Дене мүшелері мен соматикалық процестер

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ. … . . . 3

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СОМАТИКАЛЫҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ТОПТАРЫ . . . 5

1. 1 Фразеологизмдердің зерттелу тарихы . . . 5

1. 2 Дене мүшелері мен соматикалық процестер . . . . . . 9

1. 3 Соматикалық фразеологизмдердің тақырыптық топтары . . . 36

2 СОМАТИКАЛЫҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКА-ЛЫҚ ЖӘНЕ ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ . . . … . . . 41

2. 1Соматикалық фразеологизмдердің жасалу жолдарына қарай топтастырылуы . . . . . . 41

2. 2 Соматикалық фразеологизмдердің лексика-семантикалық түрлері мен грамматикалық сипаты . . . 47

2. 3 Соматикалық фразеологизмдердің лексика-семантикалық варианттары . . . 54

ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . 61

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . … . . . …63

КІРІСПЕ

Халқымыздың ұлттық санасын, сапалық белгілерін анықтай түсетін неше алуан әдет-ғұрып, салт-сана, мінез-құлық, қасиет-қалыбы тілдік танымымызда тікелей көрініс тапқан. Өмірдің барлық саласын қамтитын, ішкі мазмұн байлығымен көзге түсетін, тілімізге бейнелі де мәнерлі реңк үстейтін, күрделі құрылым-құрылысы бар, ана тіліміздің өзіндік ерекшеліктерін көрсететін тұлғалардың бірі - фразеологизмдер. Олар тіл элементтері ішінде ұлттық нақышымен көзге түседі, сондықтан фразеологизмдер сөзді жандандырып, тілімізге өмірлік сипат, ұлттық ажар беретін стильдік мәні бар айрықша құрал болып саналады.

Диплом жұмысының өзектілігі: адам және оның дене бітімі, түр-тұлғасы, ішкі жан дүниесі, сана-сезімі, мінез-құлқы, қимыл-қозғалысы, мәдени өрісі, қоғамда атқаратын әлеуметтік рөліне сай әрекеті т. б. туралы қалыптасқан көзқарастар жүйесін, адамның өмір сүретін кеңістігін игеру барысында жинақтаған мол тәжірибесінің нәтижесін «тіл және адам» контексінде зерттеу.

Бұл кешенді проблематиканың ғылыми тұғырына алынатын «тілдегі адам образы» қазақ тіл білімінде енді ғана қолға алына бастаған болса, қазіргі орыс лингвистикасында «адамның тілдік бейнесінің», оның ішінде де «ішкі адам» образының көптеген қырлары лингвоантропологиялық және аспектілерде біршама тереңірек зерттелді деуге болады. Л. Б. Никитина зерттеулерінде [1, 65], [2, 82] адамның интеллектуалдық өресі сөз етілген болса, оны қалыптастыратын ментальдық деңгейдегі әрекет, әсер және сезім-күй мәселесі В. Ю. Апресянъ, Ю. Д. Апресян [3, 27], В. Г. Гак зерттеулерінде [4, 20] арқау етілді. Мұның сыртында адамның интеллектуалдық әрекетінің заттық емес нәтижелері [5, 67-92], [6, 5-222], адамның эмоциясы мен сезімінің лексика-семантикалық топтар мен өрістегі көрінісі [7, 73], адамның эмоциялық, интеллектуалдық, уәждемелі-қажеттілік жүйесі [8, 37], адамның ішкі жан-дүниесінің тілдік бейнелері [9, 5], [10, 68], [11, 3], адамның ішкі сезім жағдайының сыртқы симптоматикасы [12, 16], [13, 36] адамның психикалық әлемінің концептері мен фреймдерінің тілдік интерпретациясы [14, 68], [15, 11] тәрізді «адам және оның ішкі әлеміне» қатысты мәселелер зерттеу нысанына алынып, жан-жақты қарастырылуда. Сондай-ақ тілдегі адам бейнесі тіларалық деңгейде салғастырмалы зерттеулердің де нысанына алынып, жеке тұлғаның рухани өмірінің басты концептілерін орыс және ағылшын [16, 109], [17, 58], орыс және француз [18, 104], ағылшын, неміс және орыс [19, 5] тілдері материалдары бойынша талдау кең өріс алуда.

Қазақ тілінде соматикалық фразеологизмдер саласында біршама зерттеулер дүниеге келді. Атап айтқанда, ғалым Б. Уызбаева соматикалық етістік фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипатын анықтады [20, 23], ал Б. Нағасбекова соматикалық фразеологизмдердің көпмағыналығын айқындаса [21, 185-189] , Қ. С. Қалыбаева «көз» сөзінің қатысымен жасалған фразеологизмдерді [22, 101] көрсетті. Фразеологизмнің жеке категорияларын көркем шығарма тіліндегі қолданысына [23, 23], [24, 91], [25, 89-92] мағыналық-тақырыптық топтастыру принциптеріне [26, 24], варианттылығына [27, 24], [28, 16] т. б. мәселелерге бағытталған.

Қазақ тіліндегі фразеологизмдерді орыс және басқа тілмен салыстыру тұрғысынан да зерттеп келеді [29, 5], [30, 67] .

Соматикалық фразеологизмдердің лексика-семантикалық сипатын ашу тақырыптың өзектілігін көрсетеді.

Диплом жұмысының зерттеу нысаны: «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігін» пайдалана отырып, тақырыбымызды ғылыми тұрғыда ашуға күш салдық.

Зерттеу әдістері: соматикалық фразеологизмдерді талдау барысында объективті-аналитикалық, салыстырмалы талдау тәсілдері пайдаланылды.

Диплом жұмысының мақсаттары мен міндеттері: фразеологизмдерге қатысты тіл фактілерін жан-жақты талдау, олардың тілдік этнолингвистикалық табиғатын айқындай түсу. Олардың жалпы жасалу заңдылығы мен фразеология жүйесіндегі орнын анықтау, теория мен практиканың мәнін айқындай түсу. Осы мақсатқа байланысты жұмыс алдына мынадай нақтылы міндеттер қояды:

- Соматикалық фразеологизмнің ең күрделі фактіге бай, өзімдік ерекше тармағы екенін айқындау;

- Соматикалық фразеологизмнің функционалдық, тақырыптық және мағына топтарын анықтау;

- Соматикалық фразеологизмнің фактілері негізінде жалпы тұрақты тіркестің (жиі лексикалық тіркес, фразеологиялық тіркес, идеологиялық тіркес, теңеу салыстырмалы тіркес, мақал-мәтелдердің) эволюциялық дамуының әр түрлі деңгейін айқындау;

- Соматикалық фразеологизмдерді принциптерге байланысты жасалуының әр түрлі модельдердің өрнектерін анықтау.

Диплом жұмысының жаңалығы: соматикалық фразеологизмдердің санын анықтап, мәтіндер арқылы олардың қолданылу аясы, реті туралы тұжырымдар жасалуы.

Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысының міндеттеріне сәйкес еңбек кіріспеден, екі тараудан және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

1 ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СОМАТИКАЛЫҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ТОПТАРЫ

1. 1 Фразеологизмдердің зерттелу тарихы

Жалпы тіл білімінде фразеологизмнің зерттелу тарихы жүз жылдыққа кетеді. Француз фразеологиясының теориясын құрған Ш. Балли [31, 394] болса, орыс лингвисі Н. М. Александров фразеологизмдерді жеке пән ретінде қарастыруды ұсынды. [32, 24] . Орыс тілінің фразеологизмдері жайлы тұжырым пікір айтушы академик В. В. Виноградов болды. В. В. Виноградов орыс тілі фразеологизмдерін классификациялауда Ш. Баллидің 1905 жылы жасаған схема-топтастыруын басшылыққа ала отырып, орыс тіліндегі фразеологиялық тіркестерді 1) фразеологиялық тұтастық; 2) фразеологиялық бірлік; 3) фразеологиялық тіркес деп үшке бөлген. Термин, мақал-мәтелдерді бұл топтың ешқайсысына енгізбеген [33, 211] . Бұл уақытқа дейін орыс тіліндегі тұрақты сөз тіркестерінің зерттелуі мақалалар көлемінде ғана еді[34, 10] . Н. Л. Шанский В. В. Виноградовтың классификациясын толықтырып, фразеологиялық орамдардың аясын кеңейтіп, оған "фразеологиялық сөйлемше" деп, термин, мақал-мәтелдерді қосты. [35, 23] . Л. И. Молотков фразеологиялық тұлғаларға мақал-мәтел, термин, қанатты сөздерді қоспай, идиомалар мен фразалық тіркестерді ғана фразеологиялық тұлғалар деп таныды. [36, 61] . Зерттеушілер еңбегіне шолу жасай келе, олардың фразеологиялық тұтастық (идиома), фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тіркестерді фразеологиялық тұлғалар деп танитындықтарын көреміз. Пікірталас, қайшылық мақал-мәтел, термин сөздер маңында екені де анық байқалады.

Түркітануда фразеологизмдердің зерттелуі XX ғасырдың 40-50 жылдарынан басталады. Бұл салаға байланысты жазылған ғылыми еңбектердің басым дерлігі алғашқы кезеңде фразеологизмдердің тұлғалық жағын тану, мағынасын анықтау, басқа тілдік категориялардан айырым, не ұқсас белгілерін ажырату мәселелеріне арналды. Сол арқылы түркітануда фразеологияны жеке пән ретінде қалыптастыру мәселелерін ғылыми тұрғыдан шешу барысындағы ізденістердің бағыты анықталды.

Түркітанушылар алдында өз ана тіліндегі фразеологизмдердің табиғатын ашу міндеті тұрды. Туыстас тілдерде, өзбек фразеологиясы Ш. Рахматуллаев, Р. Разыкулова, ұйғыр тілі тұрақты тіркестері Ү. Сайфуллин, Р. Абакова, әзербайжан фразеологиясы А. Байрамов, К. Мамедова, түрік тілі фразеологиясы Юсипова Р., құмық тілі фразеологиясы - Даибова К., түркімен тілі фразеологиясы - Бабаев К, татар тілі - Ахатов Г., Ахунзянов Г., якут тілі -Нелунов А, Харитонов Л., башқұрт тілі - Ураксин З., Юлдашев А., қарашай-балкар тілі - Жарашуева З., чуваш тілі - Чернов М. еңбектерінде көрініс тапты.

Қазақ тіл білімінде фразеология мәселесі 40-жылдардан зерттеушілер назарына ілігіп, зерттеу объектісіне айналды. С. Аманжолов фразеологизмдерді зерттеуді қолға алу керектігін атап өтіп, бағыт-бағдарын көрсетті. [37, 53-59] . Сонымен қатар, "Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы" атты еңбектерінің 1940, 1950, 1994 жылғы басылымдарында қазақ тіліндегі сөз тіркестері жайлы өзіндік пікірлерін ортаға салды. Қазақ тіліндегі сөз тізбектері қызметіне, мағынасына, тұлғасына қарай екіге бөлінеді: 1. лексикалық тізбектер, 2. синтаксистік тізбектер деп көрсетті. Идиомдық қасиеті бар сөз тізбектері мен фразалық тіркестерді синтаксистік тізбектер ішінде қарастырды. [38, 60] Фразеологияны дербес пән ретінде қарастыру туралы ой тастап, түркі тілдес халықтар тіл білімінде осы мәселеге байланысты зерттеулердің тууына игі әсер еткен академик І. Кеңесбаев еңбектері болды. Қырқыншы жылдардан бері қазақ тілі фразеологизмдері әр қырынан зерттеліп, мақалалар көлемінен шығып, диссертациялық зерттеулер объектісіне айналды. Фразеологизмдердің теориялық мәселелерін Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. (1962), Аханов К. (1952), Сәрсенбаев Р. (1959), Болғанбаев Ә. (1988) еңбектерінде сөз етіліп, тұжырым-пікірлер жасалса, кейінгі буын зерттеушілер Жақыпбеков М. (1956), Бектұрғанов Ғ. (1967), Қожахметова Х. (1967), Айтбаев О. (1975), Байталиев А. (1974), Төлекова С. (1975), Жайсақова Р. (1980), Елешева А. (1989), Жапарбекова С. (1991), Смағұлова Г. (1993), Қалыбаева Қ. (1994), Боранбаева Г. (1994), Уызбаева Б. (1995), Сыздықова М. (1995), Рысбаева К. (1995), Қошанова Н. (1995), Сәмекова Э. (1997), Сәтенова С. (1997), т. б. фразеологизмдердің тақырыптық-мағыналық топтарын, варианттылығын, синтаксистік қызметін арнайы зерттеп, пікір айтып, тұжымдар жасады. Зерттеулердің бағыты сан-салалы, оны шамамен былай топтастыруға болады:

фразеологизмдердің теориялық-практикалық мәселелері;

фразеологизмдердің стильдік қызметі;

фразеологизмдердің салыстырма-типологиялық мәселелері;

фразеологизмдерді семантикалық тұрғыдан топтастыру мәселелері;

фразеологизмдердің құрылым-құрылысы;

фразеологизмдердің синтаксистік ерекшеліктері;

фразеологизмдердің жергілікті тіл ерекшеліктеріне қатысы.

Фразеологизм - зерттеу объектісі бола тұра, әлі де, "фразеологизм дегеніміз не?", "Фразеологизм деп нені танимыз?" сияқты сұрақтар төңірегінде пікірталас туғызып отырған категория. Осы тұрғыда қазақ тілі фразеологизмдері жайлы пікір айтушылар, негізінен, І. Кеңесбаев пен К. Ахановтың пікірлерін қуаттайды.

Академик І. Кеңесбаев фразеологизмдерді танып білуде мағына тұтастығы, тіркес тиянақтылығы, қолдану тиянақтылығы сияқты "үш белгіге, яки үш критерийге сүйене, немесе, табан тірей отырып, бүкіл қазақ тілі құрамындағы фразеология құбылыстарын ең негізгі үлкен екі арнаға бөлеміз. Оның біріншісі - фразеологиялық түйдектер, екіншісі - фразеологилық тіркестер деп аталады. Фразеологиялық тіркестер өз ішінен екіге бөлінеді: а) түйін тіркес; ә) түйіс тіркес" деп тұжырымдады. [39, 591] . К. Аханов жоғарғы оқу орындарына арналған оқу құралында В. Виноградовтың классификациясына сүйене отырып, қазақ фразеологизмдерінің түрлерін анықтап, былай жіктейді: "фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек, фразеологиялық сөйлемшелер". [40, 118] . М. Балақаев, Т. Қордабаев тіліміздегі тұрақты тіркестерді идиомалық тіркестер, фразалық тіркестер деп жіктеді. [41, 25] . Р. Сәрсенбаев фразеологизмдердің аталған түрлерінен басқа мақал-мәтелдерді де фразеологизмдер тобында қарастырды. [42, 16] .

Қазақ тілі фразеологизмдерін тануда оларды "тар және кең" көлемде қарастыру бағыттары бар екені байқалады. Біраз түркі тілін зерттеушілер (І. Кеңесбаев, Ш. Рахматуллаев, Г. Байрамов, З. Ураксин. ) фразеологизмді "тар" көлемде қарастыруды ұсынады. І. Кеңесбаев кезінде фразеологизм құрамында қос сөздерді де қарастырған еді. [43, 35] . Кейінгі еңбектерінде фразеологизмді тар көлемде қарастырғаны байқалады. [44, 199] . Өзбек тілі фразеологизмдерін зерттеуші Ш. Рахматуллаев "фразеологияның бай материалын жан-жақты және терең оқып білгеннен кейін, тұрақты сөз тіркестерін, сірә, тар ұғымда түсінген дұрыс" деген пікір айтты. [45, 10] . Башқұрт тілін зерттеуші А. А. Юлдашев "фразеологияның объектісін тар ұғымда түсінгенде "азды-көпті" зерттеу мақсаты айқындалып, оның ішінде «бөлінбейтінң лексикалық единицалар (структуралық құрылымы бар синтаксистік единицалар) мақалдар, мәтелдер, нақыл сөздер тұрақты сөз тіркестеріне жатпайды" деп қуаттайды. [46, 27] .

К. Аханов мәтелдер мен шектеулі тіркестерді фразеологиялық тіркестер құрамында қарастырады. [47, 22] . Р. Сәрсенбаев "мақал-мәтелдер мен нақыл сөздердің фразеологияға қатысы бұлардың тұрақтылығы мен эвфониялық құбылыста қолдану сипатына байланысты. Осы сипаттар арқылы бұларды фразеологиялық единицалар тобына қосып қараймыз" - [48, 29] деп, қарастырады.

Фразеологизмдерді тануда түркі және басқа тілдер тәжірибелеріне сүйенсек, фразеологизмді "тар" көлемде қарастыру бағыты дұрыс. Мақалдар, мәтелдер, қанатты сөздер, сөйлеу дағдысындағы штамптар, фразеологизмдер - тұрақты сөз тіркестерінің түрлері. Олар бір-бірінен ортақ және өзіндік белгілері арқылы ерекшеленеді. Фразеологизм деп фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік пен тізбекті танимыз. Сондықтан да, "барлық фразеологизм - тұрақты тіркес, ал кез келген тұрақты тіркес фразеологизм бола алмайды" демекпіз. [49, 115] . Осы орайда Г. Смағұлованың… "тіл мамандары, қай тілде болмасын, фразеологияны мейлі тар ұғымда, мейлі кең ұғымда түсінуде фразеологиялық тұлғаларды айқындау үшін фразеологиялық тұлғалардың қалыптасқан, дайын сөз тіркесі екендігін, оның мағына тұтастығын, құрамындағы компоненттердің тұрақтылығын, семантикалық бірлігін, жалпы беретін мағынадағы образдылық пен ауыспалылық, басқа тілге сөзбе-сөз аударуға келмейтіндігін айтады" деген тұжырымымен келіспеуге болмайды. [50, 19] .

Фразеологизмдердің түрлері. Фразеологизмдердің семантикалы

кірігуі жағын негізге ала отырып, оларды фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек деп бөлеміз.

Фразеологиялық тұтастықтың (идиоманың) мынандай сипаты

болады: ● құрамындағы сөздердің жеке лексикалық мағынасы мүлдем жойылып кетеді де, жалпы компоненттік мағына беруде олардың ешқайсысының мағыналық қатынасы болмайды; ● құрамындағы сөздер жеке астарлы, ауыспалы мағынада қолданылмайды;
● олардың компоненттік мағынасы лексикалық единицаға - жеке сөзге синоним ретінде қолданылып, жеке сөз сияқты бір ғана синтаксистік қызмет атқарады; ● грамматикалық мағыналары өзгермей қолданылады. Сонымен, фразеологиялық тұтастықтар ішкі мағынасынан айырылған, дәлелдемесі (мотивировкасы) жоқ жеке сөз сияқты фразеологиялық тұлғалар. Мысалы: қырық пышақ болу - араздасу; мұрнын көкке көтеру - менменсу; жүрегі тас төбесіне шығу - қорқу; мұрнынан есек құрты түсу - баю, паңдану. Мұндағы тіркес беріп тұрған мағыналар (мысалдың қай-қайсысын алсақ та) тіркестерді құрастырушы сыңарлардың ешбірінің мағынасымен байланыспайды. Идиом тобындағы сөздер өзінің жеке тұрғандағы негізі мағынасынан айырылып, бір ғана лексикалық ұғым беріп тұр.

Фразеологиялық бірліктер де - мағынасы жағынан бөліп-жаруға келмейтін, тұйықталған тұрақты тіркестер. Олар семантикалық жағынан бір бүтін мағына білдіреді, бірақ оның жалпы компоненттік семантикасы өзін құрап тұрған сөздердің астарлы, образды мағынасымен байланысты болады. Фразеологиялық бірліктер "жеке сөздердің қосындысынан пайда болған жай ғана туынды мағына емес, бейнелі туынды мағына" нәтижесінде жасалған фразеологиялық тұлғалар. [50, 14] . Мысалы: жастығын ала жығылу, кежегесі кейін тарту, сай сүйегі сырқырау, ер тоқымын бауырына алу, жермен жексен ету, ауыз жаласу, салы суға кету, т. б. Осы айтылған ойға орай "түймедейді түйедей ету" тіркесіндегі астарлы, образды мағынаны алайық. Бұл тіркестегі жалпы мағына "түйе", "түйме" сөздерінің мағынасында емес, олардың "үлкен", "кіші" сияқты келтірінді, астарлы мағынасынан шығып отыр, одан "болымсыз нәрсені ұлғайта айту" мағынасы келіп шығады.

Фразеологиялық тізбектер - мағынасы құрамындағы сөздерге байланысты, тіркесу тұрғысынан орнығып тиянақталған тұрақты тіркестер. Бүкіл тұтас тіркестің беретін мағынасы фразеологиялық тұтастық пен фразеологиялық бірліктердей емес, өзінің құрамындағы сөздердің мағынасымен байланысты болып, солардың мағынасынан туындайды.

Фразеологиялық тізбектің тағы бір ерекшелігі - құрамындағы сөздердің тіркестен тыс басқа сөздермен тіркесу қабілетінің шектеулігі. Мысалы: мидай дала, қыпша бел, жосадай қан, асқар тау, шалқар көл, т. б. Мысалы: кеудесін көтеру (өзін жоғары санау), мұрнын шүйіру (жақтырмау), жақ ашпау (сөйлемеу) . Бұлардың беретін мағынасы сыңарларының беретін жиынтық мағынасымен байланысты.

Фразеологиялық тізбекті фразеологиялық басқа (тұтастық пен бірліктен) тіркестерден ажырату оңай болса, тұтастық пен бірлік кейде бір-біріне өтіп кетіп жатады, яғни ара жігін ажырату қиын.

1. 2 Дене мүшелері мен соматикалық процестер

Адамды физиология, анатомия, психология тұрғысынан бір тұтас, қыры мол күрделі биологиялық тұлға деп қарайтын болсақ, сол тұлғаның бөлінбес жүйесін құрайтын, бір-бірімен өзара тығыз байланысты біріне-бірі тәуелді бөлшектері мен бөлектерін дене мүшелері деп белгілеп, оларға ат қойып келеміз. Жер бетінде бірден-бір саналы жан (Homus Sapiens) болып өмір сүруші Адам баласының жалпы табиғаты мен дене мүшелері / әйел, еркек және кейбір аномальды ерекшеліктерді ескермегенде/ барлық жерде бірдей, бір тектес болуына қарамастан әрбір халық, әрбір ұлыс, жеке этностар оларды өз тілінде атап, өзіндік мән-мағынасымен танып келеді. Демек, дене мүшелерін әрбір этностың өзінше тануында да, өзінше атауында да шарттылық бар деген сөз.

Осы тұрғыдан алып қарағанда, дене мүшелерін белгілеп, саралап оларға атау беруде қазақ халқының да өзіндік дәстүрі, тәсіл-әдісі, ұғым-түсінігі, принципі болғанын көреміз. Адамның денесін, бір бүтін тұтас тұлға, физиологиялық болмыс деп, оған таза қазақы, жалпыхалықтық қарапайым көзбен қарасақ, ол ең алдымен ірі-ірі бірнеше бөлімдерден (бас, кеуде, аяқ) және әр түрлі бөліктер мен бөлшектерден, мүшелер мен ағзалардан тұрады. Олар тілде арнайы сөздермен (соматизмдермен) аталып, бір-бірінен солар арқылы ажыратылмақ. Демек, дене мүшелердің жалпы саны тілдегі атау соматизмдерінің санымен сәйкес есептелінеді. Өйткені тілімізде сөз арқылы белгіленбейтін ұғым, зат (дене мүшелері) этностың болмысында кездеспейді.

Бұдан шығатын қорытынды: жалпы адам денесіне тән бөлім, бөлік, бөлшек, мүше, ағзалардың саны тіліміздегі жеке сөз және сөз тіркесі түріндегі мағыналық единицалардың - соматизмдердің санымен пара-пар деген сөз. Біздің толық емес деректеріміз бойынша тілімізде өз атауын тапқан үлкенді-кішілі дене мүшелерінің жалпы саны 500-ден асады екен.

Бұл жерде «үлкенді-кішілі» деп отырған себебіміз кейбір (бас, кеуде, қол, аяқ) мүшелердің өздері де бөлшек-бөліктерден тұруы мүмкін. Мәселен, «кеудеге» адамның мойнынан төменгі, белден жоғарғы бөлімі жатады десек, оның өзі толып жатқан бөлшек, жеке-дара мүше-ағзалардан (іш, ішек, қарын, жүрек, өкпе, арқа, бүйрек, бауыр, т. б. ) тұратыны белгілі. Ал бұл мүше-ағзалардың өздері тағы да сараланып, өз атымен аталатынын көреміз. Кейде мүшенің бір түрі бүкіл адам денесіне тән, ортақ болып, оның оңашаланған бөлшектері дифференцияға ұшырауы да мүмкін. Мәселен, «тамыр» да адамның бір мүшесі және оның дәстүрлі түсінік бойынша, 62 түрі бар екен. Дәл 62 түрі болмаса да, тілімізде оның: қолқа тамыр, күре тамыр, шеке тамыры, бас тамыры, жүрек тамыры, қол тамыры, балтыр тамыры сияқты атаулары кездеседі. Кейбір басқа дене мүшелері де осы секілді іштей жіктеліп, өзіндік атауларға ие болған. Алайда, ескеретін бір жағдай: дене мүшелерінің атаулары (соматизмдер) қаншама сан болса да және қаншама мағыналық дифференцияға ұшыраса да, сол мүше-ағзалардың тек атауы ғана. Сондықтан да олар аталмыш дене мүшелерінің өзіндік (физиологиялық, психологиялық т. б. ) қасиеттерін, атқаратын қызметтерін мәнді-мәнсіздігіне қарай алатын орнын, бір-біріне бағыштылығын т. б. ерекшеліктерін өз тарапынан айқындай алмайды.

Дегенмен, дене мүшелері тілдік тұрғыдан, мәселен, «бас» сөзінің «қол» сөзінен, ал оның «аяқ» сөзінен тек дыбыстық, мағыналық айырмашылығы болмаса, өзара бірдей. Ал бұл сөздердің сипаттап тұрған дене мүшелерін алсақ, олар атқаратын қызметі бойынша басқа-басқа, әр тектес дүние. Екінші сөзбен айтқанда: тіліміздегі 500-ден астам соматизмдерге сәйкес дене мүшелерінің ішінде бірде-бірі «ең қажетті» немесе «қажетсіз» мүше-ағза болып бөлінбейді. Олардың бәрі қажетті. Солай бола тұрса да қазақ дәстүрінде әбден қалыптасқан «он екі мүше» деген ұғымның, «он екі мүшем аман болса . . . » деген тұрақты тіркес бар. «Отыз омыртқа», «қырық қабырға», «отыз тіс», «алпыс екі тамыр», «қос жауырыны», «сегіз көз» деп те сипаттайды. Әрбір мүшенің мәнін, қызметін, мәселен: «Аяқ - азамат, қол - мүлік, көңіл - сандық, тіл - кілт» деп өзінше белгілі затқа баламалап келген халқымыз соншама көп дене мүшелерінің арасынан «он екісін» ғана ерекшелеп, ең алдымен солардың аман-саулығын тілеуі де бекер болмаса керек. Өйткені, адамның адам болып өмір сүруіне ең қажетті мүшелер: екі көз, екі құлақ, екі аяқ, екі қол, ауыз, мұрын, артқы-алдыңғы мүшелері.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.