Оғыз қаған тарихи жұрт
Диплом жұмысы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ОҒЫЗ-НАМЕ ЭПОСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2 ОҒЫЗ-НАМЕ ЭПОСЫНЫҢ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ...24
2.1 Оғыз-наме эпосындағы космогониялық мифтердің
көрінісі ... ... ... ... ... ..24
2.2 Ағаш
культі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3 Түс көру
мотиві ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .33
2.4 Қасқыр
тотемі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...35
2.5 Ерекше туу
мотиві ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 44
2.6 Қалыңдық іздеу
мотиві ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...63
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Бүгінгідей жаһандану үрдісі қарқын алған кезеңде
әрбір халықтың өз тарихи тамырына терең үңіліп, жәдігерлеріндегі жақсы
үрдістерді жалғастыруы табиғи заңдылық. Көне түркі мемлекетінің тарихындағы
өткен тарих сабақтарын зерделеп, бүгінгінің кәдесіне жарату, тағлымынан
сабақ алу үшін рухани мұраларын қайта зерделеуге ұмтылысы бүгінгі күннің
өзекті мәселелерінің біріне айналып отыр. Мәселен: Түркі тілдес халықтардың
бәріне бірдей ортақ көне дәуірлерден қалған асыл мұра Оғыз-наме кітаби
эпосының қазақтың эпикалық жырларымен, аңыз, ертегілерімен өзара мазмұндық,
тілдік, бейнелік ұқсастықтары мол. Әсіресе, Оғыздың ерекше сипатты ұл болып
өсіп, ер жетуі, жұрттан асқан ерлік істері біздің эпикалық жырларымыздағы
әйгілі батырлардың жарқын да өшпес тұлғасын еске түсірсе, көктен түскен күн
сәулелі нұр, қасиетті көк бөрі, Сақтап, Қаңғалы, Қағарлық, Қыпшақ, Қалаш
бейнелері де әр алуан дәуірлердегі айрықша сипатты қаһармандармен етене
үндес, табиғаты егіз ұғымдар болып келеді. Оғыз-наме эпосының бірыңғай
қара сөзбен ғана жазылмай, ара-тұра жыр үлгісінде келетін өлең жолдары
аралас эпикалық шығармаға тән табиғаты да біздің арғы поэзиямыз бен байырғы
жыраулық дәстүрдің де көне тарихи тамырын танытады. Себебі, өлең мен қара
сөздің аралас келуінің өзі біздің көне эпикалық жырларымызға тән сипат.
Сөйтіп, бұл ерекшеліктер сол түркі тілдес халықтардың этникалық туыстығымен
қатар, олардың көшпелі тұрмыс бастан кешірген тұстағы тарихи, мәдени
өмірінің бірлік – ұқсастықтарын да, арғы дәуірлерде қалыптасқан көне әдеби
дәстүрдің өзара үндестігін де, кейінгі дәуірлерге жету, ұласу, жалғасу
сипаттарын да айқын аңғартады дей аламыз.
Оғыз-наме – түркі тектес халықтардың ежелгі шежіресін генеалогиялық
аңыздар негізінде көркем тілмен баяндайтын эпостық шығарма. Соның өзінде,
шығарманың сюжеттік желісі жеке ру-тайпалар шежіресіне негізделген емес.
Оғыз-наме – әрі көркем, әрі тарихи туынды деуге болады.
Оғыз-наме көркем қара сөз, яғни проза түрінде жазылған шығарма екені
даусыз. Әйтсе де оның әдеттегі прозалық шығармалардан өзіндік ерекшелігі
бар. Мұнда қара сөздің өзі белгілі бір ырғаққа, сөздің ішкі ұйқасына
бағындырылады. Мұны кезінде шежірешілер әуезді жүйеге салып, түрлі-түрлі
мақаммен жыр сияқты етіп оқитын болған. Сол себепті авторы Оғыз батыр
жайындағы хикая-аңызды кейде Оғыз жыры немесе Оғыз батыр дастаны деп те
атай береді. Халық арасында осы атаулары жиірек айтылады.
Оғыз-намеде негізінен Оғыз қағанның әскери жорықтары, батырдың қан
майдан соғыстағы ерлік істері мадақталады. Шығарманың негізгі идеясы – елді
ауыз бірлікке, ерлікке, адамгершілікке үндеу, халықты сыртқы жауға қарсы
күреске шақыру.
Әрине, Оғыз-намені оның жазуға түскен дәуірі XIII ғасырға тән тілдік
белгілеріне сүйеніп, осы XIII ғасырдың мұрасы деп тануға әсте болмайды.
Сондықтан әуелі әдеби мұра ретіндегі сипатын есте ұстай отырып, оның
сюжеттік желісін, оқиға тізбегін, ондағы ел-жұрт, мекен атауларын, кісі
аттарын және бұлардың оқиғаға, ол оқиғаның уақытқа қатынасын, сол сияқты
суреттеу тәсілдерін, мифтік ұғымдарды, ақырында клишеге айналған
формулалардың – фольклорлық сипатын да негізге алу керек болады.
Халықтар қай заманда да өзінің, өткен тарихын жасауға бейім тұрады.
Жазуы дамыған халықтарда бұл тарих жылнама не ұлы қолбасшылар мен
патшалардың жорық жолын баяндау түрінде хатқа түскен, ал жазуы жоқ халықта
бұл тарих аталар және атақты қолбасы батырлар туралы ауызша туған аңыз-
әңгімелер түрінде, не басы осы аңыз-әңгімелерге барып тірелетін ата
таратулары түрінде жасалып отырған. Ертедегі түркілер осы тарихтың екі
түріне де ие: олар Күлтегін т.б. с.с. жазба шығармаларында қолбасы
батырлары мен қағандарының ел құрау қызметін, ел қорғау ерлігін, жорық
жолдарын – шежіре – тарихты жазып қалдырды, олар ауызша әдебиеттерінде ұлы
қолбасылары жайлы қиял мен мифтік сана құндағында туған тамаша шығармалар
жаратты.
Ертедегі түркілердің осы екі жүйеде жасалған ең ежелгі тарихи дерегінің
де басы Оғыз қаған бейнесіне барып тіреледі: Оғыз қаған – ертедегі
түркілердің өз арғы аталарын тарихқа белгілі еткен алғашқы жазба шежіре мен
аңыз-әңгіменің ортақ кейіпкері. Ертедегі Түркілердің арғы аталарының тарихи
әдебиетте көрінуінің өзі осы Оғыз қағанның тарих сахнасына келуімен тұстас
жатыр. Түркі тектес халықтар тарихының бізге мәлім басы Оғыз қаған және
оның қоғамдық қызметі жайлы жылнама. Оғыз қаған туралы аңыз-әңгіме – түрік
халықтарына тән аңыз-әңгімелердің (фольклорлық шығармалардың) бізге келіп
жеткен ең ежелгі, ең көне үлгісі ретінде де фольклорлық дерек көздері болып
табылады. Сондықтан бұл құнды мұраны қазіргі фольклортану ғылымының
деңгейіне сай ғылыми тұрғыдан зерделеу көкейкесті мәселе болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
- Оғыз-наме ескерткішінің бас кейіпкері Оғыз бен оның маңындағы
кейіпкерлердің бейнесін фольклорлық, көркемдік жинақтау арқылы жасалған
тұлғаларды саралау.
- Шығарма мазмұнындағы Көкбөрі тотемі, ағаш культі, ғажайып туу мотиві,
тұтастану құбылысы секілді фольклорлық заңдылықтарын ғылыми тұрғыдан
дәйектеу.
- Құрылымдық талдау жасау барысында көне мифологиялық қабаттар мен
соңғы тарихи кезеңдерге назар аудару.
- Эпоста қолданылған көркемдік бейнелеу құралдарына жан-жақты талдау
жүргізу, көне түркілік кітаби дәстүр ерекшеліктері мен фольклорлық поэтика
үйлесімін айқындау.
- Зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, түркі халықтарының фольклорлық
мұраларындағы ортақ сарындарға типологиялық салыстыру жасау, аталған
мотивтердің қазақ фольклорының эпикалық жанрларындағы даму ерекшеліктерін
анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысы алдына қойған мақсат-
міндеттерін шешу барысында мынадай жаңа тұжырымдар түйіндейді:
- Оғыз-наме эпосының нұсқалық ерекшеліктеріне алғаш рет назар
аударылып, (Париж нұсқасы, Щербак нұсқасы) олардың таралу, жиналу,
жариялану, аударылу тарихы зерделенді.
- Оғыз және басқа да кейіпкерлердің образындағы фольклорлық сипат
тұңғыш рет сараланды. Оғыз-наме ескерткішінің бас кейіпкері Оғыз бен оның
маңындағы кейіпкерлердің фольклорлық көркемдік жинақтау арқылы жасалған
тұлғалары сарапталды.
- Шығарма мазмұнындағы Көкбөрі тотемі, ағаш культі, ғажайып туу мотиві,
тұтастану құбылысы секілді фольклорлық заңдылықтар алғаш рет ғылыми
тұрғыдан дәйектелді. Құрылымдық талдау жасау барысында көне мифологиялық
қабаттар мен соңғы тарихи кезеңдер ізі анықталды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Жұмыстың
негізгі нәтижесі – Оғыз-намені ежелгі дәуір әдебиетінің құрамындағы түркі
халықтарының мұрасы тұрғысынан танып, ал ондағы фольклор үлгілерін түркі
халықтары ауыз әдебиетінің материалдарын жариялау барысында және тарихи
көркем шежірелерге қатысты арнайы курстар мен арнайы семинарларды жүргізуге
пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жұмыстың негізгі қағидалары мен мақсаттары баяндалып,
жұмыс нысанының өзектілігі көрсетіледі. Оның теориялық және тәжірибелік
маңызы, ғылыми сипаты баяндалады.
Жұмыстың негізгі тарауларында шығарма мазмұнындағы Көкбөрі тотемі,
ағаш культі, ғажайып туу мотиві, тұтастану құбылысы секілді фольклорлық
заңдылықтар алғаш рет ғылыми тұрғыдан дәйектелді. Құрылымдық талдау жасау
барысында көне мифологиялық қабаттар мен соңғы тарихи кезеңдер ізі
анықталды. Сонымен бірге, алғаш рет кітаби эпоста қолданылған көркемдік
бейнелеу құралдарына жан-жақты талдау жүргізіліп, көне түркілік кітаби
дәстүр ерекшеліктері мен фольклорлық поэтика үйлесімі ашылды. Мысалы,
ежелгі Оғыз мемлекетінің қалыптасу, өрлеу, құлдырау дәуірі мен ішкі бірігу,
ыдырау, жіктелу процестерінің фольклорлық жадыда жаңғыруы дәйектелді.
Қорытынды бөлімде негізгі тарауларда сөз болған зерттеу нәтижелері
жинақталып, қысқаша түйін жасалды.
1 ОҒЫЗ-НАМЕ ЭПОСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
Оғыз қаған немесе Оғыз хан туралы сан қилы аңыздар түркі халықтарының
арасында ерте кезден-ақ кең тараған. Ежелгі аңыз-ертегілерде Оғыз – түркі
халықтарының теңдесі жоқ алып батыры, әскери қолбасшысы, өз елінің
қамқоршысы ретінде бейнеленеді. Оғыз батыр және оның көптеген ұрпақтары
туралы ауызша айтылып жүрген алуан түрлі ертегі-аңыздар бертін келе қағазға
түсіріледі.
Тегінде Оғыз батыр жайындағы аңыздар ертеректе, IX – X ғасырларда-ақ
қағазға түсірілген болса керек. Бірақ Оғыз жайындағы хикаяның осы алғашқы
түпнұсқасы сақталмаған.
Бұл көркем туындының ауызша туып, тараған нұсқалары негізінде хатқа
түсіріліп, кейінірек бізге жеткен екі түрлі нұсқасы бар. Бірі – ұйғыр
әрпімен көшіріліп жазылған. Оғыз-наме жырының осы нұсқасы Париждің ұлттық
кітапханасының қорында сақталып келеді. Ал, екіншісі – араб әрпімен
жазылған. Оғыз батыр туралы аңыздардың араб әрпімен жазылған нұсқасының
авторы – атақты тарихшы, белгілі әскери қолбасшы, Хиуаның ханы Әбілғазы бин
Араб Мұхаммедхан (1603 – 1663 жж.)
Тарихшы-ғалым ретінде Әбілғазының жазып қалдырған екі еңбегі бар. Бірі
– Шежере-й терекиме (Түрікмен шежіресі), екіншісі – Шежере-й түрік
(Түріктер шежіресі). Бұл екі шығармасы да Оғыз хан жайында деуге болады.
Мұнда Оғыз батырдың ерлік жорықтары, оның ұрпақтары атқарған игілікті
істер, оғыз тайпаларының шығу тегі, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы т.б.
туралы сыр шертетін ежелгі эпостық сюжетке құрылғанын баяндайды.
Оғыз-наме – кітаби эпос ескерткішінде бейнеленетін Оғыз қаған
негізін қалаған мемлекеттік құрылымның, бүгінгі қазақ халқының этногенезін
құраған қыпшақ, қарлық, қаңлы секілді ру-тайпалардың да көркем шежіресі де
баяндалуы бұл этностардың арасындағы тығыз рухани, мәдени, тарихи
сабақтастықты паш етеді. Осының өзі-ақ, Оғыз-наме ескерткішін Алтын
Орда дәуірінде қағазға түсірілген көне жәдігерлер қатарында танып,
жаңаша көзқараспен, ұлттық әдебиетіміздің асыл арналарын жаңғыртар
құнды мұра ретінде бағалауға жетелейді.
Тарихи деректерге де, ежелгі шежірелерге де, аңыз әпсаналарға да
негізделген Оғыз-наме – кітаби эпос ескерткіші рухани тарихымызда
теңдесі жоқ, көркем туындылар қатарына жатады.
Иісі түркі халықтарына ортақ мәдени жәдігер болып табылатын Оғыз-
наменің нұсқасының бірі Тәшкендегі Шығыс қолжазбалар институтында
сақтаулы (4347 папка). 1815 жылы Бұқар әмірі Хайдар (1800-1825) сол
мұралардың бірін Миргараб медресесінің тарихшысы Марданбайуглы Есқали
Конратиға өңдетіп жаздырған. Бұл нұсқа 1913 жылы Бұқар ханы тарапынан
Николай Романовқа тарту етілген 23 кітаптың ішінде болған. 1959 жылы А.М.
Щербак бастырып шығарған нұсқа сол болса керек. Осы нұсқа 1967 жылы
Алматыда жарық көрген Ертедегі әдебиет нұсқалары атты хрестоматияға
кірген. 1947 жылы М. Дүйсенов шығыс қолжазбалары институтында сақтаулы бір
нұсқасын Абдулла Насыровқа көшіртіп, Қазақ ССР Ғылым академиясына тапсырған
[3,282]. Е. Конрати бұл рухани мұраны Рашид ад-Диннің Монғол шежіресі,
Әбілғазының Шежере-й түрік, Шежере-й терекиме (Түркімен тарихы), М.
Салихтың Шейбанинамасы секілді шығармаларға сүйене отырып, ескі өзбек
тілінде қара сөз түрінде қағазға түсірген. Тілі араб сөздерінен аман,
сөздігінде ежелгі түріктерге тән лексикалық қолданыстар басым.
Оғыз-наменің ғылыми айналымға түскеннен бері де көп уақыт өтті.
Жазбаға ең алдымен Н.Ф. Дитц, В.В. Радлов, В.В. Бартольд, А.М. Щербак
секілді ғалымдар назар аударып, зерттеген [4]. Қазақ ғалымдарының Оғыз-
намені зерттеудегі алғашқы қадамы оның мәтінін жариялаудан басталған.
Ертедегі әдебиет нұсқалары атты жинаққа енгізуден басталып, Б.
Кенжебаев, Ә. Қоңыратбаев, Х. Сүйіншәлиев, М. Дүйсенов, М. Жолдасбеков, Ә.
Дербісалин, М. Жармұхамедов, Ө. Күмісбаев, Н. Келімбетов, Қ. Өмірәлиев, А.
Қыраубаеваның және тағы басқа ғалымдардың күрделі де іргелі ғылыми
еңбектеріне ұласты. Осы аталған ғалымдардың барлығы дерлік аңыздың тегін
ежелгі түркі дәуіріне жатқызып, оны мифологиялық сюжетке құрылған
эпикалық туынды ретінде бағалайды. Оғыз-наме аңызы көне дәуірлерде туса
да, ХI ғасырдан соң жазбаға түскені мәлім.
Негізінен Оғыз-наме эпосының ұйғыр әрпімен жазылып, Париж ұлттық
кітапханасында сақталып келген нұсқасын тілдік тұрғыдан зерттеп, оған
ғылыми түсініктеме берген ғалым – түркі тілдерінің көрнекті маманы А.М.
Щербак Оғыз-наме эпосының транскрипцияланған мәтінін дайындап, оны орыс
тіліне жолма-жол тәржімалады.
Ғалым А.М. Щербак еңбегінде мазмұндалған Оғыз-наме аңызының желісі
Рашид ад-Диннің Жылнамалар жинағы (Жамиғ ат-тауарих), Әбілғазының
Түрікмен шежіресі (Шежере-й түрк), Түркімен тарихы (Шежере-й
терекиме) атты жазбаларымен сәйкес келеді.
Әбілғазы жазған Түрікмен шежіресінің түпнұсқасы сол күйінде бізге
жетпеген. Бұл шығарманың әр уақытта, әр жерде, әр түрлі хуснихатшылар
тарапынан көшірілген жеті нұсқасы сақталған. Белгілі түркітанушы ғалым А.Н.
Кононов соның бәрін жинап, егжей-тегжейлі зерттеді, ғылыми негіздегі
текстін әзірлеп, бір ізге түсірді әрі оны орыс тіліне аударып шықты [5,36].
Әбілғазының Түрікмен шежіресінде жер бетінде адамзаттың пайда болуы,
Оғыздың туылуы, патшалық етуі, оның Тұран және Үндістанға, Иранға, Сирияға,
Египетке жасаған жорықтары, Оғыз батырдың өз еліне оралып, үлкен той
жасауы, Оғыз ханның үлкен ұлы Күн ханның таққа отыруы, оның өзіне қарасты
жиырма төрт аймақты інілері мен балаларына бөліп беруі, Оғыз ұрпағының
таңбасы мен тамғасы, т.б. туралы ғажайып хикаялар айтылады. Мұның бәрі
бірдей аңыз емес. Шежіреде түркі елінің ежелгі тарихына тікелей қатысты
нақты деректер де көп. Соның бәрін автор тарихшы ретінде ғана емес, көркем
сөз зергері ретінде де шебер бейнелеп әңгімелеп береді.
Әбілғазы өз шығармасының жазылуы жайында айта келіп, бұл кітапты біз
Түрікмен шежіресі деп атадық. Бізге дейін түріктердің тарихын
жазғандардың бәрі халыққа өзінің таланты мен өнерін көрсету үшін араб
сөздерін араластырып, сондай-ақ парсы сөздерін қосып . жазды, түркі тілін
үйқасты қара сөзге айналдырып жіберді. Біз ондай ешнәрсе істеген жоқпыз.
Өйткені, бұл кітапты оқитын яки тыңдайтын кісі, әрине, түрік болатыны хақ.
Әрбір адамға түсінікті болу үшін түрікпен түрікше сөйлесу керек қой – деп
жазады.
Бұл тарихи жылнамалар арасында көптеген айырмашылықтар болғанымен,
Оғыз қаған есіміне байланысты аңыз желісі барлық үш нұсқада да сақталған.
Мысалы, Рашид ад-Дин жазбасында аңыздың қысқаша желісі ғана қамтылып,
көбіне түрік және түркімен тайпаларының тарихы басым әңгімеленсе,
Әбілғазы шежірелері түрік және түркімен тайпаларының генеалогиясына
құрылған [6,92].
Әрине, Оғыз батыр жайындағы аңыздардың жоғарыда біз айтқан екі нұсқасы
сюжеті жағынан бір-біріне жақын. Дегенмен, әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктері де бар. Мәселен, Оғыз қағанның билік пен байлықты өз
балаларына бөліп беру эпизоды екі нұсқада екі түрлі суреттеледі. Ұйғыр
әрпімен жазылған нұсқасында алтын садақ пен күміс жебелердің бар екенін
Ұлық Түрік түс көріп біледі. Ал, Түрікмен шежіресінде садақ пен жебені
нөкерлер құмға көміп тастаған болып шығады.
Әбілғазы Түрікмен шежіресін жазу үстінде атақты Рашид ад-Диннің Жами
ат-тауарих (Шежірелер жинағы) атты еңбегіндегі кейбір мәліметтерді
пайдаланған. Сонымен бірге, тарихшы-ғалым біздің заманымызға дейін
сақталмаған, яғни бүгінгі ғылымға белгісіз бірқатар шежірелермен кезінде
жақсы таныс болған сияқты. Түрікмен шежіресі оғыздар жайындағы нақты
тарихи деректерге мейлінше бай екені даусыз.
Оғыз-наменің біз атап кеткен екі нұсқасынан басқа да бір қатар
нұсқалары бар. Мәселен, Оғыз жөніндегі деректер атақты тарихшы Хондамирдің
(1475 – 1535 жж.) Хуласат ал-ахбар (Тарихи мәліметтер жинағы) атты
еңбегінде де бар. Ал, енді Стамбул нұсқасында Оғыз-наме аңызы Қорқыт ата
кітабымен біріктіріліп берілген. Шынында да Оғыз-наме мен Қорқыт ата
кітабының кейбір тұстары өзара үндесіп жатады. Оғыз-наме аңызының
бұлардан басқа да көптеген нұсқалары бар. Әйтсе де соның бәрі біз жоғарыда
атап айтқан екі нұсқаның біріне – ұйғыр әрпімен көшірілген Париж нұсқасына
немесе араб әрпімен көшірілген Әбілғазы нұсқасына әкеліп саяды.
Оғыз-наменің ұйғыр әрпімен көшірілген нұсқасы тарихи шежіреден гөрі
көркем шығармаға жақын. Сондықтан біз енді негізінен Оғыз-наменің ұйғыр
әрпімен көшірілген нұсқасын әдеби-тарихи тұрғыдан танып-білуге әрекет
жасаймыз.
Міне, Оғыз-наменің осы біз айтып отырған нұсқасы тілі көркем,
көріктеу құралдары сан түрлі, композициялық құрылысы ширақ жасалған,
бейнелі, қанатты сөздерге бай болып келеді. Оғыз-наме күні бүгінге дейін
фольклорлық тұрғыдан арнайы зерттелген емес. Негізінен әдебиетшілер
тарапынан пікірлер білдірген. Араб әдебиетшісі Риза Нура Оғыз-наменің
поэтикалық формасы, эпикалық стилі, тіл байлығы, көріктеу құралдары,
композициясы жайында құнды пікірлер айтқан еді. Бірақ Оғыз-намені бүгінгі
түркі тілдес халықтардың әдебиетінің ежелгі тарихы тұрғысынан ешкім егжей-
тегжейлі зерттеген емес. Ал, Оғыз-намені өзге тілдерге аударма жасау ХІХ-
ғасырдың бас кезінде-ақ қолға алынған болатын. Солардың бірі – Оғыз-
наменің Н.Ф. Дитц жасаған неміс тіліндегі аудармасы еді. Одан кейінірек,
бертін келе бұл шығарманы орыс тіліне жолма-жол аударып, оған ғылыми
түсініктеме жазған В.В. Радлов болды [2,103].
Оғыз-наме эпосының жазуға түсуі VIII ғасырдағы Күлтегін, Тоныкөк
сияқты мұралардың жазуға түсуін еске түсіреді. Бұлардың бәріне тән ортақ
белгі – сыртқы форманың бірлігі. Егер сөз, сөз тіркесі, сөйлем, сөйлемдер
бірлігі үлкенді-кішілі форма – тұлға десек, жазу жолын қалып десек, бұл
ескерткіштердің, жазуға түсуінде ең негізгі нәрсе – жол-қалып және осы жол-
қалыптың бірдей болуының шарттылығы. Бұл жазбаларда сөйлемдердің бірлігі
және ара-жігі дегендердің ешқандай әсері жоқ: жол-қалып (сыртқы форма
бірдейлігі) бұларды кез келген тұсынан үзіп тастап отырады. Сондықтан да
біздің қазіргі жазбада қалыптасқан әрбір жанрға тән мәтіндердің берілу
формасы тұрғысынан келіп қарағанда, бұл ескерткіш текстерінің берілу
үлгісінде заңдылық жоқ.
Оғыз-наменің соңғы нұсқасы көне ұйғыр әрпімен жазылған. Қолжазба
(манускрипт) 21 парақ, 42 беттен тұрады. Әрбір бетте 9 жол бар. Бұл тоғыз
жолдық тәртіп я шарттылық 7 жолмен бітетін 42 беттен басқа беттердің
бәрінде қатаң сақталған.
Қолжазбаның бірінші бетінде 2-3 жолдың аралығындағы сөзден кейін
бұқаның бейнесі салынған. Ал 5-бетте осындай сөзден кейін тоты тұрпаттас
құстың суреті, 6-бетте тағы осындай сөзден соң жыртқыш аң кейіптес сурет
салынған. Шамасы, эпосты жазуға түсірген кісі мәтінде бар Оғыз, шұңқар,
қат (қыат) деген сөздерді өзінше түсіндірмек болған да, әуелі олардың
суретін салған, содан соң бұл суреттерге сөзбен анықтама берген. Олар:
Оғыз сөзі тұсындағы бұқаның не өгіздің суреті жайлы ануң аңағусу ошбу
турур, шуңқар сөзі тұсындағы шуңқарнуң аңағусы ошбу турур, қат сөзі
тұсындағы жыртқыш аң суреті жайлы тақы қатның аңағусу ошбу турур деген
сөйлемдер.
Бұл үш сөйлем де, сол сияқты эпос тексінің бастау сөзі орнында тұрған
болсунғыл! – деп деділер деген бірінші сөйлем де Оғыз-наме тексіне
қатысы жоқ сөздер. Бұлар эпосты жазуға түсіндірушінің, яки өзге бір
түпнұсқадан көшірушінің өз тарапынан қосқан сөздері. Сондықтан тілдік
материал ретінде қаралмаса, бұл сөздерді эпос мәтініне тікелей қатыстыруға
болмайды [1,113].
Ескерткішті Оғыз-наме деп атаудың ұтымдылығы аңыз-әңгімеге, ертегі
үлгісіндегі эпосқа көп жақын ескерткіштің табиғатына сәйкес келеді.
Бастауын өте ерте замандардан алатын бұл сөз үлгісі XIII ғасырдың аяғы
мен XIV ғасырдың бірінші жартысында соңғы рет хатқа, жазуға түсіп, бізге
осыдан 500 жыл шамасы бұрынғы сол нұсқасымен келіп жеткен.
Оғыз-наме – түркі тектес халықтардың ежелгі шежіресін генеалогиялық
аңыздар негізінде көркем тілмен баяндайтын эпостық шығарма. Соның өзінде,
шығарманың сюжеттік желісі жеке ру-тайпалар шежіресіне негізделген емес.
Оғыз-наме – әрі көркем, әрі тарихи туынды деуге болады.
Оғыз-наме көркем қара сөз, яғни проза түрінде жазылған шығарма екені
даусыз. Әйтсе де оның әдеттегі прозалық шығармалардан өзіндік ерекшелігі
бар. Мұнда қара сөздің өзі белгілі бір ырғаққа, сөздің ішкі ұйқасына
бағынатын сияқты. Мұны кезінде шежірешілер әуезді жүйеге салып, түрлі-түрлі
мақаммен жыр сияқты етіп оқитын болған. Сол себепті Оғыз батыр жайындағы
хикая-аңызды кейде Оғыз – жыры немесе Оғыз батыр дастаны деп те атай
береді. Халық арасында осы атаулары жиірек айтылады. Ал біз ескерткішті
түпнұсқа негізіне сүйене отырып, оны Оғыз-наме деп атағанды жөн көрдік.
Оғыз-наме аңызының Париж ұлттық кітапханасында сақталған нұсқасы
көлемі жағынан онша үлкен емес. Оғыз-наменің композициялық құрылысын
Күлтегін жырымен салыстыру арқылы бұл екі шығарманың авторларының сол
дәуірдің өзіндік әдеби дәстүрін берік ұстаған сөз зергерлері екендігі
көркем шығармада суреттелетін белгілі бір оқиғаны рет-ретімен жүйелеп,
мазмұндап айтып шығудың берік қалыптасқан өзіндік дәстүрі, әдеби қағидасы
болғандығына көз жеткізуге болады. Күлтегін жыры сияқты Оғыз батыр
жөніндегі прозалық хикая да композициялық құрылысы жағынан бірнеше бөліктен
тұрады. Жалпы саны қырықтан астам цикл-хикаяның әрбір циклында Оғыз қаған
туралы белгілі бір оқиғалар ғана баяндалады. Сондай-ақ әрбір циклдың өзі үш
элементті қамтиды. Олар: 1. Оқиғаның басталуы. 2. Оқиға желісінің ұлғайып,
өрістеуі. 3. Оқиғаның түйіні, қорытынды.
Оғыз-наме нұсқаларының ішіндегі көркемдік дәрежесі ең жоғарғысы
Әбілғазы Баһадүр ханның Түріктер шежіресі. Онда түркі халықтарының
фольклоры кеңінен пайдаланылған. Туындыда әсіресе, қазақ жырларына тән
баяндау үлгілері желісінің ізі анық байқалады. Оғыз-наме – тарихи
оқиғалардың ізі суымай тұрған кезеңде, түркі тайпаларының бір жағадан бас,
бір жеңнен қол шығарған тұтастық дәуірінде, өзіне дейінгі жасалған
халықтың бай рухани байлығын шығармашылықпен дамыта отырып жазылған көркем
туынды. Себебі Шежіре жазушылар тарихи деректерге ғана емес, шығарманың
көркем тілмен жазылуына да ерекше мән беріп отырғаны мәлім. Қазақ қауымы
тіпті қара сөзбен жазылған тарихтың өзін бейне бір дастан-жыр секілді ұйып
тыңдаған. Мұны шежіре жазушылар мықтап ескеріп келгендігін аңғару қиын
емес [7, 222 – 223].
Түркі халықтарындағы ауызша туған аңыз әңгімелер, ру тайпалардың
шыққан тегін баяндайтын (шежірелер) негізіндегі VI – VII ғасырларда
дүниеге келген Күлтегін, Тоныкөк т.б. қолбасшы батырлары мен қағандарының
ел қорғау ерлігін, сырт жауға жасаған жорығын баяндаған тарихи
әңгімелер, шежірелердің дәстүрлік сипаты ортақ.
Сол кездегі не одан да көп бұрынғы тағы да бір жүйелі тарихи жазба
деректермен (Қытай, парсы, түрік т.б.) тарихнамалық деректер расталып
отыратын түрік халқтарының бай ауыз әдебиетінде сақталған.
Бұндай тарихнама үлгілерінің көркемдік ерекшеліктері жайлы зерттеушілер
бірқатар құнды пікірлер білдірген. Мысалы, фольклортанушы Б.Уахатовтың
пікіріне жүгінейік: Академик Бартольдтің сөзімен айтқанда, Оғыз-
наменің түрік тілінде де жазылу стилінде де келісті көркем шығармаға
тән жақсы қасиеттер бар [8] десе, бұл мұралардың әдеби-көркемдік сипатын
Н. Келімбетов Көркемдік дәстүр жалғастығы [9] атты еңбегінде ғылыми
тұрғыдан терең ашып көрсетеді.
Әбілғазы Баһадүр ханның Түріктер шежіресін зерттей отырып аударған Б.
Әбілқасымов сол кітаптың кіріспесінде былай дейді: Еңбектің тағы бір құнды
жағы – оның таза көне түрік тілінде жазылуы. Әбілғазының өзінің айтуына
қарағанда, бұл еңбекті ол бес жасар бала түсінетіндей етіп, қарапайым
түрік тілінде жазған, араб, парсы тілдерінен ешқандай сөз қоспаған [10].
Ғалым осылай дей келе, шығарманың қазақ тіліне бұрын-соңды аударылмай
келгендігін оның қазақ тіліне жақындығымен түсіндіреді. Міне, осындай
бұлтартпас дәлелді тұжырымдар бұл мұраларды шүбә жоқ, нағыз қазақтың
ұлттық қазынасы ретінде қарастыруға дәйек бола алады.
Ә. Қоңыратбаев Ғұн дәуірінен хабар беретін осы шежірені ХI ғасырда
Сатұқ Бұғра хандар жазбаға түсірген, кейін Рашид ад-Дин (ХIV ғ),
Әбілғазылар (ХҮIIғ) қайта жаңғыртқан деген тұжырым айтады [3,57]. Бүгінде
негізінен Оғыз-наме аңызының бір ғана нұсқасы ғылыми зерттеулер нысаны
болып келеді. Ол – ұйғыр (Париж) қолжазбасы. Бұл жазбаның тарихи шежіреден
гөрі эпостық туындыға жақындығында деген ойдамыз.
Аталған туынды жазбаларының сюжеті ортақ болса да, өзара
айырмашылықтары да болды. Басқасын былай қойғанда, Әбілғазының қос
жазбасы – Түріктер шежіресі мен Түрікмен шежіресінің де өзара
айырмашылық байқалады. Оның кейбір ерекшеліктерін ғалым Ә.
Қоңыратбаевта сөз еткен [11]. Ал, ұйғыр қолжазбасы өте қысқа. Онда Оғыз
қағанның Үрім қағанға қарсы жүргізген қимылдары ғана баяндалған. Ал, енді,
Үнді, Танғұт, Шам елдеріне жасаған жорықтары жол-жөнекей үстірт
әңгімеленген. Оқиғалар бұлдыр. Жоғарыда атап өткеніміздей, мазмұн
жағынан алып қарағанда, Оғыз-наме аңызының өзге нұсқалары бір-бірінен
айтарлықтай қашық емес. Олардың ерекшеліктері көбіне шежірелердің соңына
қарай байқалады: бірі көлемді болса, бірі ықшам. Мысалы, Рашид ад-Дин
жазбасының соңында кейін моңғол атанып кеткен түркі тайпаларының
шежіресімен бітсе, Әбілғазының Түріктер шежіресі Түмен хан билік құру
тарихын баяндаумен аяқталады. Түрікмен шежіресі болса, Оғыз хан
аңызынан басталып түркімен хандарының генеалогиясына ұласады.
Кейбір өзгешеліктер Оғыз ханның үйлену оқиғаларынан да байқалады.
Мысалы, Рашид ад-Дин, Әбілғазы шежірелерінде Оғыз хан әкесі – Қара ханның
үш інісінің қыздарына үйленсе, Париж қолжазбасында күн нұрынан жаралған
және ағаш арасынан табылған екі қызға қосылып, бірінен (көктен түскеннен)
Күн, Ай, Жұлдыз, екіншісінен (ағаш арасынан табылғаннан) Көк, Тау, Теңіз
атты үш-үштен ер бала көреді. Бұл балалардың есімдері барлық шежірелерде
сақталған. Бірақ бір ерекшелігі Рашид ад-Дин мен Әбілғазыда Оғыз қаған
үш рет үйленсе, Париж қолжазбасында екі әйелге қосылады.
Сол сияқты Оғыз қағанның әйелдеріне үйлену реті де әр қилы
көрсетілген. Мысалы, Рашид ад-Дин жазбасы бойынша Оғыз Қара ханның
ұйғаруы бойынша алдымен Көк ханның, Үр ханның қыздарына қосылады. Рашид
ад-Дин Оғызды әкесі Қара ханнан таратса, Әбілғазы Моғолұлы Қара
ханның бәйбішесінен тудырады. Ғалым Ә. Қоңыратбаев Оғыз қағанның тегін
түрік деп, өзіндік ғылыми болжам ұсынады [3]. Осы орайда Оғыз-наме
аңызының шыққан кезеңі туралы мәселе де туады. Бұл төңіректегі пікірлер
әр қилы. Зерттеуші Ә. Қоңыратбаев ол жазбаны бүкіл оғыз тайпаларының
генезисі жайлы сыр шертетін жылнама деп біліп, онда түркі-манғол
тайпаларының этногенезі көрініс тапқанын сөз етеді. Ғалым Шыңғысты бірде
Көк ханнан, бірде Томиян мергеннен тарататын шежірелерге де тоқталып,
аңыздың шығу тегін көне дәуірлерден іздейді [3,276].
Бұл мәселе жөнінде зерттеушілердің пікірі бір-біріне қайшы келіп
жатады. Ә. Қоңыратбаев Оғыз-наме сюжетін Ғұн дәуіріне жатқызса,
М.Жолдасбеков аңыздың VI-IХ ғасырларда туып, Қарахандар дәуірінде (ХI ғ.)
жазбаға ұйғыр альфавитімен қағазға түскен деп есептейді [12,128]. Бұдан М.
Жолдасбековтың Оғыз-наменің хатқа түскен мерзімін Қарахандар
мемлекетінің мәдениетімен байланыстыратыны аңғарылды. Профессор Х.
Сүйіншәлиевтің зерттеулеріне назар салар болсақ, Оғыз-наме Қанғар мен
Жетісу аралығын мекендеген тайпалар мұрасы ретінде аталып өтеді [7].
Ә. Дербісалин, М. Жармұхамедов, Ө. Күмісбаевтар болса, жазбадағы Оғыз
хан, Үрім, Масар, Ұрысбек, Сақлаб сияқты адамдардың нақты тарихи тұлға
емес, солардың әдеби бейнелері деген тұжырым айтады. В. Бартольд, А.
Щербак пікірлері де осы арнаға саяды.
Ескерткіштің сюжеті туралы ғалым Ә. Қоңыратбаев: Оның бірі будуизм мен
космогония (Мәді мен Түмен Хан), екіншісі шаманизм мен феодолизм (ислам)
арасындағы (Қара хан мен Оғыз хан) тартысқа құрылған, – деген тұжырым
айтады [3,277]. Оғыз-намеде ерекше назар аударатын мәселелердің бірі –
жаугершілік оқиғалары. Жазбада Оғыз ханның көптеген тайпалармен жауласқаны
айтылады. Ол Тұран мен Үнді, Дон мен Еділ, Иран, Шам, Мысыр жұртын жаулап,
өзіне қаратады. Кейін осы елдердегі билеу ісін өз ұрпағына үлестіріп
береді. Оғыз хан жүргізген бұл соғыстардың баяндалуы ғылымда әр түрлі
болжамдар тудырады. Мысалы, В.В. Радлов Оғыз хан мен Бұқа тегінді (Бұқа
хан) бір адам деп ұғынады.
Ғалым Ә. Қоңыратбаев оғыз хан іс-әрекеттері VI – VIII ғасырлардағы
Түркі қағанаты кезеңінің, атап айтқанда, Қапаған, Могилан, Күлтегін
оқиғаларының көріністері болу керек деген тосын пікір айтады [18].
Зерттеуші А. Қыраубаева: Оғыз қағанның өзін де, жорығын да Мөде қаған
бейнесімен байланыстырады [13,56]. Ал, бұл сюжеттердің түрлі тарихи
шежірелер мен жазбаларға түсуі – бертінгі уақыттарда жүзеге асқан.
Қ. Өмірәлиевтің: Оғыз қаған туралы тарих – түркі халқының тарихының
бізге мәлім басы Оғыз қаған туралы аңыз-түрік халқына тән
аңыздардың, аңыз-әңгімелердің бізге келіп жеткен ежелгі, ең көне
үлгісі, –деген пікірінің де маңызы зор [1,9].
Ескі деректерге назар салсақ, Оғыз-наме VI ғасырда парсы тіліне, ІХ
ғасырда араб тіліне аударылыпты. Олай болса, бұл эпос кем дегенде VI
ғасырдан бұрын дүниеге келгені сөзсіз. Әрине, Оғыз-наменің хатқа түскен
көне нұсқалары бізге жеткен жоқ, қолдағы ұйғыр альфавитімен жазылған
нұсқаның да нақты қай уақытта жазылғаны анықталған жоқ. Бірқатар
зерттеушілер оны ХV ғасырдан кейін жазылған болса керек деген болжам
айтады. А.М. Щербактың пікірінше, бұл жазба ХIII ғасырдың аяғы – ХIV
ғасырдың басында Тұрфан аймағында қарлық, ұйғыр тілінің ортаазиялық
диалектісінде жазылған [4]. Бұл болжам шындыққа біршама жақын
келеді, өйткені, түрік, ұйғыр, соғды жазулары ХI – ХIV ғасырлар
арасында пайдаланудан шығып, оның орнына араб жазуы бүтіндей енген
еді. Ендеше Оғыз-наменің ұйғыр альфавитімен ХV ғасырдан ертеректе
жазылғандығы дау тудырмаса керек. Эпостық сарында жазылған Оғыз-наме
ескерткішінің тарихи негіздерін дұрыс аңғару үшін оғыз тайпалар
бірлестігі жайында бірер сөз айта кеткенді жөн көрдік.
Оғыз-наме эпосының бізге сақталып жеткен екі түрлі нұсқасындағы
екеуінде де Оғыз қағанның ерлік жорықтары, оның ұрпақтары атқарған
игілікті істер, оғыз саяси бірлестіктерінің шығу тегі, тұрмыс-тіршілігі,
әдет-ғұрыптары туралы баяндалады [2,101].
Зерттеуші Қ.Өмірәлиев: Оғыз-намені – жазба ескерткіш деп емес, әуелде
ауызша туған, көне дәуір тарихының көмескі ізі сақталған фольклорлық мұра
деп қарастырады [1,3]. Автор бұл эпостың сюжетіне, идеясына, көріктеу
құралдарына тән белгілері негізінен фольклорлық шығармалардың ерекшеліктері
тұрғысынан сөз етеді. Әрі бұл әдеби мұраның бізге жазба ескерткіш күйінде
жеткенін мықтап ескеріп отырған.
Ал Оғыз-наме эпосының ұйғыр әрпімен жазылып, Париждің ұлттық
кітапханасында сақталып келген нұсқасын тілдік тұрғыдан зерттеп, оған
түсініктеме берген ғалым түркі тілдерінің көрнекті маманы А.М.Щербак болды.
Ол Оғыз-наме эпосының транкрипцияланған мәтінін дайындады, оны орыс
тіліне жолма-жол аударып шықты. Міне, Оғыз-наме эпосының осы біз айтып
отырған ұйғыр нұсқасы тілі көркем, көріктеу құралдары сан түрлі, сипатқа
ие, композициялық құрылысы жағынан жазба әдебиеттің ғажайып үлгісі болып
табылатын Күлтегін жырына өте-мөте ұқсас деуге болады. Тегінде түркі
халықтары ауыз әдебиетінде шығарма сюжетін баяндап айтып берудің
қалыптасқан өзіндік жүйесі болған сияқты. Бұл дәстүр эпостық туындыларда
ғана емес, сонымен бірге жазба әдебиетте де өз жалғасын тапқан. Бұған Оғыз-
наме мен Күлтегін жырын өзара салыстыра отырып көз жеткізуге болады.
Күлтегін жырында суреттелетін күллі оқиғалар рет-ретімен жүйеленіп,
мазмұндалып, бірнеше топтамаға (цикл) бөлініп-бөлініп берілген. Мәселен,
мұнда Бумын қаған, Істемі қағандардың таққа отыруы, ел-жұртын басқаруы,
айналасындағы жаулармен соғысуы, жеңісі, қартайып о дүниелік болуы, бірақ
ұлдары әкесіндей болмағаны, біліксіз қағандардың ел басқарғаны, жеңілісі,
ақыры ел билігіне Білге қаған мен Күлтегін батырдың келуі жеке-жеке топтама
аясында баяндалады [12]. Дәл сол сияқты Оғыз-наме эпосында да әрбір
циклдың өзі үш элементті қамтиды. Олардың біріншісі – оқиғаның басталуы;
екіншісі – оқиға желісінің ұлғайып, өрістеуі; үшіншісі – оқиғаның түйіні,
қорытындысы.
Міне, осы тұрғыдан алып қарағанда, зерттеуші Қ. Өмірәлиевтің Оғыз-
наме эпосын сюжеттік желісіне орай, шығарманың ішкі табиғатына сәйкес он
жеті тараушаға бөліп қарастыруы ерекше назар аударады.
Ғалымдардың көпшілігі Оғыз-наме жөніндегі: Аңыздың авторы ұйғыр
емес, керісінше, бір кездерде ұзақ ғасырлар бойы оғыздар мекендеген қырғыз
(қазақ) даласының тұрғыны болуға тиіс, – деген академик Б.Бартольдтің
пікірін қолдайды [14,127].
А.М. Щербак та: Бұл аңыздың шыққан жеріне келетін болсақ, эпосты
Жетісу бойындағы жұмшыл диалектінің өкілі шығарған – деп жазады [4,27].
Шынында да, Оғыз жайындағы аңыз VІІІ – ІХ ғасырларға дейінгі уақыт ішінде
түркі ру тайпалары арасында туған да, Қараханидтер дәуірінде ұйғыр
таңбасымен қағаз бетіне түскен. Ал қағазға түсіруші қазақ тілінің өзіндік
белгілерінің бірі болып табылатын жұмшыл диалектісі белгілерін толық
сақтаған.
Қазақ ғалымдарының ішінде бұл жырды тереңірек зерттеген – академик
Әлкей Хаканұлы Марғұлан өзінің ауызекі әңгімесінде: Білімпаздар дұрыс
айтқан ғой, Оғыз-наме – Қазақстан жерінде жасаған қазақ тайпаларының
мұрасы, бұл – дала жыры, онда қазақ даласының иісі аңқып тұрған жоқ па? –
деген екен. Академик бұл жайындағы ойларын топшылап, сығымдап, Қазақ
әдебиеті (12.12.1982) газетінде жариялаған да екен [12,128]. Соған
жүгініп көрелік: Оғыз жайындағы әңгімелердің ең құндылары – тарихшы Рашид
ад-Диннің жазбалары. Ол хикаялардың басылмаған біраз тараулары бүгінде
Стамбулдың Топқапы сарайында сақтаулы тұр. Ол – Жами-ат-тауарих
шығармасының бір бөлімі. Жами-ат-тауарихты жақсылап пайдаланып, Хафиз
Аброй Мужмал-ат-тауарих атты шығармасын қайта жазған. Онда көп суреттер
кездеседі. Ол суреттерде Оғыздың таққа отырған кезі, оның билері, Күн
ханның патшалығы, Оғыз ханның балаларымен Шам (Сирия) өлкесінде болуы,
қаңлы мен ұйғырлардың Оғызға бас июі, оғыз ортасынан шыққан хандар:
Тұрман, Көл – Еркі, Қаңлы – Яухы, оларға кеңесші болған Қорқыт бейнеленген.
Қорқыт әңгімелерінің байтақ саласын құрайтын да осы – Оғыз әңгімесі,
Оғыз ханның дәуірі. Сырдария жағасын қоныстаған оғыз, қыпшақ арасында екі
күшті тайпа жасаған. Оның біреуін – Үш оқ, екіншісін – Боз оқ деп атаған.
Қазақтар өзінің арғы тегін үш оқ деп санайды. Қазақтың үш жүзге бөлінуі
осыдан шыққан ба деген ой түйеміз [12,128 – 129].
Оғыз-наме эпосында негізінен Оғыз ханның әскери жорықтары, батырдың
қан майданды соғыстардағы ерлік істері мадақталады. Шығарманың негізгі
идеясы – елді ауыз бірлікке, ерлікке, адамгершіліккке үндеу, халықты сыртқы
жауға қарсы күреске шақыру.
Оғыз-наме эпосы – түрік халықтарының ежелгі мұраларының бірі. Өте
көне дәуірде жасалған бұл фольклорлық мұраның бергі ХIII ғасырдың аяғында
ғана жазуға түскен. Оғыз-намені оның жазуға түскен дәуіріне қарап,
оны ХIII ғасырдың мұрасы деп тануға болмайды. Оғыз-наменің сюжеттік
желісін, онда бейнеленген оқиға тізбегін ондағы ел-жұрт, мекен
атауларын, кісі аттарын және бұлардағы оқиғаларды, ол оқиғалардың болған
уақытын шығармадағы суреттеу тәсілдерін, мифтік ұғымдарды талдай, ғылыми
тұрғыдан қарастыра отырып, Оғыз-наме эпосының туу дәуірі жайлы мынандай
түйін жасауға болады. Оғыз-наме – түрік халықтары тудырған елеулі
шығармалардың бірі. Ол IХ ғасырға дейін уақыт ішінде Жетісу, Сыр бойындағы
түркі ру-тайпалары арасында кеңінен аңыз ретінде таралған шындығына
сәйкеспейтін, өзінің тарихи негізі өте көне дәуірге кететін оқиғаның із-
соқпағы.
Осындай өте қысқа әрі шағын дәлелдерден кейін Оғыз-наменің туу дәуірі
жайлы мынадай түйін жасауға болады.
Оғыз-намені жазуға түсірген XIII ғасыр бұл әдеби мұраның қай дәуірге
тәндігін белгілейтін меже-өлшем емес, ол осы XIII ғасыр түріктерінің
байырғы сөз қазынасының жазуға түсу фактісін көрсететін мерзім-өлшемі ғана.
Бұл XIII ғасыр деген уақыт өлшемі Оғыз-наменің тілдік фактілері
(фонетикалық-грамматикалық белгілері) үшін ғана маңызды. Оғыз-наменің
тілі – біршама ол жазуға түскен XIII ғасыр түріктерінің тілі де, ал оның
өзі әдеби шығарма ретінде, онда да фольклорлық шығарма ретінде бұл XIII
ғасырдан көп бұрынғы, өте көне заманның мұрасы. Өйткені ауызша туып,
ауыздан-ауызға көшіп отыратын фольклорлық туындыларға кейінгі әрбір
дәуірдің тілдік нормасы өзінің шешуші редукциясын жүргізеді, жеке сөздерде
ғана емес, дыбыстардағы, грамматикалық формалардағы, тіркестердегі,
сөйлемдегі, сөздің орналасу тәртібіндегі жаңа дәуірге тән жаңа норма
бұрынғы дәуір сөзіндегі өзіне сәйкеспейтіннің бәрін өзгертеді [1,8].
Бірақ фольклорлық шығарманың негізгі өзекті жүйесі өзгеріссіз қалып
отырады. Жазба мұра ретінде қалыптасқан Оғыз-наме аңызын Рашид ад-Дин
Әбілғазы шежірелерімен ұштастыра, сабақтастыра сөз етуі ұтымды шыққан.
Себебі, А.М. Щербак келтірген Оғыз-наме аңызының желісін біз Рашид ад-
Диннің Жылнамалар жинағы (Жамиғ ат-тауарих), Әбілғазының Түріктер
шежіресі, Түрікмен шежіресі атты жазбаларынан да табамыз. Бұл тарихи
жылнамаларда кездесетін кейбір өзгешеліктерді айтпасақ, Оғыз хан есіміне
байланысты аңыз желісі барлық үш нұсқада да сақталған. Мысалы, Рашид ад-Дин
жазбасында аңыздың қысқаша ғана желісі қамтылып, көбінесе түркі
тайпаларының тарихи басым әңгімеленсе, Әбілғазы шежіресі түрік және
түрікмен тайпаларының генеалогиясына құрылған.
Оғыз-наменің ұйғыр нұсқасы хатқа түскен кезде, түркі халықтары
мекендеген жерлерде араб мәдениетінің, ислам дінінің ықпалы күшті болғаны
белгілі. Ауызша тараған шығармаларда діннің әсері анық байқалатынын
ескерсек, осы Оғыз-намеде ондай күшті әсер байқалмайды. Сондықтан да
ғалымдар бұл шығарманы қоспасыз таза түркі тілінде жазылған деп бағалайды.
Бұдан түйереміз, Оғыз-наме – ислам дінінің таралып, үстемдік сипатқа
ие бола бастауынан бұрын туған шығарма. Яғни Париж нұсқасы Оғыз-
наменің ел арасында ауызша нұсқасының емес, ертеректе хатқа түскен
нұсқасынан жасалған көшірме. Бұл – бір. Екіншіден, Оғыз-наменің тілі
қазақ оқушыларының түсінуіне онша қиындық келтірмейді. Демек, бұл аңыздың
авторы ұйғыр емес, қазақ даласының тұрғыны болса керек деген В.В.
Бартольдтың пікірі құптарлық [14].
Әлемнің әр түкпіріне ат тұяғын тіреген Оғыз қағанның қандай тұлпар
мінгендігі эпос үшін ғана емес, жеке адам үшін де қызғылықты. Оғыз-наме
ескерткішіндегі кісі аттарының тарихи негіздерін анықтау үшін Оғыз батырдың
астына мінген жүйрік Шауқартаң айғыры туралы мына бір сюжетке көңіл
бөлейік:
Оғыз Шауқартаң айғырына мініп, дамылсыз жүріп отырып бір уақыттарда
үстін ақ қар шалғын, көк мұз басқан ұлы таудың етегіне келеді. Оғыздың
шұбар айғыры сол Мұзтаудың ішіне қашып кетеді. Сөйтіп, Оғыз дағдырып, азап
шегеді. Әскерінің ішінде ештеңеден жасқанбайтын, суыққа төзімді бір батыр
бар екен. Таудың ішіне сол кіріп, тоғыз күн дегенде Оғыздың шұбар айғырын
алып шығады. Суықтың салдарынан әлгі бектің үсті-басы ақ қар, көк мұз болып
шығады, оның атын Қағарлық (Қарлық) деп қояды [1,132]. Осы бір сюжеттен-
ақ Оғыз-намедегі шұбар айғыр батырдың жан серігіне айналғандығын нақтылы
көреміз.
Оғыз-намеде Оғыз ханның мақсатты жаулары бар. Мысалы, Үрім, Шүршіт,
Масар т.б. елдерге жасаған жорықтары. Ал, Едігеде кез келген батырлық
жырдағыдай, шет жұрттық басқыншымен соғыс жоқ. Екі эпостың да сюжеттік
құрылымдарына кейбір оқиғалар ұқсас. Бұлар-батырдың дүниеге келу хикаясы,
өмірдегі алғашқы қадамдары, әділ ел басқаруы, Дәумен (Қатпен) күресуі т.б.
Бұл көркемдік құрылымдар екі эпостың тарихтан нәр алған, сонымен қатар,
халық әдебиетінің ең озық дәстүрінде қалыптасқан өзгеше сипатына
байланысты. Бұл ерекшелік – миф, тарих, батырлық эпос деген үш тарау
ағымның өзара астасқан бірлігінен көрініс тапқан. Адамзаттық, мұсылмандық,
тәңірлік түркілік мифтермен қатар түзеп, көркем жымдасуы Оғыз-наме –
кітаби эпосының өзгеше мазмұнға бөлеумен қатар, оған ерекше түр берген.
Ал, Ә. Қоңыратбаев, М. Жолдасбеков Оғыз қаған бейнесін ІХ–Х
ғасырлардағы Оғыз мемлекетінің құрылуымен байланыстырады. Біз мынадай ойға
табан тірегіміз келеді. Оғыз-наме эпосының желісі оған ұйытқы болған
тотемдік, шежірелік және тағы сол сияқты мифтер пайда болған замандардан
осы эпос қағазға түскенге дейінгі (ХІІІ – ХІV ғ.) аралықтағы түркі
тайпаларының тіршілігіне қатысты көптеген халық туындыларын бойына
жинақтау, екшеу сатысынан өтіп келген. Оған ХІ – Х ғасырлардағы Қыпшақ,
Оғыз Қарлық, Қаңлы, этникалық бірлестіктерінің тарихтарында орын алған
оқиғалар да негіз болған. Оғыздың жүргізген жаулап алу соғыстарының мәнін
фольклорлық тұрғыдан былай түсіндіруге болады. Кейде батырлар алыста
жатқан жауды өзі іздеп шығады. Оның бір себебі жас батыр өзінің ерлігін,
күш-қайратын алғаш сынап көру, өз жерінен емес, алыстан тоят іздеу болса,
екінші бір себебі дұшпан есебінен кем-кетікті толтыру, аш-арықты тойдыру
[15,181].
Өкінішке орай, мұндай сарындарды ұзақ уақыт бойы үстем таптың
қоспасы, ескінің сарқыншағы, эпосқа кейін қосылған жамау-жасқау деп
түсіндіріп келдік.
Батырлардың ауылын жау келіп шаппаса да жорыққа өзі сұранып аттануын
қазіргі тыңдаушының (оқушының) үлгі-өнеге тұта қоймайтыны рас. Алайда
батырлардың осы бір әрекетін үстем тапқа жаба салғаннан мәселенің түйіні
шешілмейтіні де кәміл.
Батырлар ноғайлы жұртын жаудан қорғап қана қоймайды, аш-арығын
тойдырып, бай-кедейін теңестірмек болады. Олардың елге деген еңбегі шексіз.
Сыртта да, іште де қалың ел мүддесін естен шығармайды. Дәуірді көтермелеу –
батырларды да идеализациялаумен астасып жатыр [15,199].
Эпос тарихтың көшірмесі емес, ол пендешілік тұрғыдан көтеріліп, жалпы
ел-жұрт солай болуы керек деген тарихтың бүкілхалықтық көзқарас
концепциясы. Эпостың осындай мақсатын тарихи шындықпен өрелестіріп қарауды
ұмытпағанымыз жөн [15,179].
Қаһарманның туу тарихын баяндамайтын жырлардағы мотив-мінездеменің
экспозицияда атқаратын қызметі айрықша. Ғайыптан туып, тездеп өскен
батырдың балалық шағын суреттеу мұнда болмағандықтан, жыр кім туралы, оның
бейнесі, жүріс-тұрысы, ақыл-парасаты қандай еді деген сауалға жырлаушы
бірден жауап береді де, ары қарай осы кейіпкерлердің басынан өткен оқиғасы,
іс-әрекеті жырланады десек, Оғыз-наме эпосында батырдың тууын, ол шыққан
ортаны бейнелейтін мотив-суреттеме де, батырды бірден сипаттай жөнелетін
мотив-мінездеме де сюжетте бірдей қызмет атқарады. Екеуі де бұдан былай жыр
арқауы болатын кейіпкерлердің тұлғасын бірден даралап, тумысы бөлек,
тұлғасы оқшау қаһарманды әлеуметтік ортадан ойып алады. Жыр оқиғасының кім
туралы екендігі анықталады да, бұдан ары ондай қаһарманға лайық ситуация
даярланады [15,253].
Нақтырақ айтқанда, оқиғаның өзін емес, соған байланысты халықтың
тағдырын, арман-тілегін, түрлі оқиғадан туындайтын кейіпкердің іс-әрекетін,
болмыс-бітімін бейнелеу басты орын алады.
Міне, содан кейін ғана жырдың негізгі оқиғалары басталады. Оғыз каған
үлкен той жасап, сонда өз халқына үндеу тастайды: Дүниенің төрт бұрышы
түгел маған бағынуы тиіс. Бізге өз еркімен бағынғандар – салық төлесін.
Бағынбағандар – жауымыз болады. Оларға қарсы қисапсыз көп әскер жіберіп,
құртамыз. Біздің ұранымыз, жолбасшымыз – көк қасқыр болсын! – дейді
қаған.
Алтын қаған басқаратын ел Оғыз қағанға елші жіберіп, көптеген алтын мен
күміс, қисапсыз қазына әкеліп беріпті. Ал, енді Үрім қаған басқаратын ел
Оғыз қағанның жарлығына құлақ аспапты. Оғыз қаған дереу Үрімге қарсы
соғысқа аттанады. Жолда әскер шаршап, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ОҒЫЗ-НАМЕ ЭПОСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
2 ОҒЫЗ-НАМЕ ЭПОСЫНЫҢ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ...24
2.1 Оғыз-наме эпосындағы космогониялық мифтердің
көрінісі ... ... ... ... ... ..24
2.2 Ағаш
культі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3 Түс көру
мотиві ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .33
2.4 Қасқыр
тотемі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...35
2.5 Ерекше туу
мотиві ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 44
2.6 Қалыңдық іздеу
мотиві ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...63
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Бүгінгідей жаһандану үрдісі қарқын алған кезеңде
әрбір халықтың өз тарихи тамырына терең үңіліп, жәдігерлеріндегі жақсы
үрдістерді жалғастыруы табиғи заңдылық. Көне түркі мемлекетінің тарихындағы
өткен тарих сабақтарын зерделеп, бүгінгінің кәдесіне жарату, тағлымынан
сабақ алу үшін рухани мұраларын қайта зерделеуге ұмтылысы бүгінгі күннің
өзекті мәселелерінің біріне айналып отыр. Мәселен: Түркі тілдес халықтардың
бәріне бірдей ортақ көне дәуірлерден қалған асыл мұра Оғыз-наме кітаби
эпосының қазақтың эпикалық жырларымен, аңыз, ертегілерімен өзара мазмұндық,
тілдік, бейнелік ұқсастықтары мол. Әсіресе, Оғыздың ерекше сипатты ұл болып
өсіп, ер жетуі, жұрттан асқан ерлік істері біздің эпикалық жырларымыздағы
әйгілі батырлардың жарқын да өшпес тұлғасын еске түсірсе, көктен түскен күн
сәулелі нұр, қасиетті көк бөрі, Сақтап, Қаңғалы, Қағарлық, Қыпшақ, Қалаш
бейнелері де әр алуан дәуірлердегі айрықша сипатты қаһармандармен етене
үндес, табиғаты егіз ұғымдар болып келеді. Оғыз-наме эпосының бірыңғай
қара сөзбен ғана жазылмай, ара-тұра жыр үлгісінде келетін өлең жолдары
аралас эпикалық шығармаға тән табиғаты да біздің арғы поэзиямыз бен байырғы
жыраулық дәстүрдің де көне тарихи тамырын танытады. Себебі, өлең мен қара
сөздің аралас келуінің өзі біздің көне эпикалық жырларымызға тән сипат.
Сөйтіп, бұл ерекшеліктер сол түркі тілдес халықтардың этникалық туыстығымен
қатар, олардың көшпелі тұрмыс бастан кешірген тұстағы тарихи, мәдени
өмірінің бірлік – ұқсастықтарын да, арғы дәуірлерде қалыптасқан көне әдеби
дәстүрдің өзара үндестігін де, кейінгі дәуірлерге жету, ұласу, жалғасу
сипаттарын да айқын аңғартады дей аламыз.
Оғыз-наме – түркі тектес халықтардың ежелгі шежіресін генеалогиялық
аңыздар негізінде көркем тілмен баяндайтын эпостық шығарма. Соның өзінде,
шығарманың сюжеттік желісі жеке ру-тайпалар шежіресіне негізделген емес.
Оғыз-наме – әрі көркем, әрі тарихи туынды деуге болады.
Оғыз-наме көркем қара сөз, яғни проза түрінде жазылған шығарма екені
даусыз. Әйтсе де оның әдеттегі прозалық шығармалардан өзіндік ерекшелігі
бар. Мұнда қара сөздің өзі белгілі бір ырғаққа, сөздің ішкі ұйқасына
бағындырылады. Мұны кезінде шежірешілер әуезді жүйеге салып, түрлі-түрлі
мақаммен жыр сияқты етіп оқитын болған. Сол себепті авторы Оғыз батыр
жайындағы хикая-аңызды кейде Оғыз жыры немесе Оғыз батыр дастаны деп те
атай береді. Халық арасында осы атаулары жиірек айтылады.
Оғыз-намеде негізінен Оғыз қағанның әскери жорықтары, батырдың қан
майдан соғыстағы ерлік істері мадақталады. Шығарманың негізгі идеясы – елді
ауыз бірлікке, ерлікке, адамгершілікке үндеу, халықты сыртқы жауға қарсы
күреске шақыру.
Әрине, Оғыз-намені оның жазуға түскен дәуірі XIII ғасырға тән тілдік
белгілеріне сүйеніп, осы XIII ғасырдың мұрасы деп тануға әсте болмайды.
Сондықтан әуелі әдеби мұра ретіндегі сипатын есте ұстай отырып, оның
сюжеттік желісін, оқиға тізбегін, ондағы ел-жұрт, мекен атауларын, кісі
аттарын және бұлардың оқиғаға, ол оқиғаның уақытқа қатынасын, сол сияқты
суреттеу тәсілдерін, мифтік ұғымдарды, ақырында клишеге айналған
формулалардың – фольклорлық сипатын да негізге алу керек болады.
Халықтар қай заманда да өзінің, өткен тарихын жасауға бейім тұрады.
Жазуы дамыған халықтарда бұл тарих жылнама не ұлы қолбасшылар мен
патшалардың жорық жолын баяндау түрінде хатқа түскен, ал жазуы жоқ халықта
бұл тарих аталар және атақты қолбасы батырлар туралы ауызша туған аңыз-
әңгімелер түрінде, не басы осы аңыз-әңгімелерге барып тірелетін ата
таратулары түрінде жасалып отырған. Ертедегі түркілер осы тарихтың екі
түріне де ие: олар Күлтегін т.б. с.с. жазба шығармаларында қолбасы
батырлары мен қағандарының ел құрау қызметін, ел қорғау ерлігін, жорық
жолдарын – шежіре – тарихты жазып қалдырды, олар ауызша әдебиеттерінде ұлы
қолбасылары жайлы қиял мен мифтік сана құндағында туған тамаша шығармалар
жаратты.
Ертедегі түркілердің осы екі жүйеде жасалған ең ежелгі тарихи дерегінің
де басы Оғыз қаған бейнесіне барып тіреледі: Оғыз қаған – ертедегі
түркілердің өз арғы аталарын тарихқа белгілі еткен алғашқы жазба шежіре мен
аңыз-әңгіменің ортақ кейіпкері. Ертедегі Түркілердің арғы аталарының тарихи
әдебиетте көрінуінің өзі осы Оғыз қағанның тарих сахнасына келуімен тұстас
жатыр. Түркі тектес халықтар тарихының бізге мәлім басы Оғыз қаған және
оның қоғамдық қызметі жайлы жылнама. Оғыз қаған туралы аңыз-әңгіме – түрік
халықтарына тән аңыз-әңгімелердің (фольклорлық шығармалардың) бізге келіп
жеткен ең ежелгі, ең көне үлгісі ретінде де фольклорлық дерек көздері болып
табылады. Сондықтан бұл құнды мұраны қазіргі фольклортану ғылымының
деңгейіне сай ғылыми тұрғыдан зерделеу көкейкесті мәселе болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
- Оғыз-наме ескерткішінің бас кейіпкері Оғыз бен оның маңындағы
кейіпкерлердің бейнесін фольклорлық, көркемдік жинақтау арқылы жасалған
тұлғаларды саралау.
- Шығарма мазмұнындағы Көкбөрі тотемі, ағаш культі, ғажайып туу мотиві,
тұтастану құбылысы секілді фольклорлық заңдылықтарын ғылыми тұрғыдан
дәйектеу.
- Құрылымдық талдау жасау барысында көне мифологиялық қабаттар мен
соңғы тарихи кезеңдерге назар аудару.
- Эпоста қолданылған көркемдік бейнелеу құралдарына жан-жақты талдау
жүргізу, көне түркілік кітаби дәстүр ерекшеліктері мен фольклорлық поэтика
үйлесімін айқындау.
- Зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, түркі халықтарының фольклорлық
мұраларындағы ортақ сарындарға типологиялық салыстыру жасау, аталған
мотивтердің қазақ фольклорының эпикалық жанрларындағы даму ерекшеліктерін
анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысы алдына қойған мақсат-
міндеттерін шешу барысында мынадай жаңа тұжырымдар түйіндейді:
- Оғыз-наме эпосының нұсқалық ерекшеліктеріне алғаш рет назар
аударылып, (Париж нұсқасы, Щербак нұсқасы) олардың таралу, жиналу,
жариялану, аударылу тарихы зерделенді.
- Оғыз және басқа да кейіпкерлердің образындағы фольклорлық сипат
тұңғыш рет сараланды. Оғыз-наме ескерткішінің бас кейіпкері Оғыз бен оның
маңындағы кейіпкерлердің фольклорлық көркемдік жинақтау арқылы жасалған
тұлғалары сарапталды.
- Шығарма мазмұнындағы Көкбөрі тотемі, ағаш культі, ғажайып туу мотиві,
тұтастану құбылысы секілді фольклорлық заңдылықтар алғаш рет ғылыми
тұрғыдан дәйектелді. Құрылымдық талдау жасау барысында көне мифологиялық
қабаттар мен соңғы тарихи кезеңдер ізі анықталды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Жұмыстың
негізгі нәтижесі – Оғыз-намені ежелгі дәуір әдебиетінің құрамындағы түркі
халықтарының мұрасы тұрғысынан танып, ал ондағы фольклор үлгілерін түркі
халықтары ауыз әдебиетінің материалдарын жариялау барысында және тарихи
көркем шежірелерге қатысты арнайы курстар мен арнайы семинарларды жүргізуге
пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытынды бөлімнен және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде жұмыстың негізгі қағидалары мен мақсаттары баяндалып,
жұмыс нысанының өзектілігі көрсетіледі. Оның теориялық және тәжірибелік
маңызы, ғылыми сипаты баяндалады.
Жұмыстың негізгі тарауларында шығарма мазмұнындағы Көкбөрі тотемі,
ағаш культі, ғажайып туу мотиві, тұтастану құбылысы секілді фольклорлық
заңдылықтар алғаш рет ғылыми тұрғыдан дәйектелді. Құрылымдық талдау жасау
барысында көне мифологиялық қабаттар мен соңғы тарихи кезеңдер ізі
анықталды. Сонымен бірге, алғаш рет кітаби эпоста қолданылған көркемдік
бейнелеу құралдарына жан-жақты талдау жүргізіліп, көне түркілік кітаби
дәстүр ерекшеліктері мен фольклорлық поэтика үйлесімі ашылды. Мысалы,
ежелгі Оғыз мемлекетінің қалыптасу, өрлеу, құлдырау дәуірі мен ішкі бірігу,
ыдырау, жіктелу процестерінің фольклорлық жадыда жаңғыруы дәйектелді.
Қорытынды бөлімде негізгі тарауларда сөз болған зерттеу нәтижелері
жинақталып, қысқаша түйін жасалды.
1 ОҒЫЗ-НАМЕ ЭПОСЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
Оғыз қаған немесе Оғыз хан туралы сан қилы аңыздар түркі халықтарының
арасында ерте кезден-ақ кең тараған. Ежелгі аңыз-ертегілерде Оғыз – түркі
халықтарының теңдесі жоқ алып батыры, әскери қолбасшысы, өз елінің
қамқоршысы ретінде бейнеленеді. Оғыз батыр және оның көптеген ұрпақтары
туралы ауызша айтылып жүрген алуан түрлі ертегі-аңыздар бертін келе қағазға
түсіріледі.
Тегінде Оғыз батыр жайындағы аңыздар ертеректе, IX – X ғасырларда-ақ
қағазға түсірілген болса керек. Бірақ Оғыз жайындағы хикаяның осы алғашқы
түпнұсқасы сақталмаған.
Бұл көркем туындының ауызша туып, тараған нұсқалары негізінде хатқа
түсіріліп, кейінірек бізге жеткен екі түрлі нұсқасы бар. Бірі – ұйғыр
әрпімен көшіріліп жазылған. Оғыз-наме жырының осы нұсқасы Париждің ұлттық
кітапханасының қорында сақталып келеді. Ал, екіншісі – араб әрпімен
жазылған. Оғыз батыр туралы аңыздардың араб әрпімен жазылған нұсқасының
авторы – атақты тарихшы, белгілі әскери қолбасшы, Хиуаның ханы Әбілғазы бин
Араб Мұхаммедхан (1603 – 1663 жж.)
Тарихшы-ғалым ретінде Әбілғазының жазып қалдырған екі еңбегі бар. Бірі
– Шежере-й терекиме (Түрікмен шежіресі), екіншісі – Шежере-й түрік
(Түріктер шежіресі). Бұл екі шығармасы да Оғыз хан жайында деуге болады.
Мұнда Оғыз батырдың ерлік жорықтары, оның ұрпақтары атқарған игілікті
істер, оғыз тайпаларының шығу тегі, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы т.б.
туралы сыр шертетін ежелгі эпостық сюжетке құрылғанын баяндайды.
Оғыз-наме – кітаби эпос ескерткішінде бейнеленетін Оғыз қаған
негізін қалаған мемлекеттік құрылымның, бүгінгі қазақ халқының этногенезін
құраған қыпшақ, қарлық, қаңлы секілді ру-тайпалардың да көркем шежіресі де
баяндалуы бұл этностардың арасындағы тығыз рухани, мәдени, тарихи
сабақтастықты паш етеді. Осының өзі-ақ, Оғыз-наме ескерткішін Алтын
Орда дәуірінде қағазға түсірілген көне жәдігерлер қатарында танып,
жаңаша көзқараспен, ұлттық әдебиетіміздің асыл арналарын жаңғыртар
құнды мұра ретінде бағалауға жетелейді.
Тарихи деректерге де, ежелгі шежірелерге де, аңыз әпсаналарға да
негізделген Оғыз-наме – кітаби эпос ескерткіші рухани тарихымызда
теңдесі жоқ, көркем туындылар қатарына жатады.
Иісі түркі халықтарына ортақ мәдени жәдігер болып табылатын Оғыз-
наменің нұсқасының бірі Тәшкендегі Шығыс қолжазбалар институтында
сақтаулы (4347 папка). 1815 жылы Бұқар әмірі Хайдар (1800-1825) сол
мұралардың бірін Миргараб медресесінің тарихшысы Марданбайуглы Есқали
Конратиға өңдетіп жаздырған. Бұл нұсқа 1913 жылы Бұқар ханы тарапынан
Николай Романовқа тарту етілген 23 кітаптың ішінде болған. 1959 жылы А.М.
Щербак бастырып шығарған нұсқа сол болса керек. Осы нұсқа 1967 жылы
Алматыда жарық көрген Ертедегі әдебиет нұсқалары атты хрестоматияға
кірген. 1947 жылы М. Дүйсенов шығыс қолжазбалары институтында сақтаулы бір
нұсқасын Абдулла Насыровқа көшіртіп, Қазақ ССР Ғылым академиясына тапсырған
[3,282]. Е. Конрати бұл рухани мұраны Рашид ад-Диннің Монғол шежіресі,
Әбілғазының Шежере-й түрік, Шежере-й терекиме (Түркімен тарихы), М.
Салихтың Шейбанинамасы секілді шығармаларға сүйене отырып, ескі өзбек
тілінде қара сөз түрінде қағазға түсірген. Тілі араб сөздерінен аман,
сөздігінде ежелгі түріктерге тән лексикалық қолданыстар басым.
Оғыз-наменің ғылыми айналымға түскеннен бері де көп уақыт өтті.
Жазбаға ең алдымен Н.Ф. Дитц, В.В. Радлов, В.В. Бартольд, А.М. Щербак
секілді ғалымдар назар аударып, зерттеген [4]. Қазақ ғалымдарының Оғыз-
намені зерттеудегі алғашқы қадамы оның мәтінін жариялаудан басталған.
Ертедегі әдебиет нұсқалары атты жинаққа енгізуден басталып, Б.
Кенжебаев, Ә. Қоңыратбаев, Х. Сүйіншәлиев, М. Дүйсенов, М. Жолдасбеков, Ә.
Дербісалин, М. Жармұхамедов, Ө. Күмісбаев, Н. Келімбетов, Қ. Өмірәлиев, А.
Қыраубаеваның және тағы басқа ғалымдардың күрделі де іргелі ғылыми
еңбектеріне ұласты. Осы аталған ғалымдардың барлығы дерлік аңыздың тегін
ежелгі түркі дәуіріне жатқызып, оны мифологиялық сюжетке құрылған
эпикалық туынды ретінде бағалайды. Оғыз-наме аңызы көне дәуірлерде туса
да, ХI ғасырдан соң жазбаға түскені мәлім.
Негізінен Оғыз-наме эпосының ұйғыр әрпімен жазылып, Париж ұлттық
кітапханасында сақталып келген нұсқасын тілдік тұрғыдан зерттеп, оған
ғылыми түсініктеме берген ғалым – түркі тілдерінің көрнекті маманы А.М.
Щербак Оғыз-наме эпосының транскрипцияланған мәтінін дайындап, оны орыс
тіліне жолма-жол тәржімалады.
Ғалым А.М. Щербак еңбегінде мазмұндалған Оғыз-наме аңызының желісі
Рашид ад-Диннің Жылнамалар жинағы (Жамиғ ат-тауарих), Әбілғазының
Түрікмен шежіресі (Шежере-й түрк), Түркімен тарихы (Шежере-й
терекиме) атты жазбаларымен сәйкес келеді.
Әбілғазы жазған Түрікмен шежіресінің түпнұсқасы сол күйінде бізге
жетпеген. Бұл шығарманың әр уақытта, әр жерде, әр түрлі хуснихатшылар
тарапынан көшірілген жеті нұсқасы сақталған. Белгілі түркітанушы ғалым А.Н.
Кононов соның бәрін жинап, егжей-тегжейлі зерттеді, ғылыми негіздегі
текстін әзірлеп, бір ізге түсірді әрі оны орыс тіліне аударып шықты [5,36].
Әбілғазының Түрікмен шежіресінде жер бетінде адамзаттың пайда болуы,
Оғыздың туылуы, патшалық етуі, оның Тұран және Үндістанға, Иранға, Сирияға,
Египетке жасаған жорықтары, Оғыз батырдың өз еліне оралып, үлкен той
жасауы, Оғыз ханның үлкен ұлы Күн ханның таққа отыруы, оның өзіне қарасты
жиырма төрт аймақты інілері мен балаларына бөліп беруі, Оғыз ұрпағының
таңбасы мен тамғасы, т.б. туралы ғажайып хикаялар айтылады. Мұның бәрі
бірдей аңыз емес. Шежіреде түркі елінің ежелгі тарихына тікелей қатысты
нақты деректер де көп. Соның бәрін автор тарихшы ретінде ғана емес, көркем
сөз зергері ретінде де шебер бейнелеп әңгімелеп береді.
Әбілғазы өз шығармасының жазылуы жайында айта келіп, бұл кітапты біз
Түрікмен шежіресі деп атадық. Бізге дейін түріктердің тарихын
жазғандардың бәрі халыққа өзінің таланты мен өнерін көрсету үшін араб
сөздерін араластырып, сондай-ақ парсы сөздерін қосып . жазды, түркі тілін
үйқасты қара сөзге айналдырып жіберді. Біз ондай ешнәрсе істеген жоқпыз.
Өйткені, бұл кітапты оқитын яки тыңдайтын кісі, әрине, түрік болатыны хақ.
Әрбір адамға түсінікті болу үшін түрікпен түрікше сөйлесу керек қой – деп
жазады.
Бұл тарихи жылнамалар арасында көптеген айырмашылықтар болғанымен,
Оғыз қаған есіміне байланысты аңыз желісі барлық үш нұсқада да сақталған.
Мысалы, Рашид ад-Дин жазбасында аңыздың қысқаша желісі ғана қамтылып,
көбіне түрік және түркімен тайпаларының тарихы басым әңгімеленсе,
Әбілғазы шежірелері түрік және түркімен тайпаларының генеалогиясына
құрылған [6,92].
Әрине, Оғыз батыр жайындағы аңыздардың жоғарыда біз айтқан екі нұсқасы
сюжеті жағынан бір-біріне жақын. Дегенмен, әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктері де бар. Мәселен, Оғыз қағанның билік пен байлықты өз
балаларына бөліп беру эпизоды екі нұсқада екі түрлі суреттеледі. Ұйғыр
әрпімен жазылған нұсқасында алтын садақ пен күміс жебелердің бар екенін
Ұлық Түрік түс көріп біледі. Ал, Түрікмен шежіресінде садақ пен жебені
нөкерлер құмға көміп тастаған болып шығады.
Әбілғазы Түрікмен шежіресін жазу үстінде атақты Рашид ад-Диннің Жами
ат-тауарих (Шежірелер жинағы) атты еңбегіндегі кейбір мәліметтерді
пайдаланған. Сонымен бірге, тарихшы-ғалым біздің заманымызға дейін
сақталмаған, яғни бүгінгі ғылымға белгісіз бірқатар шежірелермен кезінде
жақсы таныс болған сияқты. Түрікмен шежіресі оғыздар жайындағы нақты
тарихи деректерге мейлінше бай екені даусыз.
Оғыз-наменің біз атап кеткен екі нұсқасынан басқа да бір қатар
нұсқалары бар. Мәселен, Оғыз жөніндегі деректер атақты тарихшы Хондамирдің
(1475 – 1535 жж.) Хуласат ал-ахбар (Тарихи мәліметтер жинағы) атты
еңбегінде де бар. Ал, енді Стамбул нұсқасында Оғыз-наме аңызы Қорқыт ата
кітабымен біріктіріліп берілген. Шынында да Оғыз-наме мен Қорқыт ата
кітабының кейбір тұстары өзара үндесіп жатады. Оғыз-наме аңызының
бұлардан басқа да көптеген нұсқалары бар. Әйтсе де соның бәрі біз жоғарыда
атап айтқан екі нұсқаның біріне – ұйғыр әрпімен көшірілген Париж нұсқасына
немесе араб әрпімен көшірілген Әбілғазы нұсқасына әкеліп саяды.
Оғыз-наменің ұйғыр әрпімен көшірілген нұсқасы тарихи шежіреден гөрі
көркем шығармаға жақын. Сондықтан біз енді негізінен Оғыз-наменің ұйғыр
әрпімен көшірілген нұсқасын әдеби-тарихи тұрғыдан танып-білуге әрекет
жасаймыз.
Міне, Оғыз-наменің осы біз айтып отырған нұсқасы тілі көркем,
көріктеу құралдары сан түрлі, композициялық құрылысы ширақ жасалған,
бейнелі, қанатты сөздерге бай болып келеді. Оғыз-наме күні бүгінге дейін
фольклорлық тұрғыдан арнайы зерттелген емес. Негізінен әдебиетшілер
тарапынан пікірлер білдірген. Араб әдебиетшісі Риза Нура Оғыз-наменің
поэтикалық формасы, эпикалық стилі, тіл байлығы, көріктеу құралдары,
композициясы жайында құнды пікірлер айтқан еді. Бірақ Оғыз-намені бүгінгі
түркі тілдес халықтардың әдебиетінің ежелгі тарихы тұрғысынан ешкім егжей-
тегжейлі зерттеген емес. Ал, Оғыз-намені өзге тілдерге аударма жасау ХІХ-
ғасырдың бас кезінде-ақ қолға алынған болатын. Солардың бірі – Оғыз-
наменің Н.Ф. Дитц жасаған неміс тіліндегі аудармасы еді. Одан кейінірек,
бертін келе бұл шығарманы орыс тіліне жолма-жол аударып, оған ғылыми
түсініктеме жазған В.В. Радлов болды [2,103].
Оғыз-наме эпосының жазуға түсуі VIII ғасырдағы Күлтегін, Тоныкөк
сияқты мұралардың жазуға түсуін еске түсіреді. Бұлардың бәріне тән ортақ
белгі – сыртқы форманың бірлігі. Егер сөз, сөз тіркесі, сөйлем, сөйлемдер
бірлігі үлкенді-кішілі форма – тұлға десек, жазу жолын қалып десек, бұл
ескерткіштердің, жазуға түсуінде ең негізгі нәрсе – жол-қалып және осы жол-
қалыптың бірдей болуының шарттылығы. Бұл жазбаларда сөйлемдердің бірлігі
және ара-жігі дегендердің ешқандай әсері жоқ: жол-қалып (сыртқы форма
бірдейлігі) бұларды кез келген тұсынан үзіп тастап отырады. Сондықтан да
біздің қазіргі жазбада қалыптасқан әрбір жанрға тән мәтіндердің берілу
формасы тұрғысынан келіп қарағанда, бұл ескерткіш текстерінің берілу
үлгісінде заңдылық жоқ.
Оғыз-наменің соңғы нұсқасы көне ұйғыр әрпімен жазылған. Қолжазба
(манускрипт) 21 парақ, 42 беттен тұрады. Әрбір бетте 9 жол бар. Бұл тоғыз
жолдық тәртіп я шарттылық 7 жолмен бітетін 42 беттен басқа беттердің
бәрінде қатаң сақталған.
Қолжазбаның бірінші бетінде 2-3 жолдың аралығындағы сөзден кейін
бұқаның бейнесі салынған. Ал 5-бетте осындай сөзден кейін тоты тұрпаттас
құстың суреті, 6-бетте тағы осындай сөзден соң жыртқыш аң кейіптес сурет
салынған. Шамасы, эпосты жазуға түсірген кісі мәтінде бар Оғыз, шұңқар,
қат (қыат) деген сөздерді өзінше түсіндірмек болған да, әуелі олардың
суретін салған, содан соң бұл суреттерге сөзбен анықтама берген. Олар:
Оғыз сөзі тұсындағы бұқаның не өгіздің суреті жайлы ануң аңағусу ошбу
турур, шуңқар сөзі тұсындағы шуңқарнуң аңағусы ошбу турур, қат сөзі
тұсындағы жыртқыш аң суреті жайлы тақы қатның аңағусу ошбу турур деген
сөйлемдер.
Бұл үш сөйлем де, сол сияқты эпос тексінің бастау сөзі орнында тұрған
болсунғыл! – деп деділер деген бірінші сөйлем де Оғыз-наме тексіне
қатысы жоқ сөздер. Бұлар эпосты жазуға түсіндірушінің, яки өзге бір
түпнұсқадан көшірушінің өз тарапынан қосқан сөздері. Сондықтан тілдік
материал ретінде қаралмаса, бұл сөздерді эпос мәтініне тікелей қатыстыруға
болмайды [1,113].
Ескерткішті Оғыз-наме деп атаудың ұтымдылығы аңыз-әңгімеге, ертегі
үлгісіндегі эпосқа көп жақын ескерткіштің табиғатына сәйкес келеді.
Бастауын өте ерте замандардан алатын бұл сөз үлгісі XIII ғасырдың аяғы
мен XIV ғасырдың бірінші жартысында соңғы рет хатқа, жазуға түсіп, бізге
осыдан 500 жыл шамасы бұрынғы сол нұсқасымен келіп жеткен.
Оғыз-наме – түркі тектес халықтардың ежелгі шежіресін генеалогиялық
аңыздар негізінде көркем тілмен баяндайтын эпостық шығарма. Соның өзінде,
шығарманың сюжеттік желісі жеке ру-тайпалар шежіресіне негізделген емес.
Оғыз-наме – әрі көркем, әрі тарихи туынды деуге болады.
Оғыз-наме көркем қара сөз, яғни проза түрінде жазылған шығарма екені
даусыз. Әйтсе де оның әдеттегі прозалық шығармалардан өзіндік ерекшелігі
бар. Мұнда қара сөздің өзі белгілі бір ырғаққа, сөздің ішкі ұйқасына
бағынатын сияқты. Мұны кезінде шежірешілер әуезді жүйеге салып, түрлі-түрлі
мақаммен жыр сияқты етіп оқитын болған. Сол себепті Оғыз батыр жайындағы
хикая-аңызды кейде Оғыз – жыры немесе Оғыз батыр дастаны деп те атай
береді. Халық арасында осы атаулары жиірек айтылады. Ал біз ескерткішті
түпнұсқа негізіне сүйене отырып, оны Оғыз-наме деп атағанды жөн көрдік.
Оғыз-наме аңызының Париж ұлттық кітапханасында сақталған нұсқасы
көлемі жағынан онша үлкен емес. Оғыз-наменің композициялық құрылысын
Күлтегін жырымен салыстыру арқылы бұл екі шығарманың авторларының сол
дәуірдің өзіндік әдеби дәстүрін берік ұстаған сөз зергерлері екендігі
көркем шығармада суреттелетін белгілі бір оқиғаны рет-ретімен жүйелеп,
мазмұндап айтып шығудың берік қалыптасқан өзіндік дәстүрі, әдеби қағидасы
болғандығына көз жеткізуге болады. Күлтегін жыры сияқты Оғыз батыр
жөніндегі прозалық хикая да композициялық құрылысы жағынан бірнеше бөліктен
тұрады. Жалпы саны қырықтан астам цикл-хикаяның әрбір циклында Оғыз қаған
туралы белгілі бір оқиғалар ғана баяндалады. Сондай-ақ әрбір циклдың өзі үш
элементті қамтиды. Олар: 1. Оқиғаның басталуы. 2. Оқиға желісінің ұлғайып,
өрістеуі. 3. Оқиғаның түйіні, қорытынды.
Оғыз-наме нұсқаларының ішіндегі көркемдік дәрежесі ең жоғарғысы
Әбілғазы Баһадүр ханның Түріктер шежіресі. Онда түркі халықтарының
фольклоры кеңінен пайдаланылған. Туындыда әсіресе, қазақ жырларына тән
баяндау үлгілері желісінің ізі анық байқалады. Оғыз-наме – тарихи
оқиғалардың ізі суымай тұрған кезеңде, түркі тайпаларының бір жағадан бас,
бір жеңнен қол шығарған тұтастық дәуірінде, өзіне дейінгі жасалған
халықтың бай рухани байлығын шығармашылықпен дамыта отырып жазылған көркем
туынды. Себебі Шежіре жазушылар тарихи деректерге ғана емес, шығарманың
көркем тілмен жазылуына да ерекше мән беріп отырғаны мәлім. Қазақ қауымы
тіпті қара сөзбен жазылған тарихтың өзін бейне бір дастан-жыр секілді ұйып
тыңдаған. Мұны шежіре жазушылар мықтап ескеріп келгендігін аңғару қиын
емес [7, 222 – 223].
Түркі халықтарындағы ауызша туған аңыз әңгімелер, ру тайпалардың
шыққан тегін баяндайтын (шежірелер) негізіндегі VI – VII ғасырларда
дүниеге келген Күлтегін, Тоныкөк т.б. қолбасшы батырлары мен қағандарының
ел қорғау ерлігін, сырт жауға жасаған жорығын баяндаған тарихи
әңгімелер, шежірелердің дәстүрлік сипаты ортақ.
Сол кездегі не одан да көп бұрынғы тағы да бір жүйелі тарихи жазба
деректермен (Қытай, парсы, түрік т.б.) тарихнамалық деректер расталып
отыратын түрік халқтарының бай ауыз әдебиетінде сақталған.
Бұндай тарихнама үлгілерінің көркемдік ерекшеліктері жайлы зерттеушілер
бірқатар құнды пікірлер білдірген. Мысалы, фольклортанушы Б.Уахатовтың
пікіріне жүгінейік: Академик Бартольдтің сөзімен айтқанда, Оғыз-
наменің түрік тілінде де жазылу стилінде де келісті көркем шығармаға
тән жақсы қасиеттер бар [8] десе, бұл мұралардың әдеби-көркемдік сипатын
Н. Келімбетов Көркемдік дәстүр жалғастығы [9] атты еңбегінде ғылыми
тұрғыдан терең ашып көрсетеді.
Әбілғазы Баһадүр ханның Түріктер шежіресін зерттей отырып аударған Б.
Әбілқасымов сол кітаптың кіріспесінде былай дейді: Еңбектің тағы бір құнды
жағы – оның таза көне түрік тілінде жазылуы. Әбілғазының өзінің айтуына
қарағанда, бұл еңбекті ол бес жасар бала түсінетіндей етіп, қарапайым
түрік тілінде жазған, араб, парсы тілдерінен ешқандай сөз қоспаған [10].
Ғалым осылай дей келе, шығарманың қазақ тіліне бұрын-соңды аударылмай
келгендігін оның қазақ тіліне жақындығымен түсіндіреді. Міне, осындай
бұлтартпас дәлелді тұжырымдар бұл мұраларды шүбә жоқ, нағыз қазақтың
ұлттық қазынасы ретінде қарастыруға дәйек бола алады.
Ә. Қоңыратбаев Ғұн дәуірінен хабар беретін осы шежірені ХI ғасырда
Сатұқ Бұғра хандар жазбаға түсірген, кейін Рашид ад-Дин (ХIV ғ),
Әбілғазылар (ХҮIIғ) қайта жаңғыртқан деген тұжырым айтады [3,57]. Бүгінде
негізінен Оғыз-наме аңызының бір ғана нұсқасы ғылыми зерттеулер нысаны
болып келеді. Ол – ұйғыр (Париж) қолжазбасы. Бұл жазбаның тарихи шежіреден
гөрі эпостық туындыға жақындығында деген ойдамыз.
Аталған туынды жазбаларының сюжеті ортақ болса да, өзара
айырмашылықтары да болды. Басқасын былай қойғанда, Әбілғазының қос
жазбасы – Түріктер шежіресі мен Түрікмен шежіресінің де өзара
айырмашылық байқалады. Оның кейбір ерекшеліктерін ғалым Ә.
Қоңыратбаевта сөз еткен [11]. Ал, ұйғыр қолжазбасы өте қысқа. Онда Оғыз
қағанның Үрім қағанға қарсы жүргізген қимылдары ғана баяндалған. Ал, енді,
Үнді, Танғұт, Шам елдеріне жасаған жорықтары жол-жөнекей үстірт
әңгімеленген. Оқиғалар бұлдыр. Жоғарыда атап өткеніміздей, мазмұн
жағынан алып қарағанда, Оғыз-наме аңызының өзге нұсқалары бір-бірінен
айтарлықтай қашық емес. Олардың ерекшеліктері көбіне шежірелердің соңына
қарай байқалады: бірі көлемді болса, бірі ықшам. Мысалы, Рашид ад-Дин
жазбасының соңында кейін моңғол атанып кеткен түркі тайпаларының
шежіресімен бітсе, Әбілғазының Түріктер шежіресі Түмен хан билік құру
тарихын баяндаумен аяқталады. Түрікмен шежіресі болса, Оғыз хан
аңызынан басталып түркімен хандарының генеалогиясына ұласады.
Кейбір өзгешеліктер Оғыз ханның үйлену оқиғаларынан да байқалады.
Мысалы, Рашид ад-Дин, Әбілғазы шежірелерінде Оғыз хан әкесі – Қара ханның
үш інісінің қыздарына үйленсе, Париж қолжазбасында күн нұрынан жаралған
және ағаш арасынан табылған екі қызға қосылып, бірінен (көктен түскеннен)
Күн, Ай, Жұлдыз, екіншісінен (ағаш арасынан табылғаннан) Көк, Тау, Теңіз
атты үш-үштен ер бала көреді. Бұл балалардың есімдері барлық шежірелерде
сақталған. Бірақ бір ерекшелігі Рашид ад-Дин мен Әбілғазыда Оғыз қаған
үш рет үйленсе, Париж қолжазбасында екі әйелге қосылады.
Сол сияқты Оғыз қағанның әйелдеріне үйлену реті де әр қилы
көрсетілген. Мысалы, Рашид ад-Дин жазбасы бойынша Оғыз Қара ханның
ұйғаруы бойынша алдымен Көк ханның, Үр ханның қыздарына қосылады. Рашид
ад-Дин Оғызды әкесі Қара ханнан таратса, Әбілғазы Моғолұлы Қара
ханның бәйбішесінен тудырады. Ғалым Ә. Қоңыратбаев Оғыз қағанның тегін
түрік деп, өзіндік ғылыми болжам ұсынады [3]. Осы орайда Оғыз-наме
аңызының шыққан кезеңі туралы мәселе де туады. Бұл төңіректегі пікірлер
әр қилы. Зерттеуші Ә. Қоңыратбаев ол жазбаны бүкіл оғыз тайпаларының
генезисі жайлы сыр шертетін жылнама деп біліп, онда түркі-манғол
тайпаларының этногенезі көрініс тапқанын сөз етеді. Ғалым Шыңғысты бірде
Көк ханнан, бірде Томиян мергеннен тарататын шежірелерге де тоқталып,
аңыздың шығу тегін көне дәуірлерден іздейді [3,276].
Бұл мәселе жөнінде зерттеушілердің пікірі бір-біріне қайшы келіп
жатады. Ә. Қоңыратбаев Оғыз-наме сюжетін Ғұн дәуіріне жатқызса,
М.Жолдасбеков аңыздың VI-IХ ғасырларда туып, Қарахандар дәуірінде (ХI ғ.)
жазбаға ұйғыр альфавитімен қағазға түскен деп есептейді [12,128]. Бұдан М.
Жолдасбековтың Оғыз-наменің хатқа түскен мерзімін Қарахандар
мемлекетінің мәдениетімен байланыстыратыны аңғарылды. Профессор Х.
Сүйіншәлиевтің зерттеулеріне назар салар болсақ, Оғыз-наме Қанғар мен
Жетісу аралығын мекендеген тайпалар мұрасы ретінде аталып өтеді [7].
Ә. Дербісалин, М. Жармұхамедов, Ө. Күмісбаевтар болса, жазбадағы Оғыз
хан, Үрім, Масар, Ұрысбек, Сақлаб сияқты адамдардың нақты тарихи тұлға
емес, солардың әдеби бейнелері деген тұжырым айтады. В. Бартольд, А.
Щербак пікірлері де осы арнаға саяды.
Ескерткіштің сюжеті туралы ғалым Ә. Қоңыратбаев: Оның бірі будуизм мен
космогония (Мәді мен Түмен Хан), екіншісі шаманизм мен феодолизм (ислам)
арасындағы (Қара хан мен Оғыз хан) тартысқа құрылған, – деген тұжырым
айтады [3,277]. Оғыз-намеде ерекше назар аударатын мәселелердің бірі –
жаугершілік оқиғалары. Жазбада Оғыз ханның көптеген тайпалармен жауласқаны
айтылады. Ол Тұран мен Үнді, Дон мен Еділ, Иран, Шам, Мысыр жұртын жаулап,
өзіне қаратады. Кейін осы елдердегі билеу ісін өз ұрпағына үлестіріп
береді. Оғыз хан жүргізген бұл соғыстардың баяндалуы ғылымда әр түрлі
болжамдар тудырады. Мысалы, В.В. Радлов Оғыз хан мен Бұқа тегінді (Бұқа
хан) бір адам деп ұғынады.
Ғалым Ә. Қоңыратбаев оғыз хан іс-әрекеттері VI – VIII ғасырлардағы
Түркі қағанаты кезеңінің, атап айтқанда, Қапаған, Могилан, Күлтегін
оқиғаларының көріністері болу керек деген тосын пікір айтады [18].
Зерттеуші А. Қыраубаева: Оғыз қағанның өзін де, жорығын да Мөде қаған
бейнесімен байланыстырады [13,56]. Ал, бұл сюжеттердің түрлі тарихи
шежірелер мен жазбаларға түсуі – бертінгі уақыттарда жүзеге асқан.
Қ. Өмірәлиевтің: Оғыз қаған туралы тарих – түркі халқының тарихының
бізге мәлім басы Оғыз қаған туралы аңыз-түрік халқына тән
аңыздардың, аңыз-әңгімелердің бізге келіп жеткен ежелгі, ең көне
үлгісі, –деген пікірінің де маңызы зор [1,9].
Ескі деректерге назар салсақ, Оғыз-наме VI ғасырда парсы тіліне, ІХ
ғасырда араб тіліне аударылыпты. Олай болса, бұл эпос кем дегенде VI
ғасырдан бұрын дүниеге келгені сөзсіз. Әрине, Оғыз-наменің хатқа түскен
көне нұсқалары бізге жеткен жоқ, қолдағы ұйғыр альфавитімен жазылған
нұсқаның да нақты қай уақытта жазылғаны анықталған жоқ. Бірқатар
зерттеушілер оны ХV ғасырдан кейін жазылған болса керек деген болжам
айтады. А.М. Щербактың пікірінше, бұл жазба ХIII ғасырдың аяғы – ХIV
ғасырдың басында Тұрфан аймағында қарлық, ұйғыр тілінің ортаазиялық
диалектісінде жазылған [4]. Бұл болжам шындыққа біршама жақын
келеді, өйткені, түрік, ұйғыр, соғды жазулары ХI – ХIV ғасырлар
арасында пайдаланудан шығып, оның орнына араб жазуы бүтіндей енген
еді. Ендеше Оғыз-наменің ұйғыр альфавитімен ХV ғасырдан ертеректе
жазылғандығы дау тудырмаса керек. Эпостық сарында жазылған Оғыз-наме
ескерткішінің тарихи негіздерін дұрыс аңғару үшін оғыз тайпалар
бірлестігі жайында бірер сөз айта кеткенді жөн көрдік.
Оғыз-наме эпосының бізге сақталып жеткен екі түрлі нұсқасындағы
екеуінде де Оғыз қағанның ерлік жорықтары, оның ұрпақтары атқарған
игілікті істер, оғыз саяси бірлестіктерінің шығу тегі, тұрмыс-тіршілігі,
әдет-ғұрыптары туралы баяндалады [2,101].
Зерттеуші Қ.Өмірәлиев: Оғыз-намені – жазба ескерткіш деп емес, әуелде
ауызша туған, көне дәуір тарихының көмескі ізі сақталған фольклорлық мұра
деп қарастырады [1,3]. Автор бұл эпостың сюжетіне, идеясына, көріктеу
құралдарына тән белгілері негізінен фольклорлық шығармалардың ерекшеліктері
тұрғысынан сөз етеді. Әрі бұл әдеби мұраның бізге жазба ескерткіш күйінде
жеткенін мықтап ескеріп отырған.
Ал Оғыз-наме эпосының ұйғыр әрпімен жазылып, Париждің ұлттық
кітапханасында сақталып келген нұсқасын тілдік тұрғыдан зерттеп, оған
түсініктеме берген ғалым түркі тілдерінің көрнекті маманы А.М.Щербак болды.
Ол Оғыз-наме эпосының транкрипцияланған мәтінін дайындады, оны орыс
тіліне жолма-жол аударып шықты. Міне, Оғыз-наме эпосының осы біз айтып
отырған ұйғыр нұсқасы тілі көркем, көріктеу құралдары сан түрлі, сипатқа
ие, композициялық құрылысы жағынан жазба әдебиеттің ғажайып үлгісі болып
табылатын Күлтегін жырына өте-мөте ұқсас деуге болады. Тегінде түркі
халықтары ауыз әдебиетінде шығарма сюжетін баяндап айтып берудің
қалыптасқан өзіндік жүйесі болған сияқты. Бұл дәстүр эпостық туындыларда
ғана емес, сонымен бірге жазба әдебиетте де өз жалғасын тапқан. Бұған Оғыз-
наме мен Күлтегін жырын өзара салыстыра отырып көз жеткізуге болады.
Күлтегін жырында суреттелетін күллі оқиғалар рет-ретімен жүйеленіп,
мазмұндалып, бірнеше топтамаға (цикл) бөлініп-бөлініп берілген. Мәселен,
мұнда Бумын қаған, Істемі қағандардың таққа отыруы, ел-жұртын басқаруы,
айналасындағы жаулармен соғысуы, жеңісі, қартайып о дүниелік болуы, бірақ
ұлдары әкесіндей болмағаны, біліксіз қағандардың ел басқарғаны, жеңілісі,
ақыры ел билігіне Білге қаған мен Күлтегін батырдың келуі жеке-жеке топтама
аясында баяндалады [12]. Дәл сол сияқты Оғыз-наме эпосында да әрбір
циклдың өзі үш элементті қамтиды. Олардың біріншісі – оқиғаның басталуы;
екіншісі – оқиға желісінің ұлғайып, өрістеуі; үшіншісі – оқиғаның түйіні,
қорытындысы.
Міне, осы тұрғыдан алып қарағанда, зерттеуші Қ. Өмірәлиевтің Оғыз-
наме эпосын сюжеттік желісіне орай, шығарманың ішкі табиғатына сәйкес он
жеті тараушаға бөліп қарастыруы ерекше назар аударады.
Ғалымдардың көпшілігі Оғыз-наме жөніндегі: Аңыздың авторы ұйғыр
емес, керісінше, бір кездерде ұзақ ғасырлар бойы оғыздар мекендеген қырғыз
(қазақ) даласының тұрғыны болуға тиіс, – деген академик Б.Бартольдтің
пікірін қолдайды [14,127].
А.М. Щербак та: Бұл аңыздың шыққан жеріне келетін болсақ, эпосты
Жетісу бойындағы жұмшыл диалектінің өкілі шығарған – деп жазады [4,27].
Шынында да, Оғыз жайындағы аңыз VІІІ – ІХ ғасырларға дейінгі уақыт ішінде
түркі ру тайпалары арасында туған да, Қараханидтер дәуірінде ұйғыр
таңбасымен қағаз бетіне түскен. Ал қағазға түсіруші қазақ тілінің өзіндік
белгілерінің бірі болып табылатын жұмшыл диалектісі белгілерін толық
сақтаған.
Қазақ ғалымдарының ішінде бұл жырды тереңірек зерттеген – академик
Әлкей Хаканұлы Марғұлан өзінің ауызекі әңгімесінде: Білімпаздар дұрыс
айтқан ғой, Оғыз-наме – Қазақстан жерінде жасаған қазақ тайпаларының
мұрасы, бұл – дала жыры, онда қазақ даласының иісі аңқып тұрған жоқ па? –
деген екен. Академик бұл жайындағы ойларын топшылап, сығымдап, Қазақ
әдебиеті (12.12.1982) газетінде жариялаған да екен [12,128]. Соған
жүгініп көрелік: Оғыз жайындағы әңгімелердің ең құндылары – тарихшы Рашид
ад-Диннің жазбалары. Ол хикаялардың басылмаған біраз тараулары бүгінде
Стамбулдың Топқапы сарайында сақтаулы тұр. Ол – Жами-ат-тауарих
шығармасының бір бөлімі. Жами-ат-тауарихты жақсылап пайдаланып, Хафиз
Аброй Мужмал-ат-тауарих атты шығармасын қайта жазған. Онда көп суреттер
кездеседі. Ол суреттерде Оғыздың таққа отырған кезі, оның билері, Күн
ханның патшалығы, Оғыз ханның балаларымен Шам (Сирия) өлкесінде болуы,
қаңлы мен ұйғырлардың Оғызға бас июі, оғыз ортасынан шыққан хандар:
Тұрман, Көл – Еркі, Қаңлы – Яухы, оларға кеңесші болған Қорқыт бейнеленген.
Қорқыт әңгімелерінің байтақ саласын құрайтын да осы – Оғыз әңгімесі,
Оғыз ханның дәуірі. Сырдария жағасын қоныстаған оғыз, қыпшақ арасында екі
күшті тайпа жасаған. Оның біреуін – Үш оқ, екіншісін – Боз оқ деп атаған.
Қазақтар өзінің арғы тегін үш оқ деп санайды. Қазақтың үш жүзге бөлінуі
осыдан шыққан ба деген ой түйеміз [12,128 – 129].
Оғыз-наме эпосында негізінен Оғыз ханның әскери жорықтары, батырдың
қан майданды соғыстардағы ерлік істері мадақталады. Шығарманың негізгі
идеясы – елді ауыз бірлікке, ерлікке, адамгершіліккке үндеу, халықты сыртқы
жауға қарсы күреске шақыру.
Оғыз-наме эпосы – түрік халықтарының ежелгі мұраларының бірі. Өте
көне дәуірде жасалған бұл фольклорлық мұраның бергі ХIII ғасырдың аяғында
ғана жазуға түскен. Оғыз-намені оның жазуға түскен дәуіріне қарап,
оны ХIII ғасырдың мұрасы деп тануға болмайды. Оғыз-наменің сюжеттік
желісін, онда бейнеленген оқиға тізбегін ондағы ел-жұрт, мекен
атауларын, кісі аттарын және бұлардағы оқиғаларды, ол оқиғалардың болған
уақытын шығармадағы суреттеу тәсілдерін, мифтік ұғымдарды талдай, ғылыми
тұрғыдан қарастыра отырып, Оғыз-наме эпосының туу дәуірі жайлы мынандай
түйін жасауға болады. Оғыз-наме – түрік халықтары тудырған елеулі
шығармалардың бірі. Ол IХ ғасырға дейін уақыт ішінде Жетісу, Сыр бойындағы
түркі ру-тайпалары арасында кеңінен аңыз ретінде таралған шындығына
сәйкеспейтін, өзінің тарихи негізі өте көне дәуірге кететін оқиғаның із-
соқпағы.
Осындай өте қысқа әрі шағын дәлелдерден кейін Оғыз-наменің туу дәуірі
жайлы мынадай түйін жасауға болады.
Оғыз-намені жазуға түсірген XIII ғасыр бұл әдеби мұраның қай дәуірге
тәндігін белгілейтін меже-өлшем емес, ол осы XIII ғасыр түріктерінің
байырғы сөз қазынасының жазуға түсу фактісін көрсететін мерзім-өлшемі ғана.
Бұл XIII ғасыр деген уақыт өлшемі Оғыз-наменің тілдік фактілері
(фонетикалық-грамматикалық белгілері) үшін ғана маңызды. Оғыз-наменің
тілі – біршама ол жазуға түскен XIII ғасыр түріктерінің тілі де, ал оның
өзі әдеби шығарма ретінде, онда да фольклорлық шығарма ретінде бұл XIII
ғасырдан көп бұрынғы, өте көне заманның мұрасы. Өйткені ауызша туып,
ауыздан-ауызға көшіп отыратын фольклорлық туындыларға кейінгі әрбір
дәуірдің тілдік нормасы өзінің шешуші редукциясын жүргізеді, жеке сөздерде
ғана емес, дыбыстардағы, грамматикалық формалардағы, тіркестердегі,
сөйлемдегі, сөздің орналасу тәртібіндегі жаңа дәуірге тән жаңа норма
бұрынғы дәуір сөзіндегі өзіне сәйкеспейтіннің бәрін өзгертеді [1,8].
Бірақ фольклорлық шығарманың негізгі өзекті жүйесі өзгеріссіз қалып
отырады. Жазба мұра ретінде қалыптасқан Оғыз-наме аңызын Рашид ад-Дин
Әбілғазы шежірелерімен ұштастыра, сабақтастыра сөз етуі ұтымды шыққан.
Себебі, А.М. Щербак келтірген Оғыз-наме аңызының желісін біз Рашид ад-
Диннің Жылнамалар жинағы (Жамиғ ат-тауарих), Әбілғазының Түріктер
шежіресі, Түрікмен шежіресі атты жазбаларынан да табамыз. Бұл тарихи
жылнамаларда кездесетін кейбір өзгешеліктерді айтпасақ, Оғыз хан есіміне
байланысты аңыз желісі барлық үш нұсқада да сақталған. Мысалы, Рашид ад-Дин
жазбасында аңыздың қысқаша ғана желісі қамтылып, көбінесе түркі
тайпаларының тарихи басым әңгімеленсе, Әбілғазы шежіресі түрік және
түрікмен тайпаларының генеалогиясына құрылған.
Оғыз-наменің ұйғыр нұсқасы хатқа түскен кезде, түркі халықтары
мекендеген жерлерде араб мәдениетінің, ислам дінінің ықпалы күшті болғаны
белгілі. Ауызша тараған шығармаларда діннің әсері анық байқалатынын
ескерсек, осы Оғыз-намеде ондай күшті әсер байқалмайды. Сондықтан да
ғалымдар бұл шығарманы қоспасыз таза түркі тілінде жазылған деп бағалайды.
Бұдан түйереміз, Оғыз-наме – ислам дінінің таралып, үстемдік сипатқа
ие бола бастауынан бұрын туған шығарма. Яғни Париж нұсқасы Оғыз-
наменің ел арасында ауызша нұсқасының емес, ертеректе хатқа түскен
нұсқасынан жасалған көшірме. Бұл – бір. Екіншіден, Оғыз-наменің тілі
қазақ оқушыларының түсінуіне онша қиындық келтірмейді. Демек, бұл аңыздың
авторы ұйғыр емес, қазақ даласының тұрғыны болса керек деген В.В.
Бартольдтың пікірі құптарлық [14].
Әлемнің әр түкпіріне ат тұяғын тіреген Оғыз қағанның қандай тұлпар
мінгендігі эпос үшін ғана емес, жеке адам үшін де қызғылықты. Оғыз-наме
ескерткішіндегі кісі аттарының тарихи негіздерін анықтау үшін Оғыз батырдың
астына мінген жүйрік Шауқартаң айғыры туралы мына бір сюжетке көңіл
бөлейік:
Оғыз Шауқартаң айғырына мініп, дамылсыз жүріп отырып бір уақыттарда
үстін ақ қар шалғын, көк мұз басқан ұлы таудың етегіне келеді. Оғыздың
шұбар айғыры сол Мұзтаудың ішіне қашып кетеді. Сөйтіп, Оғыз дағдырып, азап
шегеді. Әскерінің ішінде ештеңеден жасқанбайтын, суыққа төзімді бір батыр
бар екен. Таудың ішіне сол кіріп, тоғыз күн дегенде Оғыздың шұбар айғырын
алып шығады. Суықтың салдарынан әлгі бектің үсті-басы ақ қар, көк мұз болып
шығады, оның атын Қағарлық (Қарлық) деп қояды [1,132]. Осы бір сюжеттен-
ақ Оғыз-намедегі шұбар айғыр батырдың жан серігіне айналғандығын нақтылы
көреміз.
Оғыз-намеде Оғыз ханның мақсатты жаулары бар. Мысалы, Үрім, Шүршіт,
Масар т.б. елдерге жасаған жорықтары. Ал, Едігеде кез келген батырлық
жырдағыдай, шет жұрттық басқыншымен соғыс жоқ. Екі эпостың да сюжеттік
құрылымдарына кейбір оқиғалар ұқсас. Бұлар-батырдың дүниеге келу хикаясы,
өмірдегі алғашқы қадамдары, әділ ел басқаруы, Дәумен (Қатпен) күресуі т.б.
Бұл көркемдік құрылымдар екі эпостың тарихтан нәр алған, сонымен қатар,
халық әдебиетінің ең озық дәстүрінде қалыптасқан өзгеше сипатына
байланысты. Бұл ерекшелік – миф, тарих, батырлық эпос деген үш тарау
ағымның өзара астасқан бірлігінен көрініс тапқан. Адамзаттық, мұсылмандық,
тәңірлік түркілік мифтермен қатар түзеп, көркем жымдасуы Оғыз-наме –
кітаби эпосының өзгеше мазмұнға бөлеумен қатар, оған ерекше түр берген.
Ал, Ә. Қоңыратбаев, М. Жолдасбеков Оғыз қаған бейнесін ІХ–Х
ғасырлардағы Оғыз мемлекетінің құрылуымен байланыстырады. Біз мынадай ойға
табан тірегіміз келеді. Оғыз-наме эпосының желісі оған ұйытқы болған
тотемдік, шежірелік және тағы сол сияқты мифтер пайда болған замандардан
осы эпос қағазға түскенге дейінгі (ХІІІ – ХІV ғ.) аралықтағы түркі
тайпаларының тіршілігіне қатысты көптеген халық туындыларын бойына
жинақтау, екшеу сатысынан өтіп келген. Оған ХІ – Х ғасырлардағы Қыпшақ,
Оғыз Қарлық, Қаңлы, этникалық бірлестіктерінің тарихтарында орын алған
оқиғалар да негіз болған. Оғыздың жүргізген жаулап алу соғыстарының мәнін
фольклорлық тұрғыдан былай түсіндіруге болады. Кейде батырлар алыста
жатқан жауды өзі іздеп шығады. Оның бір себебі жас батыр өзінің ерлігін,
күш-қайратын алғаш сынап көру, өз жерінен емес, алыстан тоят іздеу болса,
екінші бір себебі дұшпан есебінен кем-кетікті толтыру, аш-арықты тойдыру
[15,181].
Өкінішке орай, мұндай сарындарды ұзақ уақыт бойы үстем таптың
қоспасы, ескінің сарқыншағы, эпосқа кейін қосылған жамау-жасқау деп
түсіндіріп келдік.
Батырлардың ауылын жау келіп шаппаса да жорыққа өзі сұранып аттануын
қазіргі тыңдаушының (оқушының) үлгі-өнеге тұта қоймайтыны рас. Алайда
батырлардың осы бір әрекетін үстем тапқа жаба салғаннан мәселенің түйіні
шешілмейтіні де кәміл.
Батырлар ноғайлы жұртын жаудан қорғап қана қоймайды, аш-арығын
тойдырып, бай-кедейін теңестірмек болады. Олардың елге деген еңбегі шексіз.
Сыртта да, іште де қалың ел мүддесін естен шығармайды. Дәуірді көтермелеу –
батырларды да идеализациялаумен астасып жатыр [15,199].
Эпос тарихтың көшірмесі емес, ол пендешілік тұрғыдан көтеріліп, жалпы
ел-жұрт солай болуы керек деген тарихтың бүкілхалықтық көзқарас
концепциясы. Эпостың осындай мақсатын тарихи шындықпен өрелестіріп қарауды
ұмытпағанымыз жөн [15,179].
Қаһарманның туу тарихын баяндамайтын жырлардағы мотив-мінездеменің
экспозицияда атқаратын қызметі айрықша. Ғайыптан туып, тездеп өскен
батырдың балалық шағын суреттеу мұнда болмағандықтан, жыр кім туралы, оның
бейнесі, жүріс-тұрысы, ақыл-парасаты қандай еді деген сауалға жырлаушы
бірден жауап береді де, ары қарай осы кейіпкерлердің басынан өткен оқиғасы,
іс-әрекеті жырланады десек, Оғыз-наме эпосында батырдың тууын, ол шыққан
ортаны бейнелейтін мотив-суреттеме де, батырды бірден сипаттай жөнелетін
мотив-мінездеме де сюжетте бірдей қызмет атқарады. Екеуі де бұдан былай жыр
арқауы болатын кейіпкерлердің тұлғасын бірден даралап, тумысы бөлек,
тұлғасы оқшау қаһарманды әлеуметтік ортадан ойып алады. Жыр оқиғасының кім
туралы екендігі анықталады да, бұдан ары ондай қаһарманға лайық ситуация
даярланады [15,253].
Нақтырақ айтқанда, оқиғаның өзін емес, соған байланысты халықтың
тағдырын, арман-тілегін, түрлі оқиғадан туындайтын кейіпкердің іс-әрекетін,
болмыс-бітімін бейнелеу басты орын алады.
Міне, содан кейін ғана жырдың негізгі оқиғалары басталады. Оғыз каған
үлкен той жасап, сонда өз халқына үндеу тастайды: Дүниенің төрт бұрышы
түгел маған бағынуы тиіс. Бізге өз еркімен бағынғандар – салық төлесін.
Бағынбағандар – жауымыз болады. Оларға қарсы қисапсыз көп әскер жіберіп,
құртамыз. Біздің ұранымыз, жолбасшымыз – көк қасқыр болсын! – дейді
қаған.
Алтын қаған басқаратын ел Оғыз қағанға елші жіберіп, көптеген алтын мен
күміс, қисапсыз қазына әкеліп беріпті. Ал, енді Үрім қаған басқаратын ел
Оғыз қағанның жарлығына құлақ аспапты. Оғыз қаған дереу Үрімге қарсы
соғысқа аттанады. Жолда әскер шаршап, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz