жетеміз.
Тек осы жерде ғана жазаны қолдану керек немесе керек еместігі
көрініп және тек осы өлім жазасы туралы қоғам пікірін құрастыруды
көруге болады.
Осы жазаға қатысты қазіргі кезде теория тұрғысынан үш
позиция бар. Бір ғалымдар өлім жазасына толық қарсы болып, оны
тез уақытта алып тастау, оның яғни жазаның аморальдық қажетсіз деп
түсіндірсе, ал екінші ғалымдар тобы бұл жазамен толығымен
келіседі. Өйткені, оны тек құқықтық шектеу ғана емес сонымен қатар
қылмыскерді физикалық жою яғни мемлекет қоғамға толық
қауіпсіздігіне кепіл береді яғни адамның, қылмыскердің сол әрекет
немесе әрекетсіздікті жасамайтындығына кепіл береді. Үшінші ғалымдар
тобы негізінен екінші топқа яғни өлім жазасын қолдануға қарсы
емес, бірақ оны қысқарту керек екендігі, соңында өлім жазасын алып
тастау позициясын ұстайды. Бұл пікірлердің барлығы тұжырымды және
өлім жазасы туралы әділ шешімді таңдау қиынға түсуде.
Өлім жазасың қылмыстық жаза жүйесіндегі өлім жазасын,
тарихын, типологиясын, өзге елдердің өлім жазасын қалай
қолданылатының қарастыру жәнеде өзімнің субъективтік пікірімді
көрсету болып табылады.
Бұл тақырыпты таңдағаным кездейсоқ емес. Өйткені
қазіргі кезде бұл тақырыпқа көптеген пікір - таластар жүріп жатыр,
соған қоса менде өзімнің ойымды және жеке пайымдауымды айтқым
келіп отыр. Одан қалғаны бұл әлеуметтік-құқықтық феномен мені өте
қызықтырады.
Неліктен бұл жаза түрі көптеген ғасырлардан бері
жүзеге асырылып келе жатыр? Неліктен бұл жаза кең қолданылады?
Өлім жазасы қаңшалықты тиімді? Өлім жазасының алып тастау немесе
сақталуына қоғам пікірі қаңдай әсерін тигізеді? Неліктен қазіргі
кезеңдегідей, ежелгі кезеңдегі өлім жазасы қолданылады? Өзіміздің
қатал ата-бабаларымыздан алыс кетпегеніміз бе? Осы және басқа да
сұрақтарды біз өзіміздің дипломдық жұмысымызда қозғап оларға заң
жағынан, тарих, қоғамдық (сезім) және әлеуметтік аспектіде заң
әдебиеттерін, нормативтік актілерді жәнеде әртүрлі авторлардың
жұмыстарын, архивтік материалдар мен тексерілген қоғамдық пікірлерге
анализ беріп көрейік.
Жұмыстың әдістемелік және теориялық негізі. Дипломдық жұмысты
орындауда салыстырмалы-құқықтық, тарихи-құқықтық, теориялық және
тәжірибелік әдістері қолданылды.
Деректік көздері Дипломдық жұмысты жазу барысында бірқатар арнаулы
еңбектерді пайдаландым, атап айтқанда: Михлин А.С., Жамбыл Омари “Қаз
дауысты Қазыбек би”., Малько А.В., Миравская Т., Сондай-ақ осы Қазақстан
Республикасының қылмыстық құқығын, құқықтық актілер қолданылдым.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, және үш тараудан тұрады.
Бірінші тарауда аграрлық құқықтың жалпы сипаттамасы: Жер пайдалану
құқығының түсінігі, жер учаскесін пайдаланудың пайда болуының негіздері,
жер пайдалану құқығының түрлері, жер пайдалану құқығының субъектілері,
екінші тарауда Жер учаскелеріне меншік құқығы және жер пайдалану құқығының
мазмұны, Жеке меншік құқығы және жер пайдалану құқығындағы жер
учаскелерінің ережелері, құқықтық жағдайы қарастырылды.
1 Қылмыстық жаза жүйесіндегі өлім жазасына тарихи сипаттама.
Өлім жазасы - адамзатқа танымал ежелден келе жатқан
жазалардың бірі болып табылады. Жалпы айтқанда өлім жазасы
қылмыстық құқық пайда болғанға дейін қолданылған. “Қылмыскер өмірін
қию қоғамдық жазалау (кек) ежелден келе жатыр”, - деп көрнекті
Ресей ғалымдарының бірі жазған.[i]
Өлім жазасы жаза ретінде қолдану дұрыс па деген
сұрақтар ұзақ жылдардан бері ғалымдар мен қоғамдық қайраткерлерді
толғандыруда. Бірақ осы пікір-таластар жақында бітпейді.
Өлім жазасы жайында көп жұмыстар жазылғанына
қарамастан, теоретикалық жағынан бұл проблемада әлі де түсініксіз
жәйттар бар. Мысалы, өлім жазасы түсінігі қарастырылып,
талқыланбаған, яғни түсінік әлі күнге дейін жоқ.
Жалпы қарағанда өлім жазасы түсінікті сияқты. Ол адам
өмірін қию. Бірақ адам әртүрлі себептермен өлуі мүмкін. Өзі өлген
жағдайды (ауру- сырқаттан, кәріліктен және т.б.) алып тастағанда,
зорлап өлтірілгеннің көп себептерін айтуға болады. Табиғат
апаттарынан, күштерінен (су басқыншылығы, жер сілкіну, найзағай және
т.б.) яғни форсмажорлық жағдайларда, суықтан, аштықтан өндірістегі
абайсыз оқиғалардан, өз-өзіне қол жұмсаудан өлген адамдар аз емес.
Қасақана қылмыстардан бастап, байқаусыз оқиғалардан, яғни әртүрлі
себептермен мерт болып жатқан адамдар саны сан алуан. Техника
қауіпсіздігін, жол ережесін бұзу, әртүрлі адам өміріне қауіпті
радиоактивті заттардың дұрыс қолданбау салдарынан. Соғыс кезінде
ұлтаралық ұрыстарда, кек алу кезінде өз өмірінен айырылуы мүмкін.
Бұл жағдайдағы өмірінен айыру өлім жазасымен байланысты емес, яғни
бұл әлеуметтік жағынан, не заң жағынан ешқандай ұқсастық жоқ.
Сонымен, өлім жазасы дегеніміз не? Бір қөзбен қарағанда түсінікті
сияқты, ал оның түп негізі қайда жатыр?
Өлім жазасының маңызды белгілерінің бірі болып, оның
мазмұны жағынан жаза табылады, яғни дәл осы шараны мемлекеттік
мәжбүрлеу арқылы жүзеге асырады.
Кез-келген жазаның негізі, мәні - жазалау профессор
Н.А.Стручков жазалауды былай деген: “белгілі-бір жазаны қолдануда
нақты көрініс табатын және заңмен белгіленген құқықтық шектеуліктер
жиынтығы”.[2]Өлім жазасында - жаза (“кара”) максималды түрде көрінеді.
Сотталушыдан өмірі алынады және осымен қоса басқа да құқықтары
мен мүдделері тоқтатылады.
Екінші белгісі - қайғы. Зерттеушілердің айтуы бойынша
жаза қайғы әкеледі. Өлім жазасы тағайындалған адам өзіне қатысты
үкім шығарғанда, арызын қайта қарау барысында және кешірім беруге
байланысты жағдайларда қайғырады. Бұл қайғыны ешбір басқа қайғымен
тенестіруге болмайды. Көптеген сотталғандарда ол - өлім алдындағы
қорқыныш сезімі ретінде көрініс табады. Бірақтан олардың қайғысы
қоғамды елік етпейді. Қоғам оларды өз мүшелерінің санынан шығарып
тастайды және ол енді өмір сүрмейді. Осының өзі тағы бір сұрақты
туындатады: адамды өмірінен қиюды қоғам көздей ме? - өзін және
азаматтарды сол адамнан қорғау мәселесі.
Өркениетті мемлекеттерде өлім жазасына кесуде минималды
қайғы келтіру мәселесі орын алған. Оларға мысалы: ату, электрлік
столға отырғызу, газ, өлімдік иньекция...
Үшінші белгісі – туған - туысқандарының қайғысы. Үкімді
жүзеге асыруда орын алады.
Төртінші белгісі - ең қатал жаза. Бұл жаза тек ең
ауыр қылмыс үшін тағайындалады. Сотталған тұлға оның ең құндысы
өмірінен айырылады.
Өлім жазасының бесінші белгісі болып - басқа жаза
сияқты бұл жаза түрі сотталғанның еркінен тыс мәжбүрлеу арқылы
жүзеге асырылады.
Алтыншысы, ол мемлекеттің атынан орындалады. Кез-келген
үкім барлық уақытта “Қазақстан Республикасының атынан”-деп басталады.
Қылмыскерді ұстау кезіндегі өлімі өлім жазасы болып табылмайды.
Жетінші белгі - оның сот үкімі арқылы жүзеге
асырылуы. Бірақ бұл қағида біздің тарихымызда бірнеше рет бұзылды.
Мысалы: 1930-50 ж. “ерекше жиналыс”, “үштік”... сияқты құрылымдардың
үкімімен атылғандар саны қаңшама! Қазақстан Республикасының
Конституциясының 77-бабының 3-бөлігінің 1 тармақшасына сәйкес: “адамның
кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша, ол
жасалған қылмысқа қатысты - кінәлі емес деп есептеледі. Қазақстан
Республикасында:
1. Өлім жазасы – ату жазасы адамдардың қаза табуымен ұштасқан
террористік қылмыстар үшін, сондай-ақ соғыс уақытында жасалған аса ауыр
қылмыстар үшін ең ауыр жаза ретінде белгіленеді, ондай жазаға кесілген
адамға кешірім жасау туралы өтінішхат беру құқығы бері леді.
2. Өлiм жазасы он сегiз жасқа толмай қылмыс жасаған адамдарға,
әйелдерге, алпыс үш жастағы және ол жастан асқан еркектерге
тағайындалмайды.
3. Қазақстан Республикасының Президенті өлім жазасын орындауға
мораторий енгізген кезде, өлім жазасы туралы үкімді орындау мораторий
қолданылған уақытқа тоқтатыла тұрады.
4. Өлiм жазасы туралы үкiм күшiне енген кезінен бастап ерте дегенде
бiр жыл өткеннен кейiн, сондай-ақ өлім жазасын орындауға мораторийдің күші
жойылған соң ерте дегенде бір жыл өткеннен кейін орындалады.
5. Өлім жазасы кешірім жасау тәртібімен өмір бойына бас бостандығынан
айыруға немесе белгілі бір мерзімге бас бостандығынан айыруға қылмыстық-
атқару жүйесінің төтенше қауіпсіз мекемесінде жазасын өтей отырып
ауыстырылуы мүмкін. Өлім жазасына кесілген адамдардың, өлім жазасын
орындауға мораторийдің күші жойылған жағдайда, мораторий енгізілгенге дейін
олардың өтінішхат бергеніне немесе бермегеніне қарамастан, кешірім жасау
туралы өтінішхат беруге құқығы бар.
Сегізінші, ол тек қылмыс үшін ғана тағайындалады, яғни
Қылмыстық Кодексте бекітілген әрекеттер немесе әрекетсіздіктер үшін
тағайындалады.[ii]
Тоғызыншы белгі - ол тек қылмыс жасаған тұлғаға, яғни
кінәлі деп танылған кезден кейін тағайындалады. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 15-бабына сәйкес өлім жазасы тек қасақана жасаған
қылмыстар үшін ғана тағайындалады, яғни абайсызда жасалған қылмыстар
үшін тағайындалмайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында өлім жазасы
“оның болашақта қайта қайтарылуын” қолдану мүмкіншілігін бекіткен,
яғни ол өлім жазасының оныншы белгісі “біздің заңдарымыздағы
уақытша шара” болып табылады.
10. Өлім жазасы басқа жазалардың түрімен салыстырғанда аз
қолданылады. Мысалы: 60-жылдары 2159 адам, 1990-97 ж.ж. 140-160 адам,
[3] 1998ж. - 115 адамға қатысты өлім жазасы тағайындалған.[iii]
11. Кешірімнің көп берілуі.[iv] Мысалы: ол 1995-98ж. кең орын
алды. Конституцияға сәйкес кешірім беру құқығы тек
республика президентіне тиесілі құқық болып табылады.
12. Өлім жазасының мақсаты, яғни қылмысты қайта болдырмау
мақсатында қолданылуы.
13. Жазаның ерекше шарасы ретінде қолданылады. ҚР Қ.К.-нің
49-б. бекітілген.
Өлім жазасы мәселесі оны зерттеп жатқан ғалымдар мен
практиктердің ғана емес, бүкіл халықтың назарын аударып отырғаны белгілі.
Оның өзекті де күрделі болып отырғаны осыдан. Ең алдымен, қазір әлемде өлім
жазасына байланысты қалыптасып отырған сыртқы саяси ахуалға, содан соң
Қазақстанда оның қалай шешіліп жатқанына тоқталғанды жөн көрдім. Қазіргі
кезде бірде-бір мемлекет қандай мәселе болмасын, оны сыртқы саяси
факторларды ескермей шеше алмасы анық, менің ойымша, дәл солар өлім жазасын
қолдану мәселесі бойынша пікірлер эволюциясына айтарлықтай ықпалын тигізіп
отыр.
Өлім жазасына қарсы алғашқы әлемдік конгресс 2001 жылғы 21-23 шілдеде
Страсбургте болып өтті. Ол әлемдік қоғамдастықта аболиционистік үрдістің
кең етек жаюының бір көрінісі іспетті болды, себебі онда ұлттық заңнамада
өлім жазасын қалдыруды қолдайтындармен қандай да бір пікірталасқа түсу
туралы ойдың өзі ерсі саналды. Осы құжатта өлім жазасы кек алудың салтанат
құруы және адамның ең маңызды құқықтарын, ең алдымен, өмір сүру құқын аяқ
асты ету деп көрсетілген. Сонымен қатар, өлім жазасының ешқашан қылмыстың
алдын алуға септігін тигізбейтіні баса көрсетілген. Өлім жазасы адамға
қарсы бағытталған асқан қатыгездік, азаптау және кемсіту актісі болып
табылады. Өлім жазасын қолданатын қоғам сол арқылы зорлық - зомбылықты
мадақтайды. Адам құқықтарын қадірлейтін қоғам өлім жазасын жоюға тырысады .
2003 жылдың 17 желтоқсанында Нұрсұлтан Назарбаев өлім жазасына қатысты
мораторий жариялаған болатын. Қазақстанда өлім жазасына тыйым салынғанға
дейін 536 өлім жазасы қолданылған екен. Сондай-ақ, 2014 жылы Қазақстанда
өлім жазасынан толықтай бас тарту жайлы әңгімелер де болды. Сарапшылар сол
кезде өлім жазасының криминогендік жағдайды тоқтатпайтынын айтқан еді.
Сонымен қатар, олар өлім жазасына ұқсас жаза ретінде өмір бойына бас
бостандығынан айыру жазасын қолдануға болатынын айтты. Осыдан екі жыл бұрын
депутаттар ҚР қылмыстық заңнамасында өлім жазасын қолданбау туралы ұсынысқа
қатысты пікір білдірген еді. Алайда Бас прокуратурадағылар бұл ұсынысқа
қарсылық білдірді. Олардың айтуынша, Қазақстанда өлім жазасын толықтай алып
тастауға Конституция кедергі келтіреді. Айта кетейік, Ақтөбеде болған
оқиғалардан соң терроризм үшін өлім жазасын қолдану туралы мораторийді алып
тастау туралы айтылған болатын.
Бұл дегеніміз Қазақстанда қылмыскерлерді өлім жазасына кесуге болады
дегенді білдіре ме?
Мораторий судьяларға адамды өлім жазасына кесуге кедергі келтірмейді.
Қылмыстық кодекс бойынша судья сотталушыны өлім жазасына кесе алады. Алайда
әдетте өлім жазасы өмір бойына бас бостандығынан айыру жазасына
ауыстырылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде көрсетілген
өлім жазасы құрамында 17 қылмыс бар, сондай-ақ аса ауыр қылмыс жасаған
кезде қолданылады. Айта кетейік, қазіргі уақытта Қазақстанда өмір бойына
бас бостандығынан айыратын жалғыз ғана "Қара бүркіт" деген түрме бар. Ол
Қостанай облысында, Жітіқара қаласындаорналасқан.. Айта кетерлігі, 2004
жылдан бастап мораторий жарияланбаса, 100-ге жуық адам өмірімен қош айтысар
еді. 2004 жылға дейін өлім жазасына қиылғандардың саны : 1997 жылы – 61
адам, 1998 жылы – 63, ал 2000 жылы – 40, 2001 жылы – 39 адам. 266 адамға
қатысты ату жазасы тағайындалса, олардың ішінде 150 адам атылып, 27 адамға
рақымшылық жарияланған. Ал бүгінгі таңда мораторий алынбайынша, рақымшылық
та қарастырылмайды.
Өлім жазасына кесілгендер оларды кешіру үшін сотқа өтініш түсіре
алады. Бірақ соттың шешіміне қатысты мораторий алып тасталған жағдайда, ол
өтініш қалдыра алады. Егер де өлім жазасына кесілген адам кешірілетін
болса, ол өмір бойына бас бостандығынан айырылады немесе белгілі бір уақыт
аралығында түрмедегі ерекше жағдай режимінде жазасын өтейтін болады.
Сонымен қатар, сотталушы ҚР Президентіне де оны кешіруіне қатысты өтініш
қалдыра алады. Айта кетейік, өлім жазасы әйелдерге, кәмелет жасына толмаған
балаларға және жасы 63-тен асқан адамдарға қолданылмайды.
Сенат депутаты Серік Ақылбай лаңкестерге қатаң жаза тағайындау керек деп
санайды. Қылмыстық кодекстегі жаза тағайындау мәселесін мейлінше қатаңдату
керек. Терроризм мен қасақана адам өлтіруге өлім жазасын кесу керек. Бұл
қатыгездік емес. Керісінше, жәбірленушілер тарапынан қарасақ, ізгілікті іс.
Біз ылғи да жәбірленушінің еркін қолдауымыз керек. Бірақ біз сотталушы мен
қылмыскердің құқын қорғаймыз да, екінші тарапты ескермей жатамыз, – деді
жуырда сенатор. Расында, елімізде қандай да бір қылмыста сотталушының
жазасын неғұрлым жеңілдету мәселесі қарастырылады. Тіпті қасақана немесе
байқамай кісі өлтіргендердің де заң алдында ақталып шығатыны үйреншікті
нәрсеге айналды. Қылмыс жасаған айыпкердің жазасы қалың көпшілікке сабақ
болуы тиіс. Қоғамды тәрбиелеудің, ірілі-ұсақты қылмысты азайтудың бірден-
бір жолы – жазаны мейлінше қатайту деп санайды көптеген адам. Жасыратыны
жоқ, базбір шенеуніктер мен қалталылардың балалары, тіпті өздері де
көлікпен кісі қағып өлтіру, жол апатын жасау, сондай-ақ жаяу жүргіншіні
қағуды онша қылмыс деп санамайды.
РФ 1993 ж. 29 сәуірдегі ( 4901-1 “РСФСР Қылмыстық Кодексіне,
Қылмыстық іс жүргізу кодексіне және еңбектік-тәрбиелеу кодексіне
толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы” заңы өлім жазасын
қолданудың жастық шегін анық көрсетті, ер адамдар үшін 63 жастан
жоғары және ҚР Қылмыстық Кодексі 1997 ж. норманы сақтап қалды.
Бірақ ҚК-тің 49-бабы үкім жариялаған кезде 63 жасқа толғандарға
өлім жазасын қолдануға болатын туралы норманы бекіткен.
Өлім жазасын жүкті әйелдерге және жалпы әйелдерге қолданбау
мәселесі бірінші рет 1922 ж. 7 қыркүйекте ВЦИК-тің Декретінде
бекітілді. Мұнда былай деп көрсетілді: “ең жоғары жаза (ату)
доктордың мәлімдемесімен расталған жүкті әйелдерге қолданылмайды”.
Бұл мәселе 1922 ж. Қ.К-тің 33-бабы бойынша үкім шығарған және
қылмыс жасаған кездегі жүкті әйелдерге өлім жазасын тағайындау орын
алды. Бұл мәселенің нақты шешімін 1922 ж., 1926 ж., 1960 ж. Қ.К.
басылымдары көрсетпеді. 1993 ж. 29 сәуірдегі 1960 ж. Қ.К-тің 23-
бабына өзгерістер енгізу туралы заң былай бекітті: өлім жазасы
жалпы әйел адамдарға қолданылмайды.
И.И. Карпец “әйелдер қылмысқа мәжбүрлі, басқа жолдың
жоқтығынан барады”, - деп өз ойын білдірді. Олар өздерінің күйеулері
немесе бірге тұратын ер адамдарынан көрген тозақтың шектен
асқанынан құтылу үшін бұл жолға түседі. И.И. Карпецтің пікірінше:
“ешбір жағдайда біздің ұмытпауымыз керек, әйел – ол біреуімізге ана,
біреуімізге зайыбымыз болып келеді. Олай бүгін де, ертең де
болады. Енді өлім жазасынан бас тартайық бізге - өмір әкелетіндерге
қолданудан”. Ал бірақ бұл норма барлық мемлекеттерде орын ала
бермейді, 1949 ж. Женева Конвенциясында көрсетілгендігіне қарамастан.
Мысалы: Кувейтте әйелдерге босанғаннан кейін қолданылса, ал
Индонезияда 40 күннен кейін, Египет пен Ливияда босанғаннан кейін 2
айдан соң, Йемен Араб Республикасында 2 жылдан кейін. Ал Иордания
Қылмыстық Кодексінің 358-бабында жүкті әйелдерге босанғаннан кейін 3
айдан соң колданылу нормасын бекітсе, ал 17-бабында өлім жазасын
өмірлік каторга жазасымен алмастыру нормасы көрсетілген. Румынияда 3
жасқа толмаған балалары бар әйелдерге қолданылмайды. Тек өлім
жазасы әйелдерге қолдану Иранда орын алған.
Өлім жазасын есі дұрыс емес, яғни психикалық ауруға шалдыққан
адамдарға қолданбау нормасы 1919 ж., 1922 ж., 1926 ж., 1960 ж. Қ.К-терде
орын алған. 1996 ж. РФ-ның ҚК-нің 21-бабына сәйкес өлім жазасын
есі дұрыс емес адамдарға тағайындаудың орын алмауы және жазадан
босатылуы мәселесі қылмыс жасаған кезде оның есі дұрыс емес болған
жағдайда орын алады. Қажет болған жағдайда оларға медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шарасы қолданылады, ал ол жазылғаннан кейін
шығарылған үкімді қарау жүзеге асырылмайды, себебі ол қоғамға
қауіпті әрекет оның есі дұрыс емес кезінде жасалды. Егер қылмыс
есі дұрыс кезінде жасалып, тергеу барысында ауруға шалдықса, онда
жазылғаннан кейін бұл мәселені басқаша шешеді, яғни ол жазаға
тартылады, егер мерзім уақыты өтіп кетпесе немесе басқа жағдайлар
қарастырылмаса. Ескіру мерзімі 15 жыл деп қарастырылады. Егер өз
жазасын өтеу кезінде ауруға шалдықса, онда РФ ҚК-тің 81-бабына
сәйкес қылмыстық жауапкершіліктен босатылу мүмкіншілігі қарастырылған,
бірақ бұл формула өлім жазасына байланысты емес.
Қылмыстық-құқықтық қағидаға сәйкес өлім жазасын қолдану
мәселесі қылмыстың қай түріне тағайындалады және қай органның
құзыретіне жататындығы қарастырылады. 1917 ж. декрет бойынша өлім
жазасынан бас тартылды, ал 1918 ж. декретке сәйкес өлім жазасы
қайта қалпына келтірілді. Оған сәйкес өлім жазасы сол жерде және
ешбір соттың үкімсіз орындалды. Бұл декрет бойынша қылмыс түрлері
көрсетілді: бұзықшылар, контрреволюциялық насихаттаулар, германдық
шпиондар, достықтық емес агенттерге, спекулянттарға,
бағдарламашылар... Өлім жазасын әртүрлі революциялық трибуналдар,
үштік, бестік деген соттық емес органдардың шешімімен орындалды
және олардың шешімдері қайта қарауға жатпады. 1922 ж. 1 Қ.К. өлім
жазасын тағайындаудың 38 жағдайын бекітті. Контрреволюциялық
қылмыстар үшін 13 жағдайда ату жазасы қарастырылды (әскери ереуілге
шығуды ұйымдастыру; мемлекеттің әскери істеріне байланысты шетел
мемлекеттерінен келіссөз жүргізу; терорлық акт; диверсия; шпионаж;
жұмысшы тапқа қарсы активті қызмет үшін; мемлекеттік билік
органдарының бұйрықтарын және үкімдерін орындамау; шетелге аударылған
адамдардың республика аумағына өз шешімі мен еркініне байланысты
қайтып келуі...); басқару тәртібіне қарсы қылмыстар үшін 6 жағдай
(жаппай тәртіпсіздік; бандитизм; әскери бағынушылықтан жалтару;
басқару тәртібіне қарсы қылмыстарды жасауға шақыру, үгіттеу,
насихаттау; билікке күш көрсету және жалған заңсыз ақша шығару);
лауазымдық қылмыстар үшін 5 жағдай (билігін пайдалану; әділетсіз
үкім шығару; заңсыз қамауға алу; пара алу және параны
провакациялау).
1926 ж. 22 қарашадағы Қ.К. бойынша 37 жазалаушылық
көрсетілген, ал 1927 ж. ортасында 50 қылмыс құрамына ату жазасы
тағайындалатын болды.
Ең жоғарғы жаза - ату - қолданысының хронологиясы: 1930
ж. әскери қызметке шақырудан жалтару, 1931ж. теміржолда еңбектік
тәртіпті бұзу, 1935 ж. әуеде және транспортта, 1932 ж. темір жол
және су транспортында, колхоздық және коореоативтік мүліктерді
ұрлау, 1934 ж. қару-жарақты ұрлау, әскери қызметкерлермен жасалған
кісі өлтіру қылмысы және әскери бұйырыққа бағынбау және 1940 ж.
әскери қызметшінің өз еркімен әскери қызметтен босатылуы.
1947 ж. 26 мамырда СССР Жоғары Кеңесінің Президиум
жарлығы бойынша өлім жазасын тағайындаудан бас тартылды. Ол тек 25
жылға бас бостандығын айыру жазасымен ауыстырылатын болды. Бұл
формальді норма 1950 ж. өз күшін жойды. Ол Отанды сатқандарға,
шпиондарға, диверсанттарға қолданылатын болды. 1954 ж. өлім жазасы
ауырлататын жағдайдағы қасақана адам өлтіру қылмысына тағайындалатыны
туралы норма қосылды. 1996 ж. кодеске сәйкес 5 қылмыс құрамына
өлім жазасы тағайындалатын болды және ол РФ-ның конституциясының 20-
бабына толығымен сәйкес.
Өлім жазасына кесілген адамның жеке тұлғасының
сипаттамаларының түрлері:
1. әлеуметтік-демографиялық сипаттама;
2. қылмыстық-құқықтық сипаттама;
3. қылмыстық іс жүргізушілік сипаттама;
1. Сотталғандар-олар тұрғын халықтын бір бөлігі.
Демографиялық-әлеуметтік сипаттау: қылмыскердің жынысына,
жасына, отбасылық жағдайына, біліміне, тұтқынға дейінгі
айналысқан жұмыс түріне байланысты.
Жынысы бойынша ол тек ер адамдарға байланысты. Жас
мөлшері бойынша кәмелетке толмағанлар мен кәрі адамдарға
қолданылмайды. Олардың арасындағы орта жастағы адамдардың өмірлік
тәжірибесі бар және өз әрекеттері үшін жауап бере алатындар.
Жастар көбінесе ойланбастан ашу, қызу үстінде қылмыс жасайды және
олар үлкендерден көбірек зорлау сипатындағы қылмыстарға байланысты.
Отбасылық жағдайы адамның психологиясына, тәрбиесіне, сана-сезімнің
қалыптасуына әсер етеді. Қылмыс жасаушылар көбінесе толық емес
отбасыларда, ұрыс-керіс жағдайында тәрбие алғандар және әке-шешесі
ішімдікке салынып кеткен отбасылардағы адамлар. Басы бос адамдар
отбасылық адамдарға қарағанда зорлау нысанындағы қылмыстарды көп
жасайды. Отбасылы адамдарды қылмыс жасаудан бас тартуға әйелі,
балалары көмектеседі. Білімі: жоғары білімділік көрсеткіш-ол
антикриминогендік фактор. Атқарған қызметі жоқ адамдар және кірісі
жоқ адамдар көбінесе қылмыс жасауға жақындау келеді. Қылмыскерлердің
67%-тен астамы жұмыссыз жүрген адамдар.
2. Қылмыстық-құқықтық сипаттамада жасалынған қылмыстардың
түрлері орын алады. 1996 ж. Қылмыстық Кодекс бойынша
өлім жазасы тек аса ауыр қылмыстар үшін ғана
қолданылады. Оларға: 105-бап “адам өлтіру”, 277-бап
“мемлекеттік немесе қоғамдық қызметшінің өміріне қол
сұғу”, 295-бап “әділет қызметшілерінің өміріне қол
сұғу”, 317-бап “құқық қорғау органдары қызметшілерінің
өміріне қол сұғу”, 357-бап “геноцид”. Өлім жазасын
тағайындауға әсер ететін факторлардың бірі соттылық
саны. Жаза тағайындау кезінде судья тек қылмыс жасау
жағдайы мен сипатын ескеріп қана қоймай, сотталушының
соттылық саның ескереді. Көбінесе ауыр жазаға бұрын
бірнеше қылмыс жасаған адамдар шалдығады.
3. Қылмыстық-атқарушылық сипаттама екі кезеңді қамтиды.
Біріншісі, тұтқынға алынуы, сотта істің қаралуы, кешірім-
беру ходотайствасын қарау. Екіншісі, өз жазасын өтеу,
егер оған кешірім берілсе. Бірінші кезеңде: күдікті
адам, жәбірленуші, сотталған адамдар өз өмірінің келесі
күнің білмейді.
Қылмыскерлердің оңдай түрлерін ерекше қатаң изоляторда
жалғыз өзін немесе екеуін жауып, оларды күзетуге мамандандырылған
күзетушілер және тәжірибесі мол адамдарды қояды. Адамдардың сана-
сезімі өз шегіне жетіп, өте ауыр халде болады. Олар өз жазаларын
қайта қарау және кешірім беруге үміттенеді. Кешірім беру тек
президенттің құзыретінде. Бұрын кешірім беріп бас бостандығынан 15
жылға айырумен алмастырылса, ал қазіргі қылмыстық заң бойынша оның
мөлшері 25 жылға ұзартылды немесе өмір бойы бас бостандығынан
айырумен алмастырылады.
Кешірім беру амнистиямен ұқсас жақтары бар. Ол екеуі
де жазаны жеңілдету мақсатында қолданылады және бір рет
қолданыстағы сипаттағы актілер. Бірақ екеуінің арасында айырмашылық
та бар:
1. Амнистия ол - нормативтік акт, ал кешірім беру оған
жатпайды.
2. Амнистия амнистияланатын тұлғаларды көрсетпейді, ал
кешірім беру бір тұлғаға қатысты.
3. Амнистияны Мемлекеттік Дума немесе Парламент белгілесе, ал
кешірім беруді президент белгілейді.
Өлім жазасын орындау көп мемлекеттерде жариялы түрде
болады, ал кейбір мемлекеттерде жариялы түрде болады, ал кейбір
мемлекеттерде арнайы орган құрылады, ал кейбіреулерінде жәбірленуші
жақтың бір өкілі орындайды. Мысалы: Сауд Арабиясы, Иран. Кейбір
мемелекеттерде теледидардан беріледі немесе газет беттеріне басылып
шығарылады. Мысалы: Габон (1982 ж.), Қытай (1979 ж.), Қазақстан
(1995 ж.), Шешенстан (1997 ж.).
Көптеген басқа елдердегі сияқты Қазақстан
Республикасында да өлім жазасы әлі орын алып отыр. Бірақ ҚР-ның
Конституциясына сәйкес өлім жазасы жазаның аса ауыр қылмыстар үшін
көзделетін ерекше шарасы ретінде ғана қолданылады. Оның үстіне өлім
жазасында үкім тағайындалған тұлғаға кешірім жасау туралы арыздану
құқығы берілген (ҚР Конституциясының 15-бабы).
Өлім жазасы тағайындалатын қылмыстар тізімі нақты
белгіленген. Өлім жазасы адамның өміріне қол сұғатын ерекше ауыр
қылмыстар үшін, сондай-ақ соғыс кезінде ұрыс жағдайында мемлекеттік
сатқындық, бейбітшілікке қарсы және адамзаттың қауіпсіздігіне қарсы
қылмыс және ерекше ауыр әскери қылмыстар жасағаны үшін гана
қолданылуы мүмкін, өлім жазасы, яғни ҚК-тің Ерекше бөлімі
нормаларының 18 санкциясында ғана қарастырылған, бұл жалпы
санкциялардың жалпы санының 2,08%-ін құрайды.[v]
Соттың үкімі бойынша сотталған адамды өмірден
айырғандығы белгілі болса да, талқыланып отырған норма жазаның бұл
түрінің мазмұның ашпайды. Бірақ оның мазмұнының ашылатын бір жолы-
өлім жазасын орындау тәсілінің көпсетілуі, ол-көпшілік көзінен тыс
атып өлтіру.
Сот өлім жазасын тағайындай отырып, жаза тағайындаудың
жалпы ережлерін басшылыққа алуы керек. ҚР Жоғарғы Соты Пленумының
1999 жылғы 30 сәуірдегі “Соттардың жаза тағайындау кезінде
заңдылықты сақтауы туралы” N 1 Қаулысында “жазаның атылған түрі
жауаптылықты ауырлататын ерекше жағдайлардың болуына қарай, сонымен
қатар, аса қауіпті қылмыс жасаған тұлғаның ерекше қауіптілігіне
қарай оны тағайындау қажеттілігі туындаған кезде ғана қолданылуы
мүмкін. Өлім жазасының қолданылуы барлық жағдайларда ғана жасалған
қылмыс бойынша анықталған жағдайлардың және сотталған адамды жан-
жақты толық сипаттайтын мәліметтердің негізінде үкімде дәлелденуі
тиіс”-деп көрсетілген.
ҚК-тің 69, 75-баптары қылмыстық жауаптылыққа тартудың
ескіру мерзімі және айыптау үшін орындаудың ескіру мерзімі өтіп
кетсе, өлім жазасын қолданбаудың ерекше жағдайларын қарастырады.
Егер сот айыптау үкімінің ескіруін қолдану мүмкін деп
таппаса, онда өлім жазасын өмір бойы бас бастандығынан айырумен
ауыстырады. Егер сот ескіру мерзімі өтіп кетуіне байланысты тұлғаны
қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкін деп таппаса, онда өлім
жазасы жиырма бес жыл мерзімге бас бостандығынан айырумен
алмастырылады. Өлім жазасы тағайындалуы мүмкін тұлғалар қатарына:
әйелдер, 18 жасқа толмай қылмыс жасағандар, сот үкімін шығарар
сәтте 65 жасқа толған еркектер кірмейді.
ҚК-тің 49-бабының 4-ші бөлігіне сәйкес, өлім жазасы
туралы үкім ерте дегенде ол күшіне енген сәттен бастап бір жылдан
кейін орындалады, бұл сотталған адамға кешірім жасау туралы
өтінішке өзінің конституциялық құқығын пайдалануына мүмкіндік береді.
Өлім жазасын қолданудың ерекшелігі сол, бұл тұрғыдағы қылмыстарды
қарау облыстық соттардың құзіретіне жатады және мұндай істерді
қарау үш судьяның қатысуы мен жүргізіледі. ҚК-тің 49-бабына сәйкес
өлім жазасы - ату мына төмендегідей қылмыстарды істегені үшін
қолданылуы мүмкін:
- ауырлататын жағдайда адам өлтіру (96-б., 2-б.);
- геноцид (160-б.);
- соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында болған
мемлекетке опасызыдық (165-б.);
- мемлекет немесе қоғамдық қайраткерлердің өміріне
қастандық жасау (167-б.);
- сот төрелігін немесе алдын-ала тергеуді жүзеге асырушы
адамның өміріне қол сұғу (340-б.);
- соғыс уақытында, ұрыс жағдайында бастыққа қарсылық
көрсету немесе оны қызметтік міндеттерін бұзуға мәжбүр
ету (368-б.);
- соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында бұйырыққа бағынбау
немесе өзгедей орындамау (367-б., 3-б.);
- соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында бастыққа
қатысты күш қолдану әрекеттері (369-б., 3-б.);
- соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында қашқындық
(373-б.., 3-б.);
- соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында билікті
теріс пайдалану, биліктің асыра қолданылуы немесе
әрекетсіздік (380-б.,3-б.);
- жауға соғыс жүргізу құралдарын беру немесе тастап
кету (383-б.);
Бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігіне қарсы қылмыс
жасағаны үшін сотталған адамға ескіру мерзімі қолданылмайды.[vi]
2.1. Қазақ тарихындағы өлім жазасы.
Өркенім өссін десең, кекшіл болма-
кесепаты тиер
еліңе.
Елім өссін десең, өршіл болма,
өскеніңді өшірсен.
Басыңа іс түскен пақырға қастық
қылма-қайғысы көшер басыңа.
Жанашыры жоқ жарлыға,
жәрдемші бол асыға.
Қиын қыстау күндерде өзі келер
қасыңа.
Бүгін сағы сынды деп, жақыныңды
басынба!...
Қаз дауысты Қазыбек 1703 ж.
Қазақтың шежіресі қарияларының, оның үстінде қазақ
тарихын алғаш рет хатқа түсірген М. Тынышпаев, Н.Н. Гродеков, А.И.
Левшин сияқты тарихшылардың пікіріне қарағанда қазақ халқының негізгі
алтын заңы, қоғамдық өмірінің, шаруашылық мүддесінің, от басы мен
үлкен саясат тіршілігінің алтын қазығы болған “Жеті Жарғы” 1710
жылы Қарақұм кеңесінде қабылданған болуы керек.
“Жарғы” деген бұрыннан түркі - мұңғыл халықтарында бар
сөзі, заң шығаратын кеңесті, хан жанындағы билер мәжілісін осылай
атаған. Қазақтың жалпы тілімен заңға, дәстүрге қатысты нәрсенің
бәрін “жол” дейді. Жарғы “Қасым ханның қасқа жолы”, “Есім ханның
ескі жолы” сияқты заң - құқық ережелерінің жалғасы, түйіні де десек
артық емес.
Әз Тәуке хан тұсындағы – “Жарғының” “Жеті Жарғы”
аталуына пәлендей қияли себеп жоқ. Оған қатысушы ұлыс билерінің
саны жетеу болған. Жетеу – қасиетті сан, тақ есебі әділ шешімге
жақ – осыған байланысты қазақ елінің ең бір күрделі мәселелері ішкі
және сыртқы талқыға түсетін жиында көпшілік билердің жетеу болуын
дұрыс көрген. Бұл ұсыныс өз заманында кеменгерлігімен “Әз” атанған
Тәуке ханның аузынан да шығуы мүмкін.
Неге екені белгісіз қазақтың жақын көршісі, бірде жау,
бірде дос, тонның ішкі бауындай жақын қалмақ елі өзінің билер
кеңесін “найман жарғы” (Найман зарго) деп атапты. Найман деген сөз
қалмақ тілінде сегіз деген санды көрсетеді. Жоңғар қоңтәжілерінің
жанындағы жоғарғы билік кеңесіне қалмақтың үлкен руларының ең
атақты деген сегіз басшысы қатысып отырған.
“Жеті Жарғы” – қазақтың тек әлеуметтік – құқықтық қарым
– қатынасын ғана емес, сонымен қатар сыртқы саясатын реттеп
отырған. Жалпы Жарғының негізгі өзегі болып:
1. “Жарғы” қазақ арасында кең тараған, ғасырлар елегінен
өткен “Жол”, (“Жаза”, “Жарғы”, “Қасым ханның қасқа жолы”,
“Есім ханның ескі жолы”) негізін қуаттайды және
жетекшілікке алады.
2. “Жарғы” арғы түбін Алаштан алатын қазақ елінің бірлігін,
туыстығын сақтап қалуды көздейді. Қаңдай да болмасын
билік, бітім сөз қазақтың арасын ашпай “жарасуға”,
“қарындасқа” бастауы тиіс.
3. “Жарғы” ел башылығына ұсынылатын хан, ұлыс сұлтаны,
билердің жеке бастарының қассиеттері жоғары болуын талап
етеді. Қазақ ішінде таза мұрагерлік, таза сайланбалы
тәртіп жоқ.
4. “Жарғы” қазақ арасындағы билік, бітім сөзінің халықтың
қатысуымен, жария етілуін талап етеді. Бидің айтқан
шешімін кейінге қалдырмай, ел болып, бірден іске асыруы
тиіс.
5. “Жарғы” бойынша екі жақ алдына келіп бірдей жүгінгеннен
кейін айтылған бітім сөзі заң болып табылады. Би (кеңес,
жүгініс) шешімін орындамаған адам ел ортасынан
аласталады, не барымтаға түседі.
6. “Жарғы” қазақ арасындағы қылмысқа қатысты шешімдердің
алдымен “қанға қан”, “көзге көз” ережесімен шешілуін
талап етеді. Кешірім болған уақытта ғана “құн” мен
“айыпты” қолданады.
7. “Жарғы” қазақ атанған елдің азаматтары, қару-жарағы мен
жорық аты сайлы болса, дәрежесі тең екенін және қарым-
қатынас тек туыстық жолмен реттелетінін жариялайды.
8. “Жарғы” – қазақ ішінде неке мен отбасы құндылықтарын
мүлтіксіз сақтауды талап етеді. Зорлық, ойнас, біреудің
некелі әйелін алып қашу т.б. қылмыстарға өлім жазасын
лайықты деп санайды.
9. “Жарғы” меншікке, әркімнің табан ақы, маңдай тері-еңбекпен
тапқан мал-мүлкіне қарсы жасалған қылмыстың қай түрі
болсын-ұрлық, тонаушылық, өте қатал жазалануын талап
етеді.
10. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Әлемде ең көп дау тудырып келе
жатқан мәселенің бірі – өлім жазасы. Көптеген елде жазаның ең ауыр бұл түрі
алынып тасталды. Олардың қатарында Қазақстан да бар. Біздің еліміз 2003
жылдың 17 желтоқсанында Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен
өлім жазасына мораторий енгізді. Дегенмен соңғы уақытта өлім жазасын қайта
енгізу туралы пікір айтушылар қатары көбейіп келеді. Олардың пікірінше,
терроризмге қатысты қылмыстардың алдын алу үшін жазаның ең ауыр түріне
қайта оралуымыз керек. Қалай десек
те, өлім жазасына қатысты дау ешқашан толастамайтын сияқты. Оны қолданатын
және қолданбайтын елдерде де екіұдай пікір үнемі тайталасып келеді. Өлім
жазасының табиғаты мен мақсатына қатысты негізгі екі пікір бар. Оның бірі
бойынша, өлім жазасы – ең алдымен қылмыскердің көзін жою арқылы жаңа ауыр
қылмыстардың алдын алу тетігі. Сол сияқты өзге де қылмыскерлерді қорқыту.
Ал екінші пікір бойынша, өлім жазасы – ең алдымен жасалған қылмыс үшін кек
алу. Бұл – әділеттіліктің салтанат құруы және мұнда ешқандай да утилитарлық
түсініктер орын алмауы тиіс. Осыған ұқсас пікірді белгілі неміс философы
Кант та қолдаған екен. Тарихтан мәлім, өлім жазасы әлемнің
барлық елдерінде қолданылып келген. Қазақ даласында да аса ауыр қылмысты
мойнына алғандар күштеп өлтірілген. Оған көптеген мысал келтіруге болады.
Бірақ ол басқа тақырыпқа азық болмақ.
ХІХ-ХХ ғасырларда әлемнің бірқатар елдерінде өлім
жазасынан бас тартудың алғашқы қадамдары жасалды. Алысқа бармай-ақ,
солтүстіктегі көршіміз Ресейдің тарихына үңілсек, Елизавета патшайым мен ІІ
Екатеринаның өлім жазасын мейлінше шектеуге тырысқандарын көреміз. Дегенмен
кейінірек революциялық қозғалыстар мен азаматтық соғыс, сталиндік қудалау
бұл үрдісті бұзды. 1917 жылы революциядан соң өлім жазасы бірнеше рет
алынып тасталды, бірақ сайып келгенде, ол қалпына келтірілді.
Өлім жазасының қажеттігі туралы ең алғашқы теоретикалық тұжырымдама
1764 жылы итальян заңгері әрі ағартушысы Ч. Беккарианың Қылмыстар мен
жазалар туралы деген еңбегінде кеңінен көрініс тапты. Ал өлім жазасына
қарсы шыққандардың арасында Вольтер, Гегель, Милль және Монтескье сынды
алыптар болды. Беккариа бастаған топтың пайымынша, өлім жазасын қолдану мен
оның аясын кеңейту барысында қылмыстар саны азаяды. Өлім жазасы орындалған
сәтке куә болған адамдардың басым бөлігі оған қарсы пікірде болады екен.
Есесіне, бұл үрдіске қатысып көрмегендер өлім жазасын қуаттайтын көрінеді.
Бертін келе өлім жазасына
балама ретінде өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасы пайда болды.
Дегенмен кейбір қылмыскерлер өмір бойы түрмеде жатқаннан гөрі өлім жазасын
дұрыс санайды. Көптеген елдердің әлі күнге дейін
өлім жазасын қолдануына қоғамдық пікір әсер еткен. Иә, әлемнің бірқатар
елдерінің тұрғындары әлеуметтік сауалнамалар арқылы өлім жазасын қолдаған.
Бұл мәселе Біріккен Ұлттар Ұйымының назарынан
тыс қалып көрген емес. Әрине, қанша құзырлы болса да бұл ұйым
мемлекеттердің ішкі шаруасына көп жағдайда араласа алмайды. Әйтсе де, ол
әлемдік қауымдастықтың атынан өлім жазасын қолдану барысында мынандай
шектеулердің болғанын өтінген болатын: 1) өлім жазасы ең ауыр саналады,
сондықтан оған қатысты аса ауыр қылмыстар тізімі қысқаруға тиіс. Бұл ретте
адам өліміне абайсызда әкеп соқтырған қылмыстар тізімнен шығарылуы керек.
2) өлім жазасына 18-ге толмаған және 70-тен асқан адамдар тартылмауға тиіс.
3) емшек жасындағы сәбиі бар аналар мен жүкті әйелдер де өлім жазасынан
босатылуға тиіс. 4) өлім жазасымен байланысты істерде айыпталуышының құқығы
жиі бұзылатындықтан БҰҰ барлық заңдылықтардың сақталуын талап етеді. Бұл
жерде айыпталушының істің ашық тыңдалуына, аппеляцияға, рақымшылық сұрауға
деген құқығы болуы тиіс. Шамамен 2007 жылдардан бастап әлемнің көптеген
елдері өлім жазасынан бас тартты. Жазаның осы түрін ең көп қолданатын
мемлекет – Қытай болып отыр. 2009 жылға дейін қытайлықтар аса ауыр
қылмыстыны атып өлтіріп келсе, бертініректе инъекцияға жүгінді.
Зерттеушілердің пікірінше, әлемде өлім жазасының негізгі жеті түрі бар.
Олар – ату, дарға асу, таспен ұрып өлтіру (кейбір мұсылман мемлекеттерінде
әлі күнге дейін кездеседі), дәрі салып өлтіру (АҚШ, Филиппин, Таиланд,
Қытай), электр орындығына отырғызу (АҚШ), басын шауып тастау, газ камерасын
қолдану. Атып өлтіруден бас тартқандар көп. Дегенмен Еуропа аумағында
жалғыз Белоруссия осы әдісті әлі қолданып келеді. Сол сияқты Солтүстік
Корея мемлекеті де аса қауіпті қылмыскерді атып немесе дарға асып
өлтіргенді жөн санайды екен. Жапония, Иран, Ирак, Ауғанстан және Солтүстік
Кореяда қылмыскерді дарға асып өлтіру заң бойынша бекітілген. Ал айыптының
басын алу оқиғалары Сауд Арабиясында, Йеменде, Катарда жиі қолданылады.
Иракқа американ әскері басып кірген тұста да шариғат заңы бойынша
қылмыскердің басын шабу фактілері жиі тіркелген. Сауд Арабиясында күнәға
батқан әйелдерді таспен атып өлтіреді. Егер осы жазалау үрдісі барысында
әлгі бейбақ тірі қалып қойса, қайтара жазалауға жол берілмейді екен. Ертеде
өлім жазасының түрлері тіптен көп болған. Мәселен, бірқатар елдерде
айыпкерді қайнап тұрған суға салып өлтірген. Кейбір жерлерде жазаны
орындаушылар халықты жинап алып, қылмыскерді отқа қақтаған. Сол сияқты
күнәһарды жыртқыштардың талауына тастап өлтіру деректері де көп кездеседі.
Тағы бір елдерде қылмыскерді тірідей көрге көміп тастайтын көрінеді.
Шайтанның желі деп аталатын жаза түрі де болған. Бұл жазаға кесілгендерді
зеңбірекке байлап қойып атқан.
Ең бірінші болып өлім жазасынан бас тартқан еуропалық елдердің
қатарында Ұлыбритания бар. Бұл ел сонау 1969 жылы-ақ қылмыстық заңдарына
өзгеріс енгізіп, өлім жазасын өмір бойы бас бостандығынан айыруға
ауыстырыпты. Германия мемлекеті 1987 жылы осындай қадамға барса, Франция
тек 2007 жылы өлім жазасына мораторий енгізіпті.
Ресейліктер де 1997 жылы өлім жазасынан бас тартты. Елдің түрмелері
қылмыскерлерге толы болғанымен, ресми Мәскеу мораторий жариялауға мәжбүр
болды. Ең соңғы рет бұл елде өлім жазасы Фишер деген лақап атпен көпке
таныс Сергей Головкинге қатысты қолданылды. Мәскеудің айналасында бірнеше
жас баланы зорлап, өлтіріп келген қаскүнем осылайша тарихта қалды.
Еуропадағы өлім жазасынан бас тартпаған жалғыз ел – Белоруссия дедік.
Александр Лукашенко басқарып отырған мемлекет геноцид, соғыс
ұйымдастыру, лаңкестік әрекет, Отанға опасыздық жасау, т.б қылмыстар
үшін жазаның ең ауыр түрін қолданып келеді. Біздегі бар мәліметтер бойынша
белорустар соңғы рет Дмитрий Коновалов пен Влад Ковалев деген қос азаматқа
ату жазасын қолданды. Бұл екеуі Минск метросында лаңкестік әрекет жасап,
соның кесірінен 15 адам қаза тауып, 203 адам жарақат алған болатын.
Бір рет өлім жазасынан бас тартқан соң, оны қайта қалпына келтіру
оңайға түспейді екен. Ғалымдар бірнеше рет зерттеу жүргізіп, өлім жазасы
қылмыстың азаюына әсер етпейтінін дәлелдеді. Тарихта қателікпен өлім
жазасына кесілген жандар туралы дерек өте көп. Мәселен, 1973 жылы АҚШ-та
өлім жазасына кесілген 113 тұтқын қамаудан босатылды. Өйткені олардың
кінәсіз екендері анықталған еді. Сол сияқты 1977 жылы АҚШ-та тағы бір
өлімге кесілген қылмыскердің жазықсыз екені белгілі болып, ақталды. Осыдан
кейін-ақ сол кездегі Иллинойс штатының губернаторы Джордж Райан өлім
жазасына мораторий енгізді. Әлі күнге дейін АҚШ-тың кейбір штаттарында
жазаның бұл түріне тыйым салынған.
Бәлкім, таяу болашақта өлім жазасын қолданатын елдердің саны тіптен азая
түсер, бірақ түбірімен жойылады деп ешкім айта алмайды. Қытай, АҚШ сияқты
елдердің тұрғындары өлім жазасы алынып тасталса, қылмыс тіптен өршіп кетеді
деген пікірден танбай келеді. Өлім
жазасы!!! Бұл қысқа екі сөз біреулерде қорқыныш сезімін және
түсініспеушілік тудырса, ал біреулер өлім жазасын адам өлтірудің
ресми заңдандырылған қылмыстық жаза ретінде түсінеді. “Өлім
жазасының кісі өлтіруден айырмашылығы неде?” - деген сұрақтарға
қанағаттанарлық жауап таба алмауда. “Өлім жазасын алып тастайтын
уақыт келген жоқ па?”-деген пікірлер мен сұрақтарды біздің
қоғамымыздан, халық өкілдерінен естуге болады.
Бірақ бұдан да өзге мінезді пікірді кездестіруге
болады. Онда “өлім жазасы біздің қоғамда сирек кездеседі, ал
қылмыстылықтың саны азаймауда”. Бұл претензиялар ең алдымен құқық
қорғау органдарына, ал содан кейін кейбір кезде заң шығарушыға да
қойылады. Осылайша қылмыстылықтың саны мен өлім жазасының арасында бір
қатынас қойылғандай. Сондықтанда, осы өлім жазасына қатысты екі бір-
біріне қарсы пікір бар.
Ал енді өлім жазасына тарихи тарапынан келетін болсақ,
онда әр кезең өзінің жақтаушылары мен қарсылық білдірушілерімен
көрінеді.
“Өлім жазасы керек пе немесе керек емес пе?”-деген
сауал біздің эрамызға дейін адамзатты толғандырған.
Ол Ежелгі Грецияда Пелоппонес соғысында яғни Митилена
қаласы Афинаға қарсы тұрып жау жаққа ауысып жатқан уақытта
көрінген. Оған қатты ашулаған афиндықтар, Митиленаны басып алып –
Сатқындарға қатаң жаза қолдану керек -деп қала басшылығынан,
еркектерге өлім жазасын қолдану, ал әйелдері мен балаларын құлдыққа
өткізу туралы, шешім шығаруды сұрайды. Митилена қаласының
тұрғындарына жаза қолдануды шешу кезінде Халық Кеңесінде үлкен
диспут болып, онда қарсы екі пікір айтылады. Афиндық демагог Клеон
өлім жазасын қолдаса, ал пікірге афиндық Диодот қарсы тұрады.
Бұл 2500 жыл бұрын өлім жазасының қорқытушы әсері
және қылмыстылықтың азаюы туралы пікір-таластардың болғанын
куәландырады.
Клеон мен Диодот арасындағы пікір-таласта соңғысы
жеңіп, Афины қаласының Халық Кеңесі Митилена қаласының ерлеріне
өлім жазасын қолданбауға дауыс береді. Бірақ өкінішке орай бұл
әділ және дұрыс шешім біздің тарихымызда жоғалып, ұмытылды.
Одан кейін тарих бізге сан-алуан әділ шешімдер,
ойланбаған қаталдыққа жол берген мысалдар мен дәлелдер келтірді.
Қазіргі кезде өлім жазасына қатысты (яғни алып тастау немесе
қалдыру туралы) шараларды қолдану актуалдық сұрақтардың бірі болып
есептелінеді. Бұл проблемаға жүздеген авторлардың еңбектері дәлел.
Бұл проблема қоғамды ұзақ уақыттан бері толғандыруда. Ғалымдар,
тәжіриебелі заңгерлер, қоғамдық және саяси қызметкерлер, философтар,
жазушылар мен азаматтар бұл проблема жөнінде көп сұрақтар қойып
жатыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты-міндеті Өлім жазасын қолдану
“қорқыту” факторы, қылмыстылықтың көбеюден сақтандыру себебі, адам
құқықтарына әсері, қазіргі қоғам даму кезеңінде қолданылуы, құқықтық
тәртіпті қорғау мемлекетпен жүзеге асырылуын қарастыру болып
табылады.
Осы және басқа да сұрақтарға жауапты тек өлім жазасын
жаза ретінде қолдану, оның мысалы және қаңдай мақсаттарға жету
екендігіне жауап бергенде ғана жүзеге яғни өз мақсатымызға жетеміз.
Тек осы жерде ғана жазаны қолдану керек немесе керек еместігі
көрініп және тек осы өлім жазасы туралы қоғам пікірін құрастыруды
көруге болады.
Осы жазаға қатысты қазіргі кезде теория тұрғысынан үш
позиция бар. Бір ғалымдар өлім жазасына толық қарсы болып, оны
тез уақытта алып тастау, оның яғни жазаның аморальдық қажетсіз деп
түсіндірсе, ал екінші ғалымдар тобы бұл жазамен толығымен
келіседі. Өйткені, оны тек құқықтық шектеу ғана емес сонымен қатар
қылмыскерді физикалық жою яғни мемлекет қоғамға толық
қауіпсіздігіне кепіл береді яғни адамның, қылмыскердің сол әрекет
немесе әрекетсіздікті жасамайтындығына кепіл береді. Үшінші ғалымдар
тобы негізінен екінші топқа яғни өлім жазасын қолдануға қарсы
емес, бірақ оны қысқарту керек екендігі, соңында өлім жазасын алып
тастау позициясын ұстайды. Бұл пікірлердің барлығы тұжырымды және
өлім жазасы туралы әділ шешімді таңдау қиынға түсуде.
Өлім жазасың қылмыстық жаза жүйесіндегі өлім жазасын,
тарихын, типологиясын, өзге елдердің өлім жазасын қалай
қолданылатының қарастыру жәнеде өзімнің субъективтік пікірімді
көрсету болып табылады.
Бұл тақырыпты таңдағаным кездейсоқ емес. Өйткені
қазіргі кезде бұл тақырыпқа көптеген пікір - таластар жүріп жатыр,
соған қоса менде өзімнің ойымды және жеке пайымдауымды айтқым
келіп отыр. Одан қалғаны бұл әлеуметтік-құқықтық феномен мені өте
қызықтырады.
Неліктен бұл жаза түрі көптеген ғасырлардан бері
жүзеге асырылып келе жатыр? Неліктен бұл жаза кең қолданылады?
Өлім жазасы қаңшалықты тиімді? Өлім жазасының алып тастау немесе
сақталуына қоғам пікірі қаңдай әсерін тигізеді? Неліктен қазіргі
кезеңдегідей, ежелгі кезеңдегі өлім жазасы қолданылады? Өзіміздің
қатал ата-бабаларымыздан алыс кетпегеніміз бе? Осы және басқа да
сұрақтарды біз өзіміздің дипломдық жұмысымызда қозғап оларға заң
жағынан, тарих, қоғамдық (сезім) және әлеуметтік аспектіде заң
әдебиеттерін, нормативтік актілерді жәнеде әртүрлі авторлардың
жұмыстарын, архивтік материалдар мен тексерілген қоғамдық пікірлерге
анализ беріп көрейік.
Жұмыстың әдістемелік және теориялық негізі. Дипломдық жұмысты
орындауда салыстырмалы-құқықтық, тарихи-құқықтық, теориялық және
тәжірибелік әдістері қолданылды.
Деректік көздері Дипломдық жұмысты жазу барысында бірқатар арнаулы
еңбектерді пайдаландым, атап айтқанда: Михлин А.С., Жамбыл Омари “Қаз
дауысты Қазыбек би”., Малько А.В., Миравская Т., Сондай-ақ осы Қазақстан
Республикасының қылмыстық құқығын, құқықтық актілер қолданылдым.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, және үш тараудан тұрады.
Бірінші тарауда аграрлық құқықтың жалпы сипаттамасы: Жер пайдалану
құқығының түсінігі, жер учаскесін пайдаланудың пайда болуының негіздері,
жер пайдалану құқығының түрлері, жер пайдалану құқығының субъектілері,
екінші тарауда Жер учаскелеріне меншік құқығы және жер пайдалану құқығының
мазмұны, Жеке меншік құқығы және жер пайдалану құқығындағы жер
учаскелерінің ережелері, құқықтық жағдайы қарастырылды.
1 Қылмыстық жаза жүйесіндегі өлім жазасына тарихи сипаттама.
Өлім жазасы - адамзатқа танымал ежелден келе жатқан
жазалардың бірі болып табылады. Жалпы айтқанда өлім жазасы
қылмыстық құқық пайда болғанға дейін қолданылған. “Қылмыскер өмірін
қию қоғамдық жазалау (кек) ежелден келе жатыр”, - деп көрнекті
Ресей ғалымдарының бірі жазған.[i]
Өлім жазасы жаза ретінде қолдану дұрыс па деген
сұрақтар ұзақ жылдардан бері ғалымдар мен қоғамдық қайраткерлерді
толғандыруда. Бірақ осы пікір-таластар жақында бітпейді.
Өлім жазасы жайында көп жұмыстар жазылғанына
қарамастан, теоретикалық жағынан бұл проблемада әлі де түсініксіз
жәйттар бар. Мысалы, өлім жазасы түсінігі қарастырылып,
талқыланбаған, яғни түсінік әлі күнге дейін жоқ.
Жалпы қарағанда өлім жазасы түсінікті сияқты. Ол адам
өмірін қию. Бірақ адам әртүрлі себептермен өлуі мүмкін. Өзі өлген
жағдайды (ауру- сырқаттан, кәріліктен және т.б.) алып тастағанда,
зорлап өлтірілгеннің көп себептерін айтуға болады. Табиғат
апаттарынан, күштерінен (су басқыншылығы, жер сілкіну, найзағай және
т.б.) яғни форсмажорлық жағдайларда, суықтан, аштықтан өндірістегі
абайсыз оқиғалардан, өз-өзіне қол жұмсаудан өлген адамдар аз емес.
Қасақана қылмыстардан бастап, байқаусыз оқиғалардан, яғни әртүрлі
себептермен мерт болып жатқан адамдар саны сан алуан. Техника
қауіпсіздігін, жол ережесін бұзу, әртүрлі адам өміріне қауіпті
радиоактивті заттардың дұрыс қолданбау салдарынан. Соғыс кезінде
ұлтаралық ұрыстарда, кек алу кезінде өз өмірінен айырылуы мүмкін.
Бұл жағдайдағы өмірінен айыру өлім жазасымен байланысты емес, яғни
бұл әлеуметтік жағынан, не заң жағынан ешқандай ұқсастық жоқ.
Сонымен, өлім жазасы дегеніміз не? Бір қөзбен қарағанда түсінікті
сияқты, ал оның түп негізі қайда жатыр?
Өлім жазасының маңызды белгілерінің бірі болып, оның
мазмұны жағынан жаза табылады, яғни дәл осы шараны мемлекеттік
мәжбүрлеу арқылы жүзеге асырады.
Кез-келген жазаның негізі, мәні - жазалау профессор
Н.А.Стручков жазалауды былай деген: “белгілі-бір жазаны қолдануда
нақты көрініс табатын және заңмен белгіленген құқықтық шектеуліктер
жиынтығы”.[2]Өлім жазасында - жаза (“кара”) максималды түрде көрінеді.
Сотталушыдан өмірі алынады және осымен қоса басқа да құқықтары
мен мүдделері тоқтатылады.
Екінші белгісі - қайғы. Зерттеушілердің айтуы бойынша
жаза қайғы әкеледі. Өлім жазасы тағайындалған адам өзіне қатысты
үкім шығарғанда, арызын қайта қарау барысында және кешірім беруге
байланысты жағдайларда қайғырады. Бұл қайғыны ешбір басқа қайғымен
тенестіруге болмайды. Көптеген сотталғандарда ол - өлім алдындағы
қорқыныш сезімі ретінде көрініс табады. Бірақтан олардың қайғысы
қоғамды елік етпейді. Қоғам оларды өз мүшелерінің санынан шығарып
тастайды және ол енді өмір сүрмейді. Осының өзі тағы бір сұрақты
туындатады: адамды өмірінен қиюды қоғам көздей ме? - өзін және
азаматтарды сол адамнан қорғау мәселесі.
Өркениетті мемлекеттерде өлім жазасына кесуде минималды
қайғы келтіру мәселесі орын алған. Оларға мысалы: ату, электрлік
столға отырғызу, газ, өлімдік иньекция...
Үшінші белгісі – туған - туысқандарының қайғысы. Үкімді
жүзеге асыруда орын алады.
Төртінші белгісі - ең қатал жаза. Бұл жаза тек ең
ауыр қылмыс үшін тағайындалады. Сотталған тұлға оның ең құндысы
өмірінен айырылады.
Өлім жазасының бесінші белгісі болып - басқа жаза
сияқты бұл жаза түрі сотталғанның еркінен тыс мәжбүрлеу арқылы
жүзеге асырылады.
Алтыншысы, ол мемлекеттің атынан орындалады. Кез-келген
үкім барлық уақытта “Қазақстан Республикасының атынан”-деп басталады.
Қылмыскерді ұстау кезіндегі өлімі өлім жазасы болып табылмайды.
Жетінші белгі - оның сот үкімі арқылы жүзеге
асырылуы. Бірақ бұл қағида біздің тарихымызда бірнеше рет бұзылды.
Мысалы: 1930-50 ж. “ерекше жиналыс”, “үштік”... сияқты құрылымдардың
үкімімен атылғандар саны қаңшама! Қазақстан Республикасының
Конституциясының 77-бабының 3-бөлігінің 1 тармақшасына сәйкес: “адамның
кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша, ол
жасалған қылмысқа қатысты - кінәлі емес деп есептеледі. Қазақстан
Республикасында:
1. Өлім жазасы – ату жазасы адамдардың қаза табуымен ұштасқан
террористік қылмыстар үшін, сондай-ақ соғыс уақытында жасалған аса ауыр
қылмыстар үшін ең ауыр жаза ретінде белгіленеді, ондай жазаға кесілген
адамға кешірім жасау туралы өтінішхат беру құқығы бері леді.
2. Өлiм жазасы он сегiз жасқа толмай қылмыс жасаған адамдарға,
әйелдерге, алпыс үш жастағы және ол жастан асқан еркектерге
тағайындалмайды.
3. Қазақстан Республикасының Президенті өлім жазасын орындауға
мораторий енгізген кезде, өлім жазасы туралы үкімді орындау мораторий
қолданылған уақытқа тоқтатыла тұрады.
4. Өлiм жазасы туралы үкiм күшiне енген кезінен бастап ерте дегенде
бiр жыл өткеннен кейiн, сондай-ақ өлім жазасын орындауға мораторийдің күші
жойылған соң ерте дегенде бір жыл өткеннен кейін орындалады.
5. Өлім жазасы кешірім жасау тәртібімен өмір бойына бас бостандығынан
айыруға немесе белгілі бір мерзімге бас бостандығынан айыруға қылмыстық-
атқару жүйесінің төтенше қауіпсіз мекемесінде жазасын өтей отырып
ауыстырылуы мүмкін. Өлім жазасына кесілген адамдардың, өлім жазасын
орындауға мораторийдің күші жойылған жағдайда, мораторий енгізілгенге дейін
олардың өтінішхат бергеніне немесе бермегеніне қарамастан, кешірім жасау
туралы өтінішхат беруге құқығы бар.
Сегізінші, ол тек қылмыс үшін ғана тағайындалады, яғни
Қылмыстық Кодексте бекітілген әрекеттер немесе әрекетсіздіктер үшін
тағайындалады.[ii]
Тоғызыншы белгі - ол тек қылмыс жасаған тұлғаға, яғни
кінәлі деп танылған кезден кейін тағайындалады. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 15-бабына сәйкес өлім жазасы тек қасақана жасаған
қылмыстар үшін ғана тағайындалады, яғни абайсызда жасалған қылмыстар
үшін тағайындалмайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясында өлім жазасы
“оның болашақта қайта қайтарылуын” қолдану мүмкіншілігін бекіткен,
яғни ол өлім жазасының оныншы белгісі “біздің заңдарымыздағы
уақытша шара” болып табылады.
10. Өлім жазасы басқа жазалардың түрімен салыстырғанда аз
қолданылады. Мысалы: 60-жылдары 2159 адам, 1990-97 ж.ж. 140-160 адам,
[3] 1998ж. - 115 адамға қатысты өлім жазасы тағайындалған.[iii]
11. Кешірімнің көп берілуі.[iv] Мысалы: ол 1995-98ж. кең орын
алды. Конституцияға сәйкес кешірім беру құқығы тек
республика президентіне тиесілі құқық болып табылады.
12. Өлім жазасының мақсаты, яғни қылмысты қайта болдырмау
мақсатында қолданылуы.
13. Жазаның ерекше шарасы ретінде қолданылады. ҚР Қ.К.-нің
49-б. бекітілген.
Өлім жазасы мәселесі оны зерттеп жатқан ғалымдар мен
практиктердің ғана емес, бүкіл халықтың назарын аударып отырғаны белгілі.
Оның өзекті де күрделі болып отырғаны осыдан. Ең алдымен, қазір әлемде өлім
жазасына байланысты қалыптасып отырған сыртқы саяси ахуалға, содан соң
Қазақстанда оның қалай шешіліп жатқанына тоқталғанды жөн көрдім. Қазіргі
кезде бірде-бір мемлекет қандай мәселе болмасын, оны сыртқы саяси
факторларды ескермей шеше алмасы анық, менің ойымша, дәл солар өлім жазасын
қолдану мәселесі бойынша пікірлер эволюциясына айтарлықтай ықпалын тигізіп
отыр.
Өлім жазасына қарсы алғашқы әлемдік конгресс 2001 жылғы 21-23 шілдеде
Страсбургте болып өтті. Ол әлемдік қоғамдастықта аболиционистік үрдістің
кең етек жаюының бір көрінісі іспетті болды, себебі онда ұлттық заңнамада
өлім жазасын қалдыруды қолдайтындармен қандай да бір пікірталасқа түсу
туралы ойдың өзі ерсі саналды. Осы құжатта өлім жазасы кек алудың салтанат
құруы және адамның ең маңызды құқықтарын, ең алдымен, өмір сүру құқын аяқ
асты ету деп көрсетілген. Сонымен қатар, өлім жазасының ешқашан қылмыстың
алдын алуға септігін тигізбейтіні баса көрсетілген. Өлім жазасы адамға
қарсы бағытталған асқан қатыгездік, азаптау және кемсіту актісі болып
табылады. Өлім жазасын қолданатын қоғам сол арқылы зорлық - зомбылықты
мадақтайды. Адам құқықтарын қадірлейтін қоғам өлім жазасын жоюға тырысады .
2003 жылдың 17 желтоқсанында Нұрсұлтан Назарбаев өлім жазасына қатысты
мораторий жариялаған болатын. Қазақстанда өлім жазасына тыйым салынғанға
дейін 536 өлім жазасы қолданылған екен. Сондай-ақ, 2014 жылы Қазақстанда
өлім жазасынан толықтай бас тарту жайлы әңгімелер де болды. Сарапшылар сол
кезде өлім жазасының криминогендік жағдайды тоқтатпайтынын айтқан еді.
Сонымен қатар, олар өлім жазасына ұқсас жаза ретінде өмір бойына бас
бостандығынан айыру жазасын қолдануға болатынын айтты. Осыдан екі жыл бұрын
депутаттар ҚР қылмыстық заңнамасында өлім жазасын қолданбау туралы ұсынысқа
қатысты пікір білдірген еді. Алайда Бас прокуратурадағылар бұл ұсынысқа
қарсылық білдірді. Олардың айтуынша, Қазақстанда өлім жазасын толықтай алып
тастауға Конституция кедергі келтіреді. Айта кетейік, Ақтөбеде болған
оқиғалардан соң терроризм үшін өлім жазасын қолдану туралы мораторийді алып
тастау туралы айтылған болатын.
Бұл дегеніміз Қазақстанда қылмыскерлерді өлім жазасына кесуге болады
дегенді білдіре ме?
Мораторий судьяларға адамды өлім жазасына кесуге кедергі келтірмейді.
Қылмыстық кодекс бойынша судья сотталушыны өлім жазасына кесе алады. Алайда
әдетте өлім жазасы өмір бойына бас бостандығынан айыру жазасына
ауыстырылады. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде көрсетілген
өлім жазасы құрамында 17 қылмыс бар, сондай-ақ аса ауыр қылмыс жасаған
кезде қолданылады. Айта кетейік, қазіргі уақытта Қазақстанда өмір бойына
бас бостандығынан айыратын жалғыз ғана "Қара бүркіт" деген түрме бар. Ол
Қостанай облысында, Жітіқара қаласындаорналасқан.. Айта кетерлігі, 2004
жылдан бастап мораторий жарияланбаса, 100-ге жуық адам өмірімен қош айтысар
еді. 2004 жылға дейін өлім жазасына қиылғандардың саны : 1997 жылы – 61
адам, 1998 жылы – 63, ал 2000 жылы – 40, 2001 жылы – 39 адам. 266 адамға
қатысты ату жазасы тағайындалса, олардың ішінде 150 адам атылып, 27 адамға
рақымшылық жарияланған. Ал бүгінгі таңда мораторий алынбайынша, рақымшылық
та қарастырылмайды.
Өлім жазасына кесілгендер оларды кешіру үшін сотқа өтініш түсіре
алады. Бірақ соттың шешіміне қатысты мораторий алып тасталған жағдайда, ол
өтініш қалдыра алады. Егер де өлім жазасына кесілген адам кешірілетін
болса, ол өмір бойына бас бостандығынан айырылады немесе белгілі бір уақыт
аралығында түрмедегі ерекше жағдай режимінде жазасын өтейтін болады.
Сонымен қатар, сотталушы ҚР Президентіне де оны кешіруіне қатысты өтініш
қалдыра алады. Айта кетейік, өлім жазасы әйелдерге, кәмелет жасына толмаған
балаларға және жасы 63-тен асқан адамдарға қолданылмайды.
Сенат депутаты Серік Ақылбай лаңкестерге қатаң жаза тағайындау керек деп
санайды. Қылмыстық кодекстегі жаза тағайындау мәселесін мейлінше қатаңдату
керек. Терроризм мен қасақана адам өлтіруге өлім жазасын кесу керек. Бұл
қатыгездік емес. Керісінше, жәбірленушілер тарапынан қарасақ, ізгілікті іс.
Біз ылғи да жәбірленушінің еркін қолдауымыз керек. Бірақ біз сотталушы мен
қылмыскердің құқын қорғаймыз да, екінші тарапты ескермей жатамыз, – деді
жуырда сенатор. Расында, елімізде қандай да бір қылмыста сотталушының
жазасын неғұрлым жеңілдету мәселесі қарастырылады. Тіпті қасақана немесе
байқамай кісі өлтіргендердің де заң алдында ақталып шығатыны үйреншікті
нәрсеге айналды. Қылмыс жасаған айыпкердің жазасы қалың көпшілікке сабақ
болуы тиіс. Қоғамды тәрбиелеудің, ірілі-ұсақты қылмысты азайтудың бірден-
бір жолы – жазаны мейлінше қатайту деп санайды көптеген адам. Жасыратыны
жоқ, базбір шенеуніктер мен қалталылардың балалары, тіпті өздері де
көлікпен кісі қағып өлтіру, жол апатын жасау, сондай-ақ жаяу жүргіншіні
қағуды онша қылмыс деп санамайды.
РФ 1993 ж. 29 сәуірдегі ( 4901-1 “РСФСР Қылмыстық Кодексіне,
Қылмыстық іс жүргізу кодексіне және еңбектік-тәрбиелеу кодексіне
толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы” заңы өлім жазасын
қолданудың жастық шегін анық көрсетті, ер адамдар үшін 63 жастан
жоғары және ҚР Қылмыстық Кодексі 1997 ж. норманы сақтап қалды.
Бірақ ҚК-тің 49-бабы үкім жариялаған кезде 63 жасқа толғандарға
өлім жазасын қолдануға болатын туралы норманы бекіткен.
Өлім жазасын жүкті әйелдерге және жалпы әйелдерге қолданбау
мәселесі бірінші рет 1922 ж. 7 қыркүйекте ВЦИК-тің Декретінде
бекітілді. Мұнда былай деп көрсетілді: “ең жоғары жаза (ату)
доктордың мәлімдемесімен расталған жүкті әйелдерге қолданылмайды”.
Бұл мәселе 1922 ж. Қ.К-тің 33-бабы бойынша үкім шығарған және
қылмыс жасаған кездегі жүкті әйелдерге өлім жазасын тағайындау орын
алды. Бұл мәселенің нақты шешімін 1922 ж., 1926 ж., 1960 ж. Қ.К.
басылымдары көрсетпеді. 1993 ж. 29 сәуірдегі 1960 ж. Қ.К-тің 23-
бабына өзгерістер енгізу туралы заң былай бекітті: өлім жазасы
жалпы әйел адамдарға қолданылмайды.
И.И. Карпец “әйелдер қылмысқа мәжбүрлі, басқа жолдың
жоқтығынан барады”, - деп өз ойын білдірді. Олар өздерінің күйеулері
немесе бірге тұратын ер адамдарынан көрген тозақтың шектен
асқанынан құтылу үшін бұл жолға түседі. И.И. Карпецтің пікірінше:
“ешбір жағдайда біздің ұмытпауымыз керек, әйел – ол біреуімізге ана,
біреуімізге зайыбымыз болып келеді. Олай бүгін де, ертең де
болады. Енді өлім жазасынан бас тартайық бізге - өмір әкелетіндерге
қолданудан”. Ал бірақ бұл норма барлық мемлекеттерде орын ала
бермейді, 1949 ж. Женева Конвенциясында көрсетілгендігіне қарамастан.
Мысалы: Кувейтте әйелдерге босанғаннан кейін қолданылса, ал
Индонезияда 40 күннен кейін, Египет пен Ливияда босанғаннан кейін 2
айдан соң, Йемен Араб Республикасында 2 жылдан кейін. Ал Иордания
Қылмыстық Кодексінің 358-бабында жүкті әйелдерге босанғаннан кейін 3
айдан соң колданылу нормасын бекітсе, ал 17-бабында өлім жазасын
өмірлік каторга жазасымен алмастыру нормасы көрсетілген. Румынияда 3
жасқа толмаған балалары бар әйелдерге қолданылмайды. Тек өлім
жазасы әйелдерге қолдану Иранда орын алған.
Өлім жазасын есі дұрыс емес, яғни психикалық ауруға шалдыққан
адамдарға қолданбау нормасы 1919 ж., 1922 ж., 1926 ж., 1960 ж. Қ.К-терде
орын алған. 1996 ж. РФ-ның ҚК-нің 21-бабына сәйкес өлім жазасын
есі дұрыс емес адамдарға тағайындаудың орын алмауы және жазадан
босатылуы мәселесі қылмыс жасаған кезде оның есі дұрыс емес болған
жағдайда орын алады. Қажет болған жағдайда оларға медициналық
сипаттағы мәжбүрлеу шарасы қолданылады, ал ол жазылғаннан кейін
шығарылған үкімді қарау жүзеге асырылмайды, себебі ол қоғамға
қауіпті әрекет оның есі дұрыс емес кезінде жасалды. Егер қылмыс
есі дұрыс кезінде жасалып, тергеу барысында ауруға шалдықса, онда
жазылғаннан кейін бұл мәселені басқаша шешеді, яғни ол жазаға
тартылады, егер мерзім уақыты өтіп кетпесе немесе басқа жағдайлар
қарастырылмаса. Ескіру мерзімі 15 жыл деп қарастырылады. Егер өз
жазасын өтеу кезінде ауруға шалдықса, онда РФ ҚК-тің 81-бабына
сәйкес қылмыстық жауапкершіліктен босатылу мүмкіншілігі қарастырылған,
бірақ бұл формула өлім жазасына байланысты емес.
Қылмыстық-құқықтық қағидаға сәйкес өлім жазасын қолдану
мәселесі қылмыстың қай түріне тағайындалады және қай органның
құзыретіне жататындығы қарастырылады. 1917 ж. декрет бойынша өлім
жазасынан бас тартылды, ал 1918 ж. декретке сәйкес өлім жазасы
қайта қалпына келтірілді. Оған сәйкес өлім жазасы сол жерде және
ешбір соттың үкімсіз орындалды. Бұл декрет бойынша қылмыс түрлері
көрсетілді: бұзықшылар, контрреволюциялық насихаттаулар, германдық
шпиондар, достықтық емес агенттерге, спекулянттарға,
бағдарламашылар... Өлім жазасын әртүрлі революциялық трибуналдар,
үштік, бестік деген соттық емес органдардың шешімімен орындалды
және олардың шешімдері қайта қарауға жатпады. 1922 ж. 1 Қ.К. өлім
жазасын тағайындаудың 38 жағдайын бекітті. Контрреволюциялық
қылмыстар үшін 13 жағдайда ату жазасы қарастырылды (әскери ереуілге
шығуды ұйымдастыру; мемлекеттің әскери істеріне байланысты шетел
мемлекеттерінен келіссөз жүргізу; терорлық акт; диверсия; шпионаж;
жұмысшы тапқа қарсы активті қызмет үшін; мемлекеттік билік
органдарының бұйрықтарын және үкімдерін орындамау; шетелге аударылған
адамдардың республика аумағына өз шешімі мен еркініне байланысты
қайтып келуі...); басқару тәртібіне қарсы қылмыстар үшін 6 жағдай
(жаппай тәртіпсіздік; бандитизм; әскери бағынушылықтан жалтару;
басқару тәртібіне қарсы қылмыстарды жасауға шақыру, үгіттеу,
насихаттау; билікке күш көрсету және жалған заңсыз ақша шығару);
лауазымдық қылмыстар үшін 5 жағдай (билігін пайдалану; әділетсіз
үкім шығару; заңсыз қамауға алу; пара алу және параны
провакациялау).
1926 ж. 22 қарашадағы Қ.К. бойынша 37 жазалаушылық
көрсетілген, ал 1927 ж. ортасында 50 қылмыс құрамына ату жазасы
тағайындалатын болды.
Ең жоғарғы жаза - ату - қолданысының хронологиясы: 1930
ж. әскери қызметке шақырудан жалтару, 1931ж. теміржолда еңбектік
тәртіпті бұзу, 1935 ж. әуеде және транспортта, 1932 ж. темір жол
және су транспортында, колхоздық және коореоативтік мүліктерді
ұрлау, 1934 ж. қару-жарақты ұрлау, әскери қызметкерлермен жасалған
кісі өлтіру қылмысы және әскери бұйырыққа бағынбау және 1940 ж.
әскери қызметшінің өз еркімен әскери қызметтен босатылуы.
1947 ж. 26 мамырда СССР Жоғары Кеңесінің Президиум
жарлығы бойынша өлім жазасын тағайындаудан бас тартылды. Ол тек 25
жылға бас бостандығын айыру жазасымен ауыстырылатын болды. Бұл
формальді норма 1950 ж. өз күшін жойды. Ол Отанды сатқандарға,
шпиондарға, диверсанттарға қолданылатын болды. 1954 ж. өлім жазасы
ауырлататын жағдайдағы қасақана адам өлтіру қылмысына тағайындалатыны
туралы норма қосылды. 1996 ж. кодеске сәйкес 5 қылмыс құрамына
өлім жазасы тағайындалатын болды және ол РФ-ның конституциясының 20-
бабына толығымен сәйкес.
Өлім жазасына кесілген адамның жеке тұлғасының
сипаттамаларының түрлері:
1. әлеуметтік-демографиялық сипаттама;
2. қылмыстық-құқықтық сипаттама;
3. қылмыстық іс жүргізушілік сипаттама;
1. Сотталғандар-олар тұрғын халықтын бір бөлігі.
Демографиялық-әлеуметтік сипаттау: қылмыскердің жынысына,
жасына, отбасылық жағдайына, біліміне, тұтқынға дейінгі
айналысқан жұмыс түріне байланысты.
Жынысы бойынша ол тек ер адамдарға байланысты. Жас
мөлшері бойынша кәмелетке толмағанлар мен кәрі адамдарға
қолданылмайды. Олардың арасындағы орта жастағы адамдардың өмірлік
тәжірибесі бар және өз әрекеттері үшін жауап бере алатындар.
Жастар көбінесе ойланбастан ашу, қызу үстінде қылмыс жасайды және
олар үлкендерден көбірек зорлау сипатындағы қылмыстарға байланысты.
Отбасылық жағдайы адамның психологиясына, тәрбиесіне, сана-сезімнің
қалыптасуына әсер етеді. Қылмыс жасаушылар көбінесе толық емес
отбасыларда, ұрыс-керіс жағдайында тәрбие алғандар және әке-шешесі
ішімдікке салынып кеткен отбасылардағы адамлар. Басы бос адамдар
отбасылық адамдарға қарағанда зорлау нысанындағы қылмыстарды көп
жасайды. Отбасылы адамдарды қылмыс жасаудан бас тартуға әйелі,
балалары көмектеседі. Білімі: жоғары білімділік көрсеткіш-ол
антикриминогендік фактор. Атқарған қызметі жоқ адамдар және кірісі
жоқ адамдар көбінесе қылмыс жасауға жақындау келеді. Қылмыскерлердің
67%-тен астамы жұмыссыз жүрген адамдар.
2. Қылмыстық-құқықтық сипаттамада жасалынған қылмыстардың
түрлері орын алады. 1996 ж. Қылмыстық Кодекс бойынша
өлім жазасы тек аса ауыр қылмыстар үшін ғана
қолданылады. Оларға: 105-бап “адам өлтіру”, 277-бап
“мемлекеттік немесе қоғамдық қызметшінің өміріне қол
сұғу”, 295-бап “әділет қызметшілерінің өміріне қол
сұғу”, 317-бап “құқық қорғау органдары қызметшілерінің
өміріне қол сұғу”, 357-бап “геноцид”. Өлім жазасын
тағайындауға әсер ететін факторлардың бірі соттылық
саны. Жаза тағайындау кезінде судья тек қылмыс жасау
жағдайы мен сипатын ескеріп қана қоймай, сотталушының
соттылық саның ескереді. Көбінесе ауыр жазаға бұрын
бірнеше қылмыс жасаған адамдар шалдығады.
3. Қылмыстық-атқарушылық сипаттама екі кезеңді қамтиды.
Біріншісі, тұтқынға алынуы, сотта істің қаралуы, кешірім-
беру ходотайствасын қарау. Екіншісі, өз жазасын өтеу,
егер оған кешірім берілсе. Бірінші кезеңде: күдікті
адам, жәбірленуші, сотталған адамдар өз өмірінің келесі
күнің білмейді.
Қылмыскерлердің оңдай түрлерін ерекше қатаң изоляторда
жалғыз өзін немесе екеуін жауып, оларды күзетуге мамандандырылған
күзетушілер және тәжірибесі мол адамдарды қояды. Адамдардың сана-
сезімі өз шегіне жетіп, өте ауыр халде болады. Олар өз жазаларын
қайта қарау және кешірім беруге үміттенеді. Кешірім беру тек
президенттің құзыретінде. Бұрын кешірім беріп бас бостандығынан 15
жылға айырумен алмастырылса, ал қазіргі қылмыстық заң бойынша оның
мөлшері 25 жылға ұзартылды немесе өмір бойы бас бостандығынан
айырумен алмастырылады.
Кешірім беру амнистиямен ұқсас жақтары бар. Ол екеуі
де жазаны жеңілдету мақсатында қолданылады және бір рет
қолданыстағы сипаттағы актілер. Бірақ екеуінің арасында айырмашылық
та бар:
1. Амнистия ол - нормативтік акт, ал кешірім беру оған
жатпайды.
2. Амнистия амнистияланатын тұлғаларды көрсетпейді, ал
кешірім беру бір тұлғаға қатысты.
3. Амнистияны Мемлекеттік Дума немесе Парламент белгілесе, ал
кешірім беруді президент белгілейді.
Өлім жазасын орындау көп мемлекеттерде жариялы түрде
болады, ал кейбір мемлекеттерде жариялы түрде болады, ал кейбір
мемлекеттерде арнайы орган құрылады, ал кейбіреулерінде жәбірленуші
жақтың бір өкілі орындайды. Мысалы: Сауд Арабиясы, Иран. Кейбір
мемелекеттерде теледидардан беріледі немесе газет беттеріне басылып
шығарылады. Мысалы: Габон (1982 ж.), Қытай (1979 ж.), Қазақстан
(1995 ж.), Шешенстан (1997 ж.).
Көптеген басқа елдердегі сияқты Қазақстан
Республикасында да өлім жазасы әлі орын алып отыр. Бірақ ҚР-ның
Конституциясына сәйкес өлім жазасы жазаның аса ауыр қылмыстар үшін
көзделетін ерекше шарасы ретінде ғана қолданылады. Оның үстіне өлім
жазасында үкім тағайындалған тұлғаға кешірім жасау туралы арыздану
құқығы берілген (ҚР Конституциясының 15-бабы).
Өлім жазасы тағайындалатын қылмыстар тізімі нақты
белгіленген. Өлім жазасы адамның өміріне қол сұғатын ерекше ауыр
қылмыстар үшін, сондай-ақ соғыс кезінде ұрыс жағдайында мемлекеттік
сатқындық, бейбітшілікке қарсы және адамзаттың қауіпсіздігіне қарсы
қылмыс және ерекше ауыр әскери қылмыстар жасағаны үшін гана
қолданылуы мүмкін, өлім жазасы, яғни ҚК-тің Ерекше бөлімі
нормаларының 18 санкциясында ғана қарастырылған, бұл жалпы
санкциялардың жалпы санының 2,08%-ін құрайды.[v]
Соттың үкімі бойынша сотталған адамды өмірден
айырғандығы белгілі болса да, талқыланып отырған норма жазаның бұл
түрінің мазмұның ашпайды. Бірақ оның мазмұнының ашылатын бір жолы-
өлім жазасын орындау тәсілінің көпсетілуі, ол-көпшілік көзінен тыс
атып өлтіру.
Сот өлім жазасын тағайындай отырып, жаза тағайындаудың
жалпы ережлерін басшылыққа алуы керек. ҚР Жоғарғы Соты Пленумының
1999 жылғы 30 сәуірдегі “Соттардың жаза тағайындау кезінде
заңдылықты сақтауы туралы” N 1 Қаулысында “жазаның атылған түрі
жауаптылықты ауырлататын ерекше жағдайлардың болуына қарай, сонымен
қатар, аса қауіпті қылмыс жасаған тұлғаның ерекше қауіптілігіне
қарай оны тағайындау қажеттілігі туындаған кезде ғана қолданылуы
мүмкін. Өлім жазасының қолданылуы барлық жағдайларда ғана жасалған
қылмыс бойынша анықталған жағдайлардың және сотталған адамды жан-
жақты толық сипаттайтын мәліметтердің негізінде үкімде дәлелденуі
тиіс”-деп көрсетілген.
ҚК-тің 69, 75-баптары қылмыстық жауаптылыққа тартудың
ескіру мерзімі және айыптау үшін орындаудың ескіру мерзімі өтіп
кетсе, өлім жазасын қолданбаудың ерекше жағдайларын қарастырады.
Егер сот айыптау үкімінің ескіруін қолдану мүмкін деп
таппаса, онда өлім жазасын өмір бойы бас бастандығынан айырумен
ауыстырады. Егер сот ескіру мерзімі өтіп кетуіне байланысты тұлғаны
қылмыстық жауаптылықтан босату мүмкін деп таппаса, онда өлім
жазасы жиырма бес жыл мерзімге бас бостандығынан айырумен
алмастырылады. Өлім жазасы тағайындалуы мүмкін тұлғалар қатарына:
әйелдер, 18 жасқа толмай қылмыс жасағандар, сот үкімін шығарар
сәтте 65 жасқа толған еркектер кірмейді.
ҚК-тің 49-бабының 4-ші бөлігіне сәйкес, өлім жазасы
туралы үкім ерте дегенде ол күшіне енген сәттен бастап бір жылдан
кейін орындалады, бұл сотталған адамға кешірім жасау туралы
өтінішке өзінің конституциялық құқығын пайдалануына мүмкіндік береді.
Өлім жазасын қолданудың ерекшелігі сол, бұл тұрғыдағы қылмыстарды
қарау облыстық соттардың құзіретіне жатады және мұндай істерді
қарау үш судьяның қатысуы мен жүргізіледі. ҚК-тің 49-бабына сәйкес
өлім жазасы - ату мына төмендегідей қылмыстарды істегені үшін
қолданылуы мүмкін:
- ауырлататын жағдайда адам өлтіру (96-б., 2-б.);
- геноцид (160-б.);
- соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында болған
мемлекетке опасызыдық (165-б.);
- мемлекет немесе қоғамдық қайраткерлердің өміріне
қастандық жасау (167-б.);
- сот төрелігін немесе алдын-ала тергеуді жүзеге асырушы
адамның өміріне қол сұғу (340-б.);
- соғыс уақытында, ұрыс жағдайында бастыққа қарсылық
көрсету немесе оны қызметтік міндеттерін бұзуға мәжбүр
ету (368-б.);
- соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында бұйырыққа бағынбау
немесе өзгедей орындамау (367-б., 3-б.);
- соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында бастыққа
қатысты күш қолдану әрекеттері (369-б., 3-б.);
- соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында қашқындық
(373-б.., 3-б.);
- соғыс уақытында немесе ұрыс жағдайында билікті
теріс пайдалану, биліктің асыра қолданылуы немесе
әрекетсіздік (380-б.,3-б.);
- жауға соғыс жүргізу құралдарын беру немесе тастап
кету (383-б.);
Бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігіне қарсы қылмыс
жасағаны үшін сотталған адамға ескіру мерзімі қолданылмайды.[vi]
2.1. Қазақ тарихындағы өлім жазасы.
Өркенім өссін десең, кекшіл болма-
кесепаты тиер
еліңе.
Елім өссін десең, өршіл болма,
өскеніңді өшірсен.
Басыңа іс түскен пақырға қастық
қылма-қайғысы көшер басыңа.
Жанашыры жоқ жарлыға,
жәрдемші бол асыға.
Қиын қыстау күндерде өзі келер
қасыңа.
Бүгін сағы сынды деп, жақыныңды
басынба!...
Қаз дауысты Қазыбек 1703 ж.
Қазақтың шежіресі қарияларының, оның үстінде қазақ
тарихын алғаш рет хатқа түсірген М. Тынышпаев, Н.Н. Гродеков, А.И.
Левшин сияқты тарихшылардың пікіріне қарағанда қазақ халқының негізгі
алтын заңы, қоғамдық өмірінің, шаруашылық мүддесінің, от басы мен
үлкен саясат тіршілігінің алтын қазығы болған “Жеті Жарғы” 1710
жылы Қарақұм кеңесінде қабылданған болуы керек.
“Жарғы” деген бұрыннан түркі - мұңғыл халықтарында бар
сөзі, заң шығаратын кеңесті, хан жанындағы билер мәжілісін осылай
атаған. Қазақтың жалпы тілімен заңға, дәстүрге қатысты нәрсенің
бәрін “жол” дейді. Жарғы “Қасым ханның қасқа жолы”, “Есім ханның
ескі жолы” сияқты заң - құқық ережелерінің жалғасы, түйіні де десек
артық емес.
Әз Тәуке хан тұсындағы – “Жарғының” “Жеті Жарғы”
аталуына пәлендей қияли себеп жоқ. Оған қатысушы ұлыс билерінің
саны жетеу болған. Жетеу – қасиетті сан, тақ есебі әділ шешімге
жақ – осыған байланысты қазақ елінің ең бір күрделі мәселелері ішкі
және сыртқы талқыға түсетін жиында көпшілік билердің жетеу болуын
дұрыс көрген. Бұл ұсыныс өз заманында кеменгерлігімен “Әз” атанған
Тәуке ханның аузынан да шығуы мүмкін.
Неге екені белгісіз қазақтың жақын көршісі, бірде жау,
бірде дос, тонның ішкі бауындай жақын қалмақ елі өзінің билер
кеңесін “найман жарғы” (Найман зарго) деп атапты. Найман деген сөз
қалмақ тілінде сегіз деген санды көрсетеді. Жоңғар қоңтәжілерінің
жанындағы жоғарғы билік кеңесіне қалмақтың үлкен руларының ең
атақты деген сегіз басшысы қатысып отырған.
“Жеті Жарғы” – қазақтың тек әлеуметтік – құқықтық қарым
– қатынасын ғана емес, сонымен қатар сыртқы саясатын реттеп
отырған. Жалпы Жарғының негізгі өзегі болып:
1. “Жарғы” қазақ арасында кең тараған, ғасырлар елегінен
өткен “Жол”, (“Жаза”, “Жарғы”, “Қасым ханның қасқа жолы”,
“Есім ханның ескі жолы”) негізін қуаттайды және
жетекшілікке алады.
2. “Жарғы” арғы түбін Алаштан алатын қазақ елінің бірлігін,
туыстығын сақтап қалуды көздейді. Қаңдай да болмасын
билік, бітім сөз қазақтың арасын ашпай “жарасуға”,
“қарындасқа” бастауы тиіс.
3. “Жарғы” ел башылығына ұсынылатын хан, ұлыс сұлтаны,
билердің жеке бастарының қассиеттері жоғары болуын талап
етеді. Қазақ ішінде таза мұрагерлік, таза сайланбалы
тәртіп жоқ.
4. “Жарғы” қазақ арасындағы билік, бітім сөзінің халықтың
қатысуымен, жария етілуін талап етеді. Бидің айтқан
шешімін кейінге қалдырмай, ел болып, бірден іске асыруы
тиіс.
5. “Жарғы” бойынша екі жақ алдына келіп бірдей жүгінгеннен
кейін айтылған бітім сөзі заң болып табылады. Би (кеңес,
жүгініс) шешімін орындамаған адам ел ортасынан
аласталады, не барымтаға түседі.
6. “Жарғы” қазақ арасындағы қылмысқа қатысты шешімдердің
алдымен “қанға қан”, “көзге көз” ережесімен шешілуін
талап етеді. Кешірім болған уақытта ғана “құн” мен
“айыпты” қолданады.
7. “Жарғы” қазақ атанған елдің азаматтары, қару-жарағы мен
жорық аты сайлы болса, дәрежесі тең екенін және қарым-
қатынас тек туыстық жолмен реттелетінін жариялайды.
8. “Жарғы” – қазақ ішінде неке мен отбасы құндылықтарын
мүлтіксіз сақтауды талап етеді. Зорлық, ойнас, біреудің
некелі әйелін алып қашу т.б. қылмыстарға өлім жазасын
лайықты деп санайды.
9. “Жарғы” меншікке, әркімнің табан ақы, маңдай тері-еңбекпен
тапқан мал-мүлкіне қарсы жасалған қылмыстың қай түрі
болсын-ұрлық, тонаушылық, өте қатал жазалануын талап
етеді.
10. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz