Қазақ терминологиясының қалыптасу тарихы
Адам қоғамының экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени өмір-тіршілігі, салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, басқа елдермен қарым-қатынасы және ежелгі дәуірдегі тарихы оның тілінен білінеді.
Сондықтан да әр халықтың өз тұрмысы мен мәдениетінің оның материалдық және рухани қазынасының айнасы саналатын тілдің сөздік қорының элементтерін, тілдердің өзара қарым-қатынасын, ондағы ауыс-түйіс негізінде болатын өзгерістерді жан-жақты зерттеп, анықтаудың теориялық та, практикалық та мәні айрықша зор.
Тіл - өмірмен өзектес деп тегін айтылмаса керек.Себебі өмірдегі, қоғамдағы пайда болған жаңа сөздер мен терминдер тіл арқылы көрініс тауып, сол арқылы қажеттілікті, сұранысты атқарады.Ал жаңа ұғымдар мен термин сөздердің дұрыс, анық, дәл қолданылуы терминжасам саласымен байланысты жүретініне ешкім шек келтірмесе керек.Қазақ тілі терминжасам саласының қалыптасуы мен бастау көзінде – белгілі қоғам қайраткері А.Байтұрсыновтың есімі тұрады.Қазақ тіл білімінің қай саласын алсақ та ғалым жасаған терминдердің ізі жатыр.
Тілдің арнаулы салалардың барлығындағы қолданысын лингвистикалық тұрғыдан қамтамасыз ету – терминдер қорын жасау мен оны жүйеге келтірумен тығыз байланысты.Ұлт тілінде термин жасаудың тамаша үлгісін көрсеткен ардақты Ахмет Байтұрсынұлы сырын терең ұққан тіл білімпазы ретінде бұл істің әркімнің қолынан келе бермейтіндігі баяғыда-ақ бағамдап, жасалған сөздердің бәрі бірдей жауһар бола алмайтынын айтып кеткен.Бұл сөз қазақтың бас ақыны ұлы Абайдың «өлеңге әркімнің-ақ бар таласы, сонда да солардың бар таңдамасы» деп, айналасы, теп-тегіс жұмыр келген өлеңді қазақтың әр баласының келістіре алмайтынын айтқаны сияқты, қазақтың бас тілшісі Ахмет де сөз, термин жасау де екенің бірінің қолынан келе беретін іс емес екендігін айта отырып, оның термин-сөз жасауға қойған талабы ретінде ұқққан жөн.
Өз тілімізден алынса да, өзге тілдерден қабылданса да термин деп жүргеніміздің бәрі-сөз.Термин сөздің тілдік табиғатын басқа салалардың мамандарына түсіндіріп, термин жасау, терминологиялық сөздіктер түзу барысында орын алып жататын кемшіліктерді айқындап беру, терминге қойылатын лингвистикалық талаптарды атап көрсету-тілші ғалымдардың, терминтанушылардың тікелей атқаруға тиісті ісі.
1924 жылы Орынборда мәдениет қызметкерлері мен ғылым қайраткерлерінің 1сьезі ашылды.Онда тұңғыш рет қазақ тілінің терминологиясы туралы сөз болды.Халық ағарту комитеті жанынан әдеби-ғылыми кеңес құрылды.Ол кеңестің міндеті қазақ тілінің терминологиясы жөніндегі сұрақтарға зерттеу болатын.Әдеби-ғылыми кеңестің тағы бір алға қойған мақсаты – қазақ тілінде қоғамдық саяси терминдерді жасау және аудару еді.
1926 жылғы Бакудегі түркологтардың 1сьезінде ұлт тіліндегі тарминология мәселелері сөз болды.Сьезд қарарында барлық Бүкілодақтық
Сондықтан да әр халықтың өз тұрмысы мен мәдениетінің оның материалдық және рухани қазынасының айнасы саналатын тілдің сөздік қорының элементтерін, тілдердің өзара қарым-қатынасын, ондағы ауыс-түйіс негізінде болатын өзгерістерді жан-жақты зерттеп, анықтаудың теориялық та, практикалық та мәні айрықша зор.
Тіл - өмірмен өзектес деп тегін айтылмаса керек.Себебі өмірдегі, қоғамдағы пайда болған жаңа сөздер мен терминдер тіл арқылы көрініс тауып, сол арқылы қажеттілікті, сұранысты атқарады.Ал жаңа ұғымдар мен термин сөздердің дұрыс, анық, дәл қолданылуы терминжасам саласымен байланысты жүретініне ешкім шек келтірмесе керек.Қазақ тілі терминжасам саласының қалыптасуы мен бастау көзінде – белгілі қоғам қайраткері А.Байтұрсыновтың есімі тұрады.Қазақ тіл білімінің қай саласын алсақ та ғалым жасаған терминдердің ізі жатыр.
Тілдің арнаулы салалардың барлығындағы қолданысын лингвистикалық тұрғыдан қамтамасыз ету – терминдер қорын жасау мен оны жүйеге келтірумен тығыз байланысты.Ұлт тілінде термин жасаудың тамаша үлгісін көрсеткен ардақты Ахмет Байтұрсынұлы сырын терең ұққан тіл білімпазы ретінде бұл істің әркімнің қолынан келе бермейтіндігі баяғыда-ақ бағамдап, жасалған сөздердің бәрі бірдей жауһар бола алмайтынын айтып кеткен.Бұл сөз қазақтың бас ақыны ұлы Абайдың «өлеңге әркімнің-ақ бар таласы, сонда да солардың бар таңдамасы» деп, айналасы, теп-тегіс жұмыр келген өлеңді қазақтың әр баласының келістіре алмайтынын айтқаны сияқты, қазақтың бас тілшісі Ахмет де сөз, термин жасау де екенің бірінің қолынан келе беретін іс емес екендігін айта отырып, оның термин-сөз жасауға қойған талабы ретінде ұқққан жөн.
Өз тілімізден алынса да, өзге тілдерден қабылданса да термин деп жүргеніміздің бәрі-сөз.Термин сөздің тілдік табиғатын басқа салалардың мамандарына түсіндіріп, термин жасау, терминологиялық сөздіктер түзу барысында орын алып жататын кемшіліктерді айқындап беру, терминге қойылатын лингвистикалық талаптарды атап көрсету-тілші ғалымдардың, терминтанушылардың тікелей атқаруға тиісті ісі.
1924 жылы Орынборда мәдениет қызметкерлері мен ғылым қайраткерлерінің 1сьезі ашылды.Онда тұңғыш рет қазақ тілінің терминологиясы туралы сөз болды.Халық ағарту комитеті жанынан әдеби-ғылыми кеңес құрылды.Ол кеңестің міндеті қазақ тілінің терминологиясы жөніндегі сұрақтарға зерттеу болатын.Әдеби-ғылыми кеңестің тағы бір алға қойған мақсаты – қазақ тілінде қоғамдық саяси терминдерді жасау және аудару еді.
1926 жылғы Бакудегі түркологтардың 1сьезінде ұлт тіліндегі тарминология мәселелері сөз болды.Сьезд қарарында барлық Бүкілодақтық
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. А, 1988.-159б.
2. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы, 1922.
3. Құрманбайұлы Ш. Терминқор қалыптастыру көздері мен терминжасам тәсілдері. – Алматы, 2005.
4. Рүстемова Л. Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы кірме сөздері. Алматы, «Ғылым», 1982.
5. Құрманов Қ. Физикалық география терминдері мен ұғымдарының орыс-қазақша анықтамалық сөздігі. – Алматы, 1993.
1. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. А, 1988.-159б.
2. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы, 1922.
3. Құрманбайұлы Ш. Терминқор қалыптастыру көздері мен терминжасам тәсілдері. – Алматы, 2005.
4. Рүстемова Л. Қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы кірме сөздері. Алматы, «Ғылым», 1982.
5. Құрманов Қ. Физикалық география терминдері мен ұғымдарының орыс-қазақша анықтамалық сөздігі. – Алматы, 1993.
Қазақ терминологиясының қалыптасу тарихы
Сөзден шығарып сөз шығару деген әркімнің
қолынан келе бермейді және шығарғандардың да
сөздері бәрі бірдей жақсы бола бермейді.
А.Байтұрсынұлы
Адам қоғамының экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени өмір-тіршілігі,
салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, басқа елдермен қарым-қатынасы және ежелгі
дәуірдегі тарихы оның тілінен білінеді.
Сондықтан да әр халықтың өз тұрмысы мен мәдениетінің оның материалдық
және рухани қазынасының айнасы саналатын тілдің сөздік қорының
элементтерін, тілдердің өзара қарым-қатынасын, ондағы ауыс-түйіс негізінде
болатын өзгерістерді жан-жақты зерттеп, анықтаудың теориялық та,
практикалық та мәні айрықша зор.
Тіл - өмірмен өзектес деп тегін айтылмаса керек.Себебі өмірдегі,
қоғамдағы пайда болған жаңа сөздер мен терминдер тіл арқылы көрініс тауып,
сол арқылы қажеттілікті, сұранысты атқарады.Ал жаңа ұғымдар мен термин
сөздердің дұрыс, анық, дәл қолданылуы терминжасам саласымен байланысты
жүретініне ешкім шек келтірмесе керек.Қазақ тілі терминжасам саласының
қалыптасуы мен бастау көзінде – белгілі қоғам қайраткері А.Байтұрсыновтың
есімі тұрады.Қазақ тіл білімінің қай саласын алсақ та ғалым жасаған
терминдердің ізі жатыр.
Тілдің арнаулы салалардың барлығындағы қолданысын лингвистикалық
тұрғыдан қамтамасыз ету – терминдер қорын жасау мен оны жүйеге келтірумен
тығыз байланысты.Ұлт тілінде термин жасаудың тамаша үлгісін көрсеткен
ардақты Ахмет Байтұрсынұлы сырын терең ұққан тіл білімпазы ретінде бұл
істің әркімнің қолынан келе бермейтіндігі баяғыда-ақ бағамдап, жасалған
сөздердің бәрі бірдей жауһар бола алмайтынын айтып кеткен.Бұл сөз қазақтың
бас ақыны ұлы Абайдың өлеңге әркімнің-ақ бар таласы, сонда да солардың бар
таңдамасы деп, айналасы, теп-тегіс жұмыр келген өлеңді қазақтың әр
баласының келістіре алмайтынын айтқаны сияқты, қазақтың бас тілшісі Ахмет
де сөз, термин жасау де екенің бірінің қолынан келе беретін іс емес
екендігін айта отырып, оның термин-сөз жасауға қойған талабы ретінде ұқққан
жөн.
Өз тілімізден алынса да, өзге тілдерден қабылданса да термин деп
жүргеніміздің бәрі-сөз.Термин сөздің тілдік табиғатын басқа салалардың
мамандарына түсіндіріп, термин жасау, терминологиялық сөздіктер түзу
барысында орын алып жататын кемшіліктерді айқындап беру, терминге қойылатын
лингвистикалық талаптарды атап көрсету-тілші ғалымдардың,
терминтанушылардың тікелей атқаруға тиісті ісі.
1924 жылы Орынборда мәдениет қызметкерлері мен ғылым қайраткерлерінің
1сьезі ашылды.Онда тұңғыш рет қазақ тілінің терминологиясы туралы сөз
болды.Халық ағарту комитеті жанынан әдеби-ғылыми кеңес құрылды.Ол кеңестің
міндеті қазақ тілінің терминологиясы жөніндегі сұрақтарға зерттеу
болатын.Әдеби-ғылыми кеңестің тағы бір алға қойған мақсаты – қазақ тілінде
қоғамдық саяси терминдерді жасау және аудару еді.
1926 жылғы Бакудегі түркологтардың 1сьезінде ұлт тіліндегі
тарминология мәселелері сөз болды.Сьезд қарарында барлық Бүкілодақтық
алфавит комитетінің бөлімшелерінде терминологиялық комиссия ұйымдастыру
қажеттігі айтылды.1933 жылы біздің республикамызда Мемлекеттік
терминологиялық комиссия құрылды.Мемлекеттік терминкомның төрағасы болып
профессор Қ.Жұбанов тағайындалды.1934 жылы Қ.Жұбанов мемлекеттік терминком
отырысында қазақ алфвитіне ф және х дыбыстарын енгізу хақында ұсыныс
жасайды.
Р.Сыздықованың айтуынша ғалымның 1935 жылғы мемлекеттік терминком
Бөллетенінің үшінші номерінде басылған Термин сөздердің спецификасы
жөнінде атты мақаласында Қ.Жұбанов термин деген не, термин болатын
сөздердің жай сөздерден ерекшелігі қандай деген жайттарды ашып,
терминология табиғатын түсіндіріп берген.
Қ.Жұбанов Қазақ әдебиеті тілінің терминдері туралы еңбегінде
терминология принциптерін жасап, көпшілік назарына ұсынды. Мақаладағы
алғашқы жобада принциптер 11пункті болып берілсе, сьезде 2 пункт 9 пунктіге
қосылып, 10 пункт болып қабылданған.
1. Революция, совет, теория, практика, тенденция, медицина, хирургия,
климат, абсолютный сияқты халықаралық шеңберде бірыңғай қолданылатын
терминдерді қазақшаға аударуға және өзгертудің қажеті жоқ, сол күйінде алу
керек.
2. Әдебиет тілінде әр елдің өз тіліне аударылып алынатын терминдер
өндіріс, еңбек, ақша, түбір, сабақ, бұлшық ет, бөл, көбейту сияқтылар қазақ
тіліне аударылып алынды.Кейбір аударылып алынатын терминнің қазақ тілінде
эквиваленті табылмаса немесе қазақшаға аударғанда түсініксіз, я тіпті теріс
ұғым беретін болса, ондай реттерде орысша сөздер алынды: сославие, состав,
клетка, слет, т.б.
3. Әр қилы ғылым саласында бір мағынада қолданылатын немесе мағына
жағынан бір-біріне жақын, біркелкі байланысы бар терминдер сол мағынасында
бір-ақ түрде алынды. Форма – porma, материя - materija (философия мен
физика), түбір – tybir (математикада, ботаникада, лингвисткада), морфология
- morpologija (ботаникада, лингвистикада), реакция - reaksija (химияда,
биологияда, политикада), экскурсия – eiskursija (физиологияда,
педагогикада).
4. Халықаралық терминдер орыс тілінде орыстың әдебиет тілінде
жазылғанша алынды.
5.Қазақ тілінде аударылып алынған терминдердің ғылыми мағынаны толық
бере алатын болуы, қазақ тілінің грамматика ерекшеліктеріне қайшы келмейтін
болуы, жасама сөз болмау жағы айрықша көзделді.
6. Есім және есімденген етістік формаларындағы халықаралық терминдер
сол түрінде алынды, -изация, -инфикация, -ация жұрнақтарымен келетін
машинизация, электрификация, обьективизация сөздерінің негізіне қазақ
жұрнақтары жалғанып алынды: машиналандыру, электрлендіру, обьективтену.
7.Терминмен қатар халықаралық терминдерде ұшырайтын, бірақ қазақ
жұрнақтары оларға эквивалент бола алмайтын бірсыпыра аффикстер де
алынды.Мысалы: -ист, -изм жұрнақтары: -ре, -син, -де, -анти, контр
(префикстер)
9.Терминдердің басқа сөздерге ықшамдалып барып қосылған формалары
қазақ сөздеріне де ықшам түрде қосылып алынды: (авто-, аэро-, авиа-),
т.б.Автожол, аэроқатынас, авиамашина.Диктатура, революция, совет, теория,
практика, милитаризм сияқты сөздер аударылмай қазақ тіліне сол түрінде
термин ретінде алынды.
10. Революциядан кейін орыс тілінде сөзді қысқартып, ықшамдап айту көп
ұшырайтын болды.Осы табысты қазақ тілінде іске асыру, қазақ сөзінен де
ықшамдалып қиындалған терминдер жасау керек болды; политэкономия,
райсполком, т.б.
Терминология кең мағынасында адамның кәсіптік қызмет саласындағы
қолданылатын арнаулы лексиканы қамтитын, тілдің сөздік құрамының бөлігі.
Терминология – арнаулы сала ұғымдарының жүйелік ерекшелігін көрсетете
отырып, оның коммуникативтік қажеттілігін өтеуге қызмет ететін атаулар
жиынтығы.
Терминология терминінің өзі көп мағыналы термин.Ғалымдар оның 5 түрлі
мағынаны білдіретінін көрсететді.
1. термин-сөздердің жиынтығы немесе жалпы көптеген саны белгісіз
терминдер;
2. қандай да бір сала терминдерінің (ұғымдары мен атауларының)
жиынтығы (медицина терминологиясы, география терминологиясы);
3. терминдердің жасалуы, құрамы мен қызметі туралы ілім;
4. белгілі бір тілде қолданылатын белгілі бір білім саласы
терминдердің жасалуы, құрамы мен қызметі және олардың басқа
тілдердегі баламалары туралы ілім;
5. жалпы терминологиялық ілім.
Соңғы он шақты жыл көлемінде Ресей ғалымдары термин, терминология
мәселелерін зерттейтін ілімді терминоведение деп атап жүр.Біз де ұғымдар
ара-жігінің бұлайша ажыратылуын қолдаймыз.Сондықтан да терминоведение
атауын терминтану деп қолданып жүрміз.Тілдегі барлық терминдер жиынтығын –
терминология, ал белгілі бір арнаулы сала терминдерінің жиынтығын – салалық
терминология дейді.
Терминологиялық лексиканың әдеби тілге қатысы туралы мәселеге деген
ғалымдардың көзқарасы да бірдей болмай келгендігі белгілі. А.Суперанская
және басқа ғалымдар ондай пікірлерді үш топқа жіктейді:
1.Терминология - әдеби тіл лексикасының құрамына кіретін бір бөлігі.
2.Терминология - әдеби тілмен аз ғана ортақтығы бар ұлттық тілдің
дербес лексикалық бөлігін құрайды.
3.Терминология – ешқандай да тіл емес, ол жасанды таңбалардың жүйесі
болып табылады.
Бұл үш түрлі пікірдің алғашқы екеуінің қайсысы дұрыс деген мәселе
туралы ойлануға, пікір таластыруға болар, ал үшіншісінің ғылыми негізі
берік деп айта алмасақ керек.Терминдердің негізгі басым бөлігі белгілі бір
ұлт тілі негізінде жасалған сөздер екендігін ескерсек, бүкіл терминологияны
жасанды таңбалар жиынтығы деп оны тілден мүлде бөліп қараудың реті бар деп
айту қиын.Ал алдыңғы екі көзқарасты жақтаушылардың да алға тартатын өзіндік
деректері мен дәлелдері бар.Қазақ тіл білімінде соңғы жылдарға дейін тек
Терминология - әдеби тіл лексикасының құрамына кіретін бір бөлігі деген
пікір ғана орын алып келді.Екінші көзқарасқа назар аударушы зерттеушілер
бізде соңғы кездері ғана пайда болды.Жалпы терминологияның әдеби тілге
қатысы туралы мәселе әлі де тілші-терминтанушы ғалымдар тарапынан терең де
жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Жалпы кез келген тілдің терминологиялық лексикасының түзуіліне негіз
болатын екі көзі бар.Оның бірі – ұлттың өз тілі де, екіншісі - өзге
халықтардың тілдері.Алғашқысы – терминжасамның ішкі көзі, ал кейінгісі –
сыртқы көзі деп аталады.
Кез келген тілдің сөздік құрамы сол тілдің ежелгі, төл сөздерінен және
шет тілдерден алынған кірме сөздерден тұратын күрделі құбылыс екені
мәлім.Түрлі елдердің өзара экономикалық, саяси, мәдени қарым-қатынастарына,
қоғамның дамуына, ғылыми-практикалық өзгерістерге байланысты жаңа сөздер
мен сөз тіркестері пайда болып, сөздік құрамды үнемі толықтырып отырады.
Шеттен алынған кірме элементтері жоқ, мүлдем таза тіл өмірде болған емес.
Кейбір жағдайларда шет ел сөздері бұрын белгілі бір тілде орын алып
келген ұғымдарды ығыстыру, әрі оларды өзге тілдің сөздерімен алмастыру
арқылы енетін болады.Мәселен билге (ғалым) деген көне түркі сөзі бертін
келе көптеген түркі тілдерінде алем араб сөзімен алмастырылды.Көне түркі
тілдеріндегі тәңірі сөзінің орныны қазақ тілінде негізінен парсының хода
және арабтың Аллаһ деген сөздері қолданылды.
Кірме сөздер деп тілдің өзіндік сөз тудыру тәсілімен емес, басқа
тілдердің ықпалымен жасалған сөздерді айтамыз.Яғни сөздің белгілі түр-
тұрпаты мен мағынасы екеуі де өзге тілге қатысты сөздер кірме сөз делінеді.
Мәселен, қытай тілін зерттеген ғалым И.М.Ошанин қытай терминологиясы
туралы былай деп жазды: Қытай мәдениетінің мың жылдық дамуы оның заттық
және рухани байлықпен, теориялық оймен дамыған , көптеген шығармаларда
философия, тарих, экономика, медицина, математик және т.б, үлкен
мүмкіншіліктер ескертілді, яғни өз тілінде ұғым беру мүмкіндігі туды және
де басқа тілден енген кірме сөздер " қытай тілінде кірме және шетел
сөздердің ара салмағы болғандықтан аз болып келді .
Ал қазақ терминологиясының жайы мүлдем басқаша.Тілші ғалымдар
терминологямыздың 70-80 пайызын кірме терминдер құрайтынын айтып жүр.Өз
билігі өзінде болмаған халықтың тілінің де еркін дамуына мүмкіндік
тумайтыны белгілі.
Терминологиямыздың ұлттық сипатынан айрылуы – тіліміздің ғылым
саласында, термин шығармашылығында өз деңгейінде пайдаланылмағанды- ғының
көрінісі болып табылады.
Ендігі жерде мемлекеттік мәртебеге ие болған қазақ тілі өзінің ғылым
саласындағы қызметін толық атқаруға көшуге тиіс.Ол үшін терминжасам
тәсілдері іске қосылып, үздіксіз жетілдіріп отыруымен қатар, термин жасауда
пайдаланылуы қажет.
Біздің терминологиямыздың басым бөлігін орыс және еуропа тілдерінен
енген терминдер құрауы себептерінің бірі-сол салаларда қызмет істейтін
салалық мамандардың, ғалымдардың қазақ тілін білмеуінен немесе нашар
білуінен, еңбектерін өз тілінде жазбауынан деп білеміз.Ана тілін білмейтін
маманның өз тілінен ұғымға атау іздеп, бас қатырмайтынын дәлелдеп жатудың
реті жоқ.
Осыдан қырық жылдан астам уақыт бұрын академик Нығмет Сауранбаев:
Кезек күтпейтін үлкен бір мәселе – қазақ әдеби тілінің терминологиясын
жасау мәселесі...Барлық ғылымның терминдерін жасау өте қажет.Ал оны қазақ
тілін білетін әрбір ғылымның мамандары жасай алады, яғни қазақ әдеби
тілінің терминін жасау қазақ, интеллигенциясының міндеті - деген
болатын.Қазақ интеллигенциясы қазақша ойлап, қазақша сөйлеп, өз
еңбектерін қазақ тілінде жазғанда ғана ондай міндетті атқара алады.
Терминнің іші мен сырты үндесіп, затына аты сай келуі – термин
жасаушының ұғым атауының біз сөз етіп отырған екі жағына бірдей мән беріп,
олардың ұштастыра білу щеберлігіне тікелей байланысты.
Жалпы қолданыстағы сөз термин қатарына өткенде өзінің бастапқы
лексикалық мағынасынан айрылып, мүлде жаңа ұғымды белгілеуі мүмкін.Мысалы,
жалпы қолданыстағы күмбез сөзі мешіт, сарай, т.б. құрылыстардың сәнді
өрнектермен әшекейленген шаңырақ тәрізді төбесі деген мағынаны білдірсе,
геологиялық терминологиядағы күмбез термині биіутігі жүздеген метрден
мыңдаған метрге дейін жететін, көміліп қалған не қазіргі вулкан конусы
деген ұғымды білдіреді.
Көнерген сөздер
Көне сөздер - өте сирек қолданылатын, бірақ әлі тірі сөздер деп
Ш.Балли айтқандай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сөзден шығарып сөз шығару деген әркімнің
қолынан келе бермейді және шығарғандардың да
сөздері бәрі бірдей жақсы бола бермейді.
А.Байтұрсынұлы
Адам қоғамының экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени өмір-тіршілігі,
салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, басқа елдермен қарым-қатынасы және ежелгі
дәуірдегі тарихы оның тілінен білінеді.
Сондықтан да әр халықтың өз тұрмысы мен мәдениетінің оның материалдық
және рухани қазынасының айнасы саналатын тілдің сөздік қорының
элементтерін, тілдердің өзара қарым-қатынасын, ондағы ауыс-түйіс негізінде
болатын өзгерістерді жан-жақты зерттеп, анықтаудың теориялық та,
практикалық та мәні айрықша зор.
Тіл - өмірмен өзектес деп тегін айтылмаса керек.Себебі өмірдегі,
қоғамдағы пайда болған жаңа сөздер мен терминдер тіл арқылы көрініс тауып,
сол арқылы қажеттілікті, сұранысты атқарады.Ал жаңа ұғымдар мен термин
сөздердің дұрыс, анық, дәл қолданылуы терминжасам саласымен байланысты
жүретініне ешкім шек келтірмесе керек.Қазақ тілі терминжасам саласының
қалыптасуы мен бастау көзінде – белгілі қоғам қайраткері А.Байтұрсыновтың
есімі тұрады.Қазақ тіл білімінің қай саласын алсақ та ғалым жасаған
терминдердің ізі жатыр.
Тілдің арнаулы салалардың барлығындағы қолданысын лингвистикалық
тұрғыдан қамтамасыз ету – терминдер қорын жасау мен оны жүйеге келтірумен
тығыз байланысты.Ұлт тілінде термин жасаудың тамаша үлгісін көрсеткен
ардақты Ахмет Байтұрсынұлы сырын терең ұққан тіл білімпазы ретінде бұл
істің әркімнің қолынан келе бермейтіндігі баяғыда-ақ бағамдап, жасалған
сөздердің бәрі бірдей жауһар бола алмайтынын айтып кеткен.Бұл сөз қазақтың
бас ақыны ұлы Абайдың өлеңге әркімнің-ақ бар таласы, сонда да солардың бар
таңдамасы деп, айналасы, теп-тегіс жұмыр келген өлеңді қазақтың әр
баласының келістіре алмайтынын айтқаны сияқты, қазақтың бас тілшісі Ахмет
де сөз, термин жасау де екенің бірінің қолынан келе беретін іс емес
екендігін айта отырып, оның термин-сөз жасауға қойған талабы ретінде ұқққан
жөн.
Өз тілімізден алынса да, өзге тілдерден қабылданса да термин деп
жүргеніміздің бәрі-сөз.Термин сөздің тілдік табиғатын басқа салалардың
мамандарына түсіндіріп, термин жасау, терминологиялық сөздіктер түзу
барысында орын алып жататын кемшіліктерді айқындап беру, терминге қойылатын
лингвистикалық талаптарды атап көрсету-тілші ғалымдардың,
терминтанушылардың тікелей атқаруға тиісті ісі.
1924 жылы Орынборда мәдениет қызметкерлері мен ғылым қайраткерлерінің
1сьезі ашылды.Онда тұңғыш рет қазақ тілінің терминологиясы туралы сөз
болды.Халық ағарту комитеті жанынан әдеби-ғылыми кеңес құрылды.Ол кеңестің
міндеті қазақ тілінің терминологиясы жөніндегі сұрақтарға зерттеу
болатын.Әдеби-ғылыми кеңестің тағы бір алға қойған мақсаты – қазақ тілінде
қоғамдық саяси терминдерді жасау және аудару еді.
1926 жылғы Бакудегі түркологтардың 1сьезінде ұлт тіліндегі
тарминология мәселелері сөз болды.Сьезд қарарында барлық Бүкілодақтық
алфавит комитетінің бөлімшелерінде терминологиялық комиссия ұйымдастыру
қажеттігі айтылды.1933 жылы біздің республикамызда Мемлекеттік
терминологиялық комиссия құрылды.Мемлекеттік терминкомның төрағасы болып
профессор Қ.Жұбанов тағайындалды.1934 жылы Қ.Жұбанов мемлекеттік терминком
отырысында қазақ алфвитіне ф және х дыбыстарын енгізу хақында ұсыныс
жасайды.
Р.Сыздықованың айтуынша ғалымның 1935 жылғы мемлекеттік терминком
Бөллетенінің үшінші номерінде басылған Термин сөздердің спецификасы
жөнінде атты мақаласында Қ.Жұбанов термин деген не, термин болатын
сөздердің жай сөздерден ерекшелігі қандай деген жайттарды ашып,
терминология табиғатын түсіндіріп берген.
Қ.Жұбанов Қазақ әдебиеті тілінің терминдері туралы еңбегінде
терминология принциптерін жасап, көпшілік назарына ұсынды. Мақаладағы
алғашқы жобада принциптер 11пункті болып берілсе, сьезде 2 пункт 9 пунктіге
қосылып, 10 пункт болып қабылданған.
1. Революция, совет, теория, практика, тенденция, медицина, хирургия,
климат, абсолютный сияқты халықаралық шеңберде бірыңғай қолданылатын
терминдерді қазақшаға аударуға және өзгертудің қажеті жоқ, сол күйінде алу
керек.
2. Әдебиет тілінде әр елдің өз тіліне аударылып алынатын терминдер
өндіріс, еңбек, ақша, түбір, сабақ, бұлшық ет, бөл, көбейту сияқтылар қазақ
тіліне аударылып алынды.Кейбір аударылып алынатын терминнің қазақ тілінде
эквиваленті табылмаса немесе қазақшаға аударғанда түсініксіз, я тіпті теріс
ұғым беретін болса, ондай реттерде орысша сөздер алынды: сославие, состав,
клетка, слет, т.б.
3. Әр қилы ғылым саласында бір мағынада қолданылатын немесе мағына
жағынан бір-біріне жақын, біркелкі байланысы бар терминдер сол мағынасында
бір-ақ түрде алынды. Форма – porma, материя - materija (философия мен
физика), түбір – tybir (математикада, ботаникада, лингвисткада), морфология
- morpologija (ботаникада, лингвистикада), реакция - reaksija (химияда,
биологияда, политикада), экскурсия – eiskursija (физиологияда,
педагогикада).
4. Халықаралық терминдер орыс тілінде орыстың әдебиет тілінде
жазылғанша алынды.
5.Қазақ тілінде аударылып алынған терминдердің ғылыми мағынаны толық
бере алатын болуы, қазақ тілінің грамматика ерекшеліктеріне қайшы келмейтін
болуы, жасама сөз болмау жағы айрықша көзделді.
6. Есім және есімденген етістік формаларындағы халықаралық терминдер
сол түрінде алынды, -изация, -инфикация, -ация жұрнақтарымен келетін
машинизация, электрификация, обьективизация сөздерінің негізіне қазақ
жұрнақтары жалғанып алынды: машиналандыру, электрлендіру, обьективтену.
7.Терминмен қатар халықаралық терминдерде ұшырайтын, бірақ қазақ
жұрнақтары оларға эквивалент бола алмайтын бірсыпыра аффикстер де
алынды.Мысалы: -ист, -изм жұрнақтары: -ре, -син, -де, -анти, контр
(префикстер)
9.Терминдердің басқа сөздерге ықшамдалып барып қосылған формалары
қазақ сөздеріне де ықшам түрде қосылып алынды: (авто-, аэро-, авиа-),
т.б.Автожол, аэроқатынас, авиамашина.Диктатура, революция, совет, теория,
практика, милитаризм сияқты сөздер аударылмай қазақ тіліне сол түрінде
термин ретінде алынды.
10. Революциядан кейін орыс тілінде сөзді қысқартып, ықшамдап айту көп
ұшырайтын болды.Осы табысты қазақ тілінде іске асыру, қазақ сөзінен де
ықшамдалып қиындалған терминдер жасау керек болды; политэкономия,
райсполком, т.б.
Терминология кең мағынасында адамның кәсіптік қызмет саласындағы
қолданылатын арнаулы лексиканы қамтитын, тілдің сөздік құрамының бөлігі.
Терминология – арнаулы сала ұғымдарының жүйелік ерекшелігін көрсетете
отырып, оның коммуникативтік қажеттілігін өтеуге қызмет ететін атаулар
жиынтығы.
Терминология терминінің өзі көп мағыналы термин.Ғалымдар оның 5 түрлі
мағынаны білдіретінін көрсететді.
1. термин-сөздердің жиынтығы немесе жалпы көптеген саны белгісіз
терминдер;
2. қандай да бір сала терминдерінің (ұғымдары мен атауларының)
жиынтығы (медицина терминологиясы, география терминологиясы);
3. терминдердің жасалуы, құрамы мен қызметі туралы ілім;
4. белгілі бір тілде қолданылатын белгілі бір білім саласы
терминдердің жасалуы, құрамы мен қызметі және олардың басқа
тілдердегі баламалары туралы ілім;
5. жалпы терминологиялық ілім.
Соңғы он шақты жыл көлемінде Ресей ғалымдары термин, терминология
мәселелерін зерттейтін ілімді терминоведение деп атап жүр.Біз де ұғымдар
ара-жігінің бұлайша ажыратылуын қолдаймыз.Сондықтан да терминоведение
атауын терминтану деп қолданып жүрміз.Тілдегі барлық терминдер жиынтығын –
терминология, ал белгілі бір арнаулы сала терминдерінің жиынтығын – салалық
терминология дейді.
Терминологиялық лексиканың әдеби тілге қатысы туралы мәселеге деген
ғалымдардың көзқарасы да бірдей болмай келгендігі белгілі. А.Суперанская
және басқа ғалымдар ондай пікірлерді үш топқа жіктейді:
1.Терминология - әдеби тіл лексикасының құрамына кіретін бір бөлігі.
2.Терминология - әдеби тілмен аз ғана ортақтығы бар ұлттық тілдің
дербес лексикалық бөлігін құрайды.
3.Терминология – ешқандай да тіл емес, ол жасанды таңбалардың жүйесі
болып табылады.
Бұл үш түрлі пікірдің алғашқы екеуінің қайсысы дұрыс деген мәселе
туралы ойлануға, пікір таластыруға болар, ал үшіншісінің ғылыми негізі
берік деп айта алмасақ керек.Терминдердің негізгі басым бөлігі белгілі бір
ұлт тілі негізінде жасалған сөздер екендігін ескерсек, бүкіл терминологияны
жасанды таңбалар жиынтығы деп оны тілден мүлде бөліп қараудың реті бар деп
айту қиын.Ал алдыңғы екі көзқарасты жақтаушылардың да алға тартатын өзіндік
деректері мен дәлелдері бар.Қазақ тіл білімінде соңғы жылдарға дейін тек
Терминология - әдеби тіл лексикасының құрамына кіретін бір бөлігі деген
пікір ғана орын алып келді.Екінші көзқарасқа назар аударушы зерттеушілер
бізде соңғы кездері ғана пайда болды.Жалпы терминологияның әдеби тілге
қатысы туралы мәселе әлі де тілші-терминтанушы ғалымдар тарапынан терең де
жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Жалпы кез келген тілдің терминологиялық лексикасының түзуіліне негіз
болатын екі көзі бар.Оның бірі – ұлттың өз тілі де, екіншісі - өзге
халықтардың тілдері.Алғашқысы – терминжасамның ішкі көзі, ал кейінгісі –
сыртқы көзі деп аталады.
Кез келген тілдің сөздік құрамы сол тілдің ежелгі, төл сөздерінен және
шет тілдерден алынған кірме сөздерден тұратын күрделі құбылыс екені
мәлім.Түрлі елдердің өзара экономикалық, саяси, мәдени қарым-қатынастарына,
қоғамның дамуына, ғылыми-практикалық өзгерістерге байланысты жаңа сөздер
мен сөз тіркестері пайда болып, сөздік құрамды үнемі толықтырып отырады.
Шеттен алынған кірме элементтері жоқ, мүлдем таза тіл өмірде болған емес.
Кейбір жағдайларда шет ел сөздері бұрын белгілі бір тілде орын алып
келген ұғымдарды ығыстыру, әрі оларды өзге тілдің сөздерімен алмастыру
арқылы енетін болады.Мәселен билге (ғалым) деген көне түркі сөзі бертін
келе көптеген түркі тілдерінде алем араб сөзімен алмастырылды.Көне түркі
тілдеріндегі тәңірі сөзінің орныны қазақ тілінде негізінен парсының хода
және арабтың Аллаһ деген сөздері қолданылды.
Кірме сөздер деп тілдің өзіндік сөз тудыру тәсілімен емес, басқа
тілдердің ықпалымен жасалған сөздерді айтамыз.Яғни сөздің белгілі түр-
тұрпаты мен мағынасы екеуі де өзге тілге қатысты сөздер кірме сөз делінеді.
Мәселен, қытай тілін зерттеген ғалым И.М.Ошанин қытай терминологиясы
туралы былай деп жазды: Қытай мәдениетінің мың жылдық дамуы оның заттық
және рухани байлықпен, теориялық оймен дамыған , көптеген шығармаларда
философия, тарих, экономика, медицина, математик және т.б, үлкен
мүмкіншіліктер ескертілді, яғни өз тілінде ұғым беру мүмкіндігі туды және
де басқа тілден енген кірме сөздер " қытай тілінде кірме және шетел
сөздердің ара салмағы болғандықтан аз болып келді .
Ал қазақ терминологиясының жайы мүлдем басқаша.Тілші ғалымдар
терминологямыздың 70-80 пайызын кірме терминдер құрайтынын айтып жүр.Өз
билігі өзінде болмаған халықтың тілінің де еркін дамуына мүмкіндік
тумайтыны белгілі.
Терминологиямыздың ұлттық сипатынан айрылуы – тіліміздің ғылым
саласында, термин шығармашылығында өз деңгейінде пайдаланылмағанды- ғының
көрінісі болып табылады.
Ендігі жерде мемлекеттік мәртебеге ие болған қазақ тілі өзінің ғылым
саласындағы қызметін толық атқаруға көшуге тиіс.Ол үшін терминжасам
тәсілдері іске қосылып, үздіксіз жетілдіріп отыруымен қатар, термин жасауда
пайдаланылуы қажет.
Біздің терминологиямыздың басым бөлігін орыс және еуропа тілдерінен
енген терминдер құрауы себептерінің бірі-сол салаларда қызмет істейтін
салалық мамандардың, ғалымдардың қазақ тілін білмеуінен немесе нашар
білуінен, еңбектерін өз тілінде жазбауынан деп білеміз.Ана тілін білмейтін
маманның өз тілінен ұғымға атау іздеп, бас қатырмайтынын дәлелдеп жатудың
реті жоқ.
Осыдан қырық жылдан астам уақыт бұрын академик Нығмет Сауранбаев:
Кезек күтпейтін үлкен бір мәселе – қазақ әдеби тілінің терминологиясын
жасау мәселесі...Барлық ғылымның терминдерін жасау өте қажет.Ал оны қазақ
тілін білетін әрбір ғылымның мамандары жасай алады, яғни қазақ әдеби
тілінің терминін жасау қазақ, интеллигенциясының міндеті - деген
болатын.Қазақ интеллигенциясы қазақша ойлап, қазақша сөйлеп, өз
еңбектерін қазақ тілінде жазғанда ғана ондай міндетті атқара алады.
Терминнің іші мен сырты үндесіп, затына аты сай келуі – термин
жасаушының ұғым атауының біз сөз етіп отырған екі жағына бірдей мән беріп,
олардың ұштастыра білу щеберлігіне тікелей байланысты.
Жалпы қолданыстағы сөз термин қатарына өткенде өзінің бастапқы
лексикалық мағынасынан айрылып, мүлде жаңа ұғымды белгілеуі мүмкін.Мысалы,
жалпы қолданыстағы күмбез сөзі мешіт, сарай, т.б. құрылыстардың сәнді
өрнектермен әшекейленген шаңырақ тәрізді төбесі деген мағынаны білдірсе,
геологиялық терминологиядағы күмбез термині биіутігі жүздеген метрден
мыңдаған метрге дейін жететін, көміліп қалған не қазіргі вулкан конусы
деген ұғымды білдіреді.
Көнерген сөздер
Көне сөздер - өте сирек қолданылатын, бірақ әлі тірі сөздер деп
Ш.Балли айтқандай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz