МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕЕВ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ЖАНРЛЫҚ СИПАТЫ ТАРАУ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Курстық жұмыс
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ

І ТАРАУ. МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕЕВ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ЖАНРЛЫҚ СИПАТЫ

ІІ ТАРАУ. ДӘСТҮР ТАҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ СТИЛЬ

ІІІ ТАРАУ. ДӘСТҮР САБАҚТАСТЫҒЫ ЖӘНЕ БЕЙНЕЛІЛІК МӘНІ

І V ТАРАУ. АБАЙ ЖӘНЕ МӘШҺҮР ЖҮСIП: КӨРКЕМДIК ҮНДЕСТIК

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

К І Р І С П Е

Бітіру жұмысының өзектілігі. Кешегі әміршілідік жүйенің үстемдігі
дәуірінде өткен ғасырлардың әдеби мұраларын тек таптық тұрғыдан сараптаумен
шектелу нәтижесінде оныҡ көп қыр-сырын нағыз ғылыми тұрҒыда ашылмай келгені
мәліМ. Соңғы жылдардан бастап өнердегі оның ішінде көркем әдебиеттегі
ақтаңдақтарды ашуда елеулі нәтижелерге қол жеткізілді деубе негіз толық.
Әйтсе де көне жазбалардың бір орталыққа жинақталып, жиналған үлгілердің
кезінде дұрыс бақылауда болмағандықтан, қолды болуы әдеби мұраны зерттеу
ісін біршама тоқыратып келгені белгілі. Міне, осы орайда артына өте мол
мұра қалдырған қазақтың белгілі ақыны, фольклортанушысы, тарихшысы Мәшһүр
Жүсіп Көпейұлының алғашқы тоғыз томдығы жарық көруі нәтижесінде Мәшһүр
Жүсіптің басқа мұралары тәрізді өлеңдерінің ашылмаған қыр-сырын сараптауға
кеңірек жол ашылғаны белгілі. Осы орайда Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің жанрлық –
стилдік ерекшеліктерін арнайы саралау, яғни оны ғылыми түрде дәйектеуді
жүзеге асыру, сөз жоқ, зерттеу жұмысының көкейкестілігін негіздейтіні анық.

Оның шығармаларының басты тақырыбы – ұлт еркіндігі, жер мәселесі,
содан туатын кедей шаруа тілегі, дін бостандығы, оқу-білімге, үндеу,
патшалық тәртәп пен капитализм қайшылығын атау сияқты өз кезеңі үшін үлкен
мәні бар демократиялық мәселелер болды.
М.Көпеевті жақсы білетін орыс оқымыстысы Белослюзов былай дейді:
М.Жүсіп өлеңді жазып шығарды, мұның өзі қазақ әдебиетінің тарихында жаңа
бағыттың дамуына зор түрткі жасады. Бұрын өлең көпшілік алдында ауызша
айтылатын, ал ақын атану үшін біреумен айтысқа түсетін. Енді Көпеев
өлеңдері оқырманға жазбаша ұсынылды, ақын деген сөз тек ақын, жырауларға
қатысты ғана емес, өлең жазуға қабілетті талант иелеріне де қолданыла
бастады.
Ақын мысалдарының басты идеясы адамның көңілінің мөлдірлігі мен
жанының таза болуы үшін күресу. Ол үшін адамзат баласы бір-біріне қиянат
ойламасын, жөнсіз бірін-бірі тілдемесін, кісі ақысын жемесін, тек қана
еңбек етсін, еңбек етсе алынбайтын қиындық, бұзылмайтын қамал болмайды
деген ой тастайды.
М.Ж.Көпеев өз туындыларында діннің аса зор тәлім-тәрбиелік мәнін,
оның адамның моральдық, имандылық қасиеттерін қалыптастырудағы құдіретін
шебер көрсете білді. Шығармаларының мазмұны халықты адамгершілік пен
мұсылманшылыққа, парасаттылыққа,шынайы сезімдерді қадірлеп қастерлеуге,
өмір пәлсапасын саналы түрде терең ұғынуға үйретеді. Ұлы ақын дін, ислам
идеяларын уағыздау арқылы исламияттылық пен руханияттылықтың озық үлгілерін
паш етуді ойлады. Ол қазақ халқын орыстандыруға қарсылық білдіріп, ұлттың
өзіне тән ерекшелігі мен болмыс-бітіміне нұқсан келтірмеуді армандады.
1907 жылы Қазан баспасынан шыққан. Хал-ахуал, Сарыарқаның
кімдікі екендігі, Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз атты
кітаптарында қазақтардың әлеуметтік жағдайын егжей-тегжейлі баяндап,
ауқымды суреттеген.
Отаршылардың ең алдымен қазақ халқының ұлттық санасы мен ұлттың ар-намысына
балта шабуды көздеу саясатын, тілі мен діліне деген қисапсыз қиянатын батыл
сынады.
Баста билік жоқтықтан тырп ете алмай,
Өлгенге ас бере алмадық туғанға той,-
деп халқымыздың сан ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-санасының
сағын сындыру әрекетін ашына айтты. Дін тек тән тазалығын ғана емес, жан
тазалығының жарқын бейнесін рухани биікте қалыптастыратын обьективті фактор
екенін ойшыл ақын дұрыс көре білді. Мәселен, оның: Басыңа қайғы келсе, қапа
болма, Тарылып, назаланып, шықпа діннен,- деген өлең жолдары кісінің
кісілігін танытатын ізгі қасиеттердің негізі – дін екенін еске салады.
Ислам діннің дүниенің өзгеріп отыратынын және оның үнемі қозғалыста
болатынын, ғылым-білімнің дамуын қолдап отыратын дін екндігі Мәшһүр Жүсіп
еңбектерінде жақсы көрініс тапқан. Ақын мұсылманшылдық негіздерін құрайтын
шарттардың, құранның басты қағидаларының, шариғат жолын ұстап, Пайғамбар
өсиеттерінің бұлжытпай орындалуын талап етті
Бұл айтылғандар оның Миғраж, Жер мен көк, Шантыбай қажы, Әдһәм
диуана және Ибраһим, Пайғамбардың дүниеден өтуі сынды діни дастандарында
елеулі орын алды. Әрбір ойлау жүйесінің ерекшелігі – дүниені тану тәсілінен
десек, Алладан басқа Тәңірі жоқ екеніне сенген ұлы ғұлама дүниетанымның
тұңғиығы тереңде жатыр. Мен құдайды бір деп, бар деп, күшті деп білемін.
Бір жолы Мәшһүр тобықтыны аралап жүріп, Абайдың үйіне түседі. Сәлем беріп
кіріп келгенде Абай басын көтерместен Сіз кім боласыз? деп сұрайды.
Сонда Мәшһүр Мен Мәшһүрмін демей, Көпейұлы Жүсіппін депті. Олай болса
Құдай қайда тұрады? дегенде Жүсіп: Құдай жүректе тұрады деп қолымен
көрсетіпті. Сонда Абай: Мәшһүр деп сізді жұрт дұрыс атаған деп қолын
алып, күтіп алыпты.Бұдан біріншіден, Мәшһүр дүниетанымының ұлы ойшыл Абай
көзқарасымен үйлесім тапқанын байқасақ, екіншіден, мәшһүр туралы осындай
естеліктердің өзінен –ақ құдайды танып білудің мәнін терең түсінгенін
ұғынасың.
Сонымен М.Ж. Көпеев ХХ ғ. басындағы ақындардың аса бір көрнектісі.
Саяси тәртіпті одан батыл сынаған ақын жоқ. Ескіні сынағанда ол үлкен
сатираның, саяси лириканың ақыны, әділет, бостандық идеясын жырлағанда –
романтик. Поэзияны ол үлкен саяси мазмұнның құрамына айналдыра білді. Оның
пікірлерінде діншілдік, қазақты тұтас алып қарау, Ресеймен қосылудың тек
пайдасыз жағын әңгімелеу басым.
Төңкеріске дейінгі қазақ қаламгерлері ішінде ең көлемді мұра қалдырған
адам Мәшһүр – Жүсіп Көпейұлы екені белгілі. Оның жалпы көлемі 23-25 томдай
болатын қазынасын сала-салаға бөлсек, өлеңдері 2 том мөлшерінде, ал
дастандары – 3, айтыс үлгілері – 1, аудармалары – 2, қазақ ақындары
туындыларын жинау еңбегі – 2, қазақ тарихы, философия, педагогика,
шаруашылық, т.б. туралы ойлары – 5-6, қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинауы
-8-9 том көлемінде.
Мәшһүртануда қазір не тындырылды десек, алдымен алғашқы екі томдық
таңдамалысы басылып шыққанын және газет-журнал беттерінде кейінгі жылдары
жарияланған материалдарды атар едік. Сонымен бірге 1994 жылы ақын өмірі мен
шығармашылық жолын жалпы шолуға арналған бір кандидаттық диссертация (С.Н.
Сүтжанов. Мәшһүр-Жүсіп Көпеевтің әдеби мұрасы) қорғалды.Мәшһүртану ақынның
көзі тірісінде-ақ басталды. Оған дәлел: Смағұл Садуақасовтың 1919 жылы
Омбыда шыққан Трудовая Сибирь журналында жарияланған Киргизская
литература (қазақ әдебиеті) деп аталатын мақаласы. Онда зерттеуші былай
деп жазған: Қазақ әдебиетінің ауызша кезеңі ХІХ ғасырдың екінші жартысына
дейін ұласып келді. Тіпті суырып салма ақындар қазіргі кезде де баршылық.
Дегенмен ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап Қазақ әдебиетінің тарихында
жаңа жазба дәуірі арна тартты. Жазба әдебиеттің негізін салушы Мәшһүр
деген атаққа ие болған Жүсіп Көпеев, кейінірек Абай Құнанбаев болды.
Осы орайда зерттеушінің алдымен Мәшһүр-Жүсіпті атап, кейін ақындық
өнерді ерекше биікке көтерген Абай екенін әйгілеуі екі ақын өлеңдерінің
жазылу мерзіміне емес, басылу, жариялану, халыққа тарау ретінде байланысты
болар деп санаймыз. Шынында Мәшһүр-Жүсіп шығармалары ХІХ ғасырдың соңғы 10
жылында Дала уалаяты газетінде жарияланумен бірге оның үш бірдей
кітабының 1907 жылы басылып, таралғаны, ал, Абай шығармалары кітап болып,
екі жыл кейін 1909 жылы жарық көргені мәлім.
Мәшһүр-Жүсіп шығармаларын жинау ол қайтыс болсымен қолға алынды
деуге негіз толық. Белгілі ақын Дихан Әбілев өз естелігінде Мәшһүр-Жүсіп
қайтыс болысымен, 1931 жылы ақынның баласы Шарафиден екі томдық
шығармаларды (Мәшһүр-Жүсіп жазбаларын) алып, астанаға жіберткенін жазады.
Мәшһүртануда содан кейін көңіл бөлерлік елеулі жетістік – оның
шығармаларының 1940-1946 жылдар аралығында орта мектеп оқулығына енуі.
1951 жылдың 13 июнінде жазушы С.Мұқанов баяндама жасап, оның
қысқартылған нұсқасы Әдебиет және искусство журналының сол жылдың жетінші
санында жарияланғаны мәлім. Бұл баяндамада Қазақ әдебиетінің мақтаныш етер
өкілдері: Шәкәрім Құдайбердиев (сол кездегі жазылу түрін сақтап келтіріп
отырмыз – Г.Ж.) Нармамбет Ормамбетов, Көкбай Жанатов, Әріп Тәңірбергенов,
Әсет Найманбаев т.б. ақындармен қатар Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы да барынша
қараланды. Олай дейтініміз: Сәбит Мұқанов Мәшһүр-Жүсіптің 1907 жылғы
кітаптарын сынай келіп, өз ойын былай тұжырымдаған екен.Бұдан артық
кертартпалық, бұдан артық діншілдік, бұдан артық ұлтшылдық, бұдан артық
панисламшылдық пікір болуға тиісті емес.
Әйтсе де елуінші жылдардың орта тұсынан бастап, И.В. Сталинның жеке
басына табыну, т.б. жұқалаң түрде болсын сыналып, аздаған тоң еруі
байқалған сәтте бұрын орынсыз қараланған ақын-жазушылар тәрізді. Мәшһүр-
Жүсіпті ақтауға ойысу газет бетінде қылаң бере бастады, орынсыз
мансұқталған бір топ қаламгерлермен қатар Мәшһүр – Жүсіпке де жаңа көзбен
қарау керектігі аталып жүрді. 1959 жылы шыққан жоғары оқу орны
студенттеріне арналған ХХ ғасырдағы Қазақ әдебиеті хрестоматиясында
(құрастырушылар: Т.Әбдірахманов, Қ.Жармағамбетов) бұрын, қырқыншы жылдары
мектеп оқулығына енген Мәшһүр Жүсіптің Әкімдер мен қазақ кедейлері және
Шайтанның саудасы өлеңдері басылды.
Белгілі ғалым Мұратбек Бөжеевтің Мәшһүр-Жүсіп шығармаларын жинақтап,
қазіргі әріппен көшіріп, машинкаға бастырып, баспаға ұсынғаны, Қазақстан
үкіметі басшыларына, ОРталық комитетке ақын шығармаларын бастыру мәселесін
көтергені, бірақ еш нәтиже шығара алмағаны белгілі. Ғалым Мәшһүр-Жүсіп
туралы жазғандарын жинақтап, арнайы мақала жазып, жұртшылық назарын аудара
білді. Мәселен сол мақаласын М.Бөжеев мына сөздермен бастаған: Мәшһүр-
Жүсіп Көпеевтен (1858-1931) қалған мол мұра ішінде: әлеумет мәселесіне
арналған неше алуан шығармалар, ұзақ оқиғалы хикаялар, айтыстар, шежірелер,
тарихи материалдар, фольклор үлгілері бар. Бұларға қоса ақынның араб,
парсы, шағатай тіліндегі көшірмелерін есепке алсақ, одан қалған мұра – 30
томдай болады екен.
Мәшһүр-Жүсіп шығармаларын біршама талдап, жылы лебіз білдірген
ғалымның ендігі бірі – Ы.Дүйсенбаев.
Мәшһүртануға белгілі ғалым Ә.Жиреншин де өз үлесін қосты. Онда ғалым
Мәшһүр-Жүсіпті Ұлтшыл, керітартпашыл, ескішіл деген қаралаулардан сол
кездегі мүмкіндік шеңберінде қорғаштай отырып, ақын туралы айтқан ойларын
былай тұжырған: Мәшһүр-Жүсіп демократтық бағыттағы ағартушы, бұқарашыл
ақын. Ол қанаушы тапты өлтіре сынап, халқының мүддесін қорғаған адам.
Халқына саяси бостандықты талап еткен Мәшһүр ХХ ғасырдың бас кезіндегі
бірінші қайраткерлер қатарына жатады. Сондықтан да оны патша өкіметі саяси
қудалауға алып, кітаптарын зиянды деп тапқан.
Қазақ әдебиетінің ақтаңдақ беттерін ашуда орны үлкен Қобыз сарыны
монографиясын (1968 жыл) Алдаспан, (1970), Поэты Казахстана (1978)
антологияларын атап айтқымыз келеді. Мәселен, Қобыз сарыны мен Алдаспан
Мәшһүр-Жүсіптің қазақ ақындары шығармаларын, оның ішінде әсіресе Бұқар
жырау туындыларын тарихта қалдырудағы еңбегін танытса, 1978 жылы
Ленинградтан шыққан Поэты Казахстана антологиясына тыйым салынған басқа
да қазақ ақындарымен қатар Мәшһүр-Жүсіптің Шайтанның саудасы өлеңінің
орысша аудармасы беріліп, ақын өлеңінің Қазақстаннан тыс жерде кеңірек
тарауына, насихатталуына өріс ашылды.
Мәшһүртануда, әсіресе, ақынның қазақ тарихы, шежіресіне қатысты
жазбаларын баспасөз бетіне жариялап, ақынның кейінгі екі томдық
таңдамалысын құрастырған ғалымның бірі ретінде С.Дәуітов еңбектерін атап
өту керек.
Ал, Мәшһүр-Жүсіп дастандарына келсек, оның шығыс сюжетіне
негізделген Гүлшат - Шеризат шығармасын жоғарыда айтқанымыздай, өткен
ғасырлардағы басқа да қазақ ақындары қисса-поэмаларымен байланыстыра
зерттеген М.Бөжеев еңбегі-назар аударарлық. Одан кейін бұл шығарманы алғаш,
жариялап, оны ұқсас фабулаға негізделіп жазылған басқа туындылармен
байланыстыра сараптаған ғалым – А.Қыраубаева. Осы орайда Гүлшат-Шеризат
туындысында ауыз әдебиетіне тән: фабула ұқсастығы, үлкейту, шарттылық,
қаһарман сомдау тәсілі т.б. ерекшеліктер орын алумен қатар, оның, негізінен
алғанда, жазба әдебиет үлгісі екендігі де дау тудырмайды. Қанша ұқсас
фабулаға негізделді, ауыз әдебиеті әсері бар делінсе де, оның қағазға
түсіріліп жазылғанын, автордың өзіндік жазу стилі байқалатынын ескерту
керек.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақстан Республикасы
егеменді ел болғаннан бері, Елбасының Мәдени мұра бағдарламасы аясында
ескерлімей келген, жоғалған мәдени мұраларға көңіл бөлу қаулап өскені
белгілі. Соның бір көрнісі - бұрын есімі де, еңбектері де мәдениет
тарихында ақтаңдақтар қатарына саналатын, қазақтың белгілі ақыны,
философы, тарихшысы, фольклортанушысы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы шығармаларының
кең зерттеле бастауы дер едік.
Зерттеудің басты мақсаты, негізгі нысанасы Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің
жанрлық - стилдік ерекшеліктерін әлемдік әдебиеттану ғылымдық талабы
тұрғысында арнайы саралау жүргізу;
- Мәшһүр Жүсіп шығармашылығын зерттеу арқылы, оның ақындық даралық
қол таңбасын, яғни стилін айқындау;
- өлеңдерінің жанрлық сипатын, туындыларының идеялық, тақырыптық
ерекшелігін негіздеудегі ролін таныту;
- өлеңдерінің көркемдік ерекшелігін бағамдай отырып, оның жанр
табиғаты мен стильді дамытудағы қызметін көрсету;
Осы мақсаттарды алғашқы рет ғылыми жүйелі түрде жүзеге асыру үшін
төмендегідей міндеттер жүктеледі:
- Ақын шеберлігін, ізденістерін саралау арқылы, әдеби процестегі
ақынның жанрлық- стильдік ерекшеліктерін саралай отырып, ондағы дәстүр
тағылымы, дәстүр сабақтастығы, бейнелелік мәнін жан-жақты ашу;
- Мәшһүр Жүсіптің өзіне дейінгі және замандас ақындармен үндестігін,
дәстүр сабақтастығы мен жаңашылдығын пайдалану нәтижесінде, ақынның ол
дәстүрге не қосқанын, яғни даралық көрінісін ашу;
- Ақын шығармашылығының жанрлық стильдік сипатын негіздеген көркемдік
деңгейін анықтау;
- Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің жанрлық табиғатын және стиль ықпалын
зерттеудің жалпы қазақ әдебиетінің даму заңдылығын ашу үшін мәнді баспалдақ
бола алтынынын дәлелдеу.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Мәшһүр Жүсіп шығармашылығына арналған
біраз кітаптардың шығуы- қазақ әдебеттану ғылымындағы басқа салалар
тәрізді бұл арнада да ілгері жүргенін білдіреді. Біз солардың ішінен
У.Қалижанның (Мәшһүр Жүсіп.- Алматы: Атамұра. 1998.-30б), С.Сүтжанның
(Мәшһүр мұрасы.- Повладар. 2001.- 104 б),Е.Қ.Жүсіповтың Мәшһүр Жүсіп
шығармаларындағы әдеби дәстүр еңбегін (Астана. 2001.- 30 б), сондай-ақ
оған дейін әр кезде айтылған белгілі ғылымдардың: Б.Кенжебаев [1],
Ә.Жиреншин [2], М.Бөжеев [3], С.Дәуітов [4], Д.Әбілов [5], Қ.Мәшһүр
Жүсіп [6 ], С.Ш. Көпеев [7], С.Негимов [8] т.с.с. еңбектерінде ақын
өлеңдерінің идеялық- тақырыптық, көркемдік ерекшеліктері біршама сөз
болғанына назар аудартқымыз келеді. Қазіргі қазақ әдебитеттану ғылымының
алдында өткен ғасырлардағы әдеби мұраны жинанқтап, қажет түсініктермен
жариялаумен қатар, оның әлем жұртшылығына таныту міндеті тұрғанын
зерделесек, әдебиет қорындағы асыл қазынаның бірі- Мәшһүр Жүсіп ақындығын
арнайы сараптау міндеті тұрғаны анық. Міне, осы талаптар биігімен
таразылағанда, Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің жанрлық сипаты мен стиль табиғатын
зерттеу тек осы ақын емес, жалпы қазақ әдебиетінің даму заңдылығының
жеткен биігін анықтау, межелеу үшін мәнді баспалдақ бола алатынын
зерделеген жөн. Мәшһүр Жүсіп өміріне, жалпы шығармашалығына қатысты
деректердің біз келтіріп өткен еңбектерде баршылық екенін ескере отырып,
қазіргі әдебиеттану ғылымы жетеістіктері биігімен таразылап, ақын
өлеңдерінің жанрлық табиғатын және стильдік ерекшеліктерін арнайы
сараптауды міндет етіп алдық.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Басқа да қазақ ақындары тәрізді
Мәшһүр Жүсіп шығармаларын жариялау және зерттеудің бірер онжылдықта
игеріліп бітпейтіні анық. Мәшһүр Жүсіп шығармашылығына арналған алғашқы
ғылыми еңбектерді Мәшһүртанудың жаңа өрелі кезеңінде ақынның әлемдік поэзия
дәстүрін жалғастыру, дамыту үрдісін ашуға дайындық, алғышарт ретінде
бағалауға болады. Осы орайда қазақ әдебиеті даму тұрғысынан қарастырып,
дәстүр сабақтастығын, өзектестігін ашу үшін де жекелеген ақындарға, атап
айтқанда, артына мол мұра қалдырған Мәшһүр Жүсіпке кеңірек көңіл бөлу
қажет. Ақынның бұрын еш жерде жарияланбаған туындылары алғаш рет ғылыми
айналымға енгізілді. Мәшһүр Жүсіптің барлық өлеңдері жанрлық тұрғыдан
жүйелі түрде зерделенді. Бітіру жұмысы Мәшһүр Жүсіп өлеңдерін жанрлық-
стильдік тұрғыдан тұтастай зерттеу объектісіне айналдырылған ғылыми еңбек
болып табылады. Осы және басқа да ізденіс нәтижелері бітіру жұмысының
өзіндік ғылыми жаңалығы болып табылады.
Бітіру жұмысының нысаны. Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің жанрлық сипаты,
ондағы дәстүр тағылымы және стиль, дәстүр сабақтастығы және бейнелілік
зерттеудің негізгі нысанына алынды.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Лириканың жанрлық
стильдік табиғаты дегенде, алдымен даму тарихында мол тәжірибе жинақталған
әр кездегі орыс әдебиеттану ғылымы жетістіктеріне көңіл бөлу қажет.
Алдымен Х1Х-ХХ ғаысрдағы В.Г.Белинский, А.Н.Веселовский, В.Жирмунский,
М.Б.Храпченко, В.Поляков,В.П.Григорьев [9] т.с.с. еңбектерінің тек орыс
әдебиеттану ғылымы үшін емес, қазақ әдебиеттану ғылымы үшін де мәні үлкен
екенін атап айтқымыз келеді.
Қазақ әдебиеттану ғылымында да қазақ лирикасының жанрлық толысу, даму
тарихына қатысты еңбектер баршылық екенін ескерге жөн.Олар: А.Байтұрсынов,
Қ.Жұмалиев, М.Базарбаев, З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев, М.Қартаева,
Т.Әбдірахманова, Р.Нұрғали, Т.Кәкішев, Б.Кәрібаева, С.Негимовтің т.с.с.
жекелеген ізденіс нәтижелері [10]. Міне, бұл тақырыпты зерттеу барысында
жоғарыда аты атлған орыс-қазақ әдебиеттану ғылымының көрнекті өкілдерінің
еңбектері ескеріліп, оларға баға беріліп отырылады.
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және әдебиеттер тізімінен тұрады.

І . МӘШҺҮР ЖҮСІП ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ЖАНРЛЫҚ СИПАТЫ

Әдебиеттанудың басқада салалары тәрізді жанырлық сипатын сөз еткенде,
оның бар кезеңде, бар ақында үнемі біркелкі болып келе бермейтіні, қайта
дәуір, стиль т.с.с. әсерімен түрлі өзгеріске түсіп отыру мүмкіндігін
алдымен діттегіміз келеді. Осы орайда белгілі орыс зерттеушісі
В.Г.Белинскийдің: Жанрлардың шекарасы нағыз дәлдіктен гөрі шамамен
айырылады. Қайткенмен де оны картада мемлекеттің шекарасын көрсеткендей
саусағыңмен нұқып көрсете алмайсың. Көркемөнер қай жақтағы болсын, бір
шекарасына таяна беріп, өзінің әуелгі мағынасын біртіндеп жоғалтады да,
шекаралас екінші жанрмен мағыналас болады.Сөйтіп, шекаралас екі сипаттар
ортақтасып екуін жинастырады- деп, жазғаныны қазақ ғалымы С.Қирабаевтың
С.Сейфуллиннің Тар жол, тайғақ кешу туындысының жанрлық сипатын анықтау
үшін қолданғаны [11] тегін емес.
Кез-келген ғылым саласы тәрізді бұл мәселеге де соңғы нүкте
қойылмайтынын, қойылуы мүмкінде еместігінін ескерсек, мұнда да бұранан
қалыптасқанбасы ашық жанр түрлері бар да, әлі толық анықталып бітпегені,
әйтсе де сол толықтыққа жету үшін де алдын-ала сараптауды тосып тұрған,
әзірше шартты түрде ғана бөлініп жүрген жанр түрлері бар екендігін де
ескерген жөн.
Мәселен, мысал (басня), мұң, өлеңі (элегия), мадақ өлең (ода), төрттаған
(рубаи), нәзира т.с.с. бұрыннан шаңырақ көтерген даусыз лирика түрлері
саналады. Ал, жоқтау, арнау, айтысты т.с.с. А.Байтұрсыновтың 1926 жылғы
Әдебиет танытқыш кітабынан бастап ұлттык өлең түрі, ұлттык үлгі деп
карастырып келгеніміз белгілі. Сонымен бірге ойлану (медитативті), жұмбақ,
хат өлең түрлерін жанр түрі, немесе такырып т.с.с. бойынша жіктелім үлгісі
деп, қабат саралауда еш ағаттық жоқ. Осы орайда шығыс поэзиясында кең орын
алған рауаят, хикаят ұғымдарын да ескермей кете алмаймыз. Соңғысының
жоғарыда аталған А.Байтұрсынов кітабына енуі де осы ұстаным дұрыстығын аша
түседі.
Сондай-ақ шығармаларды: үгіт (дидактикалык), шолу, деректі,
аңыз, тұспал өлеңдері немесе махаббат, табиғат тақырыбындағы туындылар деп
бөлуде, жанрлық межелеумен бірге, тақырыптық ерекшелік қоса ескерілетінін
де діттей отырып, қазақ өлеңдерінің жанрлық табиғатын кең саралау үшін
бұлай бөлудің де ұтымды тұстары мол екендігін ескермей болмайды.
Қысқасы, лирикалык каһарманның ашылу деңгейі, белгілі бір
тақырыптың қамтылу көкжиегі тұрғысынан болсын, бұл аталған өлең түрлерінің
т.с.с. поэмаға мүлде келмейтінін, қалай түрленсе де, лириканың жанрлық
шеңбері ішінде қалатынын басшылыққа аламыз. Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің
жанрлық сипатын анықтауда, оның араб, парсы, орыс т.с.с. әдебиеті дәстүрін
игеруінің игі әсерін сөз ету үстінде ол өмір сүрген замандағы қоғамдык хал-
ахуалдьң, атап айтқанда, отаршылыдық қыспағы өсуіне т.с.с. наразылықтың
тікелей ықпалы болғанын зерделеу керек. Міне, осы орайда күні бүгінге дейін
Еуропа, орыс поэзиясының көркемдік сипаты кең де дұрыс сараланып келсе,
шығыс әдебиетін, оның ішінде мұсылмандық шығыс әдебиетін жете таныта алмау
да орын алғанын ескерген жөн. Бұл шығыс әдебиетін зерттеуге, оған
отаршылдық мүдде тұрғысынан біржақты қарау әсері де аз болмағаны анық.
Соның салдарынан да көне замаңдағы: Жүсіп Баласағұн (XI ғ.). Ахмет Иассауи
(XIII ғ.) т.с.с. бастау алған бай дәстүр де, оны игеріп жаңа биікке
көтерген кейінгі қазақ әдебиеті - өкілдер Абай (XIX г.), Машһүр Жүсіп,
Шәкәрім (XIX ғ. соңы XX ғ. басы) еңбектері жете сараланбай келді деуге де
негіз толық. Осы орайда күні бүгінге дейін Еуропа, орыс ғалымдары
арасында мұсылмандық шығыс поэзиясын тек дидактикалық поэзия, яғни екінші
қатардағы көркемдігі онша емес үлгілер ретінде қарастыру орын алса, ол
жаңсақтықты жою үшін де мұсылмандык шығыс әдебиетін жан-жакты саралаған
іргелі еңбектер қажеттілігі туындайды. Еуропалық, орыс поэзиясынан
шығыстық мұсылмандық әдебиеттің басты ерекшелігі ретінде дидактикалық
делінген өлеңдер аукымында көңіл-күй сезімдердің сан алуан қыры ашылуы
еңбекте біраз сөз болуы заңды. Осы орайда кез келген жанрдың тап-таза өмір
сүрмейтіні, кайта бірінің ішінде екіншісі өріс алуы,- бәрі әрі жанр сипатын
сақтаудың өзіндік үрдісін негіздеумен бірге, оның басқа жанр ықпалымен
толығу, жетілу мәніне көңіл бөлу қажетгі туады. Басқа да мұсылмандық шығыс
ақындары тәрізді Мәшһұр Жүсіп те сол дидактикалық, ягни ақыл айтуға
негізделді дейтін өлендсрінде алдымен аз сөзге көп мағына сыйғызу,
шарттылық, тұспалдау, дерекс!з ұғымды заттандыру, жандандыру т.с.с.
амалдарын жиі қолданды. Ақын лирика жанры шеңберінде дамыту, бірде
салыстыру. бірде шендестіру т.с.с. әдістерді ұтымды пайдаланьш отырды.
Ақын ұтымды бейне, айшықты сөз үлгілерін лирикалық бейненің
ішкі көңіл-күйін, жан сырын ашу үшін пайдалану кезінде шеберліктің алуан
амалдарын іске асырды. Мәселен, Абыройым төгілмесін деп ойласаң, Ұяттан
қолшатыр ғып ал басыңыа - дегенде, дерексіз ұғымды, ұятты белгілі бір
заттық қалыпқа көшіруі, яғни дерексізді заттандыру көмегіне жүгінуі жүзеге
асқан. Сондай-ақ Жастықтың бір күн көшіп кетер аулы - дегенде, әрі
тұрмысы, негізінен көшіп, қонумен байланысты қазақ өмірі ерекшелігі, яғни
ұлттық нақыш, әрі метафоралық тіркесті пайдалану шеберлігі ұтымды
қолданылған. Сонымен бірге адамның ішкі сезіміне тереңдеу үлгісін танытқан.
Өзіңнің өз көзің - жолы да, белгілі бір ұғымға көп көзбен қараудың
әсерлі үлгісі ретінде көзге түседі.
Сонымен бірге ақын ел мұқтажын кең қамту үшін де шолу өлеңдерді
көп жазған. Көлемі жағынан эпосқа жуықтап, өмірді кең қамтыған өлеңдерде
әрі эпикалық кең тыныс, әрі лирикаға тән толғаныс астасуы нәтижесінде
белгілі бір туындының жанрлық сипатының өзіндік өрнектермен толығуы жүзеге
асқан. Ақын белгілі бір ойды әсерлі жеткізу үшін салыстыру, шендестіруді
шебер пайдаланады. Мәселен, Өң беріп жылтыратып ысқанменен Болғанын
көрдің бе айна қара тастан - деген жолда қара тастан айна жасалмайтыны
өрнектеу көмегімен сезім күрделілігі ұтымды дәлелденген. Құр тікен қызыл
гүлсіз қолға түсуіде лирикалық бейнедегі белгілі бір сипат т.с.с.
жетімсіздігін әсерлі ашуға ықпал еткен. Мәшһүр Жүсіпте тек шолу емес, шағын
оқиғаға негізделген хикаят өлеңдердің де орын алғаны мәлім. Атап айтқанда,
алдымен сандықтан айдаһар шығуы, оған отыз кісінің де шмасы келмегенде ,
жарты кісінің жол тапқаны бейнеленген Жарты нан өлеңі – соның дәлелі.
Хикаят өлеңдерде эпостағы тәрізді лириканың өзінде оның жанрлық мүмкіндігі
шеңберінде шағын оқиға, өзіндік тартыс болатыны да назар аудартады. Шағын
тартыс өз кезегінде бір өлеңде бірнеше бейне болуын, олардың сөйлесу
түрлілігін ерекшелей отырып, лирикаға драма әсері тиюі де жарық түсіре
алады. Шайтанның саудасы, Аңқау адам туралы, Алтын табақ,
Ханымбике т.с.с. өлеңдері –соның айғағы. Сонымен қатар, көркем туындының
тек жинақтау мен даралау бірлігі тұрғысынан емес, өмірде нақты болған
жәйттерге негізделуі деректі өлеңдер шоғырына жол ашқанын да ескерген
жөн. Бұл тұста деректі өлеңдермен қатар белгілі бір аңыздарға негізделген,
яғни деректілігінен гөрі шарттылығы , әсірелеуі, дамытуы басым аңыздық
хикаяттарды да арнайы зерделеу міндеті туары анық. Отаршылдық жүйе қыспағы
салдарынан ХІХ ғасырдағы және ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының өз
ойларын тікелей айту мүмкіндіктері тарылуына байланысты тұспал өлеңдерін де
көптеп тудырғаны анық. Бұл өзгешелік басқа қазақ ақындары тәрізді Мәшһүр
Жүсіпте де көп байқалады. Мәселен, ақынның 1907 жылы Қазанда басылған
Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз кітабына енген: Соқыр,
саңырау және жалаңаш өлеңі осының алдында сөз болған шайтанның саудасы
тәрізді тек Мәшһүр Жүсіптің емес, жалпы қазақ әдебиетінің елеулі жетістігі
деп айтуға негіз толық. Мәселен, Құмырсқадай нәрселерге қырағының одан
үлкенді көрмейтін соқыр болуы, сыбырлағанды алдымен естісе де , қалыпты,
қатты дыбыстарды естімейтін саңырау алынуы, ұят жері көрініп тұрса да ,
етегі ұзын киім киген жалаңаш қосылуы – бәрі де белгілі бір шартты бейне
арқылы қарама-қарсы сезімді ,яғни сезім күрделілігін эпос емес, шағын жанр
лирикада іске асыра білген ақын шеберлігінің мәнді бір қыры демекпіз.
Қысқасы, жұмбақтап, тұспалдап айту үлгілері арқылы Мәшһүр Жүсіп лириканың
жанр түрі ретінде толысуын, кемелденуін жүзеге асырды.
Ақынның тұспал өлеңдерінде ертегі, аңызды пайдалануы (Мәшһүрдің өзін
-өзі етегі қылып сөйлегені); мысал үлгісін (Сәйгелді, сона, бөгелек)
енгізуі; жұмбақ өлеңді (Бір үйге) қолдануы – бәрі ақынның қазақ
лирикасының жанрлық аясын кеңейтіп, бйнелеу құралдарын жетілдіру дәлелі.
Сонымен бірге Мәшһүр Жүсіптің мадақ өлеңдерін жазуда да шағын жанр аясына
шалқар шындық сыйғызу талабын іске асырған. Онда тарихта белгілі адамдар
өмірін кең қамтып бейнелеу арқылы, әрі өлеңде лирикалық бейнені бірер
кырымен ашу жүзеге асса, әрі өмір шындығын неғұрлым кең қамту өріс алды.
Өтеміс абыз, Тайкелтір би, Ізбас қажы, Қажымүқан, Мұса Шорманұлы
өлендері - бүған дәлел. Осы орайда лирика жанры тап-таза өмір сүре
бермейтінін біраз ретте поэмаға жақындай түсу мүмкіндігін, сөйтіп лириканың
суреттеу көкжиегін кеңеюін дәйектеу керек. Еңбекте ойлау өлендері - деп
аталатын туындылар да қарастырылды. Онда бұл шығармалардағы философиялық
туынды- деп атауда шарттылықпен қоса қисындылық та шаң береді. Бұл түста
еңбекте Сағдидің Гүлстан дастанындағы жеке жолдарға үңілу жанр толысуына
төркіндестік әсері мол болуының дәлелі ретінде берілген. Мәшһүр Жүсіптің
философиялық өлеңдерін талдау кезінде тағы да ақынның аз сөзбен көп ой,
сезім қамту үлгілері, поэзиядағы айтпай айту, аңдату, меңзеу мәні т.с.с.
сөз болады.
Лириканың өзі тақырыбына, идеясына, суреттеу құралдарына сай бірнеше
түрлерге бөлінеді дегенде, олардың тап-таза түрде келмей, бірінің ішінде
екіншісі өрістеп, өзгеріп, толығу, кірігу, кемелденуге негіз қаланатынын
дәйектеу де ақын ізденісінің көп қырлылығын аша түседі. Шартты түрде болсын
мүңлы өлең- деген туындылары ерекшеліктері де өзіндік бір төбе. Белгілі
бір қайғыға етпеттеу жеке сезімнің түйықталуына емес, басқа сезімдердің де
қосылып өрістеуіне қозғау салу үлгілері басқа ақындар тәрізді Мәшһүр Жүсіп
өлеңдерінен де анық көрінеді, Онда мүң-әйтеуір қайғыға берілу емес, белгілі
бір қысымның, отарлаудың каншалық кең етек алғанына үңілтуге бастайды.
Мәшһүр Жүсіп төрттағандары сөз болғанда, әсіресе Мәшһүрдің 46
жасында сөйлегені туындысы бір өлең емес, бірнеше өлеңдер шоғыры екенін
зерделеген жен. Бұл төрттағандардың ерекшелігі лирика жанры аясында бір
жолдьщ ішінде әрі шағын экспозиция, әрі ұласу, әрі дамыту, әрі шарықтау
шегі, әрі шешімнің бәрі түгел қамтылмаса да, соның екеу-үшеуі енген
жағдайда да басқа жоғының әсері де қоса сездіріліп отыратыны- бәрі акын
шеберлігінің сан қырлы, көп сырлы екенін дәлелдей түседі. Мәселен, бір
рубаидың өзінде өзін артық, өзгені кем көрмеу керектігін әйгілесімен, бір
ат мініп, бір атты өңгермеу ниетінің отау тігуі Менен асқан кім бар?-
деп, лағу сөйлеп, ақымақты семіртіп жем бермеуі- бәрі аз сөзбен шалқар
шындық қамту үлгісі екені анык. Шығыс әдебиетінде кең тараған мәснәуи
үлгісін бір рет болса да қолдануы ақынның лирика жанры көкжиегін кеңейте
түсуге көп көңіл бөліп отырғанын айқындайды.
Мәшһүр Жүсіп лириканың бір түрі ретінде арнау, жоқтау өлеңдерді де
аз жазбаған. Әлем әдебиетіндегі орныққан дәстүрді кең меңгеріп дамытқан
Мәшһүр Жүсіп осы үлгілерде де лириканың жанрлық ауқымын кеңейте түскен.
Мұса Шорманұлы, Хұсайын Боштайұлы Камардин хазірет, Мұқыш Жұпарұлы
т.с.с. жоқтау өлеңдерін де жазуда да Мәшһүр Жүсіп қазақ әдебиетінің бай
дәстүріне иек артып, шағын жанр аясында өмірді кең бейнелеуді іске аеырған.

ІІ. ДӘСТҮР ТАҒЫЛЫМЫ ЖӘНЕ СТИЛЬ

Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің жанрлық сипатын, ерекшеліктерін дәйектеумен
қатар ол туындылардың стильдік табиғатын саралау қажеттігі анық. Осы орайда
көркем әдебиеттің басқа салаларына қарағанда казақ өдебиеттану ғылымында
стиль мәселесінің аз қарастырылғанына да көз жеткізе аламыз. Салыстырмалы
түрде аз дегеніміздің өзіне арнайы көңіл бәлсек, әр кезеңде түрлі
ізденістер орын алғанын атап көрсетуіміз керек. Мәселен, А.Байтүрсыновтың
Әдебиет танытқыш (1926), Қ.Жұмалиевтің Стиль-өнер ерекшелігі (1966),
Ф.Оразаевтың Заман қаһарманы (1951), Қ.Мәшһүр Жүсіптің Қазақ
лирикасындағы стиль және бейнелілік (1991) т.с.с. еңбектерде және
әдебиеттің басқа мәселелерін қарастыру үстінде осы тақырыпқа байланысты
баска да әдебиет мамандарының жекелеген пікір айтулары аз болмағанын еске
алу керек. Әйтсе де бүл еңбектерде кешеңдеп жарық керген Мәшһүр Жүсіп
Көпейұлы тәрізді ақындар өлеңдерінің ескерілмеуін, ескерілуі мүмкін де
болмағанын діттесек, алдағы игі дәстүрді жалғастыра отырып, аталған акын
шығармаларын стиль тұрғысынан арнайы сараптау қажеті туады.
Орыс әдебиеттану ғылымында ақын стилі дегенде, оны алдымен дәуір,
кезең стилімен байланыстыра карау керектігі жете көрсетілген [12]. Осы
орайда орыс әдебиеттану ғылымында сөз болған: стильде әрі әр каламгер
дербестігі және сол дәуірдегі кезең сарынымен үндестік орын алатыны,
стильде бар элементтердің бір керкемдік орталыққа бағытталуы іске асатыны;
көркемдік бүтіндіктің жүйелі ұйымдасуының бір аспектісі -стильдік бүтіндік
екендігі; стиль туралы лингвистикалық түсінік бар екендігін ескеру
кажеттігі т.с.с. пайымдаулардың қазақ әдебиеттану ғылымы үшін де бағыт
нұсқарлық қүнды пікірлер екеніне назар аудартқымыз келеді.
Дәуір стилі, кезең стилі дегенде, бүкіл мұсылмандық шығыс
әдебиетінің, оның ішінде көне түркі әдебиетінің Мәшһүр Жүсіпке ықпал етуін
алдымен ескеру керек. Мәселен, мұсылман дінін уағыздауды басты нысана еткен
Қожа Ахмет Иассауидің XIII ғасырдағы Диуани хикмет кітабында: Тарихатқа
бастаушы, адал болған Мүхаммед, Хақиқаттың ақ жолын бастап берген -
Мүхаммед - деп жазған екен [13, 58 б.]. Осындағы ақ сөзі тек белгілі бір
көріністің, не ұғымның түсін анықтауға ғана емес, неғұрлым дұрыстық, пәктік
нышанына (символына) айналғанын аңғару қиын емес, Рас, сырт қарағанда У-ҮІІ
ғасырдағы Орхон жазуын да, нактылап айтсақ Күлтегін жазбасында: Күлтегін
Байырғының ақ айғырына мініп, шабуылға ұмтылды [14, 4 б.] - дегенде,
мінген айғырдың түсін аныктау ғана жүзеге асқан тәрізді. Әйтсе де зерделей
түссек, шабуылға ұмтылды сөздерінің кері әсерін діттесек, ақ сөзіне тек
түс, рең емес, бір түрлі айбарлылық, мықтылық нышаны да ықпал еткенін
зерделей алар едік. Сол тәрізді бұрынырақ туса да, XV ғасырларда хатка
түсті делініп жүрген әйгілі Қорқыт ата кітабындағы: Алтын тағына қайта
мініп, өзінің ақ шатырларын тікті [15, 133 б.] дегендегі ақ сөзін де
сырт қарағанда ғана түс өзгешелігі айнасы деуге болар, әйтпесе, тек осы
ұғым таққа да, осы арқылы оған отырған ханға да өзіндік айбар, сес үстеп
тұрғанын байқауға болады.
Мәшһүр Жүсіп осы дәстүрді жалғастырып, оны биікке көтергенде, өзіндік
бетін, стилін қоса танытады: Ақ болсыы хаққа көңлің бүл сықылды Шынының
жалтыраған айнасысын, Зындан жаман жер емес ақ кісіге т.с.с. Мәшһүр
Жүсіпте әрі нақтылық, әрі жеке бір ак сезін бөліп көрсету, оған символдық
рең себездеу қоса жүзеге аскан. Сонымен бірге бұл ұғымды беруде де Мәшһүр
Жүсіптің лирикалык қаһарман сезімін тереңдетуді жүзеге асыруын көреміз: Ақ
жағынан көретін бір де көз жоқ. Осы орайда ақ сөзіне қарама қарсы ұғымда
қолданылған қара сөзін беруде де Мәшһүр Жүсіптің өзіндік қолтаңбасы,
сезім қарама-карсылығының көмегімен ішкі толғанысқа үңіле түсу талабы кең
беріледі: Төгілсе аққа қара , жүзі қара.Осы орайда отаршылдык
қыспағындағы адамдар сезімінде тууы мүмкін теріс ниеттерді кең ашу үшін
қара сөзін бөліп кәрсетуінің де Мәшһүр Жүсіптің әрі сыншыл реализм
бағытына, ағым әсеріне, әрі өзінің күрескерлік рухына сай өрістегеніне көз
жеткіземіз: Қара күн кейінгіге салғаның ба?! Сарыарқа, адыра пұл боп
қалғаньң ба?!, Көңілімді күн-түн сайын жүдетеді Тұнжырлар томырықты
қара жылым, Қара жақтан қараушы ортасында Жалғыз қалдың сопайып, ей,
бишара! Міне, халық күйзелуін, теңсіздік үстемдігін шегелеу мақсатында
ақ пен қара сөздерін өзінше қарама-қарсы қоюды іске асырумен бірге
заман ықпалын, өз күрескерлігін сабақтастыра өрістетуді ақын басқа сөз
қолданыстарында да дамыта түседі. Мәселен: нұр, күн, тең, жарық
сөздері - әрі мезгіл ерекшелігін танытумен бірге, озбырлыкқа қарсы оянуды,
еркіндікті аңсауды меңзегенін байымдатумен ерекшелінеді. Осы орайда ақ
пен қара үғымдарын жарыстыру, қарама-қарсы қойып шендестіру тәрізді
таң, нұр, жарық үғымдарына түн, қараңғы өрнектерін карама-қарсы
қою үлгілері де әрі мұсылмандық шығыс әдебиеті дәстүрі ыкпалын, әрі
азаттықты аңсаған Мәшһүр Жүсіптің отарлау белгісіне арналған осы ұғымдарға
ерекше мән беруін, яғни стиль ерекшелігін танытады. Бұл ойлар мына жолдар
да ерекше жарқырап көрінген: Қамалып өмір бойы қалған түнге, Қадалып
қарай -қарай ай мен күнге, Алды-арты бұл қараңғы түн, Үміт бар болды
деген бір жарық күн т.с.с.
Мәшһүр Жүсіп стилі дегенде, оның неғұрлым көп қолданатын сөз
өрнектерін бөліп керсету, атап айтқанда, жарық, күн, таң атуы т.с.с тәрізді
неғұрлым тұрақты нышан белгілерді саралау кезінде сол ұғымдармен
жарыстырыла, біраз ретте қарама-қарсы мәңде алынып отырған нақыштарға да
көңіл бөлген жөн. Соның бірі: Түн, қараңғы ұғымдарына байланысты
баламалар шоғыры. Жарық - қашан да жаңа өмірдің, жаңалықтың, білімділік,
ізгіліктің бастау көзі ретінде алынса, ал қараңғы сөзі және соған
мағыналас жақын, туыстас түн өрнегі сол жарыққа қарама-қарсы:
білімсіздік, топастық, теңсіздік, құлдыққа мойынсұну үғымын бейнелеуге
пайдаланылып келгені белгілі. Басқа да баламалар тәрізді бүл өрнек те күні
кеше пайда бола қалған жоқ, сонау әріден келе жатыр. Мәселен, 1069-1070
жылы жазылған Жүсіп Баласағұнның Құтты білік кітабында мына нақыш орын
алған:
Түнекте едім, түнімді сөкті барып,
Зұлматта едім, күн нүрын төкті жарық [16, 83 б.].
Міне, мүнда түн білімсіздік, қараңғылық ұғымын жинақтап тұспалдауға
арналса, жарық сөзі қас шындықты, білімді меңгере бастауды меңзеп түрғаны
анық. Тек көне түркі емес, бертінгі татар әдебиеті жұлдызы Ғабдолла Тоқай
да өзінің 1909 жылғы Көңіл жүлдызы өлеңінде: Өмірім - түн: тас қараңғы,
ай жоқ, күн жоқ, жоқ күндіз, Шүкіршілік етем, түнде жарқырайды көп жүлдыз
[17, 156.]- деп, сол кездегі басқа ұсақ халықтар тәрізді татар елінің
теңсіздікте, қорлықта өмір сүріп жатқанын тұспалдап бейнелген. Мәшһүр
Жүсіпте де түн: теңсіздік, озбырлық қысымның, қараңғылық, білімсіздіктің
символдық (нышандық) белгісі ретінде келтіріліп отырған:
1. Қамалып өмір бойы қалған түнге, Қадалып карай-қарай ай мен күнге.
2. Бұ дүние-айсыз бұлт, қараңғы түн, Жалған сөз - ер жігіттің бойына мін!
Жалғанға жетемін деп қуа берсең,
Таң атып, жарық сәуле, шықпайды күн!
3. Алды-арты бұл дүниенің қараңғы түн, Үміт бар-болар деген бір жарық күн.
4. Тыңдаған азаматқа бұл сөзім шын, Көңілі ақымақтардың - қараңғы түн.
5. Түні туған залымдардың Құдай атқан, Суыр болды пысықтар інде жатқан.
6. Көңіліміз үшбу күнде жерден төмен, Қараңғы, қайғы басып, болған түннен
Көріп отырғанымыздай, алғашқыда өмір ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.