Ақындық тұлғаның лирикалық кейіпкерге қатысы
XX ғасыр басындағы ақындық тұлға мәселесі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
М А 3 М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 XX ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫ ЖӘНЕ
АҚЫНДЫҚ ТҰЛҒА МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1Ақындық тұлға категориясының
тарихи-әдеби аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Ақындық тұлғаның лирикалық кейіпкерге қатысы ... ... ... ... ... ... ... . .27
2 АҚЫНДЫҚ ТҰЛҒАНЫҢ СОНЫ СИПАТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..35
2.1 Ақындық тұлғаны айқындайтын тілдік, стильдік
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2Ақын толғаныстарындағы азаматтық келбеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..66
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әдебиеттану ғылымында ақындық тұлға проблемасы әріден қозғалып келе жатқаны белгілі. Қазақ әдебиетінде авторлық тұлға туралы қазақ поэзиясында ақындық тұлға жайында әдебиет зерттеуші ғалымдарымыз бен сыншыларымыздың еңбектерінде азды-көпті сөз болғанымен жеке-дара тақырып аясында алынып, кеңінен зерттеу объектісіне тірек бола қойған жоқ. Сондықтан бұл әдеби нысан - категорияға тоқталу барысында оның теориялықжағына, әрі ұлттық әдебиетімізде ақындық тұлғаның шығу төркініне, тақырыптық көтерілу процесіне байланысты баса көңіл бөлінді.
Ақындық тұлға дегенде біз, негізгі тақырып аясынаXX ғасыр басындағы поэзияда өзгеше із қалдырып, жаңа соқпақ салған - Мағжан, Шәкәрім, Сұлтанмахмұт лирикаларын зерттеу өзегі етіп алдық. Әлбетте, шоқтығы биік шоғырға дейінгі ұлттық әдебиетіміздегі тарихи - әдеби процесті тұтастай алып қарастыру қажеттігін сезіне отырып, ақын тұлғасыныңұлттық поэзияда, фольклор, көне дәуір жәдігерлерінен күре тартып жатқанына тоқталуға тура келді. Себебі: Мағжан, Шәкәрім, Сұлтанмахмұттардың әлемдік поэзия биігіне көтеріліп, дара тұлға түзуінің өзі оларға дейінгі ұлттық поэзияның ықпал-әсерінің күштілігі деп батыл айтуға болады.
Дара шығармашылық сипат, ақын тұлғасының алға шығуы ұлттық поэзияда жыраулық дәуір әдебиетімен орныққаны кеңінен қозғалады. Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз жырларында алдыңғы кезекке өздерін қойып, ел алдындағы, хан алдындағы ерлікке толы абырой-беделін асқақтата көтеру арқылыромантикалық өр тұлғасын сомдаса, XX ғасыр басындағы Мағжан, Шәкәрім, Сұлтанмахмұт жырларында жеке бастарының көңіл-күйі, ішкі ой иірімдері нәзік лирикалық сезіммен, терең таныммен ақындық дара мінезбен, шығармашылық шеберлікпен тұлға табиғатын тереңнен қозғай соны қырынан салмақтатады. Сондықтан да осы үш ақынның тұлғасын даралау барысында Абайға дейінгі алдыңғы буын өкілдерінің шығармаларымен салыстыра келіп, олардағы лирикалық үндестік пен тарихи сабақтастықты айқындауға тырыстық. XX ғасыр басындағы поэзия ішінен Мағжан, Шәкәрім, Сұлтанмахмұт шығармаларын айрықша бөле-жара қарастырғанда, ақынның жеке басына, портреттік жағына, өмір жолына зер салудан гөрі, олардың шығармаларындағы ақын образына терең көңіл бөлініп, поэзияның ішкі табиғатынан тұлғаның даралық сипатын айқындауға күш салдық.
Поэзиядағы ақынға тән дара мінез бен ішкі сезімнің үндесіп келіп лирикалық тұлға түзуі - бұл ақынның поэтикалық әлемін танытуына жол ашуы дер едік. Нақтылай айтқанда, лирикалық меннің жан-дүниесіне үңілу деген сөз - ақынның өз жүрегіне үңілуі. Ақын лирикалық кейіпкерді бейнелеу үстінде өз жаныныңжұмбақ қырлары мен шынайы жүрек сырын сарқа ақтаруы арқылы ғана даралыққа бой ұратыны шындық. Олай болса - ол өзінің өлеңінде қаһарманын барынша биікке көтеріп қана қоймайды, бәрінен бұрын өз дауысын естіртуге, ақын екенін танытуға тырысады [1,233].
Демек, лирикада ақын белгілі бір қаһарманды көрсету үшін емес, өзініңой-арманы мен мақсат-мүддесін, тіпті өмірлік позициясын білдіруге ұмтылады. Яғни, Ақынның азаматтық тұлғасын оның шығармаларының азаматтық үні ғана таныта алады[2,125].
Ақын өзіне ғана тән мінезі мен ой-сезімін лирикалық образға береді, осы лирикалық образдың түп-төркінінде нақты ақын тұлғасының тұрғаны, ақындық даралық жатқаны ақиқат.
Белгілі неміс философы Ф. Ницше: Ақынның образдары - ақыннан өзге ешкім де емес, тек бұл оның өлеңінде әр түрлі пішіндегі объективті тұрпаты ғана, сондықтан ол осынау ұлы әлемнің тұтқасы ретінде мен деп сөйлеуге толық хақысы бар...[3,73-74],- дейді. Демек, Ницше философиясына арқа сүйесек, лирикалық мен атынан танылатынұлы ой-сезім айналып келгендеақынның арналы өз танымы дегенге келіп саяды. Олай болса, ақындық тұлға жоқ жерде лирикалық мен де жоқ болары шүбәсіз. Сондықтан да лирикалық мен туралы сөз қозғамас бұрын алдымен тұлғаның ақындық ұлы танымы, ақындық ұлы сезімі жайында айта келіп, ақын тұлғасынсыз лирикалық кейіпкер деген абстрактылы мәселені қозғаудың өзі орынсыз екеніне ден қоюға тура келеді. Қалай болғанда да ақындық тұлғаны танығысы келмеу,оның объективті барлығына күмән келтіру- ақиқатында әдебиет теориясы ілімінде қиянат қана емес, бумерангтың басы секілді айналып келіп өзіне тиетіні, лирикалық меннің өзін жоққа шығаруға әкеп соқтыратыны сөзсіз.
XX ғасыр басындағы атақты әдебиеттанушы ғалым А.Байтұрсыновтың лирика туралы теориялық түйініне зер салғанда да ақындық жайдың мәні айқын ашылады. Өлең ...ақынның ішкі ғаламының сөзі болғандықтан, мұнда да сөзімен өзін көрсетіп отырады. Толғауда ақынды қабағын қарс жауып, қайғырып тұрған күйінде де, беті гүл-гүл жайнап, қуанып тұрған күйінде де, сүйінген, күйінген күйінде де, тарыққан, зарыққан, жабыққан күйінде де, шаттанған, марқайған, масайраған күйінде де көріп отырамыз [5,485].Демек, Ахмет сөзіне жете мән берсек, лириканың шын табиғатынан ақын өзін танытып, ақын сөзімен өзін көрсетіп отыр. Лирикадағы күйініп-сүйінген, қайғырып-шаттанған лирикалық бейнеден бәрібір ақынның айтпақ ойы,алдына қойған мақсаты, арман-мұңы нақты көрініс беретінін Ахмет түстеп-түгендеп жеткізеді. Бұл туралы осы зерттеу еңбектің өн бойында барынша барлауға тырыстық.
Лирикадағы ақынтұлғасын біздіңқазіргі қазақ әдебиеттанушы ғалымдар да жоққа шығармаған. Белгілі ғалым 3. Ахметов:Ақынның өз тұлға-бейнесі оны тебіренткен ой сезімдерден, айтылып, баяндалып отырған өмірдегі алуан түрлі
жағдайларға, қоғамдық мәселелерге, әр түрлі адамдардың іс-әрекеттеріне оныңқатынасынан, берген бағасынан айқындала түсіп, жан-жақты толық көрінісін табады[6,35], -дейді. Ендеше, лирикада лирикалық кейіпкердің ой-әрекеті, мінез ерекшелігі - барлығы да оны тудырып отырған ақындікі, басқа ешкімдікі де емес. Бұл туралы З.Қабдолов:Лирикалық образ - сыршыл өлең-жырлардағы ақынның бейнесі, оның ішкі бітімі; ақынның мыңиірім көңіл-күйінен - нәзік сыры мен сылқым сезімінен өріліп жасалған өзгеше кейіпкер[7,129], - деп атап көрсетеді. Сонда, лирикалық образ ақыннан өзге, ақыннан алыс, өз алдына бөлек тұрған, оқшау жасалған бейне емес, ол - ақынның мың иірім көңіл-күйінен - нәзік сыры мен сылқым сезімінен өріліп жасалған кейіпкерді тудырушы ақынның ерен тұрпаты. Дара тұлғасын алдыңғы орынға қоятын текті бітімі. Сондықтан өлеңді талдау барысында, сол өлеңнің ішкі табиғатынан тек лирикалық кейіпкерді ғана іздеп, ал оны тудырушы ақындық тұлғаны ұмыт қалдыруға болмайды.
Кез-келген лирикалық өлеңдегі ішкі сыр мен сезімді лирикалық кейіпкерге телігенімізбен,бәрібір ақын тұлғасынұмыт қалдыруға хақымызжоқ. ӘдебиетшіғалымТ.Шапаев Абстракты лирикалық образ төркінінде нақты адамдық, ақындық дара мінез жатады. Сондықтан, өлеңдегі парасат өрісі, сезімдік кернеу деңгейі - тек ақындық дара сипатқа тәуелді[8,36] екеніне жете мән береді. Олай болса, бүкіл өлеңнің өн-бойында, лирикалық тұлғаның түп-төркінінде адамдық, ақындық дара мінез жатса, ақынның терең көңілқойнауында жеке басқа тән асқақ ақындық сыры жатқаны, биік ақындық тұлғасы төбе көрсетіп тұрғаны талассыз. Тіпті, ол көптіңатынан айтсын, бүтін бір ұлттың атынан айтсын немесе бөгде біреудің атынан айтсын, асылында ақынның айнымас жан сыры екенін сезінбеске, мойындамасқа амал жоқ.Келтіре берсе мұндай пікірлер көпбірақ біздіңқазақ поэзиясында лирикалық өлеңді талдауда көбіне лирикалыққаһарман негізгі критерий ретінде алынып, ал ақын тұлғасы шет қалып келгені шындық.
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері: XX ғасыр басындағы ірі тұлғалар Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт лирикаларындағы ақынның интимдік сезімі мен көңіл-күйі, сыртқы қоғамдыққұбылыстарды түйсінуі, заман ағымына, өмір сүрген ортасына деген ішкі ой-толғанысы арқылы лирикадағы ақындық тұлғаныңқалыптасу, даму тенденциясына тереңдеп бару, олардың шығармашылық шеберліктерін салыстыра отырып, өзіне дейінгі ақындармен ұқсас жақтарына да кеңінен көңіл бөлу.
Ақын тұлғасын тек лирикалық қаһарман ақын образының жасалу жолдары арқылы ғана емес,поэма жанрындағы белгілі бір оқиға желісі, табиғат суреттері, кейіпкерлердің прототипі немесе диалог, ішкі монолог астарына үңілу барысында ақынның мінез-әрекеті, ой-өрісініңықпалы, ақындық шеберлігі тұрғысынан талдап, ұлттықтаным ерекшелігі жағынан саралауды мақсат ете отырып, алдымызға мынандай міндеттер қойдық:
XX ғасыр басына дейінгі ұлттықәдебиеттегі ақын тұлғасының орны,
қалыптасу, даму жолдарын айқындау;
тұлға нысанын лириканың ішкі табиғатынан іздей отырып, үш ақынның
ақындық тұлғасын аршып алу;
лирикалық кейіпкер мен ақындықтұлғаны саралай отырып, ақынның
даралық сипатын ашу;
ақындық тұлғаны суреткерлік, шеберлік қырлары, образ жасау тәсілі
арқылы анықтау;
ақындық тұлғаны танытудағы тілдік-стильдік ерекшеліктерге
тоқталу.
Диплом жұмысының дерек көздері. Ақындық тұлғаны эстетикалық категория тұрғысында зерттеу үшін неміс ойшылдары Гегель, Ницше, орыстың белгілі сыншысы В.Белинский зерттеулері мен Ю.Тынянов, Я.Е.Эльсберг, В.Д. Сквозников, М.Бахтин, А.Потебня, В.Виноградов, Г.Винокур, Л.Тимофеев, Л.Гинзбург, А.Гришунин, Долгополов т.б. еңбектері тірек болды.
Қазақ әдебиетінде А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, З.Ахметов, З.Қабдолов, С. Қасқабасов, А.Нұрқатов, С.Қирабаев, Ш.Елеукенов, Ә.Нарымбетов, Р.Нұрғалиев, Р.Бердібаев, Т.Сыдықов, Ш.Ибраев, К.М.Жүсіпов, А.Еспенбетов,Т.Шапаев, Б.Әбдіғазиев сынды ғалымдардың зерттеу еңбектері жұмысқа теориялық және методологиялық негіз ретінде қолданылды.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері.Ақындық тұлға категориясын тереңнен зерделегенде, ақын тұлғасыныңұлттық поэзияда, фольклор, көне дәуір мұраларынан тамыр тартып жатқандығына байланысты тұлға проблемасын жүйелі-комплексті зерттеу әдісі негізінде қарастырдық.
Сұлтанмахмұт, Мағжан, Шәкәрім шығармаларынсалыстырмалы зерттеу әдісін қолдана отырып, олардың ақындық тұлғасын лириканың ішкі табиғатынан тануға жол ашылды.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны.Бұл жерде әдеби категория негізіне айналған ақындық тұлға мен лирикалық тұлға мәселесін тереңнен зерделеуге тиіспіз. Өйткені, бұл егіз ұғымның бірін жоққа шығарсақ, онда ақын деген субьектінің өзін жоққа шығарарымыз хақ. Сондықтан да Аристотельмен Әл-Фараби, Гегель мен Белинский сияқты ойшылдардан бастау алған бөлініп-жарылмас ақындық тұлға, XX ғасырдың басында 20-жылдар ішінде Ю.Тынянов бастаған орыс ғалымдары арқылы лирикалық қаһарман ұғымы негізінде қалыптасып, ақындық тұлға екіге ажыратыла қаралғанын айта кеткен жөн. Ақиқатына келсек, міне осы лирикалық қаһарман ешкім де емес, ақын туралы миф[4, 105] мүлде болмайтындығын еріксіз мойындай отырып, ақындық тұлғанық толыққанды күйін, яғни ақын образын айқындай түсетін лирикалық мен де ақынныңпоэтикалық-эстетикалық ұлы тұлғасы екеніне ден қоямыз. Сондықтан да абстрактылы ұғым - лирикалық қаһарманды ақынның ақындық атты ақиқат тұлғасына қарсықоюға мүлде болмайды. Қайта ақын өзі тудырған, ал оқырманы қабылдаған лирикалық қаһарман арқылы өзініңішкі жан-дүниесін аша отырып, лирикадағы биік тұлғалық күйініңбастауыш тап осы арадан алатыны сөзсіз. Яғни, айнымас ақындық ақиқат тұлға табиғаты дегенде лириканың өн-бойында өмір сүрген ақынның эстетикалық сезімі, жан сыры, күллі рухани болмысы екеніне көзіміз жете түседі. Бұл еңбекте жоғарыда аталған ғалымдармен қатар басқа да әдебиетші ғалымдардың зерттеулерін негізге ала отырып, лирикадағы ақындық тұлға мен лирикалық тұлға туралы, XX ғасыр басындағы Шәкәрім, Сұлтанмахмұт, Мағжан [9,340]поэзиясындағы олардың бірегей ақындық образдары жайында тарата таразыланды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы тұрғысынан келсек, өмірді өлеңмен ғана емес, өзінің өмірімен суреттей білу - ірі жанды адамның ғана қолынан келмек екенін сезіне отырып, өз өлеңдерінде үш ақынның рухани ірі тұлға танытқанына тоқталдық. Олардың ақындық болмысын ашуда ұлттық ой-сезім, ұлттық таным тұрғысынан көңіл аудара келіп, ақындық дара тұлғаларының соны қырларына зер салынды. Жекелеген творчестволық тұлғаныңшығармашылыққырлары арқылы үш ақынның да ұлттық лирикадағы орны мен ерекшелігін айқындай түстік.
Табиғат, махаббат, көңіл-күй, саяси-әлеуметтік лирикалардағы түпсіз толғаныс, терең күйзеліс сезімін ақтара отырып, ақындық тұлғаның басты-басты кұбылыстық қырларына бойладық. Мағжанның романтикалық сарындағы түркілік, тәңірлік,бақсылық дүниетанымымен оқшауланатын тұлғасы, Шәкәрімніңфилософиялық лирикасындағы имандылық, парасаттылық, дүниені танушылықпен ерекшеленген тұлғасы, Сұлтанмахмұттың әлеуметшіл поэзиясындағы оқу-білім, надандық, кедейлікпен мұңдасқан тұлғасы биіктен көрінеді. Үшеуінің өмір сүрген уақыты бір болса далирика табиғатында бір тақырыптың өзіне түрліше ой салуы,бір-біріне ұқсамас жырлау тәсілі арқылы да олардың дара тұлғалары танылады.
Еңбекте ақынның даралық сипаты, ақындық тұлға мен лирикалықкейіпкер ара-жігінің өте нәзік айырмасы тек лирикалық өлеңдерінен ғана емес, поэзияның поэма жанрында да ерекше мәнде ашылатыны қаралады. Сюжетке құрылған оқиғаны саралап, талдау барысында кейіпкерлердің образынан ақынның мінез-әрекеті, ой-өрісініңыпқпалы анық байқалып отырады. Ақын поэма қаһармандарын сомдауда өзінің рухани әлеміне бойлап, ақындық кредосын айқындап отыруды ұмытпайды. Авторлық ремарка да тыс қалмайды. Зерттеуде осы жағын ашуға күш салынды.
Поэзияда ақын тұлғасы, ақынның көркем образы, лирикалық кейіпкердің рухани болмысы арқылы даралаумен бірге, осы лирикалық тұлғаның теориялық соны қырын толыққанды таныта түсетін тілдік, стильдік ерекшелігіне, өзіндік қолтаңбасына да баса көңіл бөлініп, жеке тарау арналды.
Ақындық тұлғаны зерттеу барысында біз, тұлға категориясының басты-басты деген ерекше дарашыл жақтарына назар аудардық. Ғасыр басындағы үш ақын тұлғасының өзіндік дарашыл шеберліктеріне және ұлттық поэзиядағы орны мен өзге ақындарға ұқсас жақтарын салыстыра, салмақтай сараптадық.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫ ЖӘНЕ АҚЫНДЫҚ ТҰЛҒА МӘСЕЛЕСІ
1.1 Ақындық тұлға категориясыныңтарихи-әдеби аспектілері
XX ғасырдың басындағы ақындар шоғырының арасынан біз бөліп қарағалы отырған ірі тұлғалар - Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт. Бұл үш ақынның да ұлттық поэзиядағы алатын орны ерекше екені белгілі. Сондықтан да олардың ақындықболмыс-бітімін, ақындық қуат-шеберлігін сөз етпес бұрын, алдымен ақындық тұлға категориясыныңұлттық әдебиет дамуындағы орнына тоқталып, ақындық тұлғаның айқындалу процесіне үңілуге тура келеді.
Жалпы, ақындық тұлға проблемасы қазақ әдебиеті ғылымында кейбір мақалалар мен еңбектерде тиіп-қашты сөз болғанымен, әдеби категория ретінде жан-жақты алынып, бүге-шігесіне дейін зерттеле қойған жоқ. Ақындық тұлға мәселесі қозғалған жерде, көбіне - ақынның жеке басына тоқталу, портреттік жағына, өмір жолына үңілу басым түсіп жатады. Оның творчествосын талдағанда, негізінен лирикалық кейіпкер тұрғысынан зерттеу басты критерийретінде алынып келді. Ал, ақын творчествосындағы нақты автордың көрінуі, яғни ақындық тұлғаның айқындалу процесіне тоқталу жағы бізде кемшіл түсіп жатыр десек қателесе қоймаймыз
Ақынның ішкі толғанысы, заманға, қоғамға, өмірлік құбылысқа деген көзқарасы, наным-сенімі, танымы оның өлеңдерінен көріністабатыны белгілі. Ақын сыртқы дүние шындығын өз сезімінің мазмұны арқылы танытады. Поэзиядағы ақын тұлғасы - өзі өмір сүрген уақыттың жиынтық һәм көркем бейнесі десек, бұл туралы А.Байтұрсынов былай деп көрсетеді: Ақындар ғалымдар сияқты болған оқиғаны, яки нәрсені болған күйінде, тұрған қалпында бұлжытпастан айтып, дұрыс мағлұмат беріп, ақиқаттауға тырыспайды, тұрған нәрсе тұрған күйінде, болған оқиға болған күйінде ақынға өте үйреншікті, жай қалыпты, жабайы көрінеді. Оның бәрін ақындар өз көңілінше түйіп, өз ойынша сезіп, өз ұйғаруынша суреттеп көрсетеді. Сол өзі ұйғарған түріндегі ғаламды сөзбен көрсетуге бар өнерін, шеберлігін жұмсайды, сөйтіп шығарған сөзі көркем сөзді шығарма болады. Оны шығаруға жұмсайтын өнердің аты ақындық балады
Ахмет ақындығына сүйенсек: тысқарғы ғалам мен ішкергі ғаламның екі арасы санада келіп түйіскен жерде жыртылып айырылғысыз болып бірігеді. Яғни, өмірдегі ақын мен ақындық таным құйылысып, көркем шығарма дүниеге келеді. Міне, осы көркем дүниенің астарында автор мен лирикалық кейіпкер де Ахметайтқандай жыртылып айырылғысыз болып кетеді. Сондықтан да ақындық тұлға мен лирикалық кейіпкер арасындағы ара-жік айырылғысыз болып, екеуі бірін-бірі толықтырып, тұтаса кірігіп тұрады. Яғни, ақын көркем шығармада поэтикалық тұтас тұлға ретінде танылады.
Әлбетте, біз үнемі кез-келген көркем туындыны талдағанда, оны лирикалыққаһарман тұлғасынан саралап, авторлық тұлғаға салқын қарап үйренгенбіз. Сондықтан ақындық тұлға мәселесі көмескітартқан. Ал, ақындық тұлғаға тоқталсақ, ақынның өмірбаяндықжағынан аспай қаламыз. Нағыз ақындық тұлға мәселесін шығарма өзегінен, нәзік тінінен іздемей, тек шығарма тарихына, оның жазылған уақытына, автордың сол уақтағы өмір жолына тоқталып, ақынның көркем дүниеге қаншалықты тікелей қатысы бар-жоқтығын дәлелдеумен шектелеміз.
Ақиқатына келсек, ақындық тұлғаны көркем дүниенің ішкі табиғатынан іздеп, тануға тиіспіз. Сондықтан да ол лирикалыққаһарманмен қатар жүреді, бірге өмір сүреді. Кез-келген шығарманың тысында, кез-келген лирикалық меннің сыртында, қалай десек те, ақындық тұлғаны айқын сезінетініміз анық. Тіпті, кейбір көркем дүниеде ақын өзі қатыспай, лирикалыққаһарманныңатынан сөйлеп тұрса да автордың жасырын сұлбасы тұрғаны белгілі.
Сондықтан да бұл проблема төңірегінде сөз қозғағанда көркем дүниенің түп негізіне көңіл қою абзал. Ал, кез-келген шығарма тініне ой жіберсек, оның көркемдік мазмұнының сыртында шығарманың шығу тегі, сондай-ақ көркем дүниенің қоғам алдындағы басты мақсат-мүддесі туралы да сөз болмағы анық. Олай болса, мейлі ол ауыз әдебиеті үлгісі болса да, оны бір кезде тудырушы ақын-жыраудың немесе әпсанашының алдына қойған, яғни жалпы қауымға ой тастар белгілі бір мақсат-тілегі болғандығын ешкім жоққа шығара алмас.
Олай болса, фольклор мен ескі мұралар туралы, оның шығу генезисі жөнінде, онда біз көтеріп отырған тұлға мәселесі хақында да сөз қозғауға тура келеді. Өйткені, XX ғасыр басындағы ақындық тұлға жайында тереңдей талдау үшін, осы кезеңге дейінқазақ ұлттық әдебиетінде бұл тақырып қалай көрініс берді, ақын тұлғасы қай қырынан таныла алды, тіпті мифтен бастап жыраулық поэзия дәуіріне дейін қандай өткелекті жолдан өтті деген келелі жайға тоқталуға тура келеді. Ғасыр басындағы Мағжан, Шәкәрім, Сұлтанмахмұт тұлғаларының тың қырларын тану өткен поэзияныңтылсым иірімдеріне тікелей байланысты.
Осы тұрғыдан келгенде қандай да бір фольклорлықшығармалардың аңыз-әпсана, ертек-әңгімеүлгілері, эпостық, лиро-эпостық және тарихи-әлеуметгік жырлардың түп-тамыр мазмұны халық ішіндегі ортақ ой мен арман-аңсардан шықса да, оны сырлап, әрлеп жеткізуші ақын-жыршылардың да өзіндік үлес салмағы, олардың өлмес рухы танылып тұратынын мойындаймыз.
Тек, уақыт озған сайын сол халықтық мұралардың көбісі заман елегінен екшеліп, жаңа мән-мазмұнмен түрленіп, о бастағы түп негізі сақталғанмен жыршылардың таным-түсінігіне, заман ағымына қарай толығып, кей тұстары дәуірмен ескіре ұмытылып, кей жерлері уақытқа сай өзгеріске ұшырай молығып- мүлде соны тұрпат табатынын байқауға болады.
Әрине, бұған қарап заман мен жыршылар арқылы өзгеріске түсіп, өзінше өң берген халық әдебиетін тудырушыларды коллективті авторлар тұрғысынан да қарауға болмайды. Сол сияқты нақты ауыз әдебиеті үлгісін тудырушы дара тұлғаны саралап іздеу де мүмкін емес. Күллі жамиғатқа ортақ көне мифтік, ежелгі эпостық мұраларды талантты адамдардың көркем дүниеге айналдырғаны түсінікті, бірақта оларды шығарушылардың сақталып қалуы мүмкін емес еді... Бұл туралы А.Байтұрсынов: Ақыннан шыққан сөз жыршыдан жыршыға көшіп жүріп, өзгеріп те болған. Шығарғанақындарын да жоғалтқан батырлар жыры бір адамның сөзі болудан шығып, мың адамдікі, жұрттікі, ұлттікі болып кеткен,-дейді. Ахметтің бұл сөзі жалпы халық әдебиетіне қатысты мұралардың бәріне де ортақ. Ол мың адамдікі, жұрттікі, ұлттікі дегенде халық мұрасына байланысты тереңді мегзеп отыр. Бүкіл ұлттікі, жұрттікі болып кеткен көркем шығармаларды тудырушы дара тұлғаларды бөліп алып қарастыру қажетсіз, әрі жаңсақ пікір екенін дәлелдей айтқан.
Ауыз әдебиетінің қайнар көзі - миф десек, ол өз заманында жүйрік қиялдан туса да түбінде шындық бары аңғарылып тұрады. Мифтер ежелгі адамдардың жәй қиялдан тудырған мұрасы емес, олардың дүниетанымын, айнала қоршаған ортаға көзқарасын бейнелейтін реалды шындықтың көрінісі. Анығырақ айтқанда миф оқиғасы - ерте замандағы түсінік бойынша өмірде болған шындық[10,47]. Ақиқатында аңыз астарында бүркемеленген тарихи шындық пен көркем қиялдың астасып жатқаны айқын.Бұған дәлел сонау сақ, үйсін, ғұн дәуірінен сақталып түрік, оғыз заманында жаңаша [11,220]. Көк бөрі - Ашина қаған хақында мифтік мазмұнды мақсатты түрде еске алып отырмыз. Бұл мифтік образ біз сөз еткелі отырған XX ғасыр басындағы Мағжан жырына, оның өзіндік ақын тұлғасын таңбалайтын түркілік тұғырлы танымына ерекше әсер еткенін атап өткен жөн. Жалпы, ешкімге ұқсамас Мағжандық таным арқылы дараланар тұлға туралы алдағы уақытта айрықша тоқталамыз.
Әлбетте, дәуірлердің дамуына қарай мифтің азды-көпті өзгеріске ұшырауы арқылы, біз оны көне канонды сақтай отырып дамытушының миф сарынына, жалпы мазмұнына тікелей қатысы барын аңғарамыз. Мифтің өзін көне дәуірден келе жатқан көркем дүниенің сарқыншағы деп қарасақ, онда мұндай мифтік шығараманың даму, өзгеріске ұшырау кезеңінде автордың бүл процеске қатысы барлығын анық байқай аламыз. Бастапқы айтушының аты да, айтылу ситуациясы да ұмытылуы мүмкін, бірақ сюжет - негізгі оқиғасы сақталып отырады. Ендігі айтушылар оқиғаны өзіне қатысты қылып, немесе өзіне, көпшілікке қажетті жағдайға байланысты етіп айтуы ықтимал[12,13]. Бірақ, ежелгі мәдениет пен өнер кеңістігінде автор тұлғасының даралық сипаты айқын, әрі басым болып көріне алмайды. Кайта ол миф арқылы жалпыға бірдей абыздық ой-аңсар түюмен көрінеді. Абыз-медиум ретінде ғана көрініс береді. Сондықтан мифте автордың немесе ақынның жеке-дара шығармашылық кескіні көрінбейді деп кесіп айтуға болмайды.
Жалпы, миф пен әпсана, аңыз бен ертегіде шығармашылық даралану деген мәселе арғы замандардан алға қойылған емес... Олардың баяғыдан бері ортақ канон, орныққан кодтар арқылы даму процестері, кейінгіге жету жолдары дәстүрлі түрде сақталып отырғанын үнемі есте ұстап, ескеріп отыруымыз керек. Сондықтан ежелгі мұраларды қарастырғанда, оларды жекелеген авторлардыңқиял жемісі деп қарау мүмкін емес. Мифтерден құнар алған халықтық ауыз әдебиетіне зер сала қарасақ, шығармашылық дара сипат сақталмаған және оған ұмтылыс та болмаған. Ол тек ауызәдебиетіне ортақ үлгідегі жалпы канондық сипатта дамып отырған деп батыл айта аламыз.
А.Байтұрсынов айтқандай: Жыршыдан жыршы жатқа үйренген себепті жырлар ауыздан-ауызға көшкен, қиялдан қиялға түскен, ғасырдан-ғасырға ұласып, әр ғасырдың өзіндік таным-түсінігімен көпіріп, көркейгендіктен нақты шығарушы ақынның тұлғасы бұлдыр тартып, тіпті өшіп те қалған.
Атақты түркі дәуірінің мәдени мұрасы саналатын Орхон-Енисей сынтас ескерткіштері туралы сөз қозғасақ та, бұл проблема ежелден қалыптасып келе жатқан канондық қалыптан ауытқи қоймағанын зерделейміз. VIII ғасырда тасқа бәдізшілер арқылы қашалған Күлтегін, Тоныкөк ескерткіштерінің мән-мазмұны бірін-бірі толықтырыпқана тұрған жоқ, ол мұралардың баяндалу тәсілдері де бірдей. Ұлы қағандар мен алып батырлар атынан баяндалатын бұл тасқа таңбаланған ғажап жазба ескерткіштің өзінде жыр тіліне жақындатып жырлап отырған жыршының немесе жылнамашының да мен арқылы... Асан қайғыша, Бұқарша шешен сөйлеп, толғап кету, мақалдап кету немесе жоқтау айту, тіпті ерлік жорықтарды жырлап кету бар екенін жоққа шығара алмаймыз. Яғни, XV ғасырдағы сияқты мен-ніңтасасында тұрып айтушы-шежіреші[13,18] бар, дегенмен ескерткіштердіңавторлары да анықталған жоқ. Біздіңше, олар - Иоллығ-тегін мен Тоныкөк[14,25]Тізеліні бүгілдірді, Бастыны жүгіндірді дейтін поэтикалық оралымдар жыраулар поэзиясына ғана емес, XX ғасыр басындағы Мағжанның түркілік танымына да шөгіп, өшпес рухы қонғаны сезіліп түр.
Бірақ, бұған қарап бұл ескерткіштерді тудырған жандарды жеке-дара образы айқындалған, стилі қалыптасқан ақындық тұлға деп қабылдау мүмкін емес. Түркі заманына дейін де халық әдебиетінің дамуына сай сақталып келген ауыз әдебиетіне тән элементтер бұл ескерткіштерде жалғасып қана қойған жоқ, ол кейінгі дәуірлерге де сәулесін түсіргені шындық. Сондықтан да тас ескерткіштердегі шешендік толғау үлгісі кейінгі жорықшы жыраулық дәуірде де, Абай мен Дулат, Шәкәрім мен Ахмет, Мағжан мен Сұлтанмахмұт кезеңінде де өз сыпатын таныта алды.
Поэзияда жеке индивидтік тұлғаның айқын көрініс берген жыраулық кезең әдебиетіндегі ерекшелік сонау тас ескерткіштердіңтабиғатынан да танылғанымен, ол мұраларды біз жеке бір тұлғаның туындысы ретінде қарай алмаймыз. Ежелгі дәуір әдебиеті үлгісі ретінде ортақ мұра, сол заман мұрасына тән ауыз әдебиетінде қалыптасқан канонда жазылған жәдігер деп қарағанымыз дұрыс. Демек, бұл мұралардан дара тұлға туралы мәселені тереңдей қозғау, таңдай іздеу мүмкін де емес. Тас ескерткіштер күллі түркі тектес халықтардың, Ахметше жұрттардың мұрасы бола отырып, оларды тудырушылар да жекеліктен жалпылықтүсінік - танымға көшіп, даралық тұлғаланудан ада жалпы жұртшылық үлгіде жазылған деп сеніммен айта аламыз.
Ақын тұлғасын тіпті, одан бергі дәуірдегі оғыз-қыпшақ(VIII-IX ғғ), Қарахан (ІХ-Х) дәуіріндегі әдебиетген де іздеу өрескел. Шығарушысы белгісіз Оғыз-нама, авторлары белгілі Махаббат нама, Құтты білік дастан-жырларын алсақ та, тіпті кей тұста Дастанда көрінетін ғашық жігіт автордың өзімен біте қайнасып, бір адам болып кетсе де, кейде автор оған өз атын қосып жіберіп отырса[15,71] да, Хорезми мен Жүсіп Баласағұнның біз ойлағандай толыққанды ақындық тұлғалары көрінбейді. Ақын образын айқындайтын олардың ішкі жан сырынан гөрі, дидактикалық сарындағы жалпылама ой-толғамдары басым болып келеді.
Оғыз-қыпшақ дәуірінен ел арасына кең тараған белгілі мұра - Қорқыт туралы мол аңыздар сілемі. Ол өмірде болған тарихи адам болғанымен, Қорқыт туралы аңыз-әфсанада ол абыз-кейіпкер. Қорқытты оғыз-қыпшақ дәуіріне телісек те оның бақсылық, шамандыққасиеттері одан да әрі дәуірлерден бас құрап жатқанына көз жетеді. Мифтік образға айналып кеткен Қорқыт бейнесі де, ол жөнінде сырлы хикая шертетін шығармаларда нақты авторлық тұлға бола алмайды.
Бірақ, бір жайды айтпауға болмайды. Аңыз бен тарихи шындықты ынты-шынтысымен зерделеген, терең түйсінген Мағжан, Шәкәрімнің Қорқыт , Қойлыбайдыңқобызы, Қалқаман - Мамыр, Еңлік - Кебек поэмаларында Корқыт пен Қойлыбайдың мифтік образы, Қалқаман мен Кебек, Мамыр мен Еңлік бейнелері ақындардың өз тұлғасымен астаса отырып, Мағжан мен Шәкәрімнің ақындық тұлға түзуін бір жаққырынан толықтырып отыр. Сондықтан да бір кездегі мифтік бейнелердің кейінгі әдебиетке,әсіресе ақындардың ішкі жан сырын ақтаруға, сол арқылы арқалы тұлғаларын танытуға интерпретациялық жолменигі әсерін тигізгенін айта кеткен абзал... Әлбетте, бұл туралы кейінірек кеңірек қозғалады.
Орасан мол фольклор үлгілері мен ежелгі әдеби нұсқаның бай мұраларымыздың қай-қайсысына да ортақ сілем - біздің таным-түйсігімізде автордың тек болжам түрінде ғана бажайланып, шындығында авторлық немесе ақындық тұлғаның жеке-дара айқындалмай қала берегініне көзіміздің жетегіндігі. Көне мифтерден бастап эпостық жырлар мен фольклордың толып жатқан ұсақ үлгілеріне дейін ой жүгірткенде, авторлық болмыс көмескі күйде қалып, ауыз әдебиетіне тән айырықша образдар галереясы ғана оқырманға үлгі бола берері хақ.
Ауыз әдебиетінің арғы ата-тегін түстеп-түгендей келсек, белгілі бір ұлыстардың ұлт болып ұйысу дәуіріне дейін аман-есен жетсе де, олардың бас-басына түзуші иелері табыла қоймайды. Өйткені ұлттық әдебиет қалыптасу, даму сияқты тарихи процестерді бастан кешіп жатса да ежелгі фольклор өзінің негізгі фольклорлық қалып-канонын бұзбайды және ұзақ уақытқа сақталады. Сондықтан да оныңұлы сарыны, бай мұралық сорабы жаңа өркендей бастаған кез-келген ұлт әдебиетіне барынша ықпал етіп, оның дамуында үлкен роль атқаратыны сөзсіз. Кез-келген ұлттық әдебиет ғасырлар бойы үзілмей келе жатқан фольклордан сусындай отырып, өзінің сара соқпағын айқындай түсетіні де анық жай.
Миф пен фольклорлық үлгілер, көне әдеби жәдігерлер жайында ой жүгірткенде авторлық немесе ақындық тұлға, жалпы ақындық болмыс мәселесі бір-ақ арнаға келіп тоғысады. Ол арна - осы бір әдеби категорияның нақты айқындала алмайтынына, қандай да бір ауыз әдебиеті мен халық әдебиетіне тән көнекөз үлгілерде өнертуындысын тудырушы ретінде жеке-дара көркемдік танымды таныта алмайтынына ден қоямыз.
Әлбетте, байырғы заман мифтерінен бастап жалпы әдеби, мәдени мұраларға автордыңқатыстылығы барлығын бағамдай айтқанымызбен, оның дарашығармашылық дара дүниетанымдықдара шеберлік, тіпті дара этика, эстетикалық танымдағы биікте көріне алмайтындығын мойындай келіп, тудырушы болмысының түп негізі күңгірт тарта беретініне көз жеткіземіз. Осы негізден келіп ежелгі дәуір мұралары үлгісінен оларды туғызған тұрлаулы тұлғаны бөле-жара қарауға болмайды деген байламға бекиміз. Ол уақта тұлғаның көркем дүниеден даралана тұлғалану процесі секілді мақсат та қойылмаған-ды. Тап осы даралыққа бой ұрған ХХғасырдың басындағы поэзияда,әсіресе шоқтықты шоғыр - Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұтлирикасындаақындық тұлғаның тұрпаты жыраулар поэзиясы мен Дулат, Абай үлгілерінен де өзгеше сипатта дамығаны айқын. Сондықтан да ақындық тұлғаның даралану процесіне тоқталғанда, ұлттық поэзияның даму кезеңіне қарай тұлғаның өсу жолына, әдеби категория ретінде ұлт поэзиясында орныға түсу жайына тоқтала кетуге тура келеді. Өйткені, Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт шығармашылығының тұңғиығына бойлап, тылсымын тану үшін де қазақ поэзиясының өткен ғасырлардағы ерекшеліктеріне, ақындық тұлғаның тақырып ретінде көтерілген поэзиялық орбитасына, сол ұлы поэзия сорабының осы үш ақын тұлғасына тигізген әсеріне ой жүгіртуқажет. Сондықтан да осы ғасырдың алғашқы ширегіндегі аса ірі үш шайыр шығармашылығына тоқталмас бұрын жыраулық дәуір мен Абай кезеңіне дейінгі ұлттық поэзиядағы ақындық тұлғаға деген көзқарасымыздыкеңірек көлемде көрсетуді жөн санадық. Мақсатты түрде тұлға тақырыбын ашуға мол орын бердік.
Жалпы, көркем шығармаға тікелей қатысты тудырушы тұлғаныңдаралану кезеңі төл әдебиетімізде ұлт әдебиетініңқалыптасу кезеңімен тұспа-тұс келгені бұлтартпас шындық.
Қазақ елі - Казақ Ордасы өз алдына хандыққұрып, дербес мемлекет болған сонау XV ғасырдан бастап ұлттық әдебиет, негізінен жекелеген тұлғалардан тұратын Жыраулық поэзия өз көшін түзей бастады. Бұрынғы бірнеше ұлыстар мен тайпалардан тұратын Алтын Орда құрамындағы қазіргі қазақ халқының негізін құрайтын қыпшақ, арғын, найман, алшын, тама, керей, қоңырат, үйсін т.б. рулардың бірігіп, өз алдына ел болған кезеңінен бастап, нағыз ұлттық әдебиеттің өркендей бастағаны ақиқат.
Ұлттық әдебиет дегенде фольклорлық шығармаларды ұлттікі емес деген жаңсақ түсінік болмау керек. Ұлттық әдебиеттің ауыз әдебиеті мен ежелгі дәуір нұсқаларынан, одан бергі Қарахан, Алтын Орда заманындағы әдебиет үлгілерінен нәр алып, соның негізінде дамып, өркен жайғаны сөзсіз. Бұл туралы жыраулықпоэзияның тілін, жанры мен стилін зерттеген ғалым Қ. Өмірәлиев: Қазақ поэзиясы және қазақ поэзиясы тілінің тарихы, оны тұтынушы халықтың халық болып қалыптасу дәуірі - ХV-ХVІ ғасырдан басталса да, оның негіздері бұған дейінгі дәуірлерде жатыр[16,58], - деп атап көрсетеді.
Ал нақты қазақ атымен аталатын әдебиеттің қалыптасу кезеңі қазақ хандығыныңқұрылуымен тығыз байланысты. Басқа түркіхалықтарына ортақ бола алмайтын, өзіндік жеке авторлары бар ұлттық поэзия, XV ғасырда өмір сүрген Асан қайғы, Қазтуған сияқты жыраулардың бізге жеткен мұрасынан бастау ала отырып, мүлде жаңаша бағытта дамығаны айқын.Мұның айқын мысалы - Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт шығармашылығы ғана емес, XVIII ғасырдан бергі күллі қазақ поэзиясындағы кесек тұлғалардыңкесімді тіл өрнегі, өлең үлгісі, даралық болмысы.
Бес ғасырға жуық дәуірді қамтитын жыраулық поэзия бүтін бір ұлттық дүниетанымын, салт-санасын, жан-дүние сезімін жеткізіп қана қоймай, халықтың мұң-шерін қозғаған тарихи оқиғалар мен қанды жорықтарды, ұлт болып ұйысу кезеңіндегі ірілі-уақты істерді бейнелеген ақын-жыраулардың даралық шеберліктерін айқындай түседі. Жеке-дара ақындық шеберліктің шынайы болмысы тап осы жыраулық поэзиядан басталған соны сипат екені даусыз.
Бүкіл бір дәуірді қамтыған ұлттық поэзиядағы бұл үрдіс -жыраулық дәстүрді әдеби аренаға алып келді. Жыраулық дәстүрдіңөзі XV ғасырға дейін де, Кет-Бұға, Сыпыра, Қодан-тайшы секілді жыраулардың салып кеткен көшпенділердің көне поэзиясы рухында қалыптасып, ұлтгық поэзияға тән жаңаша сипатта дамыды. Ал, ұлттық поэзияда номад-ақын жыраулардың көркем тіл, салмақты сөз, терең ой арқылы даралана, өз бейне-келбеттерінің айырықша сомдала түсуі жыраулық әдебиетте мүлде тың соқпақ-сораптың келгенін, бірінші кезекте ақын-жырау тұлғасының тұлғалана түсуін көрсеткен еді.
Жалпы, жыраулықәдебиетте сөз өнерін тудырушы тұлғаның алдыңғы кезекке шығуы, ішкі рухани әлемін толғаулы тілмен таныта түсуі -қазақ жырауларыныңқай-қайсысына да ортаққасиет. Бірақ жыраулық дәстүр ортақ болғанмен, әр ақын-жыраудың шығармашылықшеберлігі, стилдік айқындалу ерекшелігі секілді даралық сипаттары нақ осы әдеби дәуірде барынша айқындалып, басым үрдіс алғанын ешкім де жоқда шығармаса керек: ...ақын-жыраулар творчествосы иелері бар мұралар және ең маңыздысы, әр автордың шығармалары өзінің құрылым бітімі, мазмұны, идеясы, көркемдеу тәсілдері жағынан бір-бірінен ажыратылып тұрады, демек, ақын-жырауларда даралық шығармашылық сипаты бар, ал бұл сипат - әдебиетке тән басты белгінің бірі [17,11]. Олай болса - бұл даралық шығармашылық сипаталдымен ақын-жыраудың даралану, тұлғалану процесіне тікелей қатысты, яғни ақын тұлғасының айқындалуына байланысты басты белгінің бірі болмақ. Демек, жырауларға тән осы басты белгі кейінгі Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт шығармашылығына да ықпал етіп қоймай, олардың өзгеше шығармашылық шеберлігін шыңдата түсті деп айтуға толық негіз бар. Бүл жайында алдағы уақытта да арнайы зерттелетіндіктен, жыраулар поэзиясындағы жалпы тұлға мәселесіне, жыраудың жеке-дара шығармашылық қолтаңбасына кеңірек тоқталғанды жөн санадық.
Жыраулық поэзияның басында тұрған, аты ақызға айналған ақылман Асанды талғантқан ұлт қамы, оның гуманист, философ ақынға тән бейнесі кейінгі қазақ өлеңіне, Абай мен Шәкәрім лирикасына анық жарығын түсірді. Адам мен табиғаттың бірлігі, сыртқы материалдық әлем мен ішкі рухани дүниенің тұтастығытұрғысынан ой түю Асан өлеңдеріне қатысты басты белгінің бірі. Бұл заманда не ғаріп?, Есті көрсең кем деме, Көлде жүрген қоңыр қаз, т.б. өлеңдерінде ақын тұлғасы ел мен жер қамын жеген ойшыл, ақылшы, кеңесші бейнесінде толық ашылады. Кейінгі Шәкәрімнің философиялық лирикасына зер салсақ та, осы Асан қайғы толғауларындағы ой-таныммен ұштасып жатқанын аңғару қиын емес. ұлы Мағжанның Мен кім? өлеңінде:
Арыстанмын, айбатыма кім шыдар? Жолбарыспын, маған қарсы кім тұрар? Көкте - бұлт, жерде желмін гулеген...дейтін, өз-өзін асыра бағалайтын, риторикалық сауал тастап, оған өз тұлғасын нақты аша жауап қататын стилдік сипаты сонау жыраулар үлгісінен соқпақ салып жатқаны сөзсіз. Бұл ақындық өр тұлғасы Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет, Жиембет жырларында айқын аңғарылады. Негізінен толғау түрінде келетін жыраулық поэзияда жыраудыңқоғамдағы орны мен айналасындағы жұртқа ықпалын сезініп, өз құдіретін танытуын біз сол дәуір әдебиетіне тән құбылыс деп қарағанымыз жөн. Әсіресе, мадақ, арнау жырларында жыраулар өз аты-жөндерін атай көрсетіп, нақты тұлғаларын афористік нақылмен асыра бағалайды.
Буыршынның бұта шайнар азуы, Бидайықтың көл жайлаған жалғызы, Бұлт болған айды ашқан Мұнар болған күнді ашқан, Мұсылман мен кәпірдіңарасын бұзып дінді ашқан. Сүйінішұлы Казтуған жырау секілді мұндай өзіндік жеке менді таныту ұлттық поэзияда дәстүрге айналып, кейінгі әдебиетке үлгі болғаны белгілі. Сол ХУ-ХУІІ ғасырлардағы жорықшы жыраулар Доспамбет, Жиембет, Шалкиіз өлеңдерінде де адам баласыныңерекше күшін сезінуі, жеке адам тұлғасының табиғат берген рухани ұлылығын жырлауы жиі кездеседі. Доспамбет те:
Азаулының Стамбулдан несі кем,
Азаулының Аймадет ер Доспамбет ағаның
Хан ұлына несі жай,
Би ұлынан несі кем!
Тәңірінің өзі берген күнінде
Хан ұлынан артық еді менің несібем!-
деп өзінің өлмес рухын асқақтата көрсетеді.
Жыраулар поэзиясында ақындық мұң-шер, қайғы-қуаныш,туған жерге деген сағыныш, ішкі сезім-түйсік - барлығы да жыраудың өз атынан, өзіндік мені тұрғысында жырланады. Қазтуғанның Алаң да алаң, алаң жұрт өлеңінде:Қарғадай мына Қазтуған батыр туған жұрт Кіндігімді кескен жұрт, Кір қоңымды жуған жұрт, Қарағайдан садақ будырып, Қылшанымды сары жүн онда толтырып, Жанға сақтау болған жұрт,- деп жырау өз көңіл-күйін жалпақ жұртына қарата қозғап,туған жердіңқұдіретін өз болмысының ақиқатымен салыстырыпсуреттейді. Мұндай ортақ әдіс Доспамбет жырауда да бар.
Мен көлікке қосымды артқанмын.
Көмбідей ару жаларға
Күректей мұзды тоңдырып,
Кірмембес ауыр қолға бас болып,
Күңіреніп күн түбіне жортқанмын!
Батыр жыраудың мың сан қолға бас болып жауға аттанған арда бейнесі Тоғай су өлеңінде де суреттеледі.
Бұл бір ғана жорықшының жүріп өткен жолы ғана емес, бүтін бір ұлттың дұшпанға қарсы шығуы, көш түзеп, тұлпар мініп, жауға қарсы аттануы еді. Ұлттық ерлікке толы жолдары, тарихи тірлік-тынысы жыраулардың жорықжырларындағы асқақ рухынан, биік тұлғасынан айқын сезіледі. Олардың тек ұрыс-соғысқа байланысты өлеңдері ғана емес, ақыл-нақыл түрінде келетін афористік ой-толғауларында да дуалы ауыз шешен, көпті көрген, болашақты көздеген кең тынысты жырау бой көрсетеді.
Өз заманында ешкім бой таластыра алмаған Шалкиіз, Жиембет жырларынан да XIX ғасырдағы Дулат пен Абайдың алып тұлғасын анықтар, XX ғасырдағы Шәкәрім, Мағжан, Ахмет, Сұлтанмахмұттың ірі тұлғасын түстетер ақындыққуат-құдіреттің бастау бұлағын байқау қиын емес.Олардағы сөз мәйегі ғана емес, арналы ой жүйесін Абайдан соңғы Шәкәрім мен Мағжан секілді ақындар да үлгі тұтты.
Шалкиіз маңындағы билер мен бектерге ақыл-кеңес түрінде айтатын айбынды жырларында кенен ақылдың, дара даналықтың иесі болғаны сезіліп тұрады. Белгілі Би Темірге кеңес салған жауынгер жырау өзінің де тәкаппар тұлғасын, би алдындағы орнын танытып отыруды ұмытпайды.
Жыраулық поэзияда ақын тұлғасының асқақ түрде көтерілуі заңды да. Өйткені олардың арқа сүйер халқының алдында ақиқаттың өтін жара айтатын, ал халқының алдында жүгінбес ерікті басы, дала демократиясына тән тіл кеспек жоқ еркін ойлы хұқы бар еді... Сондықтан да жұртына өткір көзқарасын Шәкәрім, Ахмет, Мағжан ақындардай астарлап, тұңғиық ой-түйінін тұспалдап жеткізбейді. Төтесінен тіліп айтады. Кезі келген жерде хақ-тағала мен ханнан да тартынбас көшпендінің қатал тілі, қайсар мінезі, өр келбеті кескінделеді. Бұл жерде Шәкәрім, Мағжандарды тура айтпады деп кінә қою емес, олардың өз мұңы мен ел мұңын аса астарлы түрде тереңдете айтып отырғанын есте ұстауымыз керек. Мағжан, Сұлтанмахмұттар ақындық тұлғасын жасыра отырып, ақындық кредосын лирикалық кейіпкер атынан жеткізіп отырады.
Ғасыр басындағы ел мұңын көкірек көзінен өткізген Сұлтанмахмұт пен Мағжан жырларының да алмастай жарқылдаған тұстары да дәл осы жыраулар поэзиясындағы мұқалмас рухпен ұштасып жатқанында екенін еріксіз сезінуге болады. Жиембетгің Есім ханға арнаған арнау өлеңінде жырау өз жайынан және азулы заманның алас-күлес жағдайларынан хабардар етіп қана қоймай, әлеуетті ханға қарата батыл тіл безеуінде биік беделінің, еткен еңбегініңзорлығының арқасында өзінің айылын жимас ақын екенін дәлелдеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
М А 3 М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 XX ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫ ЖӘНЕ
АҚЫНДЫҚ ТҰЛҒА МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1Ақындық тұлға категориясының
тарихи-әдеби аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Ақындық тұлғаның лирикалық кейіпкерге қатысы ... ... ... ... ... ... ... . .27
2 АҚЫНДЫҚ ТҰЛҒАНЫҢ СОНЫ СИПАТТАРЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..35
2.1 Ақындық тұлғаны айқындайтын тілдік, стильдік
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2Ақын толғаныстарындағы азаматтық келбеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... 44
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..66
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Әдебиеттану ғылымында ақындық тұлға проблемасы әріден қозғалып келе жатқаны белгілі. Қазақ әдебиетінде авторлық тұлға туралы қазақ поэзиясында ақындық тұлға жайында әдебиет зерттеуші ғалымдарымыз бен сыншыларымыздың еңбектерінде азды-көпті сөз болғанымен жеке-дара тақырып аясында алынып, кеңінен зерттеу объектісіне тірек бола қойған жоқ. Сондықтан бұл әдеби нысан - категорияға тоқталу барысында оның теориялықжағына, әрі ұлттық әдебиетімізде ақындық тұлғаның шығу төркініне, тақырыптық көтерілу процесіне байланысты баса көңіл бөлінді.
Ақындық тұлға дегенде біз, негізгі тақырып аясынаXX ғасыр басындағы поэзияда өзгеше із қалдырып, жаңа соқпақ салған - Мағжан, Шәкәрім, Сұлтанмахмұт лирикаларын зерттеу өзегі етіп алдық. Әлбетте, шоқтығы биік шоғырға дейінгі ұлттық әдебиетіміздегі тарихи - әдеби процесті тұтастай алып қарастыру қажеттігін сезіне отырып, ақын тұлғасыныңұлттық поэзияда, фольклор, көне дәуір жәдігерлерінен күре тартып жатқанына тоқталуға тура келді. Себебі: Мағжан, Шәкәрім, Сұлтанмахмұттардың әлемдік поэзия биігіне көтеріліп, дара тұлға түзуінің өзі оларға дейінгі ұлттық поэзияның ықпал-әсерінің күштілігі деп батыл айтуға болады.
Дара шығармашылық сипат, ақын тұлғасының алға шығуы ұлттық поэзияда жыраулық дәуір әдебиетімен орныққаны кеңінен қозғалады. Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз жырларында алдыңғы кезекке өздерін қойып, ел алдындағы, хан алдындағы ерлікке толы абырой-беделін асқақтата көтеру арқылыромантикалық өр тұлғасын сомдаса, XX ғасыр басындағы Мағжан, Шәкәрім, Сұлтанмахмұт жырларында жеке бастарының көңіл-күйі, ішкі ой иірімдері нәзік лирикалық сезіммен, терең таныммен ақындық дара мінезбен, шығармашылық шеберлікпен тұлға табиғатын тереңнен қозғай соны қырынан салмақтатады. Сондықтан да осы үш ақынның тұлғасын даралау барысында Абайға дейінгі алдыңғы буын өкілдерінің шығармаларымен салыстыра келіп, олардағы лирикалық үндестік пен тарихи сабақтастықты айқындауға тырыстық. XX ғасыр басындағы поэзия ішінен Мағжан, Шәкәрім, Сұлтанмахмұт шығармаларын айрықша бөле-жара қарастырғанда, ақынның жеке басына, портреттік жағына, өмір жолына зер салудан гөрі, олардың шығармаларындағы ақын образына терең көңіл бөлініп, поэзияның ішкі табиғатынан тұлғаның даралық сипатын айқындауға күш салдық.
Поэзиядағы ақынға тән дара мінез бен ішкі сезімнің үндесіп келіп лирикалық тұлға түзуі - бұл ақынның поэтикалық әлемін танытуына жол ашуы дер едік. Нақтылай айтқанда, лирикалық меннің жан-дүниесіне үңілу деген сөз - ақынның өз жүрегіне үңілуі. Ақын лирикалық кейіпкерді бейнелеу үстінде өз жаныныңжұмбақ қырлары мен шынайы жүрек сырын сарқа ақтаруы арқылы ғана даралыққа бой ұратыны шындық. Олай болса - ол өзінің өлеңінде қаһарманын барынша биікке көтеріп қана қоймайды, бәрінен бұрын өз дауысын естіртуге, ақын екенін танытуға тырысады [1,233].
Демек, лирикада ақын белгілі бір қаһарманды көрсету үшін емес, өзініңой-арманы мен мақсат-мүддесін, тіпті өмірлік позициясын білдіруге ұмтылады. Яғни, Ақынның азаматтық тұлғасын оның шығармаларының азаматтық үні ғана таныта алады[2,125].
Ақын өзіне ғана тән мінезі мен ой-сезімін лирикалық образға береді, осы лирикалық образдың түп-төркінінде нақты ақын тұлғасының тұрғаны, ақындық даралық жатқаны ақиқат.
Белгілі неміс философы Ф. Ницше: Ақынның образдары - ақыннан өзге ешкім де емес, тек бұл оның өлеңінде әр түрлі пішіндегі объективті тұрпаты ғана, сондықтан ол осынау ұлы әлемнің тұтқасы ретінде мен деп сөйлеуге толық хақысы бар...[3,73-74],- дейді. Демек, Ницше философиясына арқа сүйесек, лирикалық мен атынан танылатынұлы ой-сезім айналып келгендеақынның арналы өз танымы дегенге келіп саяды. Олай болса, ақындық тұлға жоқ жерде лирикалық мен де жоқ болары шүбәсіз. Сондықтан да лирикалық мен туралы сөз қозғамас бұрын алдымен тұлғаның ақындық ұлы танымы, ақындық ұлы сезімі жайында айта келіп, ақын тұлғасынсыз лирикалық кейіпкер деген абстрактылы мәселені қозғаудың өзі орынсыз екеніне ден қоюға тура келеді. Қалай болғанда да ақындық тұлғаны танығысы келмеу,оның объективті барлығына күмән келтіру- ақиқатында әдебиет теориясы ілімінде қиянат қана емес, бумерангтың басы секілді айналып келіп өзіне тиетіні, лирикалық меннің өзін жоққа шығаруға әкеп соқтыратыны сөзсіз.
XX ғасыр басындағы атақты әдебиеттанушы ғалым А.Байтұрсыновтың лирика туралы теориялық түйініне зер салғанда да ақындық жайдың мәні айқын ашылады. Өлең ...ақынның ішкі ғаламының сөзі болғандықтан, мұнда да сөзімен өзін көрсетіп отырады. Толғауда ақынды қабағын қарс жауып, қайғырып тұрған күйінде де, беті гүл-гүл жайнап, қуанып тұрған күйінде де, сүйінген, күйінген күйінде де, тарыққан, зарыққан, жабыққан күйінде де, шаттанған, марқайған, масайраған күйінде де көріп отырамыз [5,485].Демек, Ахмет сөзіне жете мән берсек, лириканың шын табиғатынан ақын өзін танытып, ақын сөзімен өзін көрсетіп отыр. Лирикадағы күйініп-сүйінген, қайғырып-шаттанған лирикалық бейнеден бәрібір ақынның айтпақ ойы,алдына қойған мақсаты, арман-мұңы нақты көрініс беретінін Ахмет түстеп-түгендеп жеткізеді. Бұл туралы осы зерттеу еңбектің өн бойында барынша барлауға тырыстық.
Лирикадағы ақынтұлғасын біздіңқазіргі қазақ әдебиеттанушы ғалымдар да жоққа шығармаған. Белгілі ғалым 3. Ахметов:Ақынның өз тұлға-бейнесі оны тебіренткен ой сезімдерден, айтылып, баяндалып отырған өмірдегі алуан түрлі
жағдайларға, қоғамдық мәселелерге, әр түрлі адамдардың іс-әрекеттеріне оныңқатынасынан, берген бағасынан айқындала түсіп, жан-жақты толық көрінісін табады[6,35], -дейді. Ендеше, лирикада лирикалық кейіпкердің ой-әрекеті, мінез ерекшелігі - барлығы да оны тудырып отырған ақындікі, басқа ешкімдікі де емес. Бұл туралы З.Қабдолов:Лирикалық образ - сыршыл өлең-жырлардағы ақынның бейнесі, оның ішкі бітімі; ақынның мыңиірім көңіл-күйінен - нәзік сыры мен сылқым сезімінен өріліп жасалған өзгеше кейіпкер[7,129], - деп атап көрсетеді. Сонда, лирикалық образ ақыннан өзге, ақыннан алыс, өз алдына бөлек тұрған, оқшау жасалған бейне емес, ол - ақынның мың иірім көңіл-күйінен - нәзік сыры мен сылқым сезімінен өріліп жасалған кейіпкерді тудырушы ақынның ерен тұрпаты. Дара тұлғасын алдыңғы орынға қоятын текті бітімі. Сондықтан өлеңді талдау барысында, сол өлеңнің ішкі табиғатынан тек лирикалық кейіпкерді ғана іздеп, ал оны тудырушы ақындық тұлғаны ұмыт қалдыруға болмайды.
Кез-келген лирикалық өлеңдегі ішкі сыр мен сезімді лирикалық кейіпкерге телігенімізбен,бәрібір ақын тұлғасынұмыт қалдыруға хақымызжоқ. ӘдебиетшіғалымТ.Шапаев Абстракты лирикалық образ төркінінде нақты адамдық, ақындық дара мінез жатады. Сондықтан, өлеңдегі парасат өрісі, сезімдік кернеу деңгейі - тек ақындық дара сипатқа тәуелді[8,36] екеніне жете мән береді. Олай болса, бүкіл өлеңнің өн-бойында, лирикалық тұлғаның түп-төркінінде адамдық, ақындық дара мінез жатса, ақынның терең көңілқойнауында жеке басқа тән асқақ ақындық сыры жатқаны, биік ақындық тұлғасы төбе көрсетіп тұрғаны талассыз. Тіпті, ол көптіңатынан айтсын, бүтін бір ұлттың атынан айтсын немесе бөгде біреудің атынан айтсын, асылында ақынның айнымас жан сыры екенін сезінбеске, мойындамасқа амал жоқ.Келтіре берсе мұндай пікірлер көпбірақ біздіңқазақ поэзиясында лирикалық өлеңді талдауда көбіне лирикалыққаһарман негізгі критерий ретінде алынып, ал ақын тұлғасы шет қалып келгені шындық.
Диплом жұмысының мақсат-міндеттері: XX ғасыр басындағы ірі тұлғалар Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт лирикаларындағы ақынның интимдік сезімі мен көңіл-күйі, сыртқы қоғамдыққұбылыстарды түйсінуі, заман ағымына, өмір сүрген ортасына деген ішкі ой-толғанысы арқылы лирикадағы ақындық тұлғаныңқалыптасу, даму тенденциясына тереңдеп бару, олардың шығармашылық шеберліктерін салыстыра отырып, өзіне дейінгі ақындармен ұқсас жақтарына да кеңінен көңіл бөлу.
Ақын тұлғасын тек лирикалық қаһарман ақын образының жасалу жолдары арқылы ғана емес,поэма жанрындағы белгілі бір оқиға желісі, табиғат суреттері, кейіпкерлердің прототипі немесе диалог, ішкі монолог астарына үңілу барысында ақынның мінез-әрекеті, ой-өрісініңықпалы, ақындық шеберлігі тұрғысынан талдап, ұлттықтаным ерекшелігі жағынан саралауды мақсат ете отырып, алдымызға мынандай міндеттер қойдық:
XX ғасыр басына дейінгі ұлттықәдебиеттегі ақын тұлғасының орны,
қалыптасу, даму жолдарын айқындау;
тұлға нысанын лириканың ішкі табиғатынан іздей отырып, үш ақынның
ақындық тұлғасын аршып алу;
лирикалық кейіпкер мен ақындықтұлғаны саралай отырып, ақынның
даралық сипатын ашу;
ақындық тұлғаны суреткерлік, шеберлік қырлары, образ жасау тәсілі
арқылы анықтау;
ақындық тұлғаны танытудағы тілдік-стильдік ерекшеліктерге
тоқталу.
Диплом жұмысының дерек көздері. Ақындық тұлғаны эстетикалық категория тұрғысында зерттеу үшін неміс ойшылдары Гегель, Ницше, орыстың белгілі сыншысы В.Белинский зерттеулері мен Ю.Тынянов, Я.Е.Эльсберг, В.Д. Сквозников, М.Бахтин, А.Потебня, В.Виноградов, Г.Винокур, Л.Тимофеев, Л.Гинзбург, А.Гришунин, Долгополов т.б. еңбектері тірек болды.
Қазақ әдебиетінде А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, З.Ахметов, З.Қабдолов, С. Қасқабасов, А.Нұрқатов, С.Қирабаев, Ш.Елеукенов, Ә.Нарымбетов, Р.Нұрғалиев, Р.Бердібаев, Т.Сыдықов, Ш.Ибраев, К.М.Жүсіпов, А.Еспенбетов,Т.Шапаев, Б.Әбдіғазиев сынды ғалымдардың зерттеу еңбектері жұмысқа теориялық және методологиялық негіз ретінде қолданылды.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері.Ақындық тұлға категориясын тереңнен зерделегенде, ақын тұлғасыныңұлттық поэзияда, фольклор, көне дәуір мұраларынан тамыр тартып жатқандығына байланысты тұлға проблемасын жүйелі-комплексті зерттеу әдісі негізінде қарастырдық.
Сұлтанмахмұт, Мағжан, Шәкәрім шығармаларынсалыстырмалы зерттеу әдісін қолдана отырып, олардың ақындық тұлғасын лириканың ішкі табиғатынан тануға жол ашылды.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны.Бұл жерде әдеби категория негізіне айналған ақындық тұлға мен лирикалық тұлға мәселесін тереңнен зерделеуге тиіспіз. Өйткені, бұл егіз ұғымның бірін жоққа шығарсақ, онда ақын деген субьектінің өзін жоққа шығарарымыз хақ. Сондықтан да Аристотельмен Әл-Фараби, Гегель мен Белинский сияқты ойшылдардан бастау алған бөлініп-жарылмас ақындық тұлға, XX ғасырдың басында 20-жылдар ішінде Ю.Тынянов бастаған орыс ғалымдары арқылы лирикалық қаһарман ұғымы негізінде қалыптасып, ақындық тұлға екіге ажыратыла қаралғанын айта кеткен жөн. Ақиқатына келсек, міне осы лирикалық қаһарман ешкім де емес, ақын туралы миф[4, 105] мүлде болмайтындығын еріксіз мойындай отырып, ақындық тұлғанық толыққанды күйін, яғни ақын образын айқындай түсетін лирикалық мен де ақынныңпоэтикалық-эстетикалық ұлы тұлғасы екеніне ден қоямыз. Сондықтан да абстрактылы ұғым - лирикалық қаһарманды ақынның ақындық атты ақиқат тұлғасына қарсықоюға мүлде болмайды. Қайта ақын өзі тудырған, ал оқырманы қабылдаған лирикалық қаһарман арқылы өзініңішкі жан-дүниесін аша отырып, лирикадағы биік тұлғалық күйініңбастауыш тап осы арадан алатыны сөзсіз. Яғни, айнымас ақындық ақиқат тұлға табиғаты дегенде лириканың өн-бойында өмір сүрген ақынның эстетикалық сезімі, жан сыры, күллі рухани болмысы екеніне көзіміз жете түседі. Бұл еңбекте жоғарыда аталған ғалымдармен қатар басқа да әдебиетші ғалымдардың зерттеулерін негізге ала отырып, лирикадағы ақындық тұлға мен лирикалық тұлға туралы, XX ғасыр басындағы Шәкәрім, Сұлтанмахмұт, Мағжан [9,340]поэзиясындағы олардың бірегей ақындық образдары жайында тарата таразыланды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы тұрғысынан келсек, өмірді өлеңмен ғана емес, өзінің өмірімен суреттей білу - ірі жанды адамның ғана қолынан келмек екенін сезіне отырып, өз өлеңдерінде үш ақынның рухани ірі тұлға танытқанына тоқталдық. Олардың ақындық болмысын ашуда ұлттық ой-сезім, ұлттық таным тұрғысынан көңіл аудара келіп, ақындық дара тұлғаларының соны қырларына зер салынды. Жекелеген творчестволық тұлғаныңшығармашылыққырлары арқылы үш ақынның да ұлттық лирикадағы орны мен ерекшелігін айқындай түстік.
Табиғат, махаббат, көңіл-күй, саяси-әлеуметтік лирикалардағы түпсіз толғаныс, терең күйзеліс сезімін ақтара отырып, ақындық тұлғаның басты-басты кұбылыстық қырларына бойладық. Мағжанның романтикалық сарындағы түркілік, тәңірлік,бақсылық дүниетанымымен оқшауланатын тұлғасы, Шәкәрімніңфилософиялық лирикасындағы имандылық, парасаттылық, дүниені танушылықпен ерекшеленген тұлғасы, Сұлтанмахмұттың әлеуметшіл поэзиясындағы оқу-білім, надандық, кедейлікпен мұңдасқан тұлғасы биіктен көрінеді. Үшеуінің өмір сүрген уақыты бір болса далирика табиғатында бір тақырыптың өзіне түрліше ой салуы,бір-біріне ұқсамас жырлау тәсілі арқылы да олардың дара тұлғалары танылады.
Еңбекте ақынның даралық сипаты, ақындық тұлға мен лирикалықкейіпкер ара-жігінің өте нәзік айырмасы тек лирикалық өлеңдерінен ғана емес, поэзияның поэма жанрында да ерекше мәнде ашылатыны қаралады. Сюжетке құрылған оқиғаны саралап, талдау барысында кейіпкерлердің образынан ақынның мінез-әрекеті, ой-өрісініңыпқпалы анық байқалып отырады. Ақын поэма қаһармандарын сомдауда өзінің рухани әлеміне бойлап, ақындық кредосын айқындап отыруды ұмытпайды. Авторлық ремарка да тыс қалмайды. Зерттеуде осы жағын ашуға күш салынды.
Поэзияда ақын тұлғасы, ақынның көркем образы, лирикалық кейіпкердің рухани болмысы арқылы даралаумен бірге, осы лирикалық тұлғаның теориялық соны қырын толыққанды таныта түсетін тілдік, стильдік ерекшелігіне, өзіндік қолтаңбасына да баса көңіл бөлініп, жеке тарау арналды.
Ақындық тұлғаны зерттеу барысында біз, тұлға категориясының басты-басты деген ерекше дарашыл жақтарына назар аудардық. Ғасыр басындағы үш ақын тұлғасының өзіндік дарашыл шеберліктеріне және ұлттық поэзиядағы орны мен өзге ақындарға ұқсас жақтарын салыстыра, салмақтай сараптадық.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫ ЖӘНЕ АҚЫНДЫҚ ТҰЛҒА МӘСЕЛЕСІ
1.1 Ақындық тұлға категориясыныңтарихи-әдеби аспектілері
XX ғасырдың басындағы ақындар шоғырының арасынан біз бөліп қарағалы отырған ірі тұлғалар - Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт. Бұл үш ақынның да ұлттық поэзиядағы алатын орны ерекше екені белгілі. Сондықтан да олардың ақындықболмыс-бітімін, ақындық қуат-шеберлігін сөз етпес бұрын, алдымен ақындық тұлға категориясыныңұлттық әдебиет дамуындағы орнына тоқталып, ақындық тұлғаның айқындалу процесіне үңілуге тура келеді.
Жалпы, ақындық тұлға проблемасы қазақ әдебиеті ғылымында кейбір мақалалар мен еңбектерде тиіп-қашты сөз болғанымен, әдеби категория ретінде жан-жақты алынып, бүге-шігесіне дейін зерттеле қойған жоқ. Ақындық тұлға мәселесі қозғалған жерде, көбіне - ақынның жеке басына тоқталу, портреттік жағына, өмір жолына үңілу басым түсіп жатады. Оның творчествосын талдағанда, негізінен лирикалық кейіпкер тұрғысынан зерттеу басты критерийретінде алынып келді. Ал, ақын творчествосындағы нақты автордың көрінуі, яғни ақындық тұлғаның айқындалу процесіне тоқталу жағы бізде кемшіл түсіп жатыр десек қателесе қоймаймыз
Ақынның ішкі толғанысы, заманға, қоғамға, өмірлік құбылысқа деген көзқарасы, наным-сенімі, танымы оның өлеңдерінен көріністабатыны белгілі. Ақын сыртқы дүние шындығын өз сезімінің мазмұны арқылы танытады. Поэзиядағы ақын тұлғасы - өзі өмір сүрген уақыттың жиынтық һәм көркем бейнесі десек, бұл туралы А.Байтұрсынов былай деп көрсетеді: Ақындар ғалымдар сияқты болған оқиғаны, яки нәрсені болған күйінде, тұрған қалпында бұлжытпастан айтып, дұрыс мағлұмат беріп, ақиқаттауға тырыспайды, тұрған нәрсе тұрған күйінде, болған оқиға болған күйінде ақынға өте үйреншікті, жай қалыпты, жабайы көрінеді. Оның бәрін ақындар өз көңілінше түйіп, өз ойынша сезіп, өз ұйғаруынша суреттеп көрсетеді. Сол өзі ұйғарған түріндегі ғаламды сөзбен көрсетуге бар өнерін, шеберлігін жұмсайды, сөйтіп шығарған сөзі көркем сөзді шығарма болады. Оны шығаруға жұмсайтын өнердің аты ақындық балады
Ахмет ақындығына сүйенсек: тысқарғы ғалам мен ішкергі ғаламның екі арасы санада келіп түйіскен жерде жыртылып айырылғысыз болып бірігеді. Яғни, өмірдегі ақын мен ақындық таным құйылысып, көркем шығарма дүниеге келеді. Міне, осы көркем дүниенің астарында автор мен лирикалық кейіпкер де Ахметайтқандай жыртылып айырылғысыз болып кетеді. Сондықтан да ақындық тұлға мен лирикалық кейіпкер арасындағы ара-жік айырылғысыз болып, екеуі бірін-бірі толықтырып, тұтаса кірігіп тұрады. Яғни, ақын көркем шығармада поэтикалық тұтас тұлға ретінде танылады.
Әлбетте, біз үнемі кез-келген көркем туындыны талдағанда, оны лирикалыққаһарман тұлғасынан саралап, авторлық тұлғаға салқын қарап үйренгенбіз. Сондықтан ақындық тұлға мәселесі көмескітартқан. Ал, ақындық тұлғаға тоқталсақ, ақынның өмірбаяндықжағынан аспай қаламыз. Нағыз ақындық тұлға мәселесін шығарма өзегінен, нәзік тінінен іздемей, тек шығарма тарихына, оның жазылған уақытына, автордың сол уақтағы өмір жолына тоқталып, ақынның көркем дүниеге қаншалықты тікелей қатысы бар-жоқтығын дәлелдеумен шектелеміз.
Ақиқатына келсек, ақындық тұлғаны көркем дүниенің ішкі табиғатынан іздеп, тануға тиіспіз. Сондықтан да ол лирикалыққаһарманмен қатар жүреді, бірге өмір сүреді. Кез-келген шығарманың тысында, кез-келген лирикалық меннің сыртында, қалай десек те, ақындық тұлғаны айқын сезінетініміз анық. Тіпті, кейбір көркем дүниеде ақын өзі қатыспай, лирикалыққаһарманныңатынан сөйлеп тұрса да автордың жасырын сұлбасы тұрғаны белгілі.
Сондықтан да бұл проблема төңірегінде сөз қозғағанда көркем дүниенің түп негізіне көңіл қою абзал. Ал, кез-келген шығарма тініне ой жіберсек, оның көркемдік мазмұнының сыртында шығарманың шығу тегі, сондай-ақ көркем дүниенің қоғам алдындағы басты мақсат-мүддесі туралы да сөз болмағы анық. Олай болса, мейлі ол ауыз әдебиеті үлгісі болса да, оны бір кезде тудырушы ақын-жыраудың немесе әпсанашының алдына қойған, яғни жалпы қауымға ой тастар белгілі бір мақсат-тілегі болғандығын ешкім жоққа шығара алмас.
Олай болса, фольклор мен ескі мұралар туралы, оның шығу генезисі жөнінде, онда біз көтеріп отырған тұлға мәселесі хақында да сөз қозғауға тура келеді. Өйткені, XX ғасыр басындағы ақындық тұлға жайында тереңдей талдау үшін, осы кезеңге дейінқазақ ұлттық әдебиетінде бұл тақырып қалай көрініс берді, ақын тұлғасы қай қырынан таныла алды, тіпті мифтен бастап жыраулық поэзия дәуіріне дейін қандай өткелекті жолдан өтті деген келелі жайға тоқталуға тура келеді. Ғасыр басындағы Мағжан, Шәкәрім, Сұлтанмахмұт тұлғаларының тың қырларын тану өткен поэзияныңтылсым иірімдеріне тікелей байланысты.
Осы тұрғыдан келгенде қандай да бір фольклорлықшығармалардың аңыз-әпсана, ертек-әңгімеүлгілері, эпостық, лиро-эпостық және тарихи-әлеуметгік жырлардың түп-тамыр мазмұны халық ішіндегі ортақ ой мен арман-аңсардан шықса да, оны сырлап, әрлеп жеткізуші ақын-жыршылардың да өзіндік үлес салмағы, олардың өлмес рухы танылып тұратынын мойындаймыз.
Тек, уақыт озған сайын сол халықтық мұралардың көбісі заман елегінен екшеліп, жаңа мән-мазмұнмен түрленіп, о бастағы түп негізі сақталғанмен жыршылардың таным-түсінігіне, заман ағымына қарай толығып, кей тұстары дәуірмен ескіре ұмытылып, кей жерлері уақытқа сай өзгеріске ұшырай молығып- мүлде соны тұрпат табатынын байқауға болады.
Әрине, бұған қарап заман мен жыршылар арқылы өзгеріске түсіп, өзінше өң берген халық әдебиетін тудырушыларды коллективті авторлар тұрғысынан да қарауға болмайды. Сол сияқты нақты ауыз әдебиеті үлгісін тудырушы дара тұлғаны саралап іздеу де мүмкін емес. Күллі жамиғатқа ортақ көне мифтік, ежелгі эпостық мұраларды талантты адамдардың көркем дүниеге айналдырғаны түсінікті, бірақта оларды шығарушылардың сақталып қалуы мүмкін емес еді... Бұл туралы А.Байтұрсынов: Ақыннан шыққан сөз жыршыдан жыршыға көшіп жүріп, өзгеріп те болған. Шығарғанақындарын да жоғалтқан батырлар жыры бір адамның сөзі болудан шығып, мың адамдікі, жұрттікі, ұлттікі болып кеткен,-дейді. Ахметтің бұл сөзі жалпы халық әдебиетіне қатысты мұралардың бәріне де ортақ. Ол мың адамдікі, жұрттікі, ұлттікі дегенде халық мұрасына байланысты тереңді мегзеп отыр. Бүкіл ұлттікі, жұрттікі болып кеткен көркем шығармаларды тудырушы дара тұлғаларды бөліп алып қарастыру қажетсіз, әрі жаңсақ пікір екенін дәлелдей айтқан.
Ауыз әдебиетінің қайнар көзі - миф десек, ол өз заманында жүйрік қиялдан туса да түбінде шындық бары аңғарылып тұрады. Мифтер ежелгі адамдардың жәй қиялдан тудырған мұрасы емес, олардың дүниетанымын, айнала қоршаған ортаға көзқарасын бейнелейтін реалды шындықтың көрінісі. Анығырақ айтқанда миф оқиғасы - ерте замандағы түсінік бойынша өмірде болған шындық[10,47]. Ақиқатында аңыз астарында бүркемеленген тарихи шындық пен көркем қиялдың астасып жатқаны айқын.Бұған дәлел сонау сақ, үйсін, ғұн дәуірінен сақталып түрік, оғыз заманында жаңаша [11,220]. Көк бөрі - Ашина қаған хақында мифтік мазмұнды мақсатты түрде еске алып отырмыз. Бұл мифтік образ біз сөз еткелі отырған XX ғасыр басындағы Мағжан жырына, оның өзіндік ақын тұлғасын таңбалайтын түркілік тұғырлы танымына ерекше әсер еткенін атап өткен жөн. Жалпы, ешкімге ұқсамас Мағжандық таным арқылы дараланар тұлға туралы алдағы уақытта айрықша тоқталамыз.
Әлбетте, дәуірлердің дамуына қарай мифтің азды-көпті өзгеріске ұшырауы арқылы, біз оны көне канонды сақтай отырып дамытушының миф сарынына, жалпы мазмұнына тікелей қатысы барын аңғарамыз. Мифтің өзін көне дәуірден келе жатқан көркем дүниенің сарқыншағы деп қарасақ, онда мұндай мифтік шығараманың даму, өзгеріске ұшырау кезеңінде автордың бүл процеске қатысы барлығын анық байқай аламыз. Бастапқы айтушының аты да, айтылу ситуациясы да ұмытылуы мүмкін, бірақ сюжет - негізгі оқиғасы сақталып отырады. Ендігі айтушылар оқиғаны өзіне қатысты қылып, немесе өзіне, көпшілікке қажетті жағдайға байланысты етіп айтуы ықтимал[12,13]. Бірақ, ежелгі мәдениет пен өнер кеңістігінде автор тұлғасының даралық сипаты айқын, әрі басым болып көріне алмайды. Кайта ол миф арқылы жалпыға бірдей абыздық ой-аңсар түюмен көрінеді. Абыз-медиум ретінде ғана көрініс береді. Сондықтан мифте автордың немесе ақынның жеке-дара шығармашылық кескіні көрінбейді деп кесіп айтуға болмайды.
Жалпы, миф пен әпсана, аңыз бен ертегіде шығармашылық даралану деген мәселе арғы замандардан алға қойылған емес... Олардың баяғыдан бері ортақ канон, орныққан кодтар арқылы даму процестері, кейінгіге жету жолдары дәстүрлі түрде сақталып отырғанын үнемі есте ұстап, ескеріп отыруымыз керек. Сондықтан ежелгі мұраларды қарастырғанда, оларды жекелеген авторлардыңқиял жемісі деп қарау мүмкін емес. Мифтерден құнар алған халықтық ауыз әдебиетіне зер сала қарасақ, шығармашылық дара сипат сақталмаған және оған ұмтылыс та болмаған. Ол тек ауызәдебиетіне ортақ үлгідегі жалпы канондық сипатта дамып отырған деп батыл айта аламыз.
А.Байтұрсынов айтқандай: Жыршыдан жыршы жатқа үйренген себепті жырлар ауыздан-ауызға көшкен, қиялдан қиялға түскен, ғасырдан-ғасырға ұласып, әр ғасырдың өзіндік таным-түсінігімен көпіріп, көркейгендіктен нақты шығарушы ақынның тұлғасы бұлдыр тартып, тіпті өшіп те қалған.
Атақты түркі дәуірінің мәдени мұрасы саналатын Орхон-Енисей сынтас ескерткіштері туралы сөз қозғасақ та, бұл проблема ежелден қалыптасып келе жатқан канондық қалыптан ауытқи қоймағанын зерделейміз. VIII ғасырда тасқа бәдізшілер арқылы қашалған Күлтегін, Тоныкөк ескерткіштерінің мән-мазмұны бірін-бірі толықтырыпқана тұрған жоқ, ол мұралардың баяндалу тәсілдері де бірдей. Ұлы қағандар мен алып батырлар атынан баяндалатын бұл тасқа таңбаланған ғажап жазба ескерткіштің өзінде жыр тіліне жақындатып жырлап отырған жыршының немесе жылнамашының да мен арқылы... Асан қайғыша, Бұқарша шешен сөйлеп, толғап кету, мақалдап кету немесе жоқтау айту, тіпті ерлік жорықтарды жырлап кету бар екенін жоққа шығара алмаймыз. Яғни, XV ғасырдағы сияқты мен-ніңтасасында тұрып айтушы-шежіреші[13,18] бар, дегенмен ескерткіштердіңавторлары да анықталған жоқ. Біздіңше, олар - Иоллығ-тегін мен Тоныкөк[14,25]Тізеліні бүгілдірді, Бастыны жүгіндірді дейтін поэтикалық оралымдар жыраулар поэзиясына ғана емес, XX ғасыр басындағы Мағжанның түркілік танымына да шөгіп, өшпес рухы қонғаны сезіліп түр.
Бірақ, бұған қарап бұл ескерткіштерді тудырған жандарды жеке-дара образы айқындалған, стилі қалыптасқан ақындық тұлға деп қабылдау мүмкін емес. Түркі заманына дейін де халық әдебиетінің дамуына сай сақталып келген ауыз әдебиетіне тән элементтер бұл ескерткіштерде жалғасып қана қойған жоқ, ол кейінгі дәуірлерге де сәулесін түсіргені шындық. Сондықтан да тас ескерткіштердегі шешендік толғау үлгісі кейінгі жорықшы жыраулық дәуірде де, Абай мен Дулат, Шәкәрім мен Ахмет, Мағжан мен Сұлтанмахмұт кезеңінде де өз сыпатын таныта алды.
Поэзияда жеке индивидтік тұлғаның айқын көрініс берген жыраулық кезең әдебиетіндегі ерекшелік сонау тас ескерткіштердіңтабиғатынан да танылғанымен, ол мұраларды біз жеке бір тұлғаның туындысы ретінде қарай алмаймыз. Ежелгі дәуір әдебиеті үлгісі ретінде ортақ мұра, сол заман мұрасына тән ауыз әдебиетінде қалыптасқан канонда жазылған жәдігер деп қарағанымыз дұрыс. Демек, бұл мұралардан дара тұлға туралы мәселені тереңдей қозғау, таңдай іздеу мүмкін де емес. Тас ескерткіштер күллі түркі тектес халықтардың, Ахметше жұрттардың мұрасы бола отырып, оларды тудырушылар да жекеліктен жалпылықтүсінік - танымға көшіп, даралық тұлғаланудан ада жалпы жұртшылық үлгіде жазылған деп сеніммен айта аламыз.
Ақын тұлғасын тіпті, одан бергі дәуірдегі оғыз-қыпшақ(VIII-IX ғғ), Қарахан (ІХ-Х) дәуіріндегі әдебиетген де іздеу өрескел. Шығарушысы белгісіз Оғыз-нама, авторлары белгілі Махаббат нама, Құтты білік дастан-жырларын алсақ та, тіпті кей тұста Дастанда көрінетін ғашық жігіт автордың өзімен біте қайнасып, бір адам болып кетсе де, кейде автор оған өз атын қосып жіберіп отырса[15,71] да, Хорезми мен Жүсіп Баласағұнның біз ойлағандай толыққанды ақындық тұлғалары көрінбейді. Ақын образын айқындайтын олардың ішкі жан сырынан гөрі, дидактикалық сарындағы жалпылама ой-толғамдары басым болып келеді.
Оғыз-қыпшақ дәуірінен ел арасына кең тараған белгілі мұра - Қорқыт туралы мол аңыздар сілемі. Ол өмірде болған тарихи адам болғанымен, Қорқыт туралы аңыз-әфсанада ол абыз-кейіпкер. Қорқытты оғыз-қыпшақ дәуіріне телісек те оның бақсылық, шамандыққасиеттері одан да әрі дәуірлерден бас құрап жатқанына көз жетеді. Мифтік образға айналып кеткен Қорқыт бейнесі де, ол жөнінде сырлы хикая шертетін шығармаларда нақты авторлық тұлға бола алмайды.
Бірақ, бір жайды айтпауға болмайды. Аңыз бен тарихи шындықты ынты-шынтысымен зерделеген, терең түйсінген Мағжан, Шәкәрімнің Қорқыт , Қойлыбайдыңқобызы, Қалқаман - Мамыр, Еңлік - Кебек поэмаларында Корқыт пен Қойлыбайдың мифтік образы, Қалқаман мен Кебек, Мамыр мен Еңлік бейнелері ақындардың өз тұлғасымен астаса отырып, Мағжан мен Шәкәрімнің ақындық тұлға түзуін бір жаққырынан толықтырып отыр. Сондықтан да бір кездегі мифтік бейнелердің кейінгі әдебиетке,әсіресе ақындардың ішкі жан сырын ақтаруға, сол арқылы арқалы тұлғаларын танытуға интерпретациялық жолменигі әсерін тигізгенін айта кеткен абзал... Әлбетте, бұл туралы кейінірек кеңірек қозғалады.
Орасан мол фольклор үлгілері мен ежелгі әдеби нұсқаның бай мұраларымыздың қай-қайсысына да ортақ сілем - біздің таным-түйсігімізде автордың тек болжам түрінде ғана бажайланып, шындығында авторлық немесе ақындық тұлғаның жеке-дара айқындалмай қала берегініне көзіміздің жетегіндігі. Көне мифтерден бастап эпостық жырлар мен фольклордың толып жатқан ұсақ үлгілеріне дейін ой жүгірткенде, авторлық болмыс көмескі күйде қалып, ауыз әдебиетіне тән айырықша образдар галереясы ғана оқырманға үлгі бола берері хақ.
Ауыз әдебиетінің арғы ата-тегін түстеп-түгендей келсек, белгілі бір ұлыстардың ұлт болып ұйысу дәуіріне дейін аман-есен жетсе де, олардың бас-басына түзуші иелері табыла қоймайды. Өйткені ұлттық әдебиет қалыптасу, даму сияқты тарихи процестерді бастан кешіп жатса да ежелгі фольклор өзінің негізгі фольклорлық қалып-канонын бұзбайды және ұзақ уақытқа сақталады. Сондықтан да оныңұлы сарыны, бай мұралық сорабы жаңа өркендей бастаған кез-келген ұлт әдебиетіне барынша ықпал етіп, оның дамуында үлкен роль атқаратыны сөзсіз. Кез-келген ұлттық әдебиет ғасырлар бойы үзілмей келе жатқан фольклордан сусындай отырып, өзінің сара соқпағын айқындай түсетіні де анық жай.
Миф пен фольклорлық үлгілер, көне әдеби жәдігерлер жайында ой жүгірткенде авторлық немесе ақындық тұлға, жалпы ақындық болмыс мәселесі бір-ақ арнаға келіп тоғысады. Ол арна - осы бір әдеби категорияның нақты айқындала алмайтынына, қандай да бір ауыз әдебиеті мен халық әдебиетіне тән көнекөз үлгілерде өнертуындысын тудырушы ретінде жеке-дара көркемдік танымды таныта алмайтынына ден қоямыз.
Әлбетте, байырғы заман мифтерінен бастап жалпы әдеби, мәдени мұраларға автордыңқатыстылығы барлығын бағамдай айтқанымызбен, оның дарашығармашылық дара дүниетанымдықдара шеберлік, тіпті дара этика, эстетикалық танымдағы биікте көріне алмайтындығын мойындай келіп, тудырушы болмысының түп негізі күңгірт тарта беретініне көз жеткіземіз. Осы негізден келіп ежелгі дәуір мұралары үлгісінен оларды туғызған тұрлаулы тұлғаны бөле-жара қарауға болмайды деген байламға бекиміз. Ол уақта тұлғаның көркем дүниеден даралана тұлғалану процесі секілді мақсат та қойылмаған-ды. Тап осы даралыққа бой ұрған ХХғасырдың басындағы поэзияда,әсіресе шоқтықты шоғыр - Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұтлирикасындаақындық тұлғаның тұрпаты жыраулар поэзиясы мен Дулат, Абай үлгілерінен де өзгеше сипатта дамығаны айқын. Сондықтан да ақындық тұлғаның даралану процесіне тоқталғанда, ұлттық поэзияның даму кезеңіне қарай тұлғаның өсу жолына, әдеби категория ретінде ұлт поэзиясында орныға түсу жайына тоқтала кетуге тура келеді. Өйткені, Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт шығармашылығының тұңғиығына бойлап, тылсымын тану үшін де қазақ поэзиясының өткен ғасырлардағы ерекшеліктеріне, ақындық тұлғаның тақырып ретінде көтерілген поэзиялық орбитасына, сол ұлы поэзия сорабының осы үш ақын тұлғасына тигізген әсеріне ой жүгіртуқажет. Сондықтан да осы ғасырдың алғашқы ширегіндегі аса ірі үш шайыр шығармашылығына тоқталмас бұрын жыраулық дәуір мен Абай кезеңіне дейінгі ұлттық поэзиядағы ақындық тұлғаға деген көзқарасымыздыкеңірек көлемде көрсетуді жөн санадық. Мақсатты түрде тұлға тақырыбын ашуға мол орын бердік.
Жалпы, көркем шығармаға тікелей қатысты тудырушы тұлғаныңдаралану кезеңі төл әдебиетімізде ұлт әдебиетініңқалыптасу кезеңімен тұспа-тұс келгені бұлтартпас шындық.
Қазақ елі - Казақ Ордасы өз алдына хандыққұрып, дербес мемлекет болған сонау XV ғасырдан бастап ұлттық әдебиет, негізінен жекелеген тұлғалардан тұратын Жыраулық поэзия өз көшін түзей бастады. Бұрынғы бірнеше ұлыстар мен тайпалардан тұратын Алтын Орда құрамындағы қазіргі қазақ халқының негізін құрайтын қыпшақ, арғын, найман, алшын, тама, керей, қоңырат, үйсін т.б. рулардың бірігіп, өз алдына ел болған кезеңінен бастап, нағыз ұлттық әдебиеттің өркендей бастағаны ақиқат.
Ұлттық әдебиет дегенде фольклорлық шығармаларды ұлттікі емес деген жаңсақ түсінік болмау керек. Ұлттық әдебиеттің ауыз әдебиеті мен ежелгі дәуір нұсқаларынан, одан бергі Қарахан, Алтын Орда заманындағы әдебиет үлгілерінен нәр алып, соның негізінде дамып, өркен жайғаны сөзсіз. Бұл туралы жыраулықпоэзияның тілін, жанры мен стилін зерттеген ғалым Қ. Өмірәлиев: Қазақ поэзиясы және қазақ поэзиясы тілінің тарихы, оны тұтынушы халықтың халық болып қалыптасу дәуірі - ХV-ХVІ ғасырдан басталса да, оның негіздері бұған дейінгі дәуірлерде жатыр[16,58], - деп атап көрсетеді.
Ал нақты қазақ атымен аталатын әдебиеттің қалыптасу кезеңі қазақ хандығыныңқұрылуымен тығыз байланысты. Басқа түркіхалықтарына ортақ бола алмайтын, өзіндік жеке авторлары бар ұлттық поэзия, XV ғасырда өмір сүрген Асан қайғы, Қазтуған сияқты жыраулардың бізге жеткен мұрасынан бастау ала отырып, мүлде жаңаша бағытта дамығаны айқын.Мұның айқын мысалы - Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт шығармашылығы ғана емес, XVIII ғасырдан бергі күллі қазақ поэзиясындағы кесек тұлғалардыңкесімді тіл өрнегі, өлең үлгісі, даралық болмысы.
Бес ғасырға жуық дәуірді қамтитын жыраулық поэзия бүтін бір ұлттық дүниетанымын, салт-санасын, жан-дүние сезімін жеткізіп қана қоймай, халықтың мұң-шерін қозғаған тарихи оқиғалар мен қанды жорықтарды, ұлт болып ұйысу кезеңіндегі ірілі-уақты істерді бейнелеген ақын-жыраулардың даралық шеберліктерін айқындай түседі. Жеке-дара ақындық шеберліктің шынайы болмысы тап осы жыраулық поэзиядан басталған соны сипат екені даусыз.
Бүкіл бір дәуірді қамтыған ұлттық поэзиядағы бұл үрдіс -жыраулық дәстүрді әдеби аренаға алып келді. Жыраулық дәстүрдіңөзі XV ғасырға дейін де, Кет-Бұға, Сыпыра, Қодан-тайшы секілді жыраулардың салып кеткен көшпенділердің көне поэзиясы рухында қалыптасып, ұлтгық поэзияға тән жаңаша сипатта дамыды. Ал, ұлттық поэзияда номад-ақын жыраулардың көркем тіл, салмақты сөз, терең ой арқылы даралана, өз бейне-келбеттерінің айырықша сомдала түсуі жыраулық әдебиетте мүлде тың соқпақ-сораптың келгенін, бірінші кезекте ақын-жырау тұлғасының тұлғалана түсуін көрсеткен еді.
Жалпы, жыраулықәдебиетте сөз өнерін тудырушы тұлғаның алдыңғы кезекке шығуы, ішкі рухани әлемін толғаулы тілмен таныта түсуі -қазақ жырауларыныңқай-қайсысына да ортаққасиет. Бірақ жыраулық дәстүр ортақ болғанмен, әр ақын-жыраудың шығармашылықшеберлігі, стилдік айқындалу ерекшелігі секілді даралық сипаттары нақ осы әдеби дәуірде барынша айқындалып, басым үрдіс алғанын ешкім де жоқда шығармаса керек: ...ақын-жыраулар творчествосы иелері бар мұралар және ең маңыздысы, әр автордың шығармалары өзінің құрылым бітімі, мазмұны, идеясы, көркемдеу тәсілдері жағынан бір-бірінен ажыратылып тұрады, демек, ақын-жырауларда даралық шығармашылық сипаты бар, ал бұл сипат - әдебиетке тән басты белгінің бірі [17,11]. Олай болса - бұл даралық шығармашылық сипаталдымен ақын-жыраудың даралану, тұлғалану процесіне тікелей қатысты, яғни ақын тұлғасының айқындалуына байланысты басты белгінің бірі болмақ. Демек, жырауларға тән осы басты белгі кейінгі Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт шығармашылығына да ықпал етіп қоймай, олардың өзгеше шығармашылық шеберлігін шыңдата түсті деп айтуға толық негіз бар. Бүл жайында алдағы уақытта да арнайы зерттелетіндіктен, жыраулар поэзиясындағы жалпы тұлға мәселесіне, жыраудың жеке-дара шығармашылық қолтаңбасына кеңірек тоқталғанды жөн санадық.
Жыраулық поэзияның басында тұрған, аты ақызға айналған ақылман Асанды талғантқан ұлт қамы, оның гуманист, философ ақынға тән бейнесі кейінгі қазақ өлеңіне, Абай мен Шәкәрім лирикасына анық жарығын түсірді. Адам мен табиғаттың бірлігі, сыртқы материалдық әлем мен ішкі рухани дүниенің тұтастығытұрғысынан ой түю Асан өлеңдеріне қатысты басты белгінің бірі. Бұл заманда не ғаріп?, Есті көрсең кем деме, Көлде жүрген қоңыр қаз, т.б. өлеңдерінде ақын тұлғасы ел мен жер қамын жеген ойшыл, ақылшы, кеңесші бейнесінде толық ашылады. Кейінгі Шәкәрімнің философиялық лирикасына зер салсақ та, осы Асан қайғы толғауларындағы ой-таныммен ұштасып жатқанын аңғару қиын емес. ұлы Мағжанның Мен кім? өлеңінде:
Арыстанмын, айбатыма кім шыдар? Жолбарыспын, маған қарсы кім тұрар? Көкте - бұлт, жерде желмін гулеген...дейтін, өз-өзін асыра бағалайтын, риторикалық сауал тастап, оған өз тұлғасын нақты аша жауап қататын стилдік сипаты сонау жыраулар үлгісінен соқпақ салып жатқаны сөзсіз. Бұл ақындық өр тұлғасы Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет, Жиембет жырларында айқын аңғарылады. Негізінен толғау түрінде келетін жыраулық поэзияда жыраудыңқоғамдағы орны мен айналасындағы жұртқа ықпалын сезініп, өз құдіретін танытуын біз сол дәуір әдебиетіне тән құбылыс деп қарағанымыз жөн. Әсіресе, мадақ, арнау жырларында жыраулар өз аты-жөндерін атай көрсетіп, нақты тұлғаларын афористік нақылмен асыра бағалайды.
Буыршынның бұта шайнар азуы, Бидайықтың көл жайлаған жалғызы, Бұлт болған айды ашқан Мұнар болған күнді ашқан, Мұсылман мен кәпірдіңарасын бұзып дінді ашқан. Сүйінішұлы Казтуған жырау секілді мұндай өзіндік жеке менді таныту ұлттық поэзияда дәстүрге айналып, кейінгі әдебиетке үлгі болғаны белгілі. Сол ХУ-ХУІІ ғасырлардағы жорықшы жыраулар Доспамбет, Жиембет, Шалкиіз өлеңдерінде де адам баласыныңерекше күшін сезінуі, жеке адам тұлғасының табиғат берген рухани ұлылығын жырлауы жиі кездеседі. Доспамбет те:
Азаулының Стамбулдан несі кем,
Азаулының Аймадет ер Доспамбет ағаның
Хан ұлына несі жай,
Би ұлынан несі кем!
Тәңірінің өзі берген күнінде
Хан ұлынан артық еді менің несібем!-
деп өзінің өлмес рухын асқақтата көрсетеді.
Жыраулар поэзиясында ақындық мұң-шер, қайғы-қуаныш,туған жерге деген сағыныш, ішкі сезім-түйсік - барлығы да жыраудың өз атынан, өзіндік мені тұрғысында жырланады. Қазтуғанның Алаң да алаң, алаң жұрт өлеңінде:Қарғадай мына Қазтуған батыр туған жұрт Кіндігімді кескен жұрт, Кір қоңымды жуған жұрт, Қарағайдан садақ будырып, Қылшанымды сары жүн онда толтырып, Жанға сақтау болған жұрт,- деп жырау өз көңіл-күйін жалпақ жұртына қарата қозғап,туған жердіңқұдіретін өз болмысының ақиқатымен салыстырыпсуреттейді. Мұндай ортақ әдіс Доспамбет жырауда да бар.
Мен көлікке қосымды артқанмын.
Көмбідей ару жаларға
Күректей мұзды тоңдырып,
Кірмембес ауыр қолға бас болып,
Күңіреніп күн түбіне жортқанмын!
Батыр жыраудың мың сан қолға бас болып жауға аттанған арда бейнесі Тоғай су өлеңінде де суреттеледі.
Бұл бір ғана жорықшының жүріп өткен жолы ғана емес, бүтін бір ұлттың дұшпанға қарсы шығуы, көш түзеп, тұлпар мініп, жауға қарсы аттануы еді. Ұлттық ерлікке толы жолдары, тарихи тірлік-тынысы жыраулардың жорықжырларындағы асқақ рухынан, биік тұлғасынан айқын сезіледі. Олардың тек ұрыс-соғысқа байланысты өлеңдері ғана емес, ақыл-нақыл түрінде келетін афористік ой-толғауларында да дуалы ауыз шешен, көпті көрген, болашақты көздеген кең тынысты жырау бой көрсетеді.
Өз заманында ешкім бой таластыра алмаған Шалкиіз, Жиембет жырларынан да XIX ғасырдағы Дулат пен Абайдың алып тұлғасын анықтар, XX ғасырдағы Шәкәрім, Мағжан, Ахмет, Сұлтанмахмұттың ірі тұлғасын түстетер ақындыққуат-құдіреттің бастау бұлағын байқау қиын емес.Олардағы сөз мәйегі ғана емес, арналы ой жүйесін Абайдан соңғы Шәкәрім мен Мағжан секілді ақындар да үлгі тұтты.
Шалкиіз маңындағы билер мен бектерге ақыл-кеңес түрінде айтатын айбынды жырларында кенен ақылдың, дара даналықтың иесі болғаны сезіліп тұрады. Белгілі Би Темірге кеңес салған жауынгер жырау өзінің де тәкаппар тұлғасын, би алдындағы орнын танытып отыруды ұмытпайды.
Жыраулық поэзияда ақын тұлғасының асқақ түрде көтерілуі заңды да. Өйткені олардың арқа сүйер халқының алдында ақиқаттың өтін жара айтатын, ал халқының алдында жүгінбес ерікті басы, дала демократиясына тән тіл кеспек жоқ еркін ойлы хұқы бар еді... Сондықтан да жұртына өткір көзқарасын Шәкәрім, Ахмет, Мағжан ақындардай астарлап, тұңғиық ой-түйінін тұспалдап жеткізбейді. Төтесінен тіліп айтады. Кезі келген жерде хақ-тағала мен ханнан да тартынбас көшпендінің қатал тілі, қайсар мінезі, өр келбеті кескінделеді. Бұл жерде Шәкәрім, Мағжандарды тура айтпады деп кінә қою емес, олардың өз мұңы мен ел мұңын аса астарлы түрде тереңдете айтып отырғанын есте ұстауымыз керек. Мағжан, Сұлтанмахмұттар ақындық тұлғасын жасыра отырып, ақындық кредосын лирикалық кейіпкер атынан жеткізіп отырады.
Ғасыр басындағы ел мұңын көкірек көзінен өткізген Сұлтанмахмұт пен Мағжан жырларының да алмастай жарқылдаған тұстары да дәл осы жыраулар поэзиясындағы мұқалмас рухпен ұштасып жатқанында екенін еріксіз сезінуге болады. Жиембетгің Есім ханға арнаған арнау өлеңінде жырау өз жайынан және азулы заманның алас-күлес жағдайларынан хабардар етіп қана қоймай, әлеуетті ханға қарата батыл тіл безеуінде биік беделінің, еткен еңбегініңзорлығының арқасында өзінің айылын жимас ақын екенін дәлелдеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz