Сөз этикетінің қызметі
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ СӨЗ ЭТИКЕТІНІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТТАНУ ЖӘНЕ СӨЗ ЭТИКЕТІНІҢ
НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
0.1 Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 5
0.2 Сөз этикеті және қарым-қатынас ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
0.3 Сөз этикеті бірліктерінің мағыналық-тақырыптық түрлері ... ... ... ... ... ... 17
1 СӨЗ ЭТИКЕТІНІҢ ҚЫЗМЕТІ МЕН СӨЗЖАСАМЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... .45
0.1 Сөз этикетінің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
0.2 Сөз этикеті бірліктерінің құрылым-құрылысы мен сөзжасамы ... ... ... ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тілдің қарым-қатынастық қызметі белгілі бір нормалар мен қағидаларға сүйене отырып жүзеге асырылатын, бүгінгі зерттеу жұмысының нысаны ретінде қарастырылғалы отырған тілдік бірліктердің, яғни, сөз этикетінің қолданысынан басталады. Бүгінгі күні тіл білімінде тілдік бірліктерді әлеуметтік-мәдени аспектіде қарастыру ең көкейкесті мәселелердің біріне айналып отыр. Зерттеу жұмысының өзектілігі: 1) бүгінгі күнге дейін қазақ тіліндегі сөз этикеті бірліктерінің сөзжасам тұрғысынан зерттелмегендігімен; 2) зерттеу нысаны ретінде алынып отырған қазақ тіліндегі сөз этикетінің формалары лингвистикалық тұрғыдан да (тілдің қолданысы, тілдің прагматикасы, тілдің қарым-қатынастық қызметі), лингвомәдениеттану мен әлеуметтік тіл білімі тұрғысынан да (тіл және қоғам, тіл және адам, тіл және мәдениет) қарастырылмағандығымен; 3) бұл мәселенің терең зерттеуді қажет ететін аспектілердің өте көптігімен; 4) кез келген шет тілін меңгеру ең алдымен сөз этикеті формаларын үйренуден басталатындықтан, тілді үйрену, меңгеру процесін жетілдіру, жүзеге асыру барысында сөз этикетінің құрылымы мен формаларын, олардың қолданылу принциптерін лингвомәдени аспектіде зерттеудің қажеттілігімен; 5) халық мәдениетін танып білуде, тілін үйренуде этикет нормаларын, оның ішінде сөз этикетін танып білудің маңыздылығымен.
Дипломдық жұмыс қарым-қатынас процесінің ұлттық-мәдени компоненттерінің бірі болып табылатын сөз этикеті мәселесіне арналады. Бұл дипломдық жұмыста қазақ тіліндегі этикеттік қызмет атқаратын тілдік бірліктер лингвомәдениеттану пәні тұрғысынан қарастырылады, олардың құрылымдық, лингвомәдени, этнолингвистикалық, лингвостилистикалық сипаты мен коммуникативтік функциясына талдау жасалады. Сонымен қатар, сөз этикеті бірліктерінің мағыналық топтары көрсетіліп, этикеттік бірліктер сөзжасам тұрғысынан қарастырылады.
Зерттеудің мақсат-міндеттері. Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты - тілдік фактілерді пайдалана отырып қазақ тіліндегі сөз этикеті формаларына лингвомәдени аспектіде талдау жасау. Бұл мақсат төмендегідей міндеттердің шешімін табуды көздейді:
тіл білімінің жаңа саласы - лингвистикалық мәдениеттану пәні тұрғысынан жүргізілген зерттеу жұмыстарын басшылыққа ала отырып, қазақ тілі мәдениетінің ерекшеліктеріне талдау жасау;
қазақ тілінде жазылған көркем шығармалардағы этикеттік қызмет атқаратын тілдік бірліктерді анықтау;
қазақ тіліндегі этикеттік қызмет атқаратын тілдік бірліктердің лингвистикалық ерекшелігін көрсету;
сөз этикеті ұғымы мен қарым-қатынас процесінің негізгі принциптерін айқындау;
коммуникативтік актіге қатысушылардың сөйлеу әрекетінде этикеттік кызмет атқаратын тілдік бірліктерді қолданудағы биологиялық, әлеуметгік т.б. критерийлерге байланысты ерекшеліктерін жүйелеу;
формаларға этнолингвистикалық тұрғыдан талдау жасау;
формаларға мәдениеттану ғылымы тұрғысынан талдау жасау;
кейбір формалардың пайда болуына әсер етуші интралингвистикалық, экстралингвистикалық факторларды көрсету;
этикет формалардың халық мәдениеті мен менталитетін танудағы және тіл үйренудің алғашқы деңгейіндегі қажетті факторлардың бірі екендігін дәлелдеу;
сыпайылық және әдептілік категорияларының сөз этикетімен байланысын анықтау;
сөйлеу әрекетінде этикеттік қызмет атқаратын тілдік бірліктердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын талдау негізінде қазақ этносының ұлттық-мәдени ерекшеліктерін айқындау.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі этикеттік қызмет атқаратын тілдік бірліктер. Олардың құрылымдық, лингвомәдени, лингвостилистикалық сипатымен коммуникативтік-прагматикалық функциясы.
Зерттеудің дереккөзі ретінде қазақ жазушыларының шығармалары мен ауызекі сөйлеу тілінен және түсіндірмелі және энциклопедиялық сөздіктерден жиналған 115-тен астам карточка қоры пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмысты жазу барысында қазіргі тіл білімінде қалыптасқан негізгі принциптер мен ғылыми әдіс-тәсілдер қолданылды. Жұмыстың алға қойған мақсатына байланысты баяндау, сипаттау, жүйелеу, салыстыру, семантикалық талдау, стильдік талдау, компоненттік талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысынын кұрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1ЛИНГВИИСТИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТТАНУ ЖӘНЕ СӨЗ ЭТИКЕТІНІҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
10.1 Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы
Этнос болмысын танып-білуге өзіндік үлес қосатын коғамдық ғылым салаларының бірі - мәдениеттану. Мәденнеттану адамдардың мәдени әрекеті және қоғамдық орындардағы тәртіп пен әдеп салты ұғымдарының дамуы мен қазіргі күндегі орнын қарастырады. Тіл де мәдениеттен тысқары болмағандықтан, лингвистикалық мәдениеттану ғылымының негізгі бір саласы ретінде анықталады. Халықтың салт-дәстүрі мен мәдениеті тек адам санасы арқылы ғана емес тіл арқылы да ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, тіл арқылы сақталып, тіл арқылы көрініс табатындықтан лингвомәдениеттану тіл білімі ғылымының да негізгі бір саласы. Лингвистикалық мәдениеттану тіл білімі мен мәдениеттану ғылымының тоғысуында пайда болған, халық мәдениетінің тілге әсер етуін, халық мәдениетінің тілдегі көрінісін зерттейтін ғылым. Тіл мен мәдениеттің өзара байланыстылығын ғылыми тұрғыда дәйектеу В.фон Гумбольдт еңбектерінен бастау алады. Ғалымның кез келген мәдениет тілге әсер етеді, кез келген мәдениеттің ұлттық нышаны тілден айқын көрінеді деген пікірін [1,45] психологиялық, әлеуметтік лингвистикалық, этнопедагогикалық, этнолингвистикалық зерттеу жүргізуші ғалымдар өз еңбектерінің теориялық негізі ретінде ұстанады. Ғылымда тіл мен мәдениеттің өзара байланыстылығы, тілдік қарым-қатынастың мәдени аспектісі, қарым-қатынастағы бейвербальды компоненттердің қызметі, тілдік қарым-қатынас жасаушылардың этнопсихологиялық болмысы т.б. мәселелер жөнінде зерттеу жұмыстары жүргізіліп, ғылыми енбектер жазылды. Г. Штейнталь мен
М. Лацарус енбектерінде этнос психологиясының тілге әсері, В. Вундт еңбегінде тілдің әлеуметтік сипаты қарастырылса, А.А. Потебня халық ауыз әдебиетіндегі аңыз-әңгімелердің ерекшеліктері арқылы тіл халық мәдениетінің негізгі кайнар көзі екендігін дәлелдейді. Ф. де Соссюр еңбегінде халық мәдениетінің, салт-дәстүрі мен дүниетанымының тілге әсері этнолингвистикалық тұрғыда зерттеледі. Лингвистикалық мәдениеттану этнолингвистикамен тікелей байланысты, көп ретте ғылыми принциптері ұксас келеді. В.Н. Телия лингвистикалық мәдениеттануды тіл мен мәдениеттің өзара қатынасының синхронды түрін зерттейтін этнолингвистиканың бір бөлігі ретінде қарастырады. В.В. Воробьевтың пікірінше лингвистикалық мәдениеттану - тіл мен мәдениеттің өзара байланысы мен өзара әсерін казіргі заманғы коғамда қалыптасқан норма мен жалпы адамзаттық кұндылықтарға сүйене отырып, олардың қолданысы арқылы, жүйелі әдістер арқылы тілдік және мәдени мазмұндағы бүтін бір құрылымдық бірлік ретінде көрсететін синтез түріндегі кешенді ғылыми пән [2, 89].
Лингвомәдениеттану ғылымы - халық мәдениетінің тілге әсерін анықтап, олардың диалектикалық байланысы мен дамуын жүйелі түрде зерттейді. Міндеті - тіл мен мәдениеттің арақатынасын синхрондық тұрғыда сипаттау. Ал зерттеу нысаны тіл мен мәдениеттің арақатынасы негізінде зерттелетін тілдік бірліктер - культуремалар. Лингвистикалық мәдениеттанудың нысаны тіл білімі мен мәдениеттанудың қиылысқан жерінде зерттеледі. Зерттеу нысаны ретінде лингвоелтану нысандарын - эквивалентсіз лексика мен лакуналарды, аңыздар, ырымдар және салт-дәстүрлердің тілдегі көрінісін, тілдің паремиологиялық қорын, тіл мен діннің өзара қатынасын, сөйлеу әрекетін, сөйлеу этикетін тағы басқаларды атауға болады. Сөйлеу этикеті қарым-қатынас процесінің ұлттық-мәдени компоненті болғандықтан оның барлық формалары лингвомәдениеттану ғылымына негізделіп отырып мәдениетаралық қарым-қатынас пәні тұрғысынан қарастырылады. Қазақ халқының этикеттік қызмет атқаратын тілдік бірліктерге лингвистикалық, лингвомәдени, этнолингвистикалық, лингвостилистикалық, прагматикалық талдау жасаудың маңызы зор.
Лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың қиылысатын тұсы екеуі де этнос болмысын тіл арқылы танып-білуді мақсат тұтады. Этнос мәдениеті әрбір этносқа тән белгілі бір табиғи-әлеуметтік ортаға сәйкес қалыптасқан кұбылыс. Өмір тіршілік салты да, ортақ тіл, ортақ дүниетаным, ортақ психология т.т. - осының бәрін біз этнос мәдениетінен таба аламыз. Ал, соның бәрін танып-білудің ең басты құралы - тіл екендігін мәдениеттанушы ғалымдардың бәрі мойындайды [2, 56].
Этнолингвистика халықтың мәдени ерекшеліктерін, тарихи-мәдени қарым-қатынастарының шығу тегі мен таралуын зерттейтін этнографиямен шектес кешенді ғылым. Зерттеушілердің көпшілігі этнография мен этнолингвистиканы мақсаты, бағыты ортақ ғылым деп карағанымен олардың зерттеу тәсілі мен міндеті бірдей емес. Этнос болмысына қатысты фактілерді этнографтар да, этнолингвистер де бір мақсатта зерттегенмен, олардың құрамын, жасалу технологиясын т.б. сөз ету этнографтардың міндеті болғанымен, этнолингвистердің міндеті емес. Этнолингвистер этнос болмысына қатысты фактілерді, ұғым-түсініктерді этнос болмысы тұрғысынан талдап, олардың тілдік мән-мағынасын жан-жақты түсіндіруге тырысады.
Этнолингвистикалық зерттеулердің негізгі мақсаты - тілдің қызметі мен дамуына лингвистикалық, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың әсер етуін қарастыру. Этнолингвистика лингвомәдениеттанумен шектес, қарастыратын мәселесі мен зерттеу объектісі ұқсас болғандықтан олар бірі-бірімен тығыз байланыста қарастырылады. Алайда оларды біріктіріп жіберіп, бір ғылым деп қарауға да, өзіндік ерекшеліктері бар этнолингвизмдер мен мәдени лексиканың арасына тепе-тендік белгісін қоя салуға да болмайды. Лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың негізгі айырмашылықтарының бірі - лингвомәдениеттану мәдениет ұғымына қатысты лексиканы ғана сала-салаға жіктеп, жүйелеп, этностық таным тұрғысынан түсіндіруді мақсат етсе, этнолингвистика этнос болмысына катысты барлық лексиканы қамтуға тырысады. Оған мақал-мәтел, тұрақты тіркес, жұмбақ, теңеу, балама, ауыз әдебиеті үлгілері, этнос болмысын танытатын әдеби тілде қолданылып жүрген лексикалық қор ғана емес сөздіктерде кездесе бермейтін лексика да, байырғы сөз өрнектері де, тіпті айтуға тыйым салынған ұят сөздер де кіреді.
Бүгінгі түркітану ғылымы үшін қазақ тілі мен мәдениетін зерттеу ең өзекті мәселелердің бірі. Түрлі ғылыми әдебиеттер мен сөздіктерде берілген анықтамаларды сұрыптап, салыстырып қарағанда этнос ұғымына төмендегідей анықтама беруге болады. Этнос - белгілі бір географиялық ортада қалыптасқан, айналысатын тіршілік-тірлігі, мінез-құлқы ұқсас, діні, ділі, тілі бір, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы ортақ, өздерінің ортақ тегін, туыстығын, тұтастығын сезіне білетін, сатылап даму барысында аналық, аталық, рулық, тайпалық, ұлыстық және халықтық дәуірлерді басынан кешіріп, бүгінде дербес ел болып отырған адамдар қауымы. Этнос болмысы дегеніміз - этностың ұлттық бейнесі, тарихи тұлғасы және ол туралы шындық. Басқаша айтқанда: этнос болмысы дегеніміз - этностың сонау бала кезеңінен бүгінгі есейген шағына дейінгі кешірген өмір-тіршілігінің айнасы, оның тілі арқылы қалыптасып, жадында сақталып, ұрпақтан нәсілге мирас болып ауысып келе жатқан бай қазынасы. Этнос туралы кейбір деректер бүгінгі күнге археологиялық қазбалар мен сәулет өнері, түрлі мүсіндер мен ескерткіштер арқылы да жетуі мүмкін. Ал этностың болмысы мен бейнесі, ол өмір сүрген табиғи орта мен қоғамдық қатынастары, жан дүниесі, танымы мен талғамы т.б. туралы толып жатқан деректер мен мәліметтер негізінен тіл арқылы жетеді. Этнос туралы мол мәлімет пен деректі тек тіл ғана бойына сыйғыза алады [3, 7]. Қазақ халқының тарихында сөздің алатын орны ерекше, сондықтан кей кездерде қазақтың салт-дәстүрімен, ұшқыр ойымен, шешендік өнерімен ұштасып жататын, аяқ-астынан тауып айтылатын төмендегідей қаратпалар да қолданылған:
Бір жігіт Мөңке биді бір көруге құмар болып іздеп келеді. Есіктен кірген жігітке Мөңке:
Түлкім, жоғары шық, - дейді.
Шай келеді. Бір аяқ шай ішкен кезде Мөңке:
Сыншым, сөйле, - дейді. Жігіт түсінбей отыра береді. Жігіт кетер кезде:
Жыршым, енді рұхсат, үй-ішіңе жет, ел-жұртыңа сәлем айт! - дейді.
Жігіт сауал қояды:
Сіз маған үш сөз айттыңыз. Осы тұспалдарыңызды мен түсінбедім. Нені меңзегеніңізді айтып берсеңіз. Мөңке сонда былай деп жауап қайтарыпты:
Түлкі құсап құбылып келдің. Әр мейман кірер кезде сен сияқты толқып келетіндіктен, соны айттым. Қонақ біраз отырған соң үйдің оң жақ, сол жағына қарап сынай бастайды. Сыншым дегенім - сол. Қонақ үйден аттанғанда көрген-білгенін жыр қылып айта жүреді. Жыршым дегенім - сол [4, 36].
Этностың тіл әлемі - оны танып-білудің кайнар көзі. Әр этностың өзіндік ерекшелігі адамгершілік қарым-қатынастың бастауы болып табылатын сәлемдесу рәсімінен де айқын көрінеді. Қазақ халқындағы сәлемдесу өзіндік ұлттық ерекшелігі, қалыптасқан жүйесі бар күрделі кұбылыс. Қазақ салты бойынша сәлем беру кішінің парызы болып есептеледі, сондықтан үлкен адамға сәлем беру жасы кіші үшін жауаптырақ. Сондай-ақ, қазақ отбасында әке рөлі әрқашан жоғары, жөн білетін ана әрқашан әкенің абырой беделін балаларының, туған-туыстың, ел-жұрттың алдында жоғары ұстап отыруға әрқашан мән беретін болған. Қазақ этносының бұл ерекшелігі ұлттық этикеттен де анық байқалады. М. Әуезовтың Абай жолы романынан алынған төмендегі мәтін де этнос мәдениетін, этнос танымын айқын көрсетіп тұр. Мысалы,
Бала көп ішінен өзінің шешесін көріп, соған қарай жүре беріп еді, шешесі анадай жерде тұрып:
Әй, шырағым балам, әуелі ар жағыңда әкең тұр... Сәлем бер! деді. Абай жалт қарап барып жаңа көрді. Анадай жерде қонақ үйдің сыртында, қасында екі-үш үлкен кісі бар - әкесі Құнанбай тұр екен. Ыңғайсыздықпен қысылып қалған бала, шешесінің сондайлық салқын сабырының мәнін ұқты да, әкесіне қарай тез бұрылды [5, 9].
Қазақта сәлемдесудің арнайы барып сәлем беру, кездескен таныстарға сәлем беру, жүз таныстарға сәлем беру, келіннің сәлем етуі сияқты түрлері бар. Барып сәлем беру әдетте ауыл арасындағы, сондай-ақ басқа ауылдағы жасы үлкен, ел-жұртқа танымал, сыйлы адамға, немесе жасы үлкен туыс кісіге арнайы уақыт бөліп, барып сәлем беру болады. Егер бір жас адам алыс жолдан, оқудан, әскерден т.б. да сапардан келген кезде ауылдың үлкен, сыйлы ақсақалдарына арнайы сәлем беріп шығуы парыз болып табылады. Қазақта Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы шал келіп сәлем береді деген мақал алыс жолдан, арнайы сапардан келген адам жас болса да оған үлкен адамның келіп сәлем беруінің де айыбы жоқ дегенге меңзейді. Ата-ене, қайынаға, абысындарын көргенде келін оларға иіліп сәлем береді. Қазақ дәстүрінде үлкен кісілерден табақ қайтқанда да келін сәлем ететін болған. Ондайда біреу келіндеріңіз сәлем етіп жатыр деп хабарлайтын. Үлкендер оған риза болып батасын беретін болған. Келіннің сәлем ету әдептілік пен сыйлаудың белгісі ретінде қабылданады.
Қазақ салтында үйге сырттан кіруші адам үй иелері өзінен жасы кіші болса да сырттан кірерде ассалаумағалейкум деп үйге сәлем беріп кіруі керек. Мұны шаңыраққа сәлем беру дейді. Қалыптасқан дәстүр бойынша егер адамдар көлік үстінде (ат, машина) кездессе, тек көліктен түсіп амандасуы керек. Бұл да ізеттіліктің бір көрінісі болып есептеледі. Кез келген этностың тілінде өтетін сөйлеу әрекетінде амандасу процесінен кейін әр халықтың дүниетанымына, негізгі кәсібі мен салт-дәстүріне байланысты жүзеге асырылатын жөн сұрасу, сұрақ-жауап алмасу кезеңі бар. Коммуниканттардың бір-біріне қоятын сұрақтары мен оларға берілетін жауаптар этностың тұрмыс-тіршілігі мен әдет- ғұрпына, дәстүрі мен мәдениетіне тән ерекшеліктерді көрсетеді. Ғ. Мүсіреповтың Оянған өлке романындағы мына үзіндіден қазақ халқының амандық-саулық сұрасуындағы ұлттық-мәдени ерекшелікті айқын байқауға болады:Дүниежүзінде қазақтан ұзақ амандасатын ел кемде-кем-ақ болар. Әсіресе, осындай дау-жанжалдың ортасында жүргендер езіп-созып, тіпті, ұзақ амандасар. Мал-жан, ауру-сырқау, ит-құсына дейін қалдырмай сұрасады. Келген жердің қандай қабақпен отырғанын да осы амандасу үстінде болжасып қалады. Келген жұмысының жәйін аңғарту үшін де жапсарлас бір амандық сұрау керек [6, 9].
Қазақ тілінде амандасу рәсімінен кейін өтетін жөн сұрасу кезеңінде қолданылатын Мал-жан аман ба? Кұрылымы классикалық стандарт формаға айналған. Бұл форма көбінесе үй иесі ер адамға амандасқан кезде қолданылады. Себебі ер адам өз отбасының, мал-жанының амандығы үшін жауапты негізгі тұлға. Мал амандығы - жан амандығы! дейтін қазақ халқының амандық-саулық сұрасқанда ең алдымен мал-жан амандығын сұрауы тегін емес. Бұл ұзақ уақыт бойы қазақ халқының негізгі кәсібі болып келген, ішсе - тамақ, мінсе - көлік, кисе - киім болып келген мал шаруашылығынан хабар беретін, тұрмыс-тіршілігінен туындаған, психологиялық астары бар тілдік бірлік. Мал-жан аман ба? Дегендегі бірінші бөлік мал шаруашылығына, яғни, кәсібіне, жұмысына, материалдық жағдайына, тұрмысына, күйіне қатысты болса, екінші бөліктегі жан дегеннің ішіне бала-шаға, туған-туыс, ел-жұрт бәрі кіреді.
Жер жүзіндегі этностар саны жағынан да, даму сатысы жағынан да әртүрлі. Жеке ұлт дәрежесіне жеткендері де бар, ру, тайпа деңгейінде қалып қойғандары да жетерлік. Әрқайсысы жеке ұлт ретінде танылып, жеке мемлекет иесі болып отырған және қазақ халқы этнос ретінде өзін-өзі терең танып білуі үшін де, әлемдегі басқа ұлттар мен ұлыстарға өздерін танытуы үшін де лингвомәдени, этнолингвистикалық тұрғыда жүргізілетін зерттеу жұмыстары керек. Бүгінгі қазақ этнолингвистикасы өзіндік ерекшелігі мен үрдісі айқындалып келе жатқан жаңа ғылым саласы. Этностың рухани әлемін, этнос болмысын оның тілі арқылы тану, жан-жақты зерттеу бір-бірімен ұштасып жатқан лингвомәдениеттану және этнолингвистика ғылымдарының міндеті болып табылады.
4.1 Сөз этикеті және қарым-қатынас
Сөз этикеті дегеніміздің өзі - қарым-қатынастың кеңінен қолданылатын, қалыптасқан жүйесі. Адам туып, өсіп, жеке тұлға ретінде қалыптасу процесін бастан өткере отырып, тәрбиелену, әлеуметтену процестерін бастан кешіреді, тілді де терең меңгере бастайды, қоршаған ортамен қарым-қатнас жасаудың этикалық нормасын, оның ішінде тілдік қарым-қатынас жасау нормасын, яғни қарым-қатынас мәдениетін де үйренеді. Ол үшін қарым-қатынас жағдайына бейімделіп, өзінің және тыңдаушының әлеуметтік ерекшелігін басты назарда ұстай отырып және сол тілде сөйлейтін халық санасында қалыптасқан үлгіге сай сөз саптау қажет. Сондай-ақ ауызша, жазбаша, қашық және жақын жасалған қарым-қатынас әр тілде, әр ортада қалыптасқан коммуникаттардың рөліне, сөз мәнері сол қоғамның нормасына сай болуы қажет.
Сөз этикетіндегі негізгі ерекшеліктердің бірі - кез келген тілдегі этикет тілдік бірліктердің белгілі бір дәрежеде тұрақты болуы. Кез келген тілде амандасу, қоштасу, кешірім сұрау, ризашылық білдіру, алғыс айту, жұбату, рахмет айтудың қалыптасқан жүйесі бар.
Адам өз әрекетінің қай түрін болмасын жүзеге асыру барысында нәтижеге қол жеткізу үшін мүмкіндігінше аз күш жұмсап, көп нәтиже шығаруға, мүмкіндігінше істеп жүрген іс-әрекетін жеңілдету, ыңғайлы ету жолдарын қарастыруға тырысады. Сөз этикетіндегі қолданылатын тұрақтылық тілдік бірліктер бір күннің, бір айдың немесе бір жылдың емес, ғасырлар тәжірибесі, бір тілдің немесе бір ұлттың ғана емес, бірнеше тілдің, бірнеше ұлттың тәжірибесі. Себебі, сөз этикеті әр тілде жазылып, әр елде қолданылғанымен оның принциптері, теориясы, мақсаты ортақ. Сөз этикетінде қолданылып жүрген, қалыптасқан тұрақтылық тілдік бірліктер адамдардың ортақ тәжірибесінің жемісі. Қарым-қатынас барысында кез келген адам индивид ретінде емес, қоғам мүшесі ретінде, белгілі бір қызмет иесі ретінде, қоғамдағы белгілі бір міндеттерді атқарушы азамат ретінде көрінеді. Сондықтан олардың бәріне ортақ сипаты бар қызметі мен міндеттері, іс-әрекеттері болады. Әрине, түрлі жағдайлардың көпшілігі жеке адамға қатысты болғанымен, түптеп келгенде олар барлық адамға қатысты, сондықтан этикет тілдік бірліктер жеке адамға да, барлық адамға да түсінікті болуы керек. Осы себептен де ортақ сипаттағы кез келген адам қолдана алатын кез келген адамға түсінікті тұрақты жүйе қалыптасады. Адам өз іс-әрекетінің барлық деңгейінде мүмкіндігінше аз күш жұмсап көп нәтиже шығаруға тырысады.
Тіл мәдениеті - әдеби тілдің нормасы мен оның дамуын, сөйлеу тілімен қарым-қатынасын зерттейтін тіл білімінің саласы. Тіл мәдениетінің тіл білімінің басқа салаларынан айырмашылығы - оның күнделікті өмірде тілді қолдану, жазу, сөйлеу мәдениетімен тығыз байланыста болатындығында. Тіл мәдениеті дегеніміз - коммуникативтік қарым-қатынас кезінде тілдік тәсілдерді дұрыс ұйымдастырып, белгілі бір тәртіппен жүйелі қолдану.
Тіл мәдениеті тілдік норманың 3 түрін қамтиды:
- тілдік норма (лексикалық, сөзжасамдық, грамматикалық, дыбысталу нормасы);
- этикет - сөз нормалары (сөйлеу этикетінің ережелері);
- коммуникативті норма (сөйлеу қарым-қатынасының тиімділік қағидалары) [7, 9].
Соның ішінде біздің қарастырып отырғанымыз этикет яғни, сөйлеу этикетінің ережерелері. Этикет хан (шах, король, патша) сарайларында рәсімділік сақтау тәртібі ретінде пайда болған. "Этикет" сөзі француз тілінен аударғанда "рәсімді реттеуші қағаз, этикетка, рәсім өткізу тәртібі" деген мағынаға ие. XVIII ғасырда этикет деп монархтар сарайларында өзін-өзі ұстау ережелерінің жиынтығын айтатын болған, бірақ өмір бұл терминнің одан гөрі кең мағынада қолданылуын қажет етті. Жоғары билік жүргізушілер арасындағы қарым-қатынастардың өз алдына бөлініп, қарапайым халықтан ерекшеленуінің нәтижесінде этикетке көп мән берілгендігін тарих дәлелдейді. Этикет билеушілер сарайындағы өмірді қатаң түрде реттеп отырды: кімнің қашан тұруы керектігі, монархты кімнің, қашан, қалай киіндіретіндігі және т.б.
Этикетке ұсақ-түйек деп мән бермеуге болмайтын, өйткені сол қатынастағы ұсақ-түйектердің дұрыс орындалмауынан қақтығыстар мен жанжалдар туып, тіпті мемлекеттер арасы шиеленісетін.
Корольдік билік тұсында этикет заңдары монархты конституция заңдарынан әлдеқайда мықты байлап алды деп әзілдейтін де еді. Тіпті "этикет патшаларды күл етті" деген сөз де сол кез үшін этикеттің маңызын танытса керек. Этикет нормалары дербес қасиетке ие. Адамдардың нені жағымды, нені жағымсыз деп тануы әрбір тарихи кезеңге, әрбір этностың өзіндік менталитетіне сай анықталады. Кейбір халықтарда қонақтың тамақты жеп, риза болғанының куәсі ретінде кекіргенін естігенге мәз болады, ал ол басқа халықтарда нағыз мәдениетсіздіктің көрінісі болып табылады. Кавказ халықтарында амандасу барысында алғашқы болып үлкен кісі қол ұсынса, Қазақстанда жасы кішіден ізет күтеді [8, 112].
Әлеуметтік элита арасында дүниеге келіп, сонда біраз уақыт бойында өз әсерін білдірген этикет халық арасында кездеспеді деуге тағы да болмайды. Әрбір халықтың өзіндік қарым-қатынас мәдениеті болғандығына ешкім күмән келтірмейді. Оның қазіргі күні де кәсіптік, тұрмыстық және отбасылық этикетте өзіндік орын алып отырғаны белгілі. Ал, қазақ этикетіне келер болсақ, оның орны тіптен ерекше. Қазақ этикеті - қазақ халқының ұлттық әдеп жүйесін моральды, адамгершілікті зерттейтін философиялық пән. Қазақ этикасының ежелгі бастау қайнар көздері үш мың жылдай Еуразияның Ұлы даласында өркендеген скиф-сақ, ғұн, үйсін, қаңлы мен түрік бірлестіктерінің мол мәдениетінен нәр алады. Қазақ этикетінің қалыптасуына Қорқыт ата үлкен үлес қосты. Оның үлгі-өнеге, өсиет-нақыл сөздері қазақтармен қатар барша түрік халықтарында кең таралған. Қорқыт жырлары - имандылық пен ізеттілік, адамгершілік пен парасаттылыққа меңзейді. Көбіне Қорқытты күйші ретінде білеміз, өмірде қайда барсаң да Қорқыттың көрі - деген аңыз кездейсоқтық емес, ол адам баласына айтылған ескертулер. Ата-бабаларымыз адамның ішкі дүниесіне зер сала ақтара қарай отырып, оның әлеуметтік ортадағы салмағын анықтай білген. Соңында, өздерінің көз жеткізген ой қортындыларын жасаған. Олар адамға үлкен моральдық талаптар қоя отырып, зор сенім, үлкен үміт артады. Дәстүр-салтымызда, инабаттылық пен иманжүзділікті қалыптастыру мақсатында тақырыпты халық даналығымен байланыстырудың маңызы зор. Қазақ даналарының тұжырымдауынша, ақыл-парасаттылық мынадай 10 нәрседен тұрады: біріншіден, адамдарға кішіпейіл және нәзік сезімталдықпен қараудан, екіншіден, өзінің ісінің бұрыс екенін біліп, соған орай әрекет жасаудан; үшіншіден, халқына қызмет етіп, олардың тілек-армандарын орындаудан; төртіншіден, өз сырларын басқаға білдіру-білдірмеуді білу; бесіншіден, өзінің және басқалардың сырын сақтаудан; алтыншыдан, әр жағдайда сақ бола білуден; жетіншіден, тілге ие болып, артық сөйлемеуден; сегізіншіден, мәжілістерде тыныш, үндемей отырудан, әдеп сақтап, білмейтін нәрсені айтпаудан және өкіндіретін сөздердің тілге ілігуінен сақтанудан; тоғызыншы, қатеңді бірден мойындап, кешірім сұраудан; оныншы, біреудің ісіне, өзі сұрамаса, араласпаудан, құлаққа жағымсыз сөзді айтпаудан [9, 162].
Қазақ топырағында әдептануды арнаулы ілім ретінде қарастырған ғұлама-философ, әмбебап ғалым - Әбу Насыр әл-Фараби. Ол этиканы жақсылық пен жамандықты айыруға мүмкіндік беретін ғылым ретінде қарастырды. Оның түсінігінше, адам жаратылыстағы ең қасиетті жан. Сондықтан оған үлкен құрметпен қарау керек. Ғұлама данамыз Әл-Фараби Қайырымды қаланың бірінші басшысы, қайырымды халықтың басшысы және жер жүзін мекендейтін елдің басшысы өз бойында туа біткен 12 қасиетті ұштастырған адам ғана бола алады деген.
Әл-Фараби шығармашылығындағы көрнекті орын алатын тәрбие мәселесі. Ол өзінің Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары атты трактатында тәрбие туралы сөз ете келіп, оған нағыз ғылыми анықтама берді:
Тәрбиелеу дегеніміз халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз;
Тәрбиелеу кезінде халықтар мен қала тұрғындарына білімге негізделген қасиеттерден тұратын іс-әрекеттер дағдысы сіңіріледі;
Этикалық ізгіліктерді - білім, тәрбие арқылы дарыту керек, сол арқылы адам игілікті істерге талпынады
Қазақ халқының моральдық-этикалық тәрбиесінің басқа халықтарға ұқсамайтын өзіне тән мән-мазмұны, ерекшеліктері бар. Осылардың бәрі атадан-балаға жазылмаған заң ретінде халық педагогикасы құралдары арқылы өңделіп, толықтырылып отырған. Біздің пайымдауымызша: моральдық-этикалық дәстүрлер дегеніміз моральдық сана тәжірибесіне ендірілген, адамгершілік қатынас мазмұнында көрініс тапқан моральдық ережелер мен нормалар. Тарихи кезеңдердің жаңа дәуірі туғанымен ешқашан құнын жоймайтын моральдық-этикалық категорияларға: ар, ұят, намыс, абырой, ұждан, абырой, борыш, парыз, борыш т.б. жатады. Оған қазақ халқының Ақылды болсаң, арыңды сақта, ар-ұят керек әр уақытта, Жігіттің құны - жүз жылқы, ары - мың жылқы, Ұят кімде болса, иман сонда, Әдептілік, ар-ұят - адамдықтың белгісі, Өз ұятын білген кісі, бір кісіге төрелік береді т.б. деген мақал-мәтелдері дәлел бола алады.
Этикетті этикамен шатастыруға болмайды. Дыбыстық ұқсастықтарына қарамастан ол екеуі -- екі дүние. Этикет нақты бір мезетте нақты бір жағдайға байланысты нақты адамдардың өзін-өзі белгілі бір ортада ұстау әдебін танытса, этика одан анағұрлым кең ауқымды қамтитын ұғым [10, 163].
Отандық ғылым жүйесінде сөз мәдениетін зерттеудің алғашқы арналары әл-Фарабидің "Риторика" еңбегінен, әлеуметтік-философиялық трактаттарынан, Ж.Баласағұнның "Құдатғу бiлiк", М.Қашқаридiң "Диуани лұғат ат-түрк", А.Йүгiнекидiң "Ғабатум Хама", А.Йасауидiң "Диуани хикмет", т.б. еңбектерінен бастау алады. Бертін келе би, шешен, жыраулардың даналық сөздерінен де байқауымызға болады. Сөзіміздің дәлелі ретінде Бөлтірік шешеннің мына сөзін көрсетуімізге болады Сөзден тәтті нәрсе жоқ, сөзден ащы нәрсе жоқ. Сөзіңді тіліңе, билерге, ақылыңа билет.Ақылыңды, сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт. Не сөйлейтініңді біл. Кімге сөйлейтініңді біл. Қай жерде сөйлейтініңді біл. Қалай сөйлейтініңді біл [9, 101]. Ғалымдардың тұжырымдарын саралай келгендегі басты түйін: білім мен тәрбие - адамзат мәдениетінің қайнар бұлағы болса, өз кезегінде мәдениет - адамның дара тұлға ретінде қалыптасуының негізі.
Қазақ сөз мәдениетінің пән ретінде қалыптасуында қазақ тілі бойынша жазылған алғашқы оқулықтар мен оқу құралдарының (А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, А.Ысқақов, К.Аханов, т.б.) рөлі зор.
Көрнекті ғалымдар М.Балақаевтың, Р.Сыздықованың, Н.Уәлиевтің тіл мәдениеті мен сөз әдебіне қатысты жазған ғылыми еңбектері мен мақалаларында қазақ сөз этикетінің кейбір мәселелері сөз болады. С.Төлековтың, Қ.Ш.Қажғалиеваның, Б.Тамаеваның, А.Қобланованың, А.Д. Сейсенованың, Г.М.Алимжанованың кандидаттық диссертацияларында этикет формалардың ұлттық-мәдени ерекшелігі қарастырылады.
Сөз этикеті орыс тіл білімінде А.А.Акшина, Е.М.Веращагин, В.Е.Гольдин, В.Г.Костомаров, Л.П.Крысин, Н.И.Формановская, Н.Н.Германова т.б.ғалымдардың еңбектерінде талданады.
Түрік сөз этикеті мәселесі лингвистикалық тұрғыда арнайы зерттеу нысаны ретінде алынбағанмен, бұл мәселе тарихи, әдеби, этнографиялық және мәдениеттану тұрғысынан жасалған зерттеулерде қарастырылады.
Адамдардың барлығы белгілі бір қоғамда бірлесіп өмір сүреді. Қандай да болмасын қоғамның көпшілік қабылдаған әдет-ғұрып, қарым-қатынас жасау дәстүрі болады. Одан ауытқу өзара қалыптасқан қарым-қатынасқа қаяу түсіруі мүмкін. Сондықтан әркім белгілі қоғамның бір мүшесі ретінде, көпшілікке аян дәстүрлі қағидалар мен әдет-ғұрыптарды құрметтеуге, орындап отыруға тиіс.
Адамдардың өзара қарым-қатынасы алдымен тіл арқылы жүзеге асады. Тіл пікір алысу құралы ретінде адамның тек ойын ғана емес, сезімін де білдіреді. Сөйлеудегі ізет, құрмет, сыпайыгершілік кісінің сезіміне әсер етеді. Өмірде жиі қолданылатын амандасу, қоштасу, ризалық білдіру, кешірім сұрау, құттықтау, көңіл айту, т.б. адамдар арасындағы қарым-қатынасқа ұйытқы болады. Бұлар сөйлеу этикеті деген ұғымға саяды. Адамдар дидарласуына, ең алдымен дәнекер болатын да осылар. Туған-туысқан, жора-жолдас, тамыр-таныстармен кездескенде - амандасу, кетерде - қоштасу қаншалықты дәстүрлі әдетке айналса, біреудің қуанышына, қайғы-қасіретіне ортақтасу соншалықты табиғи да, адамның жанына жағымды, жылы сөз оның көңіл күйінің пернесі сияқты.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас кезінде сөйлеу этикеті маңызды рөл атқарады. "Қарым-қатынас" ұғымының көп анықтамаларының арасында біз "коммуникативтік іс-әрекет" ұғымымен синоним деп қарастыратын А.Н.Леоньтев, М.И.Лисинаның анықтамасын арқау етеміз. Сонымен, қарым-қатынас деп - екі немесе одан да көп адамның қатынастарын жасап, реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат етіп, келісім мен бірлестікке бағытталған өзара әрекеттерін айтамыз. Қарым-қатынастың болуының арқасында адамдар өмір сүреді және шынайы байланыстарда, бір-бірімен қатынастарда іс-әрекет жасайды. Қарым-қатынас түбегейлі адамдық сұраныс бола отырып, дербес құндылық болады, себебі адам басқа адамды әрдайым қажетсінеді. Ол үшін маңызды дүние - бұл басқа адам, онымен қарым-қатынас процесінде және тек сол арқылы адамның мәні көрініс табады. Қарым-қатынас жасау адамның құрылуының маңызды факторларының бірі болып, оның әлеуметтенуінің қажетті шарты болады. Сонымен қатар, қарым-қатынас қоғам мен адам өмірінің барлық жағын қамтиды. Адам басқа адамдармен қарым-қатынассыз өз өмірін елестете алмайды, себебі оның өмірі бүкіл адамзаттың сақталуына тікелей байланысты. Қарым-қатынас мәдениеті адамдардың қылығының сапалы бағалауы ретінде түсініледі. Сондықтан олар қарым-қатынасқа түсуді үйрену қажеттігін сезінеді (адами қатынастың мәдениетіне, әр түрлі жағдайларда мінез-құлық ережелерінің жиынтығына және т.б.). Қоғамда қабылданған қарым-қатынас адамдардың қылықтарына қадағалауды жүзеге асырады [11, 384].
Қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуында сөйлеу мәдениеті ерекше орынға ие. Сөйлеу этикеті түрлі жағдайда адамдардың қарым-қатынас принциптерін жүйелеп, реттеп отырады. Қоғамда этикеттік таңбалар өте көп. Олар ұлтқа, әлеуметтік ортаға, әлеуметтік топқа немесе белгілі бір топқа ғана қатысты болуы мүмкін, сондықтан олардың әрқайсысының өзіне ғана тән, басқа топ пен ортада болмайтын өзіндік мәліметі болады. Отбасында, жора-жолдастар арасында, көпшілік мәдени орындарда, жұмыс немесе қызмет орындарында ой-пікірімізді, сезім-күйімізді бір-бірімізге тіл арқылы жеткіземіз, сөз арқылы бір-бірімізбен қарым-қатынас жасаймыз. Бір-бірімізбен амандасу, қоштасу, қуанышқа ортақтасып құттықтау, қайғысын бөлісіп, көңіл айту, байқаусызда жіберіп алған ағаттығымыз үшін кешірім сұрау, сыпайылық білдіру, т.б. таныс-бейтаныс адамдар арасындағы қарым-қатынасқа жатады. Шұғылданатын шаруасына, айналысатын кәсібіне, атқаратын қызметіне байланысты адамдардың бір-бірімен ой бөлісіп, пікір алысуы, бұйрық, өтініш, арыз жазуы, тасырма беруі, т.б. Күнделікті қарым-қатынсатың түрлеріне жатады. Қысқасы, күнделікті өмірдегі тіл арқылы жүзеге асатын қарым-қатынастың түрі әр алуан, әрі өте күрделі, бірақ олардың өзді-өзіне тән жүйесі бар.
Сөз этикетінің қалыптасуы мен оның қолданылуына ықпал етуші факторлар ретінде төмендегілерді атап өтуге болады:
1) Сөз этикеті қарым-қатынасқа түсушілердің ерекшеліктері ескеріле отырып жүзеге асырылады. Олар: айтушы мен тыңдаушының әлеуметтік мәртебесі, қызмет жағдайы, мамандығы, ұлты, діні, жасы, жынысы, мінезі.
2) Сөз этикеті қарым-қатынас өтетін жағдайға да тікелей байланысты болады. Мысалы, отбасы, жұмыс орны, сабақ, той, мереке, жиналыс, конференция.т.б.
3) Сөз этикетінің негізін қарым-қатынас жағдайына байланысты қолданылтын дайын стандарт тілдік бірліктер құрайды.
4) Кез-келген қарым-қатынас процесінің бастапқы кезеңі, негізгі кезеңі және аяқталу кезеңі болады. Осыған байланысты этикет тілдік бірліктерді 1) қарым-қатынас процесінің бастапқы кезеңінде, 2) негізгі кезеңінде және 3) аяқталу кезеңінде қолданылатын тілдік бірліктер деп үш топқа топтастыруға болады.
Тілдік қарым-қатынастың мәнін дұрыс пайымдау үшін, алдымен оларды үлкен екі топқа бөлеміз:
oo Әлеуметтік-тұрмыстық қарым-қатынас;
oo Әлеуметтік-тұрмыстық қатынас
Ресми-іскерлік қарым-қатынас.
Қарым-қатынас
Ресми-іскерлік қатынас
Сипаты:бейресми
Әдеби сөйлеу тілі
Орны: үй іші, көрші, ағайын-туыс.т.б.
Заңдас-
тырылмаған
Әлеуметтік тұрмыстық қатынас
Жағдаяты: еркін
Мақсаты: тілдесу
Әдеби түрдің жазбаша
түрі
Қазақ әдеби тіл
Сипаты:ресми
Ресми іскерлік қатынас
Орны: мекеме
Заңдасты-рылған
Жағдаяты: еркін емес
Әдеби түрдің ауызша түрі
Мақсаты:хабарлау
Әлеуметтік-тұрмыстық саладағы қарым-қатынас, негізінен, үй ішінде, сондай-ақ ағайын-туыс, жора-жолдас, құрбы-құрдастар арасында жүзеге асады. Қарым-қатынастың бұл түрі еркін, бейресми жағдайда өтеді.
Әлеуметтік-тұрмыстық қатынас тілі, негізінен, отбасында, туыстар арасында, дос-жаран, құрбы құрдастар ортасында қолданылады. Көшеде, қоғамдық көліктерде таныс, бейтаныс адамдар арасындағы сөз де әлеуметтік-тұрмыстық қатынас тіліне жатады. Әлеуметтік-тұрмыстық қатынас тілінде:
oo Қарапайым сөздер еркін қолданылады;
oo Эмоционалды сөздерді, қосымшалар мен демеуліктерді өз сезімін білдіруде сөйлеуші жиі пайдаланады;
oo Сұраулы, лепті сөйлемдер жиі қолданылып, диалогке құрылады;
oo Сөйлеушінің сөйлеу ырғақтары арқылы қыстырма, қаратпа, одағай сөздер жиі жұмсалады.
Алайда, үй іші, жос-жаран, туған-туыс, көрші-көлем,т.б. айтылатын сөз еркін бейресми болғанмен, олардың өзді-өзіне тән әдебі болады. Сол әдепті ұстана білу адамдардың түсіністігіне жол ашып, қарым-қатынас мәдениетін көркейте түседі.
Ресми-іскерлік қарым-қатынас. Ресми қарым-қатынас кезінде айтушылар мен тыңдаушылар белгілі бір әлеуметтік топтың өкілі қызметін атқарады, қарым-қатынаста ресми сипат басым болады. Мысалы, әріптестер, жолдастар, азаматтар, халайық сияқты қаратпалар ресми қарым-қатынас кезінде қолданылса, қарағым, шырағым, жаным, күнім, балам қаратпалары бейресми қарым-қатынас кезінде қолданылады.
Тілдік қарым-қатынастың әлеуметтік сипаты мен жағдаяты. Өмірдегі әр түрлі тіршілік жағдайына, өмірлік, қоғамдық қажеттілікке қарай адамдар арасындағы тілдік қатынас та түрленіп, сараланады. Өзінің қолданылу ортасына қарай ерекшеленеді, қалыптасады [12, 24].
Кез-келген адам күнделікті өмірде белгілі бір әлеуметтік іспен айналысады, онда сол әлеуметтік ортаның өкілі болады. Мысалы, қоғамдық көлікке мінсе-жолаушы, дүкенге кірсе-сатып алушы, үйге келгенде-ата-ана, жұмыста-маман, қызметкер, т.б. Осындай қым-қиғаш өмір салтына байланысты адамдар қарым-қатынас жасаудың бірінен-екіншісіне көшіп отырады.
Сондықтан әр адам күнделікті өмірде өзі араласқан әлеуметтік ортаның ыңғайына қарай әрекет жасап, сөз саптайды. Пікір алысушылардың қай әлеуметтік ортадан екені, әлеуметтік белгісі, әлеуметтік рөлі оның сөз саптауына, яғни сөз этикетіне тікелей ықпал етіп отырады. Қарым-қатынас жасаушы, сөйлеуші - белгілі бір әлеуметтік жіктің өкілі десек, онда адамның дағдылы іс-әрекеті немесе әлеуметтік әдебі, сол әлеуметтік жікке, ортаға лайық болады. Бұл тілдік қарым-қатынастың әлеуметтік сипатын білдіреді. Осыған орай сөйлеушілердің әлеуметтік белгілері сараланады.
Сөйлеушілердің әлеуметтік белгілеріне мыналар жатады:
oo Жас ерекшелігі (бала, ересек, қарт);
oo Мекені (ауыл тұрғыны, қала тұрғыны);
oo Кәсібі, жұмысы (қызметі);
oo Отбасындағы орны (әке, шеше, отбасы мүшесі, т.б).
Күнделікті қарым-қатынаста сөйлеушілердің әлеуметтік белгілері бір-бірімен сабақтасып жатады. Мұнда, негізінен, кез-келген адам өзінің әлеуметтік белгілеріне, ондағы орнына қарай сөйлейді.
Қоғамда айтушы мен тыңдаушының жүріс-тұрысы мен сөйлеу мәдениетіне қатысты қағидалар жүйесі қалыптасқан. Бұл қағидалар әдептілік, сыпайылық, мәдениеттілік ұғымдарымен тығыз байланысты. Қарым-қатынас кезінде айтушы мен тыңдаушының жасы мен жынысы, қызметі мен қоғамдағы орны, әлеуметтік сипаты мен көңіл-күй жағдайлар да ескеріліп отырады. Мәселен, айтушының балам, шырағым этикеттерін қолданылуынан-ақ, тыңдаушының жасы кіші екендігін бірден айыруға болады.
Айтушы мен тыңдаушы коммуникативтік актінің негізгі субьектілері ретінде белгілі бір әлеуметтік рөлдер жүйесіне сай қарым-қатынас жасайды. Айтушы мен тыңдаушының әлеуметтік рөлі сөз этикетіне тікелей ықпал етіп отырады. Әрбір қоғамда айтушы мен тыңдаушының әлеуметтік белгісіне, қарым-қатынастың өту сипаты мен жағдайына, әрбір ұлттың өзіндік менталитеті мен салт-дәстүріне байланысты қағидалар жүйесі қалыптасқан. Бұл қағидалар әдептілік, сыпайылық, мәдениеттілік ұғымдарымен тығыз байланысты.
Д.В.Мудрик тұжырымдамасы бойынша: "Адамдар арасындағы қиын қарым-қатынас әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде, адамдардың өзара түсініспеушілік формасында шынайы жағдайларда байқалады. Қиын қатынастың көрсеткіштері қарым-қатынас жасаудағы ұзақ үзіліс, бір сөзбен жауап беру, дауыс екпінін жоғарылату, адамды дұрыс тыңдамау, әңгімені үзіп тастау, байланысқа түсе алмау, дөрекілік, кемсіту, ұялшақтық, келіспеушілік, өтірік айту, бірбеткейлік", - деп көрсетеді [13, 46].
4.2 Сөз этикеті бірліктерінің мағыналық-тақырыптық түрлері
Этикет - философиялық, этикалық ұғым, адамдардың белгілі ортадағы орныққан тәртіпке сәйкес бір-бірімен қарым-қатынас жасаудың ережелері. Адам - қоғамның жемісі. Ол белгілі - бір қоғамда, әлеуметтік ортада өмір сүреді. Адамдардың қоғамның өзге мүшелерімен, әлеуметтік ортамен, ұжыммен қарым-қатынасы орныққан этикет нормалары арқылы реттеліп отырады. Бұлайша орныққан этикеттің тілдік жағы бар да, тілдік емес жағы бар. Мысалы, жасы кішінің жасы үлкен адамға жол беруі, әскери адамдардың өзара сәлемдесуі, тағзым етуі т.б. әдептіліктің тілдік емес жағына жатады. Ал әдептіліктің тілдік құралдар, тілдік амал-тәсілдер арқылы жүзеге асатын да түрі бар. Оларды тіл білімінде сөз этикеті деп атайды.
Сөз этикеті деген ұғым тек сыпайы сөйлеу немесе мәдениетті сөйлеу деген мағынада емес, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа ұйытқы болып реттеп отырудың құралы ретінде тұрақты түрде қолданылатын сөздер, сөз тіркестері, тұрақты сөз орамдары, өзге де тілдік амал-тәсілдер деген мазмұнды аңғартады.
Н.И.Формановская этикеттік бірліктердің қарату, назар аудару, сәлемдесу, танысу, шақыру, өтіну, ақыл-кеңес беру, ұсыныс жасау, шақырудан, жауап беруден бас тарту немесе келісу, пікірлесушінің ойымен келісукеліспеу, кешірім сұрау, шағымдану, тынышталдыру, қайғысына ортақтасу, көңілін аулау, көтермелеу, ұнатпау, кінә қою, құттықтау, тілек білдіру, ризалық білдіру, қоштасу тәрізді тақырыптық топтарға бөліп көрсетеді [14, 36].
Сөз этикетін алғашқы болып зерттеушілердің бірі А.Қобыланова этикеттік бірліктерге сәлемдесу, қоштасу, өтіну, танысу, көңіл айту мен көңіл аулау, бата беру, тілек білдіру, ат тергеу, сәлем ету, құрдастық әзілдесу сияқты топтарын береді [15, 45].
Н.Уәлиев сөз әдебін әлеуметтік-тұрмыстық және ресми-іскерлік қатынастағы деп екіге бөліп, әлеуметтік-тұрмыстық түріне: амандасу, қоштасу, құттықтау, көңіл айту, тілек айту, бата беру бірліктерін жатқызады [16, 112].
Біздің қарастырарымыз, сол әлеметтік-тұрмыстық қатынастағы сөз этикеті бірліктері соның ішінде:
Амандасу;
Қоштасу;
Өтініш білдіру;
Құттықтау;
Бата-тілек;
Баланың сөз әдебі.
Енді осыларға жекелей тоқталып өтейік.
Амандасу
Сәлем- арабтың тыныштық, бейбітшілік мағынасындағы ассалам сөзінің тілімізде фонетикалық өзгеріске түсіп, қалыптасқан түрі. Арабтар бір-бірімен осы сөзді қолданып амандасады. Пайғамбардың атын атап, еске түсіргенде де, мұсылмандар: ғаләйһиссәләм! (оған тыныштық болсын!) сөзін қосып айтады. Мұсылман дінін қабылдағаннан бермен қазақтар да алдымен осы сөзден бастап амандасатын болған.
Сәлемдесу - тұңғыш рет немесе араға белгілі бір уақыт салып, кездескен таныс және бейтаныс адамдардың дәстүрлі сөз, ишара не дене қимылы арқылы бір-біріне жақындық ниет, ілтипат білдіріп, жылы шырай танытуы. Сәлем- сөздің басы делінетіні де сондықтан.
Тегінде, әдеп, адамшылық - амандасудан басталады. Адам баласының рухани ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТТАНУ ЖӘНЕ СӨЗ ЭТИКЕТІНІҢ
НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
0.1 Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 5
0.2 Сөз этикеті және қарым-қатынас ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
0.3 Сөз этикеті бірліктерінің мағыналық-тақырыптық түрлері ... ... ... ... ... ... 17
1 СӨЗ ЭТИКЕТІНІҢ ҚЫЗМЕТІ МЕН СӨЗЖАСАМЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... .45
0.1 Сөз этикетінің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
0.2 Сөз этикеті бірліктерінің құрылым-құрылысы мен сөзжасамы ... ... ... ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тілдің қарым-қатынастық қызметі белгілі бір нормалар мен қағидаларға сүйене отырып жүзеге асырылатын, бүгінгі зерттеу жұмысының нысаны ретінде қарастырылғалы отырған тілдік бірліктердің, яғни, сөз этикетінің қолданысынан басталады. Бүгінгі күні тіл білімінде тілдік бірліктерді әлеуметтік-мәдени аспектіде қарастыру ең көкейкесті мәселелердің біріне айналып отыр. Зерттеу жұмысының өзектілігі: 1) бүгінгі күнге дейін қазақ тіліндегі сөз этикеті бірліктерінің сөзжасам тұрғысынан зерттелмегендігімен; 2) зерттеу нысаны ретінде алынып отырған қазақ тіліндегі сөз этикетінің формалары лингвистикалық тұрғыдан да (тілдің қолданысы, тілдің прагматикасы, тілдің қарым-қатынастық қызметі), лингвомәдениеттану мен әлеуметтік тіл білімі тұрғысынан да (тіл және қоғам, тіл және адам, тіл және мәдениет) қарастырылмағандығымен; 3) бұл мәселенің терең зерттеуді қажет ететін аспектілердің өте көптігімен; 4) кез келген шет тілін меңгеру ең алдымен сөз этикеті формаларын үйренуден басталатындықтан, тілді үйрену, меңгеру процесін жетілдіру, жүзеге асыру барысында сөз этикетінің құрылымы мен формаларын, олардың қолданылу принциптерін лингвомәдени аспектіде зерттеудің қажеттілігімен; 5) халық мәдениетін танып білуде, тілін үйренуде этикет нормаларын, оның ішінде сөз этикетін танып білудің маңыздылығымен.
Дипломдық жұмыс қарым-қатынас процесінің ұлттық-мәдени компоненттерінің бірі болып табылатын сөз этикеті мәселесіне арналады. Бұл дипломдық жұмыста қазақ тіліндегі этикеттік қызмет атқаратын тілдік бірліктер лингвомәдениеттану пәні тұрғысынан қарастырылады, олардың құрылымдық, лингвомәдени, этнолингвистикалық, лингвостилистикалық сипаты мен коммуникативтік функциясына талдау жасалады. Сонымен қатар, сөз этикеті бірліктерінің мағыналық топтары көрсетіліп, этикеттік бірліктер сөзжасам тұрғысынан қарастырылады.
Зерттеудің мақсат-міндеттері. Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты - тілдік фактілерді пайдалана отырып қазақ тіліндегі сөз этикеті формаларына лингвомәдени аспектіде талдау жасау. Бұл мақсат төмендегідей міндеттердің шешімін табуды көздейді:
тіл білімінің жаңа саласы - лингвистикалық мәдениеттану пәні тұрғысынан жүргізілген зерттеу жұмыстарын басшылыққа ала отырып, қазақ тілі мәдениетінің ерекшеліктеріне талдау жасау;
қазақ тілінде жазылған көркем шығармалардағы этикеттік қызмет атқаратын тілдік бірліктерді анықтау;
қазақ тіліндегі этикеттік қызмет атқаратын тілдік бірліктердің лингвистикалық ерекшелігін көрсету;
сөз этикеті ұғымы мен қарым-қатынас процесінің негізгі принциптерін айқындау;
коммуникативтік актіге қатысушылардың сөйлеу әрекетінде этикеттік кызмет атқаратын тілдік бірліктерді қолданудағы биологиялық, әлеуметгік т.б. критерийлерге байланысты ерекшеліктерін жүйелеу;
формаларға этнолингвистикалық тұрғыдан талдау жасау;
формаларға мәдениеттану ғылымы тұрғысынан талдау жасау;
кейбір формалардың пайда болуына әсер етуші интралингвистикалық, экстралингвистикалық факторларды көрсету;
этикет формалардың халық мәдениеті мен менталитетін танудағы және тіл үйренудің алғашқы деңгейіндегі қажетті факторлардың бірі екендігін дәлелдеу;
сыпайылық және әдептілік категорияларының сөз этикетімен байланысын анықтау;
сөйлеу әрекетінде этикеттік қызмет атқаратын тілдік бірліктердің ұқсастықтары мен айырмашылықтарын талдау негізінде қазақ этносының ұлттық-мәдени ерекшеліктерін айқындау.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тіліндегі этикеттік қызмет атқаратын тілдік бірліктер. Олардың құрылымдық, лингвомәдени, лингвостилистикалық сипатымен коммуникативтік-прагматикалық функциясы.
Зерттеудің дереккөзі ретінде қазақ жазушыларының шығармалары мен ауызекі сөйлеу тілінен және түсіндірмелі және энциклопедиялық сөздіктерден жиналған 115-тен астам карточка қоры пайдаланылды.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмысты жазу барысында қазіргі тіл білімінде қалыптасқан негізгі принциптер мен ғылыми әдіс-тәсілдер қолданылды. Жұмыстың алға қойған мақсатына байланысты баяндау, сипаттау, жүйелеу, салыстыру, семантикалық талдау, стильдік талдау, компоненттік талдау әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысынын кұрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1ЛИНГВИИСТИКАЛЫҚ МӘДЕНИЕТТАНУ ЖӘНЕ СӨЗ ЭТИКЕТІНІҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
10.1 Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы
Этнос болмысын танып-білуге өзіндік үлес қосатын коғамдық ғылым салаларының бірі - мәдениеттану. Мәденнеттану адамдардың мәдени әрекеті және қоғамдық орындардағы тәртіп пен әдеп салты ұғымдарының дамуы мен қазіргі күндегі орнын қарастырады. Тіл де мәдениеттен тысқары болмағандықтан, лингвистикалық мәдениеттану ғылымының негізгі бір саласы ретінде анықталады. Халықтың салт-дәстүрі мен мәдениеті тек адам санасы арқылы ғана емес тіл арқылы да ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, тіл арқылы сақталып, тіл арқылы көрініс табатындықтан лингвомәдениеттану тіл білімі ғылымының да негізгі бір саласы. Лингвистикалық мәдениеттану тіл білімі мен мәдениеттану ғылымының тоғысуында пайда болған, халық мәдениетінің тілге әсер етуін, халық мәдениетінің тілдегі көрінісін зерттейтін ғылым. Тіл мен мәдениеттің өзара байланыстылығын ғылыми тұрғыда дәйектеу В.фон Гумбольдт еңбектерінен бастау алады. Ғалымның кез келген мәдениет тілге әсер етеді, кез келген мәдениеттің ұлттық нышаны тілден айқын көрінеді деген пікірін [1,45] психологиялық, әлеуметтік лингвистикалық, этнопедагогикалық, этнолингвистикалық зерттеу жүргізуші ғалымдар өз еңбектерінің теориялық негізі ретінде ұстанады. Ғылымда тіл мен мәдениеттің өзара байланыстылығы, тілдік қарым-қатынастың мәдени аспектісі, қарым-қатынастағы бейвербальды компоненттердің қызметі, тілдік қарым-қатынас жасаушылардың этнопсихологиялық болмысы т.б. мәселелер жөнінде зерттеу жұмыстары жүргізіліп, ғылыми енбектер жазылды. Г. Штейнталь мен
М. Лацарус енбектерінде этнос психологиясының тілге әсері, В. Вундт еңбегінде тілдің әлеуметтік сипаты қарастырылса, А.А. Потебня халық ауыз әдебиетіндегі аңыз-әңгімелердің ерекшеліктері арқылы тіл халық мәдениетінің негізгі кайнар көзі екендігін дәлелдейді. Ф. де Соссюр еңбегінде халық мәдениетінің, салт-дәстүрі мен дүниетанымының тілге әсері этнолингвистикалық тұрғыда зерттеледі. Лингвистикалық мәдениеттану этнолингвистикамен тікелей байланысты, көп ретте ғылыми принциптері ұксас келеді. В.Н. Телия лингвистикалық мәдениеттануды тіл мен мәдениеттің өзара қатынасының синхронды түрін зерттейтін этнолингвистиканың бір бөлігі ретінде қарастырады. В.В. Воробьевтың пікірінше лингвистикалық мәдениеттану - тіл мен мәдениеттің өзара байланысы мен өзара әсерін казіргі заманғы коғамда қалыптасқан норма мен жалпы адамзаттық кұндылықтарға сүйене отырып, олардың қолданысы арқылы, жүйелі әдістер арқылы тілдік және мәдени мазмұндағы бүтін бір құрылымдық бірлік ретінде көрсететін синтез түріндегі кешенді ғылыми пән [2, 89].
Лингвомәдениеттану ғылымы - халық мәдениетінің тілге әсерін анықтап, олардың диалектикалық байланысы мен дамуын жүйелі түрде зерттейді. Міндеті - тіл мен мәдениеттің арақатынасын синхрондық тұрғыда сипаттау. Ал зерттеу нысаны тіл мен мәдениеттің арақатынасы негізінде зерттелетін тілдік бірліктер - культуремалар. Лингвистикалық мәдениеттанудың нысаны тіл білімі мен мәдениеттанудың қиылысқан жерінде зерттеледі. Зерттеу нысаны ретінде лингвоелтану нысандарын - эквивалентсіз лексика мен лакуналарды, аңыздар, ырымдар және салт-дәстүрлердің тілдегі көрінісін, тілдің паремиологиялық қорын, тіл мен діннің өзара қатынасын, сөйлеу әрекетін, сөйлеу этикетін тағы басқаларды атауға болады. Сөйлеу этикеті қарым-қатынас процесінің ұлттық-мәдени компоненті болғандықтан оның барлық формалары лингвомәдениеттану ғылымына негізделіп отырып мәдениетаралық қарым-қатынас пәні тұрғысынан қарастырылады. Қазақ халқының этикеттік қызмет атқаратын тілдік бірліктерге лингвистикалық, лингвомәдени, этнолингвистикалық, лингвостилистикалық, прагматикалық талдау жасаудың маңызы зор.
Лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың қиылысатын тұсы екеуі де этнос болмысын тіл арқылы танып-білуді мақсат тұтады. Этнос мәдениеті әрбір этносқа тән белгілі бір табиғи-әлеуметтік ортаға сәйкес қалыптасқан кұбылыс. Өмір тіршілік салты да, ортақ тіл, ортақ дүниетаным, ортақ психология т.т. - осының бәрін біз этнос мәдениетінен таба аламыз. Ал, соның бәрін танып-білудің ең басты құралы - тіл екендігін мәдениеттанушы ғалымдардың бәрі мойындайды [2, 56].
Этнолингвистика халықтың мәдени ерекшеліктерін, тарихи-мәдени қарым-қатынастарының шығу тегі мен таралуын зерттейтін этнографиямен шектес кешенді ғылым. Зерттеушілердің көпшілігі этнография мен этнолингвистиканы мақсаты, бағыты ортақ ғылым деп карағанымен олардың зерттеу тәсілі мен міндеті бірдей емес. Этнос болмысына қатысты фактілерді этнографтар да, этнолингвистер де бір мақсатта зерттегенмен, олардың құрамын, жасалу технологиясын т.б. сөз ету этнографтардың міндеті болғанымен, этнолингвистердің міндеті емес. Этнолингвистер этнос болмысына қатысты фактілерді, ұғым-түсініктерді этнос болмысы тұрғысынан талдап, олардың тілдік мән-мағынасын жан-жақты түсіндіруге тырысады.
Этнолингвистикалық зерттеулердің негізгі мақсаты - тілдің қызметі мен дамуына лингвистикалық, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың әсер етуін қарастыру. Этнолингвистика лингвомәдениеттанумен шектес, қарастыратын мәселесі мен зерттеу объектісі ұқсас болғандықтан олар бірі-бірімен тығыз байланыста қарастырылады. Алайда оларды біріктіріп жіберіп, бір ғылым деп қарауға да, өзіндік ерекшеліктері бар этнолингвизмдер мен мәдени лексиканың арасына тепе-тендік белгісін қоя салуға да болмайды. Лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың негізгі айырмашылықтарының бірі - лингвомәдениеттану мәдениет ұғымына қатысты лексиканы ғана сала-салаға жіктеп, жүйелеп, этностық таным тұрғысынан түсіндіруді мақсат етсе, этнолингвистика этнос болмысына катысты барлық лексиканы қамтуға тырысады. Оған мақал-мәтел, тұрақты тіркес, жұмбақ, теңеу, балама, ауыз әдебиеті үлгілері, этнос болмысын танытатын әдеби тілде қолданылып жүрген лексикалық қор ғана емес сөздіктерде кездесе бермейтін лексика да, байырғы сөз өрнектері де, тіпті айтуға тыйым салынған ұят сөздер де кіреді.
Бүгінгі түркітану ғылымы үшін қазақ тілі мен мәдениетін зерттеу ең өзекті мәселелердің бірі. Түрлі ғылыми әдебиеттер мен сөздіктерде берілген анықтамаларды сұрыптап, салыстырып қарағанда этнос ұғымына төмендегідей анықтама беруге болады. Этнос - белгілі бір географиялық ортада қалыптасқан, айналысатын тіршілік-тірлігі, мінез-құлқы ұқсас, діні, ділі, тілі бір, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпы ортақ, өздерінің ортақ тегін, туыстығын, тұтастығын сезіне білетін, сатылап даму барысында аналық, аталық, рулық, тайпалық, ұлыстық және халықтық дәуірлерді басынан кешіріп, бүгінде дербес ел болып отырған адамдар қауымы. Этнос болмысы дегеніміз - этностың ұлттық бейнесі, тарихи тұлғасы және ол туралы шындық. Басқаша айтқанда: этнос болмысы дегеніміз - этностың сонау бала кезеңінен бүгінгі есейген шағына дейінгі кешірген өмір-тіршілігінің айнасы, оның тілі арқылы қалыптасып, жадында сақталып, ұрпақтан нәсілге мирас болып ауысып келе жатқан бай қазынасы. Этнос туралы кейбір деректер бүгінгі күнге археологиялық қазбалар мен сәулет өнері, түрлі мүсіндер мен ескерткіштер арқылы да жетуі мүмкін. Ал этностың болмысы мен бейнесі, ол өмір сүрген табиғи орта мен қоғамдық қатынастары, жан дүниесі, танымы мен талғамы т.б. туралы толып жатқан деректер мен мәліметтер негізінен тіл арқылы жетеді. Этнос туралы мол мәлімет пен деректі тек тіл ғана бойына сыйғыза алады [3, 7]. Қазақ халқының тарихында сөздің алатын орны ерекше, сондықтан кей кездерде қазақтың салт-дәстүрімен, ұшқыр ойымен, шешендік өнерімен ұштасып жататын, аяқ-астынан тауып айтылатын төмендегідей қаратпалар да қолданылған:
Бір жігіт Мөңке биді бір көруге құмар болып іздеп келеді. Есіктен кірген жігітке Мөңке:
Түлкім, жоғары шық, - дейді.
Шай келеді. Бір аяқ шай ішкен кезде Мөңке:
Сыншым, сөйле, - дейді. Жігіт түсінбей отыра береді. Жігіт кетер кезде:
Жыршым, енді рұхсат, үй-ішіңе жет, ел-жұртыңа сәлем айт! - дейді.
Жігіт сауал қояды:
Сіз маған үш сөз айттыңыз. Осы тұспалдарыңызды мен түсінбедім. Нені меңзегеніңізді айтып берсеңіз. Мөңке сонда былай деп жауап қайтарыпты:
Түлкі құсап құбылып келдің. Әр мейман кірер кезде сен сияқты толқып келетіндіктен, соны айттым. Қонақ біраз отырған соң үйдің оң жақ, сол жағына қарап сынай бастайды. Сыншым дегенім - сол. Қонақ үйден аттанғанда көрген-білгенін жыр қылып айта жүреді. Жыршым дегенім - сол [4, 36].
Этностың тіл әлемі - оны танып-білудің кайнар көзі. Әр этностың өзіндік ерекшелігі адамгершілік қарым-қатынастың бастауы болып табылатын сәлемдесу рәсімінен де айқын көрінеді. Қазақ халқындағы сәлемдесу өзіндік ұлттық ерекшелігі, қалыптасқан жүйесі бар күрделі кұбылыс. Қазақ салты бойынша сәлем беру кішінің парызы болып есептеледі, сондықтан үлкен адамға сәлем беру жасы кіші үшін жауаптырақ. Сондай-ақ, қазақ отбасында әке рөлі әрқашан жоғары, жөн білетін ана әрқашан әкенің абырой беделін балаларының, туған-туыстың, ел-жұрттың алдында жоғары ұстап отыруға әрқашан мән беретін болған. Қазақ этносының бұл ерекшелігі ұлттық этикеттен де анық байқалады. М. Әуезовтың Абай жолы романынан алынған төмендегі мәтін де этнос мәдениетін, этнос танымын айқын көрсетіп тұр. Мысалы,
Бала көп ішінен өзінің шешесін көріп, соған қарай жүре беріп еді, шешесі анадай жерде тұрып:
Әй, шырағым балам, әуелі ар жағыңда әкең тұр... Сәлем бер! деді. Абай жалт қарап барып жаңа көрді. Анадай жерде қонақ үйдің сыртында, қасында екі-үш үлкен кісі бар - әкесі Құнанбай тұр екен. Ыңғайсыздықпен қысылып қалған бала, шешесінің сондайлық салқын сабырының мәнін ұқты да, әкесіне қарай тез бұрылды [5, 9].
Қазақта сәлемдесудің арнайы барып сәлем беру, кездескен таныстарға сәлем беру, жүз таныстарға сәлем беру, келіннің сәлем етуі сияқты түрлері бар. Барып сәлем беру әдетте ауыл арасындағы, сондай-ақ басқа ауылдағы жасы үлкен, ел-жұртқа танымал, сыйлы адамға, немесе жасы үлкен туыс кісіге арнайы уақыт бөліп, барып сәлем беру болады. Егер бір жас адам алыс жолдан, оқудан, әскерден т.б. да сапардан келген кезде ауылдың үлкен, сыйлы ақсақалдарына арнайы сәлем беріп шығуы парыз болып табылады. Қазақта Алыстан алты жасар бала келсе, алпыстағы шал келіп сәлем береді деген мақал алыс жолдан, арнайы сапардан келген адам жас болса да оған үлкен адамның келіп сәлем беруінің де айыбы жоқ дегенге меңзейді. Ата-ене, қайынаға, абысындарын көргенде келін оларға иіліп сәлем береді. Қазақ дәстүрінде үлкен кісілерден табақ қайтқанда да келін сәлем ететін болған. Ондайда біреу келіндеріңіз сәлем етіп жатыр деп хабарлайтын. Үлкендер оған риза болып батасын беретін болған. Келіннің сәлем ету әдептілік пен сыйлаудың белгісі ретінде қабылданады.
Қазақ салтында үйге сырттан кіруші адам үй иелері өзінен жасы кіші болса да сырттан кірерде ассалаумағалейкум деп үйге сәлем беріп кіруі керек. Мұны шаңыраққа сәлем беру дейді. Қалыптасқан дәстүр бойынша егер адамдар көлік үстінде (ат, машина) кездессе, тек көліктен түсіп амандасуы керек. Бұл да ізеттіліктің бір көрінісі болып есептеледі. Кез келген этностың тілінде өтетін сөйлеу әрекетінде амандасу процесінен кейін әр халықтың дүниетанымына, негізгі кәсібі мен салт-дәстүріне байланысты жүзеге асырылатын жөн сұрасу, сұрақ-жауап алмасу кезеңі бар. Коммуниканттардың бір-біріне қоятын сұрақтары мен оларға берілетін жауаптар этностың тұрмыс-тіршілігі мен әдет- ғұрпына, дәстүрі мен мәдениетіне тән ерекшеліктерді көрсетеді. Ғ. Мүсіреповтың Оянған өлке романындағы мына үзіндіден қазақ халқының амандық-саулық сұрасуындағы ұлттық-мәдени ерекшелікті айқын байқауға болады:Дүниежүзінде қазақтан ұзақ амандасатын ел кемде-кем-ақ болар. Әсіресе, осындай дау-жанжалдың ортасында жүргендер езіп-созып, тіпті, ұзақ амандасар. Мал-жан, ауру-сырқау, ит-құсына дейін қалдырмай сұрасады. Келген жердің қандай қабақпен отырғанын да осы амандасу үстінде болжасып қалады. Келген жұмысының жәйін аңғарту үшін де жапсарлас бір амандық сұрау керек [6, 9].
Қазақ тілінде амандасу рәсімінен кейін өтетін жөн сұрасу кезеңінде қолданылатын Мал-жан аман ба? Кұрылымы классикалық стандарт формаға айналған. Бұл форма көбінесе үй иесі ер адамға амандасқан кезде қолданылады. Себебі ер адам өз отбасының, мал-жанының амандығы үшін жауапты негізгі тұлға. Мал амандығы - жан амандығы! дейтін қазақ халқының амандық-саулық сұрасқанда ең алдымен мал-жан амандығын сұрауы тегін емес. Бұл ұзақ уақыт бойы қазақ халқының негізгі кәсібі болып келген, ішсе - тамақ, мінсе - көлік, кисе - киім болып келген мал шаруашылығынан хабар беретін, тұрмыс-тіршілігінен туындаған, психологиялық астары бар тілдік бірлік. Мал-жан аман ба? Дегендегі бірінші бөлік мал шаруашылығына, яғни, кәсібіне, жұмысына, материалдық жағдайына, тұрмысына, күйіне қатысты болса, екінші бөліктегі жан дегеннің ішіне бала-шаға, туған-туыс, ел-жұрт бәрі кіреді.
Жер жүзіндегі этностар саны жағынан да, даму сатысы жағынан да әртүрлі. Жеке ұлт дәрежесіне жеткендері де бар, ру, тайпа деңгейінде қалып қойғандары да жетерлік. Әрқайсысы жеке ұлт ретінде танылып, жеке мемлекет иесі болып отырған және қазақ халқы этнос ретінде өзін-өзі терең танып білуі үшін де, әлемдегі басқа ұлттар мен ұлыстарға өздерін танытуы үшін де лингвомәдени, этнолингвистикалық тұрғыда жүргізілетін зерттеу жұмыстары керек. Бүгінгі қазақ этнолингвистикасы өзіндік ерекшелігі мен үрдісі айқындалып келе жатқан жаңа ғылым саласы. Этностың рухани әлемін, этнос болмысын оның тілі арқылы тану, жан-жақты зерттеу бір-бірімен ұштасып жатқан лингвомәдениеттану және этнолингвистика ғылымдарының міндеті болып табылады.
4.1 Сөз этикеті және қарым-қатынас
Сөз этикеті дегеніміздің өзі - қарым-қатынастың кеңінен қолданылатын, қалыптасқан жүйесі. Адам туып, өсіп, жеке тұлға ретінде қалыптасу процесін бастан өткере отырып, тәрбиелену, әлеуметтену процестерін бастан кешіреді, тілді де терең меңгере бастайды, қоршаған ортамен қарым-қатнас жасаудың этикалық нормасын, оның ішінде тілдік қарым-қатынас жасау нормасын, яғни қарым-қатынас мәдениетін де үйренеді. Ол үшін қарым-қатынас жағдайына бейімделіп, өзінің және тыңдаушының әлеуметтік ерекшелігін басты назарда ұстай отырып және сол тілде сөйлейтін халық санасында қалыптасқан үлгіге сай сөз саптау қажет. Сондай-ақ ауызша, жазбаша, қашық және жақын жасалған қарым-қатынас әр тілде, әр ортада қалыптасқан коммуникаттардың рөліне, сөз мәнері сол қоғамның нормасына сай болуы қажет.
Сөз этикетіндегі негізгі ерекшеліктердің бірі - кез келген тілдегі этикет тілдік бірліктердің белгілі бір дәрежеде тұрақты болуы. Кез келген тілде амандасу, қоштасу, кешірім сұрау, ризашылық білдіру, алғыс айту, жұбату, рахмет айтудың қалыптасқан жүйесі бар.
Адам өз әрекетінің қай түрін болмасын жүзеге асыру барысында нәтижеге қол жеткізу үшін мүмкіндігінше аз күш жұмсап, көп нәтиже шығаруға, мүмкіндігінше істеп жүрген іс-әрекетін жеңілдету, ыңғайлы ету жолдарын қарастыруға тырысады. Сөз этикетіндегі қолданылатын тұрақтылық тілдік бірліктер бір күннің, бір айдың немесе бір жылдың емес, ғасырлар тәжірибесі, бір тілдің немесе бір ұлттың ғана емес, бірнеше тілдің, бірнеше ұлттың тәжірибесі. Себебі, сөз этикеті әр тілде жазылып, әр елде қолданылғанымен оның принциптері, теориясы, мақсаты ортақ. Сөз этикетінде қолданылып жүрген, қалыптасқан тұрақтылық тілдік бірліктер адамдардың ортақ тәжірибесінің жемісі. Қарым-қатынас барысында кез келген адам индивид ретінде емес, қоғам мүшесі ретінде, белгілі бір қызмет иесі ретінде, қоғамдағы белгілі бір міндеттерді атқарушы азамат ретінде көрінеді. Сондықтан олардың бәріне ортақ сипаты бар қызметі мен міндеттері, іс-әрекеттері болады. Әрине, түрлі жағдайлардың көпшілігі жеке адамға қатысты болғанымен, түптеп келгенде олар барлық адамға қатысты, сондықтан этикет тілдік бірліктер жеке адамға да, барлық адамға да түсінікті болуы керек. Осы себептен де ортақ сипаттағы кез келген адам қолдана алатын кез келген адамға түсінікті тұрақты жүйе қалыптасады. Адам өз іс-әрекетінің барлық деңгейінде мүмкіндігінше аз күш жұмсап көп нәтиже шығаруға тырысады.
Тіл мәдениеті - әдеби тілдің нормасы мен оның дамуын, сөйлеу тілімен қарым-қатынасын зерттейтін тіл білімінің саласы. Тіл мәдениетінің тіл білімінің басқа салаларынан айырмашылығы - оның күнделікті өмірде тілді қолдану, жазу, сөйлеу мәдениетімен тығыз байланыста болатындығында. Тіл мәдениеті дегеніміз - коммуникативтік қарым-қатынас кезінде тілдік тәсілдерді дұрыс ұйымдастырып, белгілі бір тәртіппен жүйелі қолдану.
Тіл мәдениеті тілдік норманың 3 түрін қамтиды:
- тілдік норма (лексикалық, сөзжасамдық, грамматикалық, дыбысталу нормасы);
- этикет - сөз нормалары (сөйлеу этикетінің ережелері);
- коммуникативті норма (сөйлеу қарым-қатынасының тиімділік қағидалары) [7, 9].
Соның ішінде біздің қарастырып отырғанымыз этикет яғни, сөйлеу этикетінің ережерелері. Этикет хан (шах, король, патша) сарайларында рәсімділік сақтау тәртібі ретінде пайда болған. "Этикет" сөзі француз тілінен аударғанда "рәсімді реттеуші қағаз, этикетка, рәсім өткізу тәртібі" деген мағынаға ие. XVIII ғасырда этикет деп монархтар сарайларында өзін-өзі ұстау ережелерінің жиынтығын айтатын болған, бірақ өмір бұл терминнің одан гөрі кең мағынада қолданылуын қажет етті. Жоғары билік жүргізушілер арасындағы қарым-қатынастардың өз алдына бөлініп, қарапайым халықтан ерекшеленуінің нәтижесінде этикетке көп мән берілгендігін тарих дәлелдейді. Этикет билеушілер сарайындағы өмірді қатаң түрде реттеп отырды: кімнің қашан тұруы керектігі, монархты кімнің, қашан, қалай киіндіретіндігі және т.б.
Этикетке ұсақ-түйек деп мән бермеуге болмайтын, өйткені сол қатынастағы ұсақ-түйектердің дұрыс орындалмауынан қақтығыстар мен жанжалдар туып, тіпті мемлекеттер арасы шиеленісетін.
Корольдік билік тұсында этикет заңдары монархты конституция заңдарынан әлдеқайда мықты байлап алды деп әзілдейтін де еді. Тіпті "этикет патшаларды күл етті" деген сөз де сол кез үшін этикеттің маңызын танытса керек. Этикет нормалары дербес қасиетке ие. Адамдардың нені жағымды, нені жағымсыз деп тануы әрбір тарихи кезеңге, әрбір этностың өзіндік менталитетіне сай анықталады. Кейбір халықтарда қонақтың тамақты жеп, риза болғанының куәсі ретінде кекіргенін естігенге мәз болады, ал ол басқа халықтарда нағыз мәдениетсіздіктің көрінісі болып табылады. Кавказ халықтарында амандасу барысында алғашқы болып үлкен кісі қол ұсынса, Қазақстанда жасы кішіден ізет күтеді [8, 112].
Әлеуметтік элита арасында дүниеге келіп, сонда біраз уақыт бойында өз әсерін білдірген этикет халық арасында кездеспеді деуге тағы да болмайды. Әрбір халықтың өзіндік қарым-қатынас мәдениеті болғандығына ешкім күмән келтірмейді. Оның қазіргі күні де кәсіптік, тұрмыстық және отбасылық этикетте өзіндік орын алып отырғаны белгілі. Ал, қазақ этикетіне келер болсақ, оның орны тіптен ерекше. Қазақ этикеті - қазақ халқының ұлттық әдеп жүйесін моральды, адамгершілікті зерттейтін философиялық пән. Қазақ этикасының ежелгі бастау қайнар көздері үш мың жылдай Еуразияның Ұлы даласында өркендеген скиф-сақ, ғұн, үйсін, қаңлы мен түрік бірлестіктерінің мол мәдениетінен нәр алады. Қазақ этикетінің қалыптасуына Қорқыт ата үлкен үлес қосты. Оның үлгі-өнеге, өсиет-нақыл сөздері қазақтармен қатар барша түрік халықтарында кең таралған. Қорқыт жырлары - имандылық пен ізеттілік, адамгершілік пен парасаттылыққа меңзейді. Көбіне Қорқытты күйші ретінде білеміз, өмірде қайда барсаң да Қорқыттың көрі - деген аңыз кездейсоқтық емес, ол адам баласына айтылған ескертулер. Ата-бабаларымыз адамның ішкі дүниесіне зер сала ақтара қарай отырып, оның әлеуметтік ортадағы салмағын анықтай білген. Соңында, өздерінің көз жеткізген ой қортындыларын жасаған. Олар адамға үлкен моральдық талаптар қоя отырып, зор сенім, үлкен үміт артады. Дәстүр-салтымызда, инабаттылық пен иманжүзділікті қалыптастыру мақсатында тақырыпты халық даналығымен байланыстырудың маңызы зор. Қазақ даналарының тұжырымдауынша, ақыл-парасаттылық мынадай 10 нәрседен тұрады: біріншіден, адамдарға кішіпейіл және нәзік сезімталдықпен қараудан, екіншіден, өзінің ісінің бұрыс екенін біліп, соған орай әрекет жасаудан; үшіншіден, халқына қызмет етіп, олардың тілек-армандарын орындаудан; төртіншіден, өз сырларын басқаға білдіру-білдірмеуді білу; бесіншіден, өзінің және басқалардың сырын сақтаудан; алтыншыдан, әр жағдайда сақ бола білуден; жетіншіден, тілге ие болып, артық сөйлемеуден; сегізіншіден, мәжілістерде тыныш, үндемей отырудан, әдеп сақтап, білмейтін нәрсені айтпаудан және өкіндіретін сөздердің тілге ілігуінен сақтанудан; тоғызыншы, қатеңді бірден мойындап, кешірім сұраудан; оныншы, біреудің ісіне, өзі сұрамаса, араласпаудан, құлаққа жағымсыз сөзді айтпаудан [9, 162].
Қазақ топырағында әдептануды арнаулы ілім ретінде қарастырған ғұлама-философ, әмбебап ғалым - Әбу Насыр әл-Фараби. Ол этиканы жақсылық пен жамандықты айыруға мүмкіндік беретін ғылым ретінде қарастырды. Оның түсінігінше, адам жаратылыстағы ең қасиетті жан. Сондықтан оған үлкен құрметпен қарау керек. Ғұлама данамыз Әл-Фараби Қайырымды қаланың бірінші басшысы, қайырымды халықтың басшысы және жер жүзін мекендейтін елдің басшысы өз бойында туа біткен 12 қасиетті ұштастырған адам ғана бола алады деген.
Әл-Фараби шығармашылығындағы көрнекті орын алатын тәрбие мәселесі. Ол өзінің Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары атты трактатында тәрбие туралы сөз ете келіп, оған нағыз ғылыми анықтама берді:
Тәрбиелеу дегеніміз халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз;
Тәрбиелеу кезінде халықтар мен қала тұрғындарына білімге негізделген қасиеттерден тұратын іс-әрекеттер дағдысы сіңіріледі;
Этикалық ізгіліктерді - білім, тәрбие арқылы дарыту керек, сол арқылы адам игілікті істерге талпынады
Қазақ халқының моральдық-этикалық тәрбиесінің басқа халықтарға ұқсамайтын өзіне тән мән-мазмұны, ерекшеліктері бар. Осылардың бәрі атадан-балаға жазылмаған заң ретінде халық педагогикасы құралдары арқылы өңделіп, толықтырылып отырған. Біздің пайымдауымызша: моральдық-этикалық дәстүрлер дегеніміз моральдық сана тәжірибесіне ендірілген, адамгершілік қатынас мазмұнында көрініс тапқан моральдық ережелер мен нормалар. Тарихи кезеңдердің жаңа дәуірі туғанымен ешқашан құнын жоймайтын моральдық-этикалық категорияларға: ар, ұят, намыс, абырой, ұждан, абырой, борыш, парыз, борыш т.б. жатады. Оған қазақ халқының Ақылды болсаң, арыңды сақта, ар-ұят керек әр уақытта, Жігіттің құны - жүз жылқы, ары - мың жылқы, Ұят кімде болса, иман сонда, Әдептілік, ар-ұят - адамдықтың белгісі, Өз ұятын білген кісі, бір кісіге төрелік береді т.б. деген мақал-мәтелдері дәлел бола алады.
Этикетті этикамен шатастыруға болмайды. Дыбыстық ұқсастықтарына қарамастан ол екеуі -- екі дүние. Этикет нақты бір мезетте нақты бір жағдайға байланысты нақты адамдардың өзін-өзі белгілі бір ортада ұстау әдебін танытса, этика одан анағұрлым кең ауқымды қамтитын ұғым [10, 163].
Отандық ғылым жүйесінде сөз мәдениетін зерттеудің алғашқы арналары әл-Фарабидің "Риторика" еңбегінен, әлеуметтік-философиялық трактаттарынан, Ж.Баласағұнның "Құдатғу бiлiк", М.Қашқаридiң "Диуани лұғат ат-түрк", А.Йүгiнекидiң "Ғабатум Хама", А.Йасауидiң "Диуани хикмет", т.б. еңбектерінен бастау алады. Бертін келе би, шешен, жыраулардың даналық сөздерінен де байқауымызға болады. Сөзіміздің дәлелі ретінде Бөлтірік шешеннің мына сөзін көрсетуімізге болады Сөзден тәтті нәрсе жоқ, сөзден ащы нәрсе жоқ. Сөзіңді тіліңе, билерге, ақылыңа билет.Ақылыңды, сөзіңді ақылсызға қор етпе, ақылдыға айт. Не сөйлейтініңді біл. Кімге сөйлейтініңді біл. Қай жерде сөйлейтініңді біл. Қалай сөйлейтініңді біл [9, 101]. Ғалымдардың тұжырымдарын саралай келгендегі басты түйін: білім мен тәрбие - адамзат мәдениетінің қайнар бұлағы болса, өз кезегінде мәдениет - адамның дара тұлға ретінде қалыптасуының негізі.
Қазақ сөз мәдениетінің пән ретінде қалыптасуында қазақ тілі бойынша жазылған алғашқы оқулықтар мен оқу құралдарының (А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, І.Кеңесбаев, М.Балақаев, А.Ысқақов, К.Аханов, т.б.) рөлі зор.
Көрнекті ғалымдар М.Балақаевтың, Р.Сыздықованың, Н.Уәлиевтің тіл мәдениеті мен сөз әдебіне қатысты жазған ғылыми еңбектері мен мақалаларында қазақ сөз этикетінің кейбір мәселелері сөз болады. С.Төлековтың, Қ.Ш.Қажғалиеваның, Б.Тамаеваның, А.Қобланованың, А.Д. Сейсенованың, Г.М.Алимжанованың кандидаттық диссертацияларында этикет формалардың ұлттық-мәдени ерекшелігі қарастырылады.
Сөз этикеті орыс тіл білімінде А.А.Акшина, Е.М.Веращагин, В.Е.Гольдин, В.Г.Костомаров, Л.П.Крысин, Н.И.Формановская, Н.Н.Германова т.б.ғалымдардың еңбектерінде талданады.
Түрік сөз этикеті мәселесі лингвистикалық тұрғыда арнайы зерттеу нысаны ретінде алынбағанмен, бұл мәселе тарихи, әдеби, этнографиялық және мәдениеттану тұрғысынан жасалған зерттеулерде қарастырылады.
Адамдардың барлығы белгілі бір қоғамда бірлесіп өмір сүреді. Қандай да болмасын қоғамның көпшілік қабылдаған әдет-ғұрып, қарым-қатынас жасау дәстүрі болады. Одан ауытқу өзара қалыптасқан қарым-қатынасқа қаяу түсіруі мүмкін. Сондықтан әркім белгілі қоғамның бір мүшесі ретінде, көпшілікке аян дәстүрлі қағидалар мен әдет-ғұрыптарды құрметтеуге, орындап отыруға тиіс.
Адамдардың өзара қарым-қатынасы алдымен тіл арқылы жүзеге асады. Тіл пікір алысу құралы ретінде адамның тек ойын ғана емес, сезімін де білдіреді. Сөйлеудегі ізет, құрмет, сыпайыгершілік кісінің сезіміне әсер етеді. Өмірде жиі қолданылатын амандасу, қоштасу, ризалық білдіру, кешірім сұрау, құттықтау, көңіл айту, т.б. адамдар арасындағы қарым-қатынасқа ұйытқы болады. Бұлар сөйлеу этикеті деген ұғымға саяды. Адамдар дидарласуына, ең алдымен дәнекер болатын да осылар. Туған-туысқан, жора-жолдас, тамыр-таныстармен кездескенде - амандасу, кетерде - қоштасу қаншалықты дәстүрлі әдетке айналса, біреудің қуанышына, қайғы-қасіретіне ортақтасу соншалықты табиғи да, адамның жанына жағымды, жылы сөз оның көңіл күйінің пернесі сияқты.
Адамдар арасындағы қарым-қатынас кезінде сөйлеу этикеті маңызды рөл атқарады. "Қарым-қатынас" ұғымының көп анықтамаларының арасында біз "коммуникативтік іс-әрекет" ұғымымен синоним деп қарастыратын А.Н.Леоньтев, М.И.Лисинаның анықтамасын арқау етеміз. Сонымен, қарым-қатынас деп - екі немесе одан да көп адамның қатынастарын жасап, реттеуі мен ортақ нәтиже алуды мақсат етіп, келісім мен бірлестікке бағытталған өзара әрекеттерін айтамыз. Қарым-қатынастың болуының арқасында адамдар өмір сүреді және шынайы байланыстарда, бір-бірімен қатынастарда іс-әрекет жасайды. Қарым-қатынас түбегейлі адамдық сұраныс бола отырып, дербес құндылық болады, себебі адам басқа адамды әрдайым қажетсінеді. Ол үшін маңызды дүние - бұл басқа адам, онымен қарым-қатынас процесінде және тек сол арқылы адамның мәні көрініс табады. Қарым-қатынас жасау адамның құрылуының маңызды факторларының бірі болып, оның әлеуметтенуінің қажетті шарты болады. Сонымен қатар, қарым-қатынас қоғам мен адам өмірінің барлық жағын қамтиды. Адам басқа адамдармен қарым-қатынассыз өз өмірін елестете алмайды, себебі оның өмірі бүкіл адамзаттың сақталуына тікелей байланысты. Қарым-қатынас мәдениеті адамдардың қылығының сапалы бағалауы ретінде түсініледі. Сондықтан олар қарым-қатынасқа түсуді үйрену қажеттігін сезінеді (адами қатынастың мәдениетіне, әр түрлі жағдайларда мінез-құлық ережелерінің жиынтығына және т.б.). Қоғамда қабылданған қарым-қатынас адамдардың қылықтарына қадағалауды жүзеге асырады [11, 384].
Қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуында сөйлеу мәдениеті ерекше орынға ие. Сөйлеу этикеті түрлі жағдайда адамдардың қарым-қатынас принциптерін жүйелеп, реттеп отырады. Қоғамда этикеттік таңбалар өте көп. Олар ұлтқа, әлеуметтік ортаға, әлеуметтік топқа немесе белгілі бір топқа ғана қатысты болуы мүмкін, сондықтан олардың әрқайсысының өзіне ғана тән, басқа топ пен ортада болмайтын өзіндік мәліметі болады. Отбасында, жора-жолдастар арасында, көпшілік мәдени орындарда, жұмыс немесе қызмет орындарында ой-пікірімізді, сезім-күйімізді бір-бірімізге тіл арқылы жеткіземіз, сөз арқылы бір-бірімізбен қарым-қатынас жасаймыз. Бір-бірімізбен амандасу, қоштасу, қуанышқа ортақтасып құттықтау, қайғысын бөлісіп, көңіл айту, байқаусызда жіберіп алған ағаттығымыз үшін кешірім сұрау, сыпайылық білдіру, т.б. таныс-бейтаныс адамдар арасындағы қарым-қатынасқа жатады. Шұғылданатын шаруасына, айналысатын кәсібіне, атқаратын қызметіне байланысты адамдардың бір-бірімен ой бөлісіп, пікір алысуы, бұйрық, өтініш, арыз жазуы, тасырма беруі, т.б. Күнделікті қарым-қатынсатың түрлеріне жатады. Қысқасы, күнделікті өмірдегі тіл арқылы жүзеге асатын қарым-қатынастың түрі әр алуан, әрі өте күрделі, бірақ олардың өзді-өзіне тән жүйесі бар.
Сөз этикетінің қалыптасуы мен оның қолданылуына ықпал етуші факторлар ретінде төмендегілерді атап өтуге болады:
1) Сөз этикеті қарым-қатынасқа түсушілердің ерекшеліктері ескеріле отырып жүзеге асырылады. Олар: айтушы мен тыңдаушының әлеуметтік мәртебесі, қызмет жағдайы, мамандығы, ұлты, діні, жасы, жынысы, мінезі.
2) Сөз этикеті қарым-қатынас өтетін жағдайға да тікелей байланысты болады. Мысалы, отбасы, жұмыс орны, сабақ, той, мереке, жиналыс, конференция.т.б.
3) Сөз этикетінің негізін қарым-қатынас жағдайына байланысты қолданылтын дайын стандарт тілдік бірліктер құрайды.
4) Кез-келген қарым-қатынас процесінің бастапқы кезеңі, негізгі кезеңі және аяқталу кезеңі болады. Осыған байланысты этикет тілдік бірліктерді 1) қарым-қатынас процесінің бастапқы кезеңінде, 2) негізгі кезеңінде және 3) аяқталу кезеңінде қолданылатын тілдік бірліктер деп үш топқа топтастыруға болады.
Тілдік қарым-қатынастың мәнін дұрыс пайымдау үшін, алдымен оларды үлкен екі топқа бөлеміз:
oo Әлеуметтік-тұрмыстық қарым-қатынас;
oo Әлеуметтік-тұрмыстық қатынас
Ресми-іскерлік қарым-қатынас.
Қарым-қатынас
Ресми-іскерлік қатынас
Сипаты:бейресми
Әдеби сөйлеу тілі
Орны: үй іші, көрші, ағайын-туыс.т.б.
Заңдас-
тырылмаған
Әлеуметтік тұрмыстық қатынас
Жағдаяты: еркін
Мақсаты: тілдесу
Әдеби түрдің жазбаша
түрі
Қазақ әдеби тіл
Сипаты:ресми
Ресми іскерлік қатынас
Орны: мекеме
Заңдасты-рылған
Жағдаяты: еркін емес
Әдеби түрдің ауызша түрі
Мақсаты:хабарлау
Әлеуметтік-тұрмыстық саладағы қарым-қатынас, негізінен, үй ішінде, сондай-ақ ағайын-туыс, жора-жолдас, құрбы-құрдастар арасында жүзеге асады. Қарым-қатынастың бұл түрі еркін, бейресми жағдайда өтеді.
Әлеуметтік-тұрмыстық қатынас тілі, негізінен, отбасында, туыстар арасында, дос-жаран, құрбы құрдастар ортасында қолданылады. Көшеде, қоғамдық көліктерде таныс, бейтаныс адамдар арасындағы сөз де әлеуметтік-тұрмыстық қатынас тіліне жатады. Әлеуметтік-тұрмыстық қатынас тілінде:
oo Қарапайым сөздер еркін қолданылады;
oo Эмоционалды сөздерді, қосымшалар мен демеуліктерді өз сезімін білдіруде сөйлеуші жиі пайдаланады;
oo Сұраулы, лепті сөйлемдер жиі қолданылып, диалогке құрылады;
oo Сөйлеушінің сөйлеу ырғақтары арқылы қыстырма, қаратпа, одағай сөздер жиі жұмсалады.
Алайда, үй іші, жос-жаран, туған-туыс, көрші-көлем,т.б. айтылатын сөз еркін бейресми болғанмен, олардың өзді-өзіне тән әдебі болады. Сол әдепті ұстана білу адамдардың түсіністігіне жол ашып, қарым-қатынас мәдениетін көркейте түседі.
Ресми-іскерлік қарым-қатынас. Ресми қарым-қатынас кезінде айтушылар мен тыңдаушылар белгілі бір әлеуметтік топтың өкілі қызметін атқарады, қарым-қатынаста ресми сипат басым болады. Мысалы, әріптестер, жолдастар, азаматтар, халайық сияқты қаратпалар ресми қарым-қатынас кезінде қолданылса, қарағым, шырағым, жаным, күнім, балам қаратпалары бейресми қарым-қатынас кезінде қолданылады.
Тілдік қарым-қатынастың әлеуметтік сипаты мен жағдаяты. Өмірдегі әр түрлі тіршілік жағдайына, өмірлік, қоғамдық қажеттілікке қарай адамдар арасындағы тілдік қатынас та түрленіп, сараланады. Өзінің қолданылу ортасына қарай ерекшеленеді, қалыптасады [12, 24].
Кез-келген адам күнделікті өмірде белгілі бір әлеуметтік іспен айналысады, онда сол әлеуметтік ортаның өкілі болады. Мысалы, қоғамдық көлікке мінсе-жолаушы, дүкенге кірсе-сатып алушы, үйге келгенде-ата-ана, жұмыста-маман, қызметкер, т.б. Осындай қым-қиғаш өмір салтына байланысты адамдар қарым-қатынас жасаудың бірінен-екіншісіне көшіп отырады.
Сондықтан әр адам күнделікті өмірде өзі араласқан әлеуметтік ортаның ыңғайына қарай әрекет жасап, сөз саптайды. Пікір алысушылардың қай әлеуметтік ортадан екені, әлеуметтік белгісі, әлеуметтік рөлі оның сөз саптауына, яғни сөз этикетіне тікелей ықпал етіп отырады. Қарым-қатынас жасаушы, сөйлеуші - белгілі бір әлеуметтік жіктің өкілі десек, онда адамның дағдылы іс-әрекеті немесе әлеуметтік әдебі, сол әлеуметтік жікке, ортаға лайық болады. Бұл тілдік қарым-қатынастың әлеуметтік сипатын білдіреді. Осыған орай сөйлеушілердің әлеуметтік белгілері сараланады.
Сөйлеушілердің әлеуметтік белгілеріне мыналар жатады:
oo Жас ерекшелігі (бала, ересек, қарт);
oo Мекені (ауыл тұрғыны, қала тұрғыны);
oo Кәсібі, жұмысы (қызметі);
oo Отбасындағы орны (әке, шеше, отбасы мүшесі, т.б).
Күнделікті қарым-қатынаста сөйлеушілердің әлеуметтік белгілері бір-бірімен сабақтасып жатады. Мұнда, негізінен, кез-келген адам өзінің әлеуметтік белгілеріне, ондағы орнына қарай сөйлейді.
Қоғамда айтушы мен тыңдаушының жүріс-тұрысы мен сөйлеу мәдениетіне қатысты қағидалар жүйесі қалыптасқан. Бұл қағидалар әдептілік, сыпайылық, мәдениеттілік ұғымдарымен тығыз байланысты. Қарым-қатынас кезінде айтушы мен тыңдаушының жасы мен жынысы, қызметі мен қоғамдағы орны, әлеуметтік сипаты мен көңіл-күй жағдайлар да ескеріліп отырады. Мәселен, айтушының балам, шырағым этикеттерін қолданылуынан-ақ, тыңдаушының жасы кіші екендігін бірден айыруға болады.
Айтушы мен тыңдаушы коммуникативтік актінің негізгі субьектілері ретінде белгілі бір әлеуметтік рөлдер жүйесіне сай қарым-қатынас жасайды. Айтушы мен тыңдаушының әлеуметтік рөлі сөз этикетіне тікелей ықпал етіп отырады. Әрбір қоғамда айтушы мен тыңдаушының әлеуметтік белгісіне, қарым-қатынастың өту сипаты мен жағдайына, әрбір ұлттың өзіндік менталитеті мен салт-дәстүріне байланысты қағидалар жүйесі қалыптасқан. Бұл қағидалар әдептілік, сыпайылық, мәдениеттілік ұғымдарымен тығыз байланысты.
Д.В.Мудрик тұжырымдамасы бойынша: "Адамдар арасындағы қиын қарым-қатынас әлеуметтік-психологиялық феномен ретінде, адамдардың өзара түсініспеушілік формасында шынайы жағдайларда байқалады. Қиын қатынастың көрсеткіштері қарым-қатынас жасаудағы ұзақ үзіліс, бір сөзбен жауап беру, дауыс екпінін жоғарылату, адамды дұрыс тыңдамау, әңгімені үзіп тастау, байланысқа түсе алмау, дөрекілік, кемсіту, ұялшақтық, келіспеушілік, өтірік айту, бірбеткейлік", - деп көрсетеді [13, 46].
4.2 Сөз этикеті бірліктерінің мағыналық-тақырыптық түрлері
Этикет - философиялық, этикалық ұғым, адамдардың белгілі ортадағы орныққан тәртіпке сәйкес бір-бірімен қарым-қатынас жасаудың ережелері. Адам - қоғамның жемісі. Ол белгілі - бір қоғамда, әлеуметтік ортада өмір сүреді. Адамдардың қоғамның өзге мүшелерімен, әлеуметтік ортамен, ұжыммен қарым-қатынасы орныққан этикет нормалары арқылы реттеліп отырады. Бұлайша орныққан этикеттің тілдік жағы бар да, тілдік емес жағы бар. Мысалы, жасы кішінің жасы үлкен адамға жол беруі, әскери адамдардың өзара сәлемдесуі, тағзым етуі т.б. әдептіліктің тілдік емес жағына жатады. Ал әдептіліктің тілдік құралдар, тілдік амал-тәсілдер арқылы жүзеге асатын да түрі бар. Оларды тіл білімінде сөз этикеті деп атайды.
Сөз этикеті деген ұғым тек сыпайы сөйлеу немесе мәдениетті сөйлеу деген мағынада емес, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа ұйытқы болып реттеп отырудың құралы ретінде тұрақты түрде қолданылатын сөздер, сөз тіркестері, тұрақты сөз орамдары, өзге де тілдік амал-тәсілдер деген мазмұнды аңғартады.
Н.И.Формановская этикеттік бірліктердің қарату, назар аудару, сәлемдесу, танысу, шақыру, өтіну, ақыл-кеңес беру, ұсыныс жасау, шақырудан, жауап беруден бас тарту немесе келісу, пікірлесушінің ойымен келісукеліспеу, кешірім сұрау, шағымдану, тынышталдыру, қайғысына ортақтасу, көңілін аулау, көтермелеу, ұнатпау, кінә қою, құттықтау, тілек білдіру, ризалық білдіру, қоштасу тәрізді тақырыптық топтарға бөліп көрсетеді [14, 36].
Сөз этикетін алғашқы болып зерттеушілердің бірі А.Қобыланова этикеттік бірліктерге сәлемдесу, қоштасу, өтіну, танысу, көңіл айту мен көңіл аулау, бата беру, тілек білдіру, ат тергеу, сәлем ету, құрдастық әзілдесу сияқты топтарын береді [15, 45].
Н.Уәлиев сөз әдебін әлеуметтік-тұрмыстық және ресми-іскерлік қатынастағы деп екіге бөліп, әлеуметтік-тұрмыстық түріне: амандасу, қоштасу, құттықтау, көңіл айту, тілек айту, бата беру бірліктерін жатқызады [16, 112].
Біздің қарастырарымыз, сол әлеметтік-тұрмыстық қатынастағы сөз этикеті бірліктері соның ішінде:
Амандасу;
Қоштасу;
Өтініш білдіру;
Құттықтау;
Бата-тілек;
Баланың сөз әдебі.
Енді осыларға жекелей тоқталып өтейік.
Амандасу
Сәлем- арабтың тыныштық, бейбітшілік мағынасындағы ассалам сөзінің тілімізде фонетикалық өзгеріске түсіп, қалыптасқан түрі. Арабтар бір-бірімен осы сөзді қолданып амандасады. Пайғамбардың атын атап, еске түсіргенде де, мұсылмандар: ғаләйһиссәләм! (оған тыныштық болсын!) сөзін қосып айтады. Мұсылман дінін қабылдағаннан бермен қазақтар да алдымен осы сөзден бастап амандасатын болған.
Сәлемдесу - тұңғыш рет немесе араға белгілі бір уақыт салып, кездескен таныс және бейтаныс адамдардың дәстүрлі сөз, ишара не дене қимылы арқылы бір-біріне жақындық ниет, ілтипат білдіріп, жылы шырай танытуы. Сәлем- сөздің басы делінетіні де сондықтан.
Тегінде, әдеп, адамшылық - амандасудан басталады. Адам баласының рухани ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz