ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ МАҒЫНАЛЫҚ СИПАТЫ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . .

І ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ КӨП МАҒЫНАЛЫ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЖАЛПЫ СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ

1. 1. Көп мағыналы фразеологизмдердің зерттелуі . . .

1. 2. Фразеологиялық көп мағыналық . . .

1. 3. Қазақ тіліндегі көп мағыналы, омонимдік фразеологизмдердің жасалу жолдары . . .

1. 4. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ МАҒЫНАЛЫҚ СИПАТЫ . . .

1. 5. Көп мағыналы фразеологизмдер мен омоним фразеологизмдердің айырмашылықтары . . .

ІІ КОНТЕКСТІК ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ НЕГІЗГІ СИПАТЫ

2. 1 Тіл біліміндегі контекст ұғымы және оның көп мағыналы фразеологиздерге қатысы . . .

2. 1. Қазақ тіліндегі көп мағыналы фразеологизмдердің ерекшеліктері . . .

2. 3. Көп мағыналы фразеологизмдердің контексте қолданылу ерекшеліктері . . .

ҚОРЫТЫНДЫ . . .

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . .

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезеңде тіл біліміндегі көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық рухты тануға, танытуға негізделген. Ұлттық мәдениеттің дерегі ретінде тілдегі фразеологизмдер түрлі қырынан қарастырылуда. Фразеологизмдерге де лексикалық бірліктер сияқты көпмағыналылық құбылысы тән. Көпиағыналы фразеологизмдердің туындауына о баста пайда болған еркін тіркестің тұрақтануымен қатар қоғамдық даму заңдылықтарындағы факторлар әсер етеді. Өйткені тіл түрлі даму жағдайларынан тыс қалса, этнос тілінің жұтаңдығын тудырып, тілдік қор аясын тарылтады. Зерттеу нысанымыздың тірегіне айналған көпмағыналылық құбылысын анықтау, қазақ этносының сөздік қорының молдығын, тілдік байлығын, сол арқылы қазақ фразеологиялық қорының толығу, өсу сатысының бар екендігін нақтылау зерттеу өзектілігі болып табылады.

Бертінге дейін қазақ тіл біліміндегі ғылыми еңбектерде тілдік бірліктердегі көпмағыналылық туралы, фразеологизмдердің ұлттық - мәдени қырлары жайлы жан - жақты айтылғанымен, фразеологизмдердің көпмағыналылығы мәселесі назардан тыс қалып келді. Бұл жағдай қоғам дамуының түрлі өзгерістеріне байланысты туындаған көпмағыналы фразеологиздерді анықтап, олардың тілдік қолданыстағы сипатын және көпмағыналы тіркестердің фразеологиялық ерекшеліктерін жүйелі зерттеу қажет екенін көрсетеді. Фразеологизмдердің мағыналылығы туралы мәселенің қазақ тіл білімінде арнайы зерттеу нысаны ретінде қарастырылмауы зерттеу тақырыбының өзектілігін көрсетеді.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіліндегі фразеологиздердің көпмағыналылығын айқындау. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттердің шешілуі көзделді:

фразеологизмдердегі көпмағыналылық құбылысының зерттелу жайы мен сөздіктерде берілу жолын айқындау;
мәнмәтіннен көпмағыналы фразеологизмдерді сұрыптау;
фразеологиялық омонимиядан фразеологиялық көпмағыналықты ажырату белгілерін саралау;
көпмағыналы фразеологизмдердің жалғаса және жарыса туындау арқылы жасалу жолдарының көпмағыналылықтың пайда болуына негіз бола алатынын нақтылау;
қарсы мәнді және мағыналас фразеологизмдердің көпмағыналылыққа қатысын саралау;
көпмағыналы фразеологизмдердің семантикалық топтарын айқындау;
фразеологиздердің лексика - грамматикалық сипатының көпмағыналы фразеологизм жасаудағы маңыздылығын көрсету;
фразеологизмдердегі көпмағыналылық құбылысының стильдік және прагматикалық қызметін анықтау.

Жұмыстың жаңалығы. Қазақ фразеологизмдеріндегі көпмағыналылық құбылысы ғылыми тұрғыда зерттеліп, төмендегідей ғылыми жаңалықтарға қол жеткізілді:

фразеологизімдегі көпмағыналылық құбылысының сандық және сапалық сипаты анықталып, лексикографиялық деңгейде берілуң нақтыланды;
көптеген фразеологиялық тіркестердің мағынасы сөздер сияқты жеке тұрғанда анықталмай, тек мәнмәтінде ғана көпмағыналылылққа ие болатындығы дәлелденді;
фразеологизмдердегі көпмағыналылық пен омонимді ажырату ішкі семантикалық ерекшелігіне негізделетіні көрсетілді;
көпмағыналы фразеологизмдердің мағыналық құрылымы жағынан этностық, діни, соматикалық, диалектілік, зоонимдік және өлшемдік ұғымдағы семантикалық топтары айқындалды;
көпмағыналы фразеологизмдердің лексика - грамматикалық ерекшеліктері анықталды;
көпмағыналы фразеологизмдердің контексте берілуі сипатына қарай стильдік және прагматикалық қызметі сараланды.

Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Фразеологизмдердің көпмағыналылығы ұлттық тіл табиғатын танытуда ерекше маңыз атқара келе, тілдік жұмсалымда мәтіннің прагматикалық ықпалын тереңдете түседі. Көпмағыналы фразеологизмдердің саны мен сапасы, олардың лексика - грамматикалық, семантикалық ерекшеліктері фразеологияның парадигмалық қатынастарының теориялық жақтарын кеңейтуге өз үлесін қосады.

Зерттеудің нысаны және деректемелік негізі. Дипломдық жұмыста фразеология мен көпмағыналылық қатысты зерттеу жұмысын жүргізген шетел ғалымдары Глухов В. М. , Рахматуллаев Ш. , Р. Садықбеков, А. И. Смирницкий, Э. В. Кузнецова, Галкина-Федорук, Д. Н. Шмелевтың, А. А. Потебня, Е. Курилович, А. Назаров, В. В. Виноградов, Сарбасова Қ. Б. , Бинович Л. Э. , Жуков В. П. , Кеңесбаев І., Болғанбаев Ә. , Қалиұлы Ғ., Кайдарова А. , Жайсакова Р, Смағұлова Г. т. б. еңбектерінің ой - пікірлері негізге алынды.

Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында жинақтау, жүйелеу, талдау, баяндау, сипаттама, құрылымдық, лексика - семантикалық, прагматикалық әдістер қолданылды.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.

көпмағыналы фразеологизмдер лексикалық бірлік сияқты үнемі толығу үстінде болмағанымен, қолдану аясына қарай өрісі кеңейе түсетін құбылыс;
көпмағыналы фразеологизмдер омонимдерден бұрын туындаған ментальдық қғымдар, сондықтан олар омоним жасауға негіз бола алады;
фразеологизмдердегі көпмағыналылық антоним, синоним сияқты парадигматикалық қатынастарды құрайды;
фразеологизмдердің пайда болуының негізгі өзегі болып табылатын этнотіркестер иен діни тіркестердегі, сондай - ақ фразеологизмдердің басым бөлігіндегі тақырыптық құрамға енетін соматизмдердегі көпмағыналылық қоғамдық өзгерістердің ерекшеліктерін сипаттайды;
көпмағыналылық жасауда фразеологизмдердің грамматикалық құрылымы маңызды рөл атқарады;
авторлық қолданыста көпмағыналы фразеологизмдер белгілі стильдік қызмет атқарып, фразеологизм мағынасының сапалық сипатын байыту арқылы фразеопрагматикалық мәнге ие болады.

Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ КӨП МАҒЫНАЛЫ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЖАЛПЫ СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ

1. 1 Көп мағыналы фразеологизмдердің зерттелуі

Фразеология - тіл білімінің үлкен бір саласы, ол тұрақты тіркестерден тұрады. Түркітануда тұрақты тіркестер туралы зерттеу еңбектер өткен ғасырдың 40-жылдарынан кейін жарық көре бастады. Бұған алғаш үлес қосқандардың бірі қазақ ғалымы Ісмет Кеңесбаев. 1950-жылдардан кейін түркітануда фразеологизмнің тіл білімінде жеке пән ретінде қалыптасу жолында көптеген мәселелерді ғылыми тұрғыда шешуде үлкен ізденістер басталды. Бұл ретте жарық көрген еңбектерге шолу жасасақ, түркітануда айтарлықтай нәтижелер бар екені байқалады. Алғашқы кезде әрбір жеке тілдер (қазақ, орыс, түрік, қырғыз, өзбек, башқұрт жіне т. б. тілдер) фразеологизмдерінің ерекшеліктерін ашу, оларды жасалу, даму жолдарын сараптау мәселесі алға қойылды. Бұған ғалымдардың әр жылдары жарық көрген зерттеулері дәлел. Олар: академик І. Кеңесбаевтің, Ч. Сайфуллиннің, А. Байрамовтың, Ш. Рахматуллаевтың, А. Долгановтың, К. Бабаевтың, Ж. Османованың, К. Даибованың, З. Жарашуеваның, З. Ураксиннің, М. Черновтың авторлығымен жарық көрген зерттеу еңбектері.

Қазақ тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы теориялық тұрғыда зерттеу XX ғасырдың ортасынан басталып, бүгінгі күнге дейін толастамай келеді. Біз соның ішінде қазақ тіліндегі көп мағыналы фразеологизмдердің зерттелу тарихына шолу жасамақпыз.

Бүгінгі күнге дейін қазақ тіліндегі көп мағыналы фразеологизмдерді қарастыру жеке зерттеу объектісі ретінде алынған емес. Фразеологиялық көп мағыналық туралы алғаш пікір қозғаушылар жөнінде зерттеушілер түрлі пікірлер келтіреді. Мәселен, Қ. Сарбасова «Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдер» атты еңбегінде етістікті фразеологиздердің көп мағыналық құбылысына қатысын айта кетіп, төмендегідей пікір келтіреді: «Фразеологиялық көп мағыналылық жайлы алғаш сөз қозғаушылар-сөздікшілер (лексикографтар) . Л. Э. Бинович башқұрт тіліндегі фразеологиялық көп мағыналылық құбылысын сипаттауда жалпы тіл білімі тәжірибелеріне сүйенеді[2. ] . Осы пікірден кейін «фразеологиялық көп мағыналылық қамтылмаса, сөздіктердің де олқы соғатындығын»[3] .

Жалпы сөз мағынасы, полисемия құбылысы туралы пайымды пікірлер академик В. В. Винаградовтың (1947), Н. Н. Амосованың (1957), В. А. Звегинцевтің (1957), В. И. Абаевтың (1957), Р. А. Будаговтың (1958), А. Шаффтың (1963), Д. Н. Шмелевтің (1964), О. С. Ахманованың (1966), А. А. Реформаторскийдің (1967), Н. М. Шанскийдің (1972), Э. В. Кузнецованың (1974), А. Назаровтың (1974) еңбектерінен, қазақ лексикологиясында І. Кеңесбаевтің (1966), А. Ысқақовтың (1978), Ә. Болғанбаев пен Ғ. Қалиевтің (1997), А. Салқынбайдың (1999), Ғ. Резуанованың (), Д. Пашанның (2007) зерттеу еңбектерінен орын алған.

Орыс тілінің полисемиялық фразеологизмдерінің теориясын қалыптастырған ғалым В. В. Жуков 1978 жылы жарық көрген «Семантика фразеологических оборотов» атты еңбегінде фразеологиялық көп мағыналыққа арнайы тоқталған. «Кейбір зерттеушілер фразеологизмдер жеке сөздерге қарағанда бір мағыналы болып келеді деп пайымдайды. Бұндай тұжырыммен келісуге болмайды. Фразеологиялық көп мағыналық - нақты және дамушы құбылыс, бұған күмән жоқ»[4, 125] . Қазақ тіліндегі фразеологиялық полисемияның теориясын қалыптастырушы - академик І. Кеңесбаев. Ол өзінің 1977 жылы жарық көрген «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» атты еңбегінде көп мағыналы фразеологизмдерге қысқаша тоқталып өтіп, «Полисемия құбылысы әрекідік фразеологиялық тіркестер арасында байқалып қалады . . . Әйтсе де, бұның өзі де ойлана зерттей түсуді керек ететін мәселе . . . » [5] деген пікір білдірген. Кейіннен Ә. Болғанбаев, Ә. Қайдаров «Тілдегі жеке сөздер тәрізді тұрақты тіркестердің де кейбіреулері көп мағыналы болып кездеседі. Алайда, фразеологизмдердің бәрі бірдей емес, идиомдық түрлері әрдайым дара мағыналы болады да, фразалық тіркестердің қайсыбіреулері көп мағыналы болатындығы байқалады» [6], А. Қайдаров пен Р. Жайсақова мақалаларында «Как показывает факты языка, переносное и идиоматическое значение, присуще ФЕ, в дальнейшем своем развитии по разным (функционально-стилистическим, социальным, ситуативным) причинам перетерпевает семантическую дифференцию и даже вторичный перенос значения, что и приводит к полисемии ФЕ» [7], Г. Смағұлова «Фразеологизмдегі бұл мәселе жеке сөздердегідей көп болмағандықтан, әлі күнге дійін аты ғана аталып, заты нақтыланбай келеді. Фразеологизмдердегі омонимия мен полисемия тіл теориясы мен лексикография үшін де көңіл қоярлық қызықты мәселе . . . фразеологиялық көп мағыналық жиі кездесе бермейді. Көп мағыналықтың пайда болуына қатысты өзіндік ерекшеліктерінен туатын басқа да өзгешеліктер бар» [8] деген көп мағыналы тұрақты тіркестердің зерттелуінің бастапқы қадамдарын жасаса, Қ. Сарбасова (2008) К. Сарышева (2006), Г. Сырлыбаева (2006), қазақ тіліндегі фразеологизмдерде полисемия құбылысының айқын байқалатынын атап өтеді. Осы зерттеу еңбектерінде авторлар қазақ тіліндегі фразеологизмдердің семантикалық ерекшеліктерін қарастыра келе, көп мағыналы тұрақты тіркестерге де тоқталып өткен.

Сондай-ақ Ш. Рахматуллаев, В. Х. Қадыров, З. Г. Ураксин сияқты түркі тіл білімінің фразеолог ғалымдары да осы мәселенің төңірегінде зерттеу жүргізген.

Тіліміздегі көп мағыналы фразеологизмдердің зерттелуіне тоқталу барысында қазақ тіліндегі фразеологизмдердің омонимдік құбылысқа да қатысын бірге атап отыруға тиіспіз. Себебі фразеологизмдердің семантикалық категорияларының ішінде полисемия мен омонимия тығыз байланысты болып келеді.

1. 2. Фразеологиялық көп мағыналық

Фразеология саласындағы семантикалық парадигманы өзара мағыналық байланыстар мен қатынастар орнатылған көп мағыналы тұрақты тіркестердің жеке мағыналары қалыптастырады.

Көп мағыналықтың дамуына фразеологизмдердің еркін сөз тіркесінің метафоралық жолмен ауыс мағынаға ие болуы арқылы жасалатындығы кедергі келтіреді. Бұндай жағдайда әрбір жеке мағына жалпылама-метафоралық болуға тиісті. Басқаша айтқанда, жалпылауға ыңғайлы еркін сөз тіркесінің қайталанып метафоралануының нәтижесінде метафоралық мағынадан тұратын көп мағыналы тұрақты тіркестер пайда болады. Мысалы,

Фразеологизмдердің сөздерге қарағанда контексттік қозғалысқа көп ұшырамайтындығы да олардың арасындағы көп мағыналықтың дамуына шектеу болады, яғни басқа сөздермен грамматикалық және мағыналық байланысқа түсу мүмкіндігі болмайды. Сондықтан да предикативтік сөз тіркесі моделімен жасалған тұрақты тіркестер ерекше жағдайларда ғана көп мағыналыққа ие болып жатады.

Беретін мағынасы семантикалық дамытуға, сегментацияға бағынбайтын әрі жеңіл болып келетін фразеологизмдер көп мағыналы бола алмайды. Мысалы, (сын есімді фра)

Көп мағыналықтың негізгі тілдік белгілері ретінде төмендегі көрсеткіштерді атап өтуге болады:

Фразеологизмнің мағыналық құрылымының әртүрлілігі. Бұндай жағдайда әртүрлі құрылымды көп мағыналы фразеологизм құрамындағы әрбір жеке мағына үшін өзіндік гарамматикалық белгілер - ерекше басқару, өзіндік бейне, әртүрлі синтаксистік қызмет және т. б. тән. Мысалы,
Жанды немесе жансыз, нақты немесе абстрактілі болып келуі жағынан ойды толықтыру немесе жатқызу (падлежащего) ерекшелігі. Мысалы,
Көп мағыналы фразеологизмдердің жеке мағыналары көбінесе жетекші сөздердің, яғни лексикалық айналымға кіретін сөздің көмегімен анықталады. Бұндай жағдайда көп мағыналық құбылысы бір жетекші сөздің лексикалық мағынасын басқа сөзбен салыстыру арқылы анықталады. Мысалы,
Кейбір жағдайларда көп мағыналы фразеологизмдердің жеке мағыналарын анықтауға ұқсас (соответсвующих) фразеологизм негізінде қалыптасқан күрделі сөздердің де қатысы болуы мүмкін. Мысалы,
Фразеологизмдердің көп мағыналығының тағы бір тілдік көрсеткіші ретінде шектеулі синонимия құбылысын келтіруге болады, яғни фразеологизмнің барлық мағынасына таралатын синонимия емес, тек біреуінен ғана синонимдік қатар құрылады. Мысалы,

Көп мағыналы фразеологизмдердің жеке мағыналарының тілдік анықтамалары осындай. Жоғарыда айтылғандай, көп мағыналы фразеологизмдердің жеке мағыналарының синонимдік қатар құру қабілетімен қоса, олар антонимдік жұп жасауы да мүмкін.

1. 3. Қазақ тіліндегі көп мағыналы, омонимдік фразеологизмдердің

жасалу жолдары

Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің көп мағыналы және омонимдік қатарлар тізуі әзірге көптеп кездесе бермейтін, жан-жақты зерттеуді қажет ететін мәселелер болып табылады. Қазақ фразеологиясының негізін салушы академик І. Кеңесбаев осы тұрғыда былай деген: «Көп мағыналық пен омонимия құбылыстары әдетте жеке сөздердің төңірегінде көзге айқын байқалады. Ал, фразеологизмдерге келгенде бұл құбылыстар ерекше реңкке түседі. Полисемия құбылысы әредік фразеологиялық тіркестер арасында байқалып қалады. Фразеологиялық түйдектеріне келсек, олар омонимия құбылыстарын мүлдем бойына дарытпайды, тіпті, полисемия құбылыстарының өзі де фразеологиялық түйдектері арасында кездесіп жарымайжы. Омонимия құбылысын тануда түрлі көзқарастар бар. Зерттеушілердің басым көпшілігі мағына алшақтығын негізге алады да, сөз (лексема), тіркес (фразема) төркінін екінші орынға қояды. Біздің ойымызша, омоним болу үшін тек айтылуы бірдей келген тұлғалар ғана емес, жеке сөздердің де, фраземалардың да түп-төркіні бөлек болуы қажет. Мәселен, аузын ашты тіркесінің, «сөйлей бастады», «таң қалды» деген мағыналарынан басқа, ораза күні «кешкі ас алдынан дәм татты» деген діни мағынасы да бар. Ол алғашқы мағыналардан алшақ, кереғар жатыр. Осы тұрғыдан қарасақ, фразеологиялық тіркестер ішінде омонимия табылмайды емес. Бірақ жоғарыда айтқанда, бұл тіркестердің түп-төркіні біреу-ақ. Сондықтан осы типтес жақындықты омонимия деп қарамай, полисемия деп білген жөн тәрізді. Әйтсе де, бұның өзі де ойлана зерттей түсуді керек ететін мәселе » [5] . Демек, қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің көп мағынаға ие болуы, омонимдік фразеологизмдер аталуы дәлелдеуді қажет ететін өзекті мәселе ретінде аталған. Бірақ бүгінгі күнге дейін қазақ тілінің көп мағыналы фразеологизмдері немесе қазақ тіліндегі омонимдік фразеологиздер жайлы жеке зерттеу еңбектері, болмаса жеке сөздіктер шығарылмаған. Сондықтан да осы күрделі тақырыптар фразеология тарихындағы зерттеуші-ғалымдардың пікірлерін негізге ала отырып жаңа пайымдаулар келтіріп, дәлелдеуді қажет етеді.

Тілімізде әртүрлі сөз тіркестерінің үлгісіндегі фразеологизмдермен сөйлем үлгілеріндегі фразеологизмдер кең тараған. Олардың тілдік табиғаты семантикалық, морфологиялық және синтаксистік жақтан сипатталады. Семантикалық ерекшеліктеріне келсек, қазақ тіліндегі фразеологизмдердің мағыналас болып келуін профессор Г. Смағұлова, қазақ тіліндегі фразеологизмердің қарсы мәнді болып жасалуы турасында жас зерттеуші Г. Сырлыбаева еңбек жазған. Ал қазақ тіліндегі көп мағыналы және омонимдік фразеологизмдер жайлы әртүрлі зерттеуші ғалымдардың еңбектерінде (академик І. Кеңесбаевтің, Ә. Болғанбайұлы мен Ғ. Қалиевтің, Н. Уәлидің, Г. Смағұлованың, Н. Сарышеваның, Қ. Сарбасованың, Г. Сырлыбаеваның және т. б. ) қысқаша аталып кеткенімен нақты осы тақырыпқа арналған еңбекті атап айту қиын.

Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің бірқатары көп мағыналы да бола алады. І. Кеңесбаевтің пайымдауынша, белгілі бір фразеологизмдерге тән көп мағыналық екі түрлі жолмен жасалады. Оның бірі - жалғаса туатын мағына да, екіншісі - жарыса туатын мағына [5] . Мысалға жаны жай табу фразеологизмін алсақ, алғашқы мағынасы әуре-сарсаңнан арылу да, соңғы мағынасы көңілі орнына түсу дегенді білдіреді. Бұл жерде бірінші мағынаға екінші жалғасып тұр. Ал күйіп кету фразеологизмін қарастырар болсақ, біріншіден, зая кетті, ұтылды дегенді білдірсе, екіншіден, ызаланды дегенді меңзейді. Бұл көп мағыналы фразеологизмнің мағыналары жарыса туып отыр. «Сонымен бірге кейбір жағдайларда жалғаспалы мағына мен жарыспалы мағына белгілі бір сәттерде тоғысып, одан қилысқан тағы бір туынды мағына пайда болуы мүмкін» [5] .

Сондай-ақ фразеолог ғалым Г. Смағұлова: «Әдетте сөздердің, фразеологиялық тіркестердің арасында мағыналық байланыс болмай, үзілген кезде оларды омонимдерге жатқызады. Ал көп мағыналылықта қалай дегенде де, мағыналық байланыс сақталады» [8], - деген пікір айтқан.

Көп мағыналы фразеологиздердің мағыналық топтарын айқындауда фразеологиялық бірліктердің мағынасы өзінше бір ішкі дүниені елестету, қабылдау сапасы деп пайымдауға болады. Әдетте сөйлеушілер арасындағы қарым-қатынас кезінде санада нақты немесе қияли заттар мен құбылыстар туралы бейнелер көз алдымызға келеді. Осы жерде фразеологизмдердің екі негізгі - бейнелі және жалпылама-ауыс мағыналары аңғарылады. Бұндай мағыналардың болуы адамның ойлау қабілетіне лайықты абстракция сатыларына сәйкес келеді. Мәселен, Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде салқын қанды тұрақты тіркесі «қызбалығы жоқ, байсалды», екінші мағынасы «нем кетті, селқос» дегенді білдіреді. Бұл жерде салқын қанды тұрақты тіркесі адам бойындағы салмақтылық, байсалдылық, біртобалық қасиетті бейнелі түрде, көз алдымызға елестетіп әкелгендей болып тұр. Осыдан кейін барып, нем кетті, селқос деген ауыс мағына туындап отыр. Себебі, жоғарыда атап өткен салмақты, байсалды, біртоба адамдар ғана белгілі бір дүниеге немқұрайды қарайды. Мысалы: Тағы бір қынжыларлық жай - әрбір шығарма туралы өз ойын орағытып, баспалап айтатын сыншылардың мақалалары салқын қанды, битарап сезіммен жазылады (Е. Ысмайылов) . Өйткені ешкімге емірене қоймайтын салқын қанды, сабырлы адам өзіне жараспайтын бір мінездер көрсеткендей болды. (Қ. Жұмаділов) . Бұдан басқа насырға шапты көп мағыналы фразеологизмін алайық, біріншіден - аурудың асқынғанын білдіреді, екіншіден - істің қиынға соққандығын білдіреді. Бұнда да солай, белгілі бір аурудың асқынып кеткендігі ауру адамның халінің нашарлағанын көрсетеді, яғни бейнелі мағынасы осы. Ал істің қиындағаны тек қана адамның ауруына қатысты емес, жалпы жағдайдың (түрлі жағдайларды келтіруге болады, мысалы, қызметте, отбасында, оқуда туындайтын қиындықтар) насырға шапқанын көрсетіп тұр, бұл - жалпылама-ауыс мағына. Осылайша жасалып тұрған бірқатар көп мағыналы тұрақты тіркестерді көрсетуге болады: