Шағын және орта бизнес кәсіпорындарында қаржылық ресурстарды басқару механизмі
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономика тақырыбы, мiне,
бiрнеше жылдардан берi бiздiң қоғамдық санамызда жетекшi орын алып келедi.
Бәлкiм, нарықтық экономиканың ең сиымды да қысқа анықтамасы, (еркiн
кәсiпкерлiк экономикасы( сөз тiзбегiнде жатқан болар.
Шынында, нарық ең тиiмдi кәсiпкерлiк орта болып табылады. Кәсiпкерлiк -
нарықтық қатынастардың қасиеттерi мен сапалық сипаттамасының жиынтығы.
Сондықтан кәсiпкерлiктiң әртүрлi формаларымен байланысты болғандықтан,
кәсiпкерлiкетiң мынадай түрлерiн бөлiп айтуға болады: өндiрiстiк,
коммрециялық, қаржылық.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық жағдайы жалпы
мемлекеттік және аймақтық ақшалық қорлармен, қаржылық ресурстармен
қамтамасыз етілуіне әсерін тигізеді. Жалпы мемелекеттік қаржысы мен шағын
және орта бизнес кәсіпорнының қаржысы арасында тікелей байланыс бар: шағын
және орта бизнес кәсіпорнының қаржылық жағдайы неғұрлым орнықты болса,
соғұрлым мәдени-әлеуметтік, инвестициялық және басқа мұқтаждықтар мен
мемлекеттік бағдарламалар толық қанағаттандырылады.
Өндiрiстiк кәсiпкерлiк негiзiнен тауарлар мен қызмет көрсетудi өндiру
мен тұтынуға; коммерциялық - оларды айырбастау мен тұтынуға; қаржылық -
айналысқа, құндар айырбасына байланысты жүзеге асады. Кәсiпкерлiктiң бұл
түрлерiнiң ұйымдастырылуы мен қызмет етуiне байланысты әрқайсысының өзiне
тән ерекшелiктерi болғанымен, олардың барлығы бiрiн-бiрi толықтырып тұрады.
Шағын және орта кәсiпкерлiк кәсiпкерлiктiң ерекше түрi болып саналмайды, ал
оның формасы кез-келген түрде: жекешелiк, серiктестiк, шектеулi
жауапкершiлiктi қоғам ретiнде болуы мұмкiн. ұсақ кәсiпорындарды жекелеген
азаматтар, мемлекеттiк ұйымдар мен кәсiпорындар, сол сияқты қоғамдық
ұйымдар да құруға құқықты.
Қазақстан Республикасында қаржылық ресурстар көздерінің жиынының ішінде
кейбіреуіне ғана отандық кәсіпорындар қол жеткізе алады. Олардың ішінде
мыналарды атап кетуге болады: акционерлік капитал, займдар және ссудалар,
овердрафт, жабдықтаушыларға берілетін несие, субсидиялар.
Алайда, шағын және орта бизнес кәсіпорнын қаржыландырудың айтып кеткен
көздеріне қол жеткізу көп жағдайларда, кәсіпорынды қаржылы-орнықты ретінде
сипаттайтын анықталған периодқа арналған бухгалтерлік есеп берудің бар
болуымен, сонымен бірге залогқа салатын зат түрінде қолданылатын мүліктің
бар болуымен анықталады.
Қаржылық ресурстарды қолдану көптеген бағыттармен жүзеге асырылады,
олардың ішінде бастысы болып табылатындар мыналар:
қаржылық міндеттерді орындауға алдын ала келісілген, қаржылық-банктік
жүйе органдарына төлемдер (бюджетке салық төлеу, несиені пайдаланғаны үшін
банкке пайыз төлеу, алынған ссуданы өтеу, сақтандыру төлемдері және т.б.)
қаржылық ресурстарды өндірістік процессті ұйымдастыру үшін қажетті
материалдық ресурстарды сатып алуға қолдану;
өндірісті кеңейтуге және оның техникасын жаңартуға, сонымен бірге жаңа
прогрессивті технологияларға ауысуға және т.б. байланысты капиталдық
шығындарға жеке қаражаттарды инвестициялау (реинвестициялау);
қаржылық ресурстарды рынокта сатып алынатын құнды қағаздарға, нақты
айтса кооперативтік жеткізіп берумен байланысқан басқа фирмалардың
акциялары мен облигацияларына, мемелекеттік займдарға және т.б.
инвестициялау;
Қазақстан Республикасын дамытудың Қазақстан-2030 Стратегиясына сәйкес
Үкімет қызметінің бағдарламасы дайындалды. Онда Үімет жұмысының мақсаттары,
экономиканың нақты секторын жандандыру құралымен экономикалық өсуді
қамтамасыз ету, бюджеттік сфераны реформалау және белсенді әлеуметтік
саясатты жүргізу мен макроэкономикалық тұрақтылықты сақтау жағдайында ел
экономикасына инвестицияны қатыстыру анықталған.
Шағын және орта кәсiпкерлiктiң экономикалық мәнi: бiрiншiден, оның
объективтi түрде өмiр сүруi және экономиканың секторы ретiнде
дамитындығымен; екiншiден, кәсiпкерлiк қызметтiң ерекше түрi болып
табылатындығымен анықталады.
Шағын және орта кәсiпкерлiктi экономиканың секторы ретiнде қарастыру
қоғамдық өндiрiстiң екi - техникалық - ұйымдастыру мен әлеуметтiк -
экономикалық - жағының бiрлiгiн анықтауға негiзделедi. Оның бiрiншi жағы
өндiргiш күштер, яғни, өндiрiстiң материалдық - заттық элеменеттер
жиынтығы, жұмыс күшi мен өндiрiстi ұйымдастырудың түрi арқылы анықталса,
екiншi жағы - өндiрiстiң қоғамдық түрiн құрайтын өндiрiстiк қатынастармен
анықталып отырады.
Экономиканың мөлшерлiк құрылымы көлемi жағынан әртүрлi кәсiпорындардың
бiрге өмiр сүретiндiгiн көрсетедi. Нарықтық экономика жағдайында шағын және
орта өндiрiстiк өлшемнiң қоғамдық формасы шағын және орта кәсiпорын болып
табылады.
Нарықтың монополистiк емес құрылымын қалыптастыруда, экономикалық
монополизмдi жеңуде шағын және орта кәсiпорындар маңызды рөл атқарады.
Осының барлығы бұл дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері Осыған орай бұл дипломдық жұмыстың
мақсатына нарықтық экономика жағдайындағы шағын және орта бизнесті
қаржыландыруды басқару мәселелерінің негізгі тәсілдерін айқындау арқылы
оларды жетілдірудің экономикалық тетіктерін ұсыну жатады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
– шағын және орта бизнес қаржысы түсінігін сипаттау, қалыптастыру
принціптерін қарастыру;
– шағын және орта бизнес кәсіпорындарында қаржылық ресурстарды
басқару механизмін көрсету;
– шағын және орта бизнес қаржысын басқаруға талдау жасау;
– шағын және орта бизнесті несиелеудің негізгі бағыттарын талдауды
қарастыру;
– шағын және орта бизнес сферасындағы қаржылық ресурстарды жоспарлау
ерекшеліктерін анықтау;
– шағын және орта бизнес қаржысын басқару процесін жетілдіруді
бейнелеп көрсету
Дипломдық жұмыстың объектісіне Қазақстан Республикасындағы шағын және
орта бизнестің субъектілерінің қаржылық қызметі және ММ Кәсіпкерлік
бөлімібойынша шағын кәсіпорындарға бөлінетін қаржылар жатқызылды
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы шағын кәсіпорындарға берілген
қаржылырды талдау және оларды бағалау болып табылады.
Тәжірибелік жағынан бұл жұмыста шағын кәсіпорындарға берілген
қаржылардың кейінгі үш жылдағы мәлметтері қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың ақпаратық негізі ретінде Қазақстан Республикасының
заң шығарушы және нормативтік актілері, отандық және шет елдік экономист-
ғалымдардың нарықтық экономика жағдайындағы шағын және орта бизнесті дамыту
жөніндегі ғылыми еңбектері мен статистикалық деректері, және осы тақырып
төңірегінде жарық көрген ғылыми мерзімді басылымдардағы ғылыми-теориялық
мақалалар қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мәні ретінде экономикадағы шағын және орта бизнес
қаржысын басқару проблемалары жөніндегі теориялық және ұйымдастырушылық
мәселелерді шешу барысында туындайтын мәселелер жиынтығы қарастырылады.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспе, үш бөлімнен, қорытынды және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Шағын және орта бизнес қаржысы түсінігінің сипаттамасы,
қалыптастыру қағидалары
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржысы – мемлекеттің қаржылық
жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі. Бұл қаржылық жүйенің біршама дербес
сферасы.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржысы – ақша айналымының
нәтижесінде туындайтын және осының негізінде кәсіпорындарда құрылатын
қаражаттық қорларды қалыптастырумен байланысқан ақша ағыны пайда болатын
экономикалық ақшалық қарым қатынастар.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржысы қаржылық ресурстарды
қалыптастыру, үлестіру және пайдалану бойынша нақты ақшалық айналымда
туындайтын экономикалық қарым қатынастар жиынтығын береді. Шағын және орта
бизнес кәсіпорындарының қаржысы дегеніміз – нақты дәрежеде мемлекетпен
регламенті белгіленген және жарғылық қызметті жүзеге асыру мен барлық
міндеттерді орындау үшін қажетті ақшалық қормен және пайдамен, кәсіпорынның
нақты ақшалық айналымымен, капиталдың қалыптасуымен және пайдалануымен
байланысқан ақшалық қарым қатынастар жүйесі.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарындағы қаржылық қарым қатынастар
келесі субъектілермен пайда болады:
– мемлекетпен – 1) салықты төлеу, республикалық және жергілікті
бюджеттер алымдары мен қаржы бөлімдері, мақсатты бюджеттік және
бюджеттен тыс қорлар жөнінде; 2) салықтық заңдылықтарды бұзған
жағдайда қаржылық санкцияларжды төлеу; 3) республикалық және
жергілікті бюджеттен, мақсатты бюджеттік және бюджеттен тыс
қордан қаржыландыру; 4) бюджеттік несиелер мен ссудалар алу және
қайтару;
– жалдамалы жұмыскерлермен – 1) тұтыну қорынан еңбек ақыны төлеу
жөнінде; 2) табыс салығын, тұрғындарды әлеуметтік қорғау қорына
салымдарды және заң шығарушылыққа сай тағы басқа шегерімдерді
ұстап қалу;
– ұйымдастырушылармен (жеке меншіктермен, қатысушылармен) – жаңа
қатысушыларды қабылдағанда, қатысушы жұмыстан шыққанда мүліктегі
үлесін төлегенде, салынған капиталға дивиденттерді, пайыздарды
үлестіргенде және төлегенде, сонымен бірге мүлікті және жеке
капиталды басқару жөнінде;
– шаруашылықпен айналысатын субъектілермен – экспортты-импорттық
операцияларды және сыртқы экономикалық қызметтің басқа түрлерін
жүзеге асырғанда Қазақстан Республикасының нерезиденттерімен;
– жабдықтаушылармен және сатып алушылармен - өнімді, тауарды,
материалды сатып алу мен сату, экономикалық санкцияларды қолдану
жөнінде;
– қаржылық-несиелік институттармен және басқа шағын және орта
бизнес кәсіпорындарымен – бос ақшалық қаражаттарды қатыстыру
және орналастыру жөнініде (займдарды, сақтандыру салымдары мен
сақтандыру төлемдерін, ұзақ мерзімдік және қысқа мерзімдік
қаржылық салымдарды алу және өтеу);
– еншілес кәсіпоырндармен – қаражаттарды ішкі жемқорлықпен
үлестіру жөнінде.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарын біріктіру және бөлу процесімен
байланысты капиталды қайта үлестіру және қалыптастыру бойынша қаржылық
қарым қатынастар жаңалық болып табылады.[1, 88б]
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық қатынасы жалпы ішкі
өнімді және ұлттық пайданы үлестіру мен қайта үлестіру процесін қамтиды.
Бұл қатынастар шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық ресурстарын
қалыптастыру, үлестіру, қайта үлестіру және пайдалану процесінен туындайды.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық ресурстары оның
қарауында бар барлық қаражат көздерінен тұрады. Олар қызметтің әр түрлерін
(ағымдағы, инвестициялық, қаржылық) жүзеге асыру нәтижесінде қалыптасады
және де шағын және орта бизнес кәсіпорындарының айналымдық қаражаттарына
қызмет көрсете отырып, тұрақты қозғалыста болады. Қаржылық ресурстар шағын
және орта бизнес кәсіпорындарының ақшалық кірісінде, қорында, резервінде,
капиталында көрсетіледі.
Ендеше, қаржылық қатынастар қызметтің әр түрінде таралатын ақшалық
ағымдар негізінде қаражаттардың ауыспалы айналу процесінде қалыптасады деп
айтуға болады. Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының барлық қаржылық
ресурстары қандай да бір дәрежеде мемлекетпен белгіленеді.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық жағдайы жалпы
мемлекеттік және аймақтық ақшалық қорлармен, қаржылық ресурстармен
қамтамасыз етілуіне әсерін тигізеді. Жалпы мемелекеттік қаржысы мен шағын
және орта бизнес кәсіпорнының қаржысы арасында тікелей байланыс бар: шағын
және орта бизнес кәсіпорнының қаржылық жағдайы неғұрлым орнықты болса,
соғұрлым мәдени-әлеуметтік, инвестициялық және басқа мұқтаждықтар мен
мемлекеттік бағдарламалар толық қанағаттандырылады.
Шағын және орта кәсiпорынға мөлшерлiк сипаттама бергенде сандық
белгiлерi неғурлым жиiрек қолданылады. Осы мақсатта экономикасы дамыған
нарықты елдерде әртүрлi көрсеткiш белгiлерi қолданылады. Оларға жататын
негiзгi көрсеткiштер: еңбекпен қамтылғандар саны, капитал айналымының
көлемi (өткiзу көлемi), сондай-ақ жылдық табыс көлемi мен басқа фирмалардың
капиталына қатысу дәрежесi сияқты қосымша көрсеткiштерi де пайдаланылады.
Қамтылғандыр саны көрсеткiшi практикада қолдануға жеңiлiрек болғандықтан
барлық жерде есепке алынады. Бiрақ оның мөлшерi әр елдерде ғана емес,
салалар бойынша да өзгерiп отырады. Мысалы, тау-кен өнеркәсiбi, транспорт,
құрылыс, өндеу өнеркәсiбi, байланыс, несие, коммуналды шаруашылық, қаржы,
сақтандыру, жылжымайтын мүлiкпен операциялар сияқты салаларда жұмыс
атқаратындардың саны 300 адамнан аспауы қажет. Көтерме саудада - 20 немесе
одан да аз; коммерция, қызмет көрсету саласында - 5 және одан да аз адам
қызмет етуге тиiстi.
АҚШ-та Шағын және орта бизнес Әкiмшiлiгiнiң (ШБӘ) анықтамасы бойынша
шағын бизнес жұмыс күшiнiң орташа жылдық көлемi 500 адамға дейiн қамтылған
кәсiпорындар саласында орын алады. Бұл анықтамаға көтерме және бөлшек
сауда, қызмет көрсету саласы, тұрғын үй, сонымен қатар ауыл шаруашылығы,
орман мен балық өнеркәсiбi кiредi.
Германияда шағынға құрамында бiр адамнан елуге дейiн қамтылған
жұмыскерлерi бар кәсiпорындарды, орташаға - 50-ден 5000-ге дейiн адамы бар
фирмаларды жатқызады.
Австрияда қамтудың жоғарғы шегi 100 адам.
Ұлыбританияда өңдеу өнеркәсiбiгiндегi қамтылғандардың саны 200 жұмыскер;
құрылыс, кен қазу мен көмiр өнеркәсiбiнде - 20 жұмысшыдан аспаса ғана фирма
шағын болып есептелiнедi.
1 кесте
Өнеркәсiптiк кәсiпорындардың жалпы санындағы шағын кәсiпорындардың
үлесi, (% бойынша)
Елдер Ұсақ кәсiпорындар, 1-ден 19Шағын кәсiпорындар, 19-дан
адамға дейiн 500 адамға дейiн
АҚШ 26 28
Жапония 49 28
Ұлыбритания 26 28
Франция 32 28
Ескерту [2, 27б]
Францияда шағын және орташа кәсiпорындарға жұмысшылар саны 500-ден
аспйтын компаниялар жатады.
АҚШ, Ұлыбритания және Францияда шағын және ұсақ кәсiпорындар жалпы
өнеркәсiптiк кәсiпорындардың жартысынан астамын, ал Жапонияда -34 бөлiгiн
құрайды (1-кесте).
Капитал айналымының көлемi (өткiзу көлемi) бойынша есепке алу көрсеткiшi
АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Францияда, ал капитал көлемi немесе өндiрiстiк
қорлар мөлшерi көрсеткiшi Жапонияда қолданылады.
Сонымен қатар, кейбiр елдерде (Германияда) басқа фирмалардың капиталына
қатысу (13-ден кем болмауы керек) немесе табыстың жылдық көлемi көрсету
саласында шағын фирмалардың қатарына жылдық табысы 2.5 - 14.5 млн долл,
құрылыста - 9-21 млн, бөлшек саудада - 3.5 - 13.5 млн, өңдеу өнеркәсiбiнде
- 3.5 - 20 млн долл болатын компаниялар жатады [2, 27б].
Бiрақ, жоғарыда келтiрiлген көрсеткiштердiң ешқайсысы да шағын бизнестi
анықтайтындай толық деңгейдегi көрсеткiш бола алмайды.
Кей жағдайларда шағын, орташа және iрi кәсiпорындарға жiктеу қамту саны
бойынша да, өткiзу көлемi бойынша да жүзеге асады. Бұл фирма көлемiн
анықтауда капитал салу саласының шешушi рөл атқаратындығын көрсетедi.
Дегенмен, халықаралық практикада, шағын бизнестiң нақты анықтаммасы болмаса
да, оған қамту мөлшерi бойынша 500-ге дейiн адамы бар фирмаларды жатқызады.
Қамту саны бұл шектен жоғары фирмалар iрi кәсiпорындарға жатқызылады [3,
16б].
Қазақстанда шағын кәсiпкерлiктiң субъектiлерi деп, Қазақстан
Республикасының 2009 жылғы маусымның 19-да шыққан №131-1 - шi заңына
сәйкес, жұмыскерлерiнiң жылдық саны 50 адамнан, ал активтер құны 3480 мың
теңгеден аспайтын коммерциялық ұйымдарды айтады. Шағын кәсiпкерлiкпен жеке
тұлғалар, сол сияқты заңды тұлғалар да айналыса алады [4, 1 б].
Шағын және орта бизнестiң белгiлi бiр бағыттық сипаты алғашқы капитал
салымы мардымсыз болған күнде де өз сатып алушыларын қалыптастырып, iрi
фирмалармен бәсекеге түсуге мүмкiндiк бередi.
Шағын және орта кәсiпкерлiктi тәуекелдi бизнес саласына жатқызады,
себебi әрбiр 10 кәсiпорынның 2-3 ғана аяғынан тұра алады. Ұсақ
кәсiпорындарды, әдетте, өз ойларын, зерттеулерi мен жаңалықтарын тезiрек
енгiзгiсi келетiн ғалымдар, инженерлер, өнертапқыштар басқарады.
Шағын және орта бизнеспен айналысатын кәсiпкерлер әлеуметтiк жағынан
бiркелкi емес - олар әртүрлi топтар мен қоғамдық құрылымнан шыққандар.
Бiрақ шағын кәсiпкерлiк қарапайымдылығымен көптеген адамдарды тартады.
Нарықтық экономикада шағын және орта бизнес негiзгi төрт қызметтi
атқарады:
- жұмыс орындарын қалыптастыру. Шағын және орта бизнесте жасалатын жұмыс
орындарының iрi компанияларда ашылатын орындармен салыстырғанда өз
ерекшелiктерi бар. Шағын және орта фирмалар, әдетте, негiзгi жалақыны да,
қосымша төлемдердi де аз төлейдi. Бұл жұмыс орындарындағы жұмыскереледiң
көбiсi ешқашан жұмыс iстемегендер, кейбiреулерi жұмыс орнын ұсақ фирмадан
тапқанға дейiн ұзақ уақыт бойына жұмыс iздегендер. Орташа есеппен алғанда
шағын кәсiпорындардың қызметкерлерiнiң iрi компаниялардың қызметкерлерiндей
бiлiмдерi жоқ. Корпорациялардың талабына толық сәйкес келмейтiн
жұмыскерлердi жалдай отырып, ұсақ кәсiпорындар елдегi тұрақтылықтың маңызды
факторы болып табылады;
- шағын және орта бизнес жаңа тауарлар мен қызметтiң түрлерiн енгiзу
қызметiн атқарады. Осы артықшылығына байланысты шағын және орта кәсiпкерлер
экономикалық өрлеуге маңызды үлес қосады. Бұл тұрғыдан алғанда, шағын және
орта бизнестiң жетiстiктерi қауiпсiз сақал қырғыштар, электрондық қол
сағаттары, вертолет, тот баспайтын болат пен көшiрме аппараттары өндiрiсiне
әсер ете отырып, аталған салалар бойынша нағыз төңкерiс жасады.
Дүниежүзiлiк тәжiрибе шағын фирмалардың iрi компанияларға қарағанда әр
қамтылған адамға шаққәнда 2.5 еседей көп жаңа өнiм шығарып, қолданымдағы
технологияны жақсарту бойынша 2 есе көп мәндi ұсыныстар жасайтындығын
көрсеттi;
- шағын және орта кәсiпорындар жоғарыда айтылған қызметтерден басқа
өнiмдерiн өткiзу, қызмет көрсету, жабдықтаумен айналысу арқылы iрi
корпорациялардың қызметiнде маңызды орын алады;
- көптеген шағын және орта фирмалар тұтынушылардың ерекше мұқтаждықтарын
қамтамасыз етуге қабiлеттi болғандықтан (яғни арнайы тауарлар мен
қызметтердi жүзеге асыратындықтан) өмiр сүре алады. Iрi компаниялар бұл
сияқты қызметтен қашуға тырысады. Бай тұтынушылар (ерекше( талғамдарымен
ажыратылады. Олар жеке тапсырыс бойынша дайындалған, әдеттегi тауарларға
ұқсамайтын өнiмдердi қажет етедi. Сондықтан да кейбiр шағын кәсiпорындар
осындай ерекше қажеттiлiктi қанағаттандыру арқылы жетiстiкке жеттi.
Шағын және орта кәсiпкерлiктiң осы қасиеттерi оның дамуын маңызды
факторға айналдырады.
Шағын және орта бизнестi ұйымдастырудың iшкi өндiрiстiк артықшылықтары
ерекше көңiл бөлуге тұрарлық. Шағын және орта фирманы ұйымдастыру
артықшылығының қарапайым мысалы ретiнде оның бiркелкi топтық құрамын
келтiруге болады. Ұжым мүшелерiнiң мамандықтары бiрдей, барлығы бiр
мақсатқа ұмтылады. Бұл бәсекелiк нарықта үш артықшылықты бередi:
- iрi кәсiпорындарда толық пайдаланылмайтын бөлiнбейтiн мүлiкке
(ғимарат, жабдықтар, компьютер және т.б.) деген шектеулi құқығы бар ұйымшыл
шағын топ оны жақсырақ пайдалана отырып, бiрiгiп әрекет етудiң нәтижесiнде
шығындарды азайтады;
- топ iшiндегi тығыз байланыстар олардың мiндеттерiн нақтылауды қажет
етпейтiндiктен, келiсiм жүйесi жеңiлдейдi;
- жақсы ұйымдасқан топ өз бетiнше шаруашылық жүргiзетiн тұлғалар үшiн
қауiптi болып саналатын күтпеген жағдайларға неғурлым сәттi қарсы тұра
алады.
Бiрақ бiркелкi топтық - ұйымдастырудың да әлсiз жақтары бар. Ол ұлғайған
сайын топ iшiндегi араласу, байланыс қиындайды, менеджерлерге деген
қажеттiлiк пайда болады. Мұндай құрылым - менеджер өзiмен бiр мамандықтағы
қызметкерлер тобын басқарып, бағыт беретiн иерархияның қарапайым түрi.
Жаңа әлеуметтiк қоғам құрылымын қалыптастыру, басқару аппаратының
үлкендiгi, нарықтық экономикадағы икемсiздiгi, тұтынушылармен керi
байланыстың жоқтығына байланысты iрi шаруашылық құрылымдарының шеше
алмайтын әлеуметтiк - экономикалық мәселелердi шешуде шағын бизнестiң
алатын орны ерекше. Экономикада шағын кәсiпорындардың көп болуы бүкiл
басқару жүйесiнiң орталықтануын әлсiрететдi және қағамдағы еңбек бөлiнiсi
жүйесiнде қызметтiң неғұрлым тиiмдi бөлiнуiне ықпал етедi.
Нарықта мамандырылған, доғары технологиялы көптеген шағын және орта
кәсiпорындар анағұрлым селсоқ iрi бизнеспен бәсекеге түседi. Бұл бәсеке
олардың қызметiнiң ынталандырушысы рөлiн аткарады және монополистiк нарық
құрылымының пайда болуына кедергi жасайды.
Шағын кәсiпкерлiктiң дамуына ден қою - экологтардiң бағдарламаларындағы
басты орындардың бiрi.
Мысалы, АҚШ-та соңғы жылдары өз электр станцияларын салу бойынша ұсақ
тәуелсiз кәсiпкерлердiң қызметi барған сайын кеңiрек тарап келедi. Олар
энергиялық ресурстар ретiнде газ, жел, тау өздерiнiң ағысы, биоотынды
пайдаланады.
1982-1987 жылдар аралығында АҚШ-тағы ұсақ тәуелсiз электр
станцияларындағы электр энергиясын игеру жылына 5 млрд-тан 12.5 млрд
киловатт-сағатқа дейiн өстi [5, 6б].
Шағын және орта кәсiпорындардың сәттi шаруашылық қызметiнiң қажеттi
элементi - олардың сыртқы нарыққа шығуы.
Егер тек қана экспортты алатын болсақ, дүниежүзiлiк нарықтағы американ
бизнесмендерi өткiзген тауарлық өнiмнiң жалпы көлемiнiң 20%-ке жуығы АҚШ-
тағы шағын компаниялардың үлесiне келедi.
Голландия, Бельгия, Германия сияқты елдерде ол жекелеген жылдары 35-40%-
ке жетедi.
Жапония экспортындағы шағын бизнестiң алатын үлесi 70-шi жылдардың
басынан берi 32%-тен 39%-ке дейiн өстi.
Шағын фирмалардың басым бөлiгi шығарылатын тауарлар көлемiнiң 5-10%-iн
дүниежүзiлiк нарықта өткiзедi [6, 77-81б].
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржысы жалпы принціптермен
құрылады. Практикада жоспарлық; айналымдағы қаражаттарды меншік және
заемдық деп бөлу; қаржылық резервтардың пайда болуы; негізгі қызмет және
капиталдық салым қаражаттарын бөлу; өз шығынын өтеушілік және өзін-өзі
қаржыландыру сияқты принціптер құрылды және міндетті түрде қолданыс тапты.
Жоспарлық принціпі мерзімі бойынша әр түрлі қаржылық жоспарларды
дайындағанда көрсетілді. Кәсіпорын жоспарлар жобасын және оларға
есептеулерді өз бетімен дайындады, бірақ та жоспардың негізіг көрсеткіштер
директивті болды және жоғарыдағы басқарушы органдармен тағайындалды (еңбек
ақы қоры, өнімді шығару көлемі, пайда мөлшері, бюджетке төленетін төлемдер
және тағы басқалары). Кәсіпорын жоспарларда директивті көрсеткіштер мәнін
азайта алмайды.
Айналымдағы қаражаттарды меншіктікке және заемдыққа бөлу принціпі
ағымдағы қызметте жеке айналымдық қаражаттардың және банктік несиенің
жоспарланған көлемінің мүмкін болатын шегін анықтады. Бұл принціпті жүзеге
асыру жеке айналымдық қаражаттарды сақтауға және кәсіпорынның қаржылық
тұрақтығын сақтап тұруға әсер етті.
Қаржылық резервтердің пайда болу принціпі кәсіпорын процесінің
толассыздығын және өнімді таратуды қамтамасыз ету мақсатында қызмет етті.
Ол үшін кәсіпорындарда заттай және ақшалық үлгіде сақтандыру қорлары мен
резервтік қорлар құрылды.
Негізгі қызмет пен капиталдық салым қаражаттарын бөлу принціпі
капиталдық салымдарды қаржыландыру көздерін жеке есеп шотта бөлек сақтауды
және оны қатаң түрде белгілі бір мақсатқа жұмсауды қарастырады.
Өз шығынын өтеушілік принціпі өнімді өндіру мен тарату шығыны толығымен
өнімді сатудан түсетін пайдамен жабылу керектігін білдіреді.
Өзін-өзі қаржыландыру принціпі, жеке қор көзі ағымдағы шығындарды
жабуға, негізгі қорлар мен материалдық емес активтерді жаңартуға,
кәсіпорынның әлеуметтік бағдарламасын қаржыландыруға және бюджет кірісне
қатысуға жету керек дегенді білдіреді.
2. Шағын және орта бизнес кәсіпорындарында қаржылық
ресурстарды басқару механизмі
Шағын және орта бизнес кәсіпорнының қаржылық ресурсы дегеніміз – ол
шаруашылықпен айналысу субъектісінде болатын және қаржылық міндеттерді
орындауға, өндірісті кеңейтуге және жұмысшыларға экономикалық тұрғыдан
жағдай жасауға арналған ақшалық табыстар мен түсімдер. Қаржылық
ресурстардың пайда болуы жеке және олармен теңестірілген қаржылар
есебінде, қаржылық рынокта ресурстарды мобилизациялау есебінде және қайта
үлестіру ретімен қаржылық-банктік жүйеден ақшалық құралдардың түсу есебінде
жүзеге асырылады.
Қаржылық ресурстардың ең алғаш рет қалыптасуы шағын және орта бизнес
кәсіпорын мекемесінің жарғылық қорының пайда болу мезетінде кәсіпорынды
ұйымдастыру процесінде орындалады.
Шағын және орта бизнес кәсіпорынымен шаруашылық қызметті жүзеге асыру
процесіндегі қаржылық ресурстың негізгі көзі, қызметтің негізгі және басқа
түрінің шегінде өнімді сату (көрсетілген қызмет) нәтижесінде түсетін түсім
болып табылады [7, 37б]
Шаруашылықпен айналысудың нарықтық жағдайына көшкенге дейін шағын және
орта бизнес кәсіпорындары салалар ішінде ақшалық қаражаттарды қайта
үлестіру және бюджеттік қаржыландыру негізінде едәуір қаржылық ресурстарды
алып отырды. Алайда, шаруашылықпен айналысудың нарықтық негізіне көшкенде,
кәсіпорындардың басқа құрылымдармен қаржылық өзара байланыс саласында
елеулі өзгерістер жүргізілді. Бұл ең бірінішіден, сақтандыру
операцияларын дамыту, және екіншіден, ақысыз бөлінетін ақша сферасының
біршама қысқаруы. Онымен қоса, құнды қағаздар нарығын қалыптастыру
жағдайында дивиденттер және басқа эмитентті құнды қағаздар бойынша пайыз,
сонымен бірге қаржылық операцияларды жүргізуден түсетін пайда сияқты
қаржылық ресурстар пайда болады.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық ресурстарын оның пайда
болуына сәйкес топтастыру 1 суретте келтірілген.
Қазақстан Республикасында қаржылық ресурстар көздерінің жиынының ішінде
кейбіреуіне ғана отандық кәсіпорындар қол жеткізе алады. Олардың ішінде
мыналарды атап кетуге болады: акционерлік капитал, займдар және ссудалар,
овердрафт, жабдықтаушыларға берілетін несие, субсидиялар.
Алайда, шағын және орта бизнес кәсіпорнын қаржыландырудың айтып кеткен
көздеріне қол жеткізу көп жағдайларда, кәсіпорынды қаржылы-орнықты ретінде
сипаттайтын анықталған периодқа арналған бухгалтерлік есеп берудің бар
болуымен, сонымен бірге залогқа салатын зат түрінде қолданылатын мүліктің
бар болуымен анықталады.
Қаржылық ресурстарды қолдану көптеген бағыттармен жүзеге асырылады,
олардың ішінде бастысы болып табылатындар мыналар:
– қаржылық міндеттерді орындауға алдын ала келісілген,
қаржылық-банктік жүйе органдарына төлемдер (бюджетке салық
төлеу, несиені пайдаланғаны үшін банкке пайыз төлеу,
алынған ссуданы өтеу, сақтандыру төлемдері және т.б.)
– қаржылық ресурстарды өндірістік процессті ұйымдастыру үшін
қажетті материалдық ресурстарды сатып алуға қолдану;
– өндірісті кеңейтуге және оның техникасын жаңартуға,
сонымен бірге жаңа прогрессивті технологияларға ауысуға
және т.б. байланысты капиталдық шығындарға жеке
қаражаттарды инвестициялау (реинвестициялау);
– қаржылық ресурстарды рынокта сатып алынатын құнды
қағаздарға, нақты айтса кооперативтік жеткізіп берумен
байланысқан басқа фирмалардың акциялары мен
облигацияларына, мемелекеттік займдарға және т.б.
инвестициялау;
1 сурет
Шағын және орта бизнес кәсіпорнының қаржылық ресурстарын олардың пайда
болу көздеріне сәйкес топтастыру
Ескерту: [7, 38 б] негізінде жасалған
қаржылық ресурстарды мадақтау және әлеуметтік сипаттағы ақшалық қорға
айналдыруға бағыттау;
қаржылық ресурстарды қайырымдылық, демеушілік т.с.с. мақсатында қолдану.
Шағын және орта бизнес кәсіпорнының қаржылық ресурстарының қозғалысы
үзіліссіз процессті бейнелейді. Қаржылық ресурстарды пайдаланудың әрбір
бағыты үшін сәйкес қаржыландыру көзі бар болу керек. Кең мағынада алып
қарайтын болсақ, шағын және орта бизнес кәсіпорнының активтері ақшалық
қаражаттарды таза қолданудан, ал пассивтері мен жеке капиталы – таза қаржы
көзінен тұрады.
Қаржыны қарым қатынас формасы ретінде басқару бұл қатынастарды реттеп
отыратын қаржылық ресурсты басқару құралымен немесе маңыздылығы бойынщша –
ақшалық қаражат ағынымен жүзеге асырылады.
Қаржылық ресурстармен басқарғанда бірнеше функциялық элементтерді бөліп
көрсетуге болады: жоспарлау, операивтік басқару, бақылау.
Жоспарлау қаржылық ресурстармен басқару жүйесінде маңызды орын алады.
Нақты жоспарлау барысында шаруашылықпен айналысатын субъект жан жақты түрде
өзінің қаржылық жағдайын бағалайды, қаржылық ресурсты арттыру мүмкіндігін,
оларды аса тиімді пайдалану бағыттарын табады. Жоспарлау барысында
басқарушылық шешім қаржылық ақпаратты (бухгалтерлік, статистикалық және
жедел есеп берумен негізделетін) талдау негізінде қабылданады, осыған
байланысты бұл ақпарат толық және анық болу керек.
Оперативтік басқару қаржылық жағдайда құрылатын және қаржылық
ресурстарды қайта үлестіру көмегімен ең аз шығын жұмсап ең көп әсер алу
мақсатын көздейтін оперативтік талдау негізінде дайындалатын шаралар
кешенінен тұрады.
Бақылау басқару элементі ретінде жоспарлау процесінде де, опреативтік
басқару кезеңінде де орындалады. Ол нақты нәтижелерді қаржылық ресурстарды
жоспармен қолданудан ажыратуға, қаржылық ресурстардың өсу резервін
жоспарлықтан ажыртуға, қаржылық ресурстың өсу резервісін анықтауға, аса
тиімді түрде шаруашылықпен айналысу жолын көрсетуге мүмкіндік береді.
Қаржылық ресурстармен басқару келесі: кәсіпорын алдына қойылатын
мақсаттар мен міндеттерге жету үшін мүмкіндік беретін кәсіпорын
активтерінің шамасы мен тиімді құрамы қандай болу керек; қаржы көзін қайдан
табуға болады және оның тиімді құрамы қандай болу керек; кәсіпорынның төлем
қабілеттлігімен және қаржылық тұрақтылығымен қамтамасыз ететін қаржылық
қызметті басқаруды келешекте қалай ұйымдастыру керек? деген сұрақтарды шешу
үшін шақырылатын кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесінің кілттік ішкі
жүйелерінің бірі болып табылады. Оны қалыптастыру логикасы 2 суретте
келтірілген.
2- сурет
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарында қаржылық ресурстармен басқару
жүйесі
Ескерту: [7, 40 б] негізінде жасалған
Шаруашылықпен айналысатын субъектінің қаржыларын басқару жүйесінің
ұйымдастырушылық құрылысы, сонымен бірге оның кадрлық құрамы кәсіпоырн
көлеміне және оның қызмет түрелріне байланысты әр түрлі тәсілдермен құрылуы
мүмкін. Ірі компания үшін қаржы бойынша вице-президентпен (қаржылық
директорман) басқарылатын және тәртіп бойынша, бухгалтерия мен кадрлер
бөлімінен тұратын арнайы қызметпен оңашаланған жөн.
Шағын және орта кәсіпорындарда қаржылық директор ролін көбінесе басты
бухгалтер атқарады. Қаржылық менеджер жұмысында басты түрде айтып кететін
жайт, ол фирманы басқарудың жоғарғы буынындағы жұмыс бөлімінен тұрады
немесе қаржылық сипаттағы басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін қажетті
ұқсас ақпаратты берумен байланысты болады.
Шағын және орта бизнес кәсіпорнының барлық ішкі бөлімдерінің функциялары
кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылысы шегінде анықталады. Кәсіпорынның
ұйымдастырушылық құрылысы – ол басқарудың өзара байланысқан буындарының
құрамы мен бағыныштылығын, кәсіпорынды басқарудың функционалдық құрылысын,
өндірістік қызмет пен басқару функцияларын үлестіруін, құрылымдық ішкі
бөлім қызметінің функционалдық міндеттері мен бағыттарын, олардың құқықтары
мен жауапкершіліктерін реттейтін, нақты айқындалған функциялар мен штаттық
кестелермен берілген ұйымдастырушы буындардың жиынтығы.
Қаржылық ресурстармен басқару әдістері көп түрлі. Олардың ішіндегі
бастылары: алдын ала жобалау, жоспарлау, салық салу, сақтандыру, өзін-өзі
қаржыландыру, несиелеу, есептесу жүйесі, қаржылық көмек жүйесі, қаржылық
санкция жүйесі, жағдай жасау жүйесі, құнның пайда болу принціптері,
трастілік операциялар, залогтық опрециялар, трансферттық оперциялар,
факторинг, аренда, лизинг. Келтірілген әдістердің құрамдас бөлігі қаржылық
басқарудың арнайы тәсілдері болып табылады: несиелер, займдар, пайыздық
ставкалар, дивиденттер, валюталық курсты белгілеу, акциз, дисконт және т.б.
Қаржылық ресурстармен басқару жүйесін ақпараттық қамтамасыз ету негізін
қаржылық сипаттағы кез келген ақпарат құрайды: бухгалтерлік есеп беру,
қаржылық органдар хабарламасы, банктік жүйедегі мекемелер ақпараты,
тауарлық, қорлық және валюталық биржа ақпараттары; тағы басқа ақпараттар.
Қаржылық ресурстармен басқарудың негізгі құралы ретінде мыналар
белгілену мүмкін: бюджеттеу (ақшаларды және қаржылық нәтижелерді жоспарлау,
есептеу және бақылау технологиясы); қаржылық талдау; заемдық қаражаттарды
қатыстыру менеджменті; бос қаражаттарды орналастыру менеджменті;
инвестициялық менеджмент; эмиссия, капитал менеджменті; банкронттық,
антикризистік басқару; траст; факторинг; лизинг; сақтандыру; офшоралар.
Нақты түрде әрбір фирма ақшаны басқару тәсілдерінің аса қарапайым жиынын
пайдаланады. Тәртіп бойынша, бұл жерде табиғи шектеме: басқарушы
ресурстардың жетіспеушілігі (шағын және орта кәсіпорындар үшін өзекті
болатын) туралы айтылып отыр. Онымен қоса, әр түрлі саладағы қаржылық
менеджмент - әр қилы. Дегенмен де, қажетті ең аз шама бар. Мұндай таңдауға
мамандардың айтуы бойынша бюджеттеу кіреді, және де заемдық қаражаттарды
қатыстыру мен бос қаражаттарды сыртқы саудаға ауыстыру жатады.
Мұнымен қоса, қаржылық ресурстарды басқару екі принціппен негізделу
керек: 1) бюджеттеу (ішінде болатын кешен: таңдалған позиция бойынша
қаржылық жоспар ретінде бюджет, бюджетті орындау нәтижесі ретіндегі
қаржылық есеп беру); 2) қаржылық тіркеу, қаржылық құрылым орталығына
бюджетті белгілеу (басқа жағдайда ұйым деңгейінде толық түрде бағаланады).
1.3 Отандық экономикадағы шағын және орта бизнес
қаржысының ролі
Шағын және орта бизнес кәсіпорын қызметінде қаржылар аса маңызды роль
атқарады. Бір жағынан – қаржыны дұрыс ұйымдастыру шағын және орта бизнес
кәсіпорын қызметінің табысты факторы болып табылады, ал екінші жағынан
(кері байланыс принціпі бойынша) - шағын және орта бизнес кәсіпорнының
қаржылық жағдайы, ең алдымен өндірістік-шаруашылықтық факторлармен
анықталады.
Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы жағдайында шағын және орта
бизнес кәсіпорындарына қаржы аймағында ауқымды құқық берілген. Олардың
салықтар мен басқа да міндетті төлемдерден кейін қалатын пайданы, ағымдағы
есеп шотқа келіп түсетін валюталық түсімді өз бетімен үлестіруге құқығы
бар. Шағын және орта бизнес кәсіпорындары негізгі және айналымдық
капиталдың қажетті көлемін өздері анықтайды. Айналымдық қаражаттар
жетіспеген жағдайда олар банктерге көңіл аударады. Айналымға коммерциялық
тауарлық несиелер, ақша рыногынан алынатын қаражаттар қатысады. Шағын және
орта бизнес кәсіпорындары өздерінің жинау, тұтыну қорларын, резервтік және
басқа көздерін реттеп отырады. Олар өнімді сатқаннан түсетін пайданы
тіркеу, кәсіпкерлік қызметте қолданылатын негізгі қаржылар бойынша
амортизациялық қаржыны бөлу саясатын таңдайды, өзіндік құнның қалыптасуында
материалдық ресурстар қорын бағалау әдісін таңдайды және т.б. Шағын және
орта бизнес кәсіпорны өз бетінше қаржылық жоспарды әзірлейді, қаржылық
стратегияны анықтайды.
Бұл мысалдар нарықтық экономикаға және нарық жағдайына көшу барысында
шағын және орта бизнес кәсіпорындары қаржысының ролінің өскенін дәлелдейді.
Бірмезгілде шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржысын басқару
сапасына – олардың қаржылық менеджменттеріне қойылатын талаптар да өседі.
Қаржылық менеджмент ғылым ретінде қаржылық шешімдерді дайындау және
жүзеге асыру методолгиясын, принціптерін, тәсілдерін, әдістемесін
зерттейді. Ол шаруашылықпен айналысатын кез келген қызметте қажет болады.
Шағын және орта бизнес кәсіпорнының қаржылық мендежменті аса жалпы
түрде – ол қаржыны басқару. Қаржылық менеджмент мақсаты қаржылық
қатынастарды және экономикалық заңдардың талаптарын ескере отырып ақша
ағынының қозғалысын ұйымдастыру бойынша тиімді қаржылық шешімдерді қабылдау
болып табылады. Шағын және орта бизнес кәсіпорындарындағы қаржылық
менеджменттің негізгі міндеттері:
1) шағын және орта бизнес кәсіпорнының өтімділігі мен төлем
қабілеттілігін қамтамасыз ету;
2) пайданы ұлғайту және рентабельділікті арттыру;
Шағын және орта бизнес кәсіпорнындағы қаржылық менеджмент қаржылық
құралдар мен қаржылық әдістерден тұратын кәсіпорынның қаржылық механизміне
сүйенеді, оның көмегімен қаржылық қатынастарды, ақша ағынын, ақшалық
қаражат қорларын, кәсіпорын капиталын басқару орындалады. Қаржылық
менеджментң және қаржылық механизмң түсініктері өзара үзіліссіз
байланысқандығын айта кету керек. Олар қандай да бір деңгейде қаржыларды
басқарғанда қолданылады. Осыған сәйкес мемлекеттің, аймақтың, кәсіпорынның
қаржысын басқаруды бөліп көрсетеді. әр деңгейде өз міндеттері шешіледі [8,
36 б]
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық механизмінің негізгі
элементтері: қаржылық басқару объектісі ретінде қаржылық қарым қатынас,
қаржылық әдіс, қаржылық құралдар, қаржылық басқаруды құқықтық және
ақпараттық қамтамасыз ету болып табылады.
Қаржылық әдісті өндірістік, (ағымдағы), инвестициялық және қаржылық
қызметтен тұратын шаруашылық процесіне ықпал ету тәсілі ретінде қарастыруға
болады. Қаржылық әдіс Шаруашылық процесіне қалай әсер ету керек? деген
сұраққа жауап береді.
Қазіргі кезедгі оқу құралдарында қаржылық құрал түсінігі кеңінен
қолданылады. Қаржылық құрал түсінігін әдетте қаржылық рычаг деп айтады.
Қаржылық рычаг қаржылық әдістің әрекет жасау тәсілінен тұрады. Қаржылық
рычаг шаруашылық процесіне немен әсер ету керек? деген сұраққа жауап
береді. Қаржылық рычагқа: пайдалар, кірістер, шоғырланып аударылған
суммалар, арендалық төлем, пайыздық ставка, құн, есептесу түрі,
дивиденттер, несие түрлері мен үлгілері, санкциялар, жеңілдіктер жатады.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындары қазіргі кезеңде өз бетінше қаржылық
механизмді құрастырады жіне мемлекеттің заң шығарушы және нормативті
актілерімен тағайындалған шектерден шықпай қаржыны басқаруды жүзеге
асырады. Бұдан, кәсіпорынның қаржылық менеджменті мен қаржылық механизмінің
тиімділігіне қаржылық қызмет мамандарының (қаржылық менеджерлердің)
дәрежесі ғана емес, сонымен бірге мемлекет тағайындайтын құқықтарң да
ықпал етеді. Басқа сөзбен айтқанда, макродеңгейде қоғамда қызмет жасайтын
қаржылық механизм, шағын және орта бизнес кәсіпорнының қаржылық механизміне
де әсерін тигізеді. Оның маңызды міндеті жалпы мемелекеттік және
децентрализациялық қаржылар арасындағы логикалық байланысты қамтамасыз ету
болып табылады [9, 31б]
Айтылғандардан келесі қорытындыларды жасауға болады:
– шағын және орта бизнес кәсіпорнының қаржы мазмұнын
құрайтын ақшалық қарым қатынастар олардың қаржылық
ресурстарын қалыптастыру және пайдалану процесінде
туындайды;
– қаржылық ресурстарды қалыптастыру және пайдалану ақшалық
ағымдар қозғалысы процесінде жүргізіледі;
– шағын және орта бизнес кәсіпорнының қаржылық қарым
қатынастары ақшалық ағым негізінде шаруашылық операцияларын
жүзеге асыру барысында туындайды;
– шағын және орта бизнес кәсіпорнының қаржысы әрқашанда оның
қаражаттарының ауыспалы айналымымен байланысты болады;
– шағын және орта бизнес кәсіпорнында шаруашылық
оперцияларын жүргізу және қаржылық қарым қатынасты
ұйымдастыру тәртібі қандай да бір мөлшерде мемлекетпен
белгіленеді.
2. ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС КӘСІПОРЫНДАРЫНДАҒЫ
ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
2.1 Шағын және орта бизнес қаржысын басқаруды талдау
Бүгінде экономиканың әртүрлі сферасфның дамуы қаржының – несиелік
сектордың теңділігінен тәуелді болады. Бұл байланыста жаңама қаржының
көмек, жеңілдікті салық салуды беретін үлгідегі мемлекет экономиканың нақты
секторындағы кәсіпорын сияқты, оны несиелендіретін банк болуы мүмкін.
Онымен қоса экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындарды несиелендіретін,
несиелік рисіктерді сақтандыруды банктер өздірі орындайтын мемлекеттік
қаржы құрудың тура қажеттілігі туды.
Индустриялы – иновациялық процестерін дамуында бейнеленетін бағыттардың
мәліметтерін тарату үшін бүгінгі күнде келесі экономикалық құрылымдар
қолданылады.
- Қазақстанның 2011– 2015 жж индустриялы – иновациялы дамуының
мемлекеттік бағдарламасы дайындалады.
- Иновациялы венчуралық кәсіпкерлікті дамутумен кеңейту бойынша
иновациялық қорға өкілеттіктерді бекіте отырып иновациялық қорлар
құрылады.
- Қазақстанның даму банкісі қызмет жасайды, оның несиелері экономиканың
шикі заты емес секторында жұмыс жасайтын отандық кәсіпорындарға
бағытталады.
- Ғылыми техникалық сферада және жоғарғы ілім беру сферасында шағын және
орта кәсіпкерлікті дамытумен қолдау бағдарламасы дайындалды.
- Қазақстан Республикасының Үкіметтігінде Жоғары ғылыми техникалық
коммисия құрылды.
Бірақта Қазақстанның индустриялды иновациялы саясатының қалыптасуы
ғылымдық қаржыландырудың айтарлықтай төмендеуіне алып келуі мүмкін. ҚР
Агентігінің мәліметтіндегі 2012 жылдан және бүгінгі күнге дейін статистика
бойынша мемлекеттік бюджет шығының процентпен алғанда ғылымдық
қаржыландыру көрсеткіші өскен жоқ және ең аз шаманы 0,31 құрайды. Міне
сондықтан ғылыми техникалық өнім рыногын тексеру кезінде жаппай пікір
алынған өнеркәсіп, құрылыс, транспортпен байланыс, ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының 2146 ішінен тек 16,5 % - і ғана келешекте өнімнің жаңа
түрін инновациялық процеспен шығарумен айналысуды жоспарлаған. Пікір
алынған кәсіпорынның 65,8%-де жаңа технологиялар мен жаңа техниканы дамыту
қажет болғанымен, қаржылық құралдардың жетіспеушілігінен барлығы бұрынғы
техникалық деңгейде қалдырады. Бұл жағымсыз фактор ғылыми- техникалық
ақпараттың негізгі тұтынушылары қызмет ететін ұйымдар, инновациялық
құрылымдар жағынан жаңа ғылыми білімдерге сұранысты айтарлықтай
төмендетеді. Өнеркәсіптік кәсіпорындармен қоса, табиғатты қорғау
қызметінің сферасын да жаңалық енгізумен қамтамасыз ететін, инновациялық
қызметтің барлық инфроқұрылымын тарылту процесі жүріп жатыр. Бұл тарылту
өз кезегінде жаңа енгізулер бағасының өсуіне алып келеді және бағалар,
өкінішке орай құрылатын техниканы өндіруге қарағанда айтарлықтай жылдам
өседі, ол барлық қолданулардан экономикалық тиімділігінің ұдайы
төмендеуіне алып келеді. Рыноктық жағдайда, қатаң бәсекелестікте кімнің
өнімі бәсекелестікке төзімді болса, сол жеңеді. Ал бұл ғылымның кең
салаларының өнімдерін қолдану есебінен ғана жетістікке жетеді. Бұдан
Қазақстанның нақтылығын, оның материалдық, техникалық және финанстық
ресурстарын, сонымен бірге әлеуметтік-саясаттық мезеттерін ескере отырып,
индустриялы-инновациялық даму процесі жеке және шетелдік
инвестициялармен бірге қатысатын арнайы инновациялық қордан құрылатын
мемлекеттік субсидиялауды ерекше қолдауды қажет етеді.
Бүгінде отандық банктер шикізаттық, әсіресе мұнайлық секторды
несиелендіруге қатысу мүмкіндігінен айрылды, және оларға жоғары қауіп-
қатерлі клиенттермен жұмыс жасау және қаржылық тұрақтылығы жоғарғы емес
және жеткіліксіз қамтамасыз етілген кәсіпорындарды несиелеуді жүргізу
ғана қалды. Мұндай объектілерге шағын бизнес жатады. Бір жағынан щағын
орындар үлкен көлемдегі несиелік қаржыларды талап етеді, қысқа
мерзімдік уақытқа қаржылар алады, қысқа ұдайы өндірілетін циклмен және
жалпылығымен ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер үлкен дәрежеде, жоғарғы
несиелік қауп-қатердің орнын толтырады және оның күшімен көптеген
банктер несиелеуді жасайды. Бірақ та шағын бизнесті несиелеу деңгейі
төмен болып қала береді, оның көлемі 2012 жылмен салыстырғанда 2013
жылы 1,8 есе өскенімен, бір кәсіпорынға бар жоғы 830 млн. доллар немесе 2
мың доллардан ғана тұрады.
2011 жылдан бастап ауылдағы экономикалық жағдай жақсара түсті. Бұл
ауылшаруашылық өндіріс көлемнің артуынан байқалады.2011жылы
ауылшаруашылық өсімнің артуы 28,9 процентті, 2012 жылы өсім 8,2 процентті,
2012 жылы –16,9 процентті, 2011 жылы - 6,6 процентті құрады.
Ауылшаруашылығы қазіргі уақытта, сыртқы тұтынушылық сұраныстың өсу
қарқынына сәйкес келетін қарқынмен дамып келеді. Статистика бойынша ҚР
Агенттігінің мәліметтерінде, ауыл шаруашылықтың жалпы өнімінің көлемі 2011
жылдың қаңтар-ақпан айларында алдыңғы жылдың осы айларымен салыстырғанда
4,9%-ке өсті және 30,8 миллиард теңгені құрады. Онымен қоса, малдар саны
мен өнімнің негізгі түрлерін өндірудің артуы, негізінен жеке қосалқы үй
есебінде орындалды. Ағымдағы жылдың 1 наурызындағы жағдай бойынша ірі қара
малдар саны республика шаруашылығының барлық категорияларында 6,8%-ке,
4 773,8 мың басқа дейін артты, қойлар мен ешкілер - 9,6%-ке, 11 656,3 мыңға
дейін, шошқалар - 11,1%-ке, 1 294,6 мыңға дейін, жылқылар – 3,6%-ке, 990,5
мыңға, түйелер 4,7%-ке, 104,2 мыңға дейін артты. 2011 жылдың қаңтар-ақпан
айларында, 2012 жылдағы осы айлармен салыстырғанда ет 4,8%-ке, 156,8
тоннаға дейін, жұмыртқа 9%-ке, 287,9 миллион тоннаға дейін өсті. Мұнымен
қоса, ет пен сүтті өндіру барлық облыстарда өссе, ал жұмыртқа Атырау (33%),
Маңғыстау (33%), Шығыс-Қазақстан (83%) және Қарағанды (94%) облыстарында
қысқарды.
Эксперттей айтқандай, егер ауылшаруашылық өнімі көлемінің өсімі,
тұтынушылар сұранысы көлемінің өсімімнен артып кетсе, онда республикада
импорттық тамақ өнімдерінің отандық өнімдермен алмастыру процесі аса
белсенді түрде жүргізіледі. Онымен қоса, ауылшаруашылық өнімдерін сыртқы
рынокқа экпорттау арта түседі. Ол үшін ауыл шарушылығында жыл сайынға өсім
7 проценттен кем болмауы керек, ол өз кезегінде шаруашылықтың жағдай
тудырушы әдістері мен механизмдерін дамытуды талап етеді.
Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институтымен жүргізілген ауыд
шаруашылық тауарлар рыногын талдау, ішкі рыноктағы құс етін импорттау үлесі
49,1%-ті, қоюлатылған мен концетрацияланға сүт 98%-ті, сары май 64,5%-ті,
шұжықтық өнімдер - 50%-ті, кондитерлік өнімдер – 38%-ті, ұндық-кондитерлік
өнім – 64,5%-ті, көкөніс консервілері – 88,4%-ті құрайтындығын көрсетті.
Импорттық азық-түлік өнімінің 50%-тен астамы Ресейлік Федерациядан
әкелінеді. Республиканың импорттық азық-түлік өнімінен тәуелділігін 2 есеге
дейін төмендету, аграрлық азық көлемін ағымдағы бағада 24 320 млн. теңгеге
артуына мүмкіндік береді, мұнымен қоса, ауыл шаруашылықтың жалпы азығы,
өндірістің сәйкес деңгейімен салыстырғанда 1,7-1,8 есеге артты. Ауыл
шаруашылық өнімін өндіру көлемін ауылдағы жұмыссыздық деңгейін төмендетуге
алып келеді.
Ауылдың экономикалық жағдайына қаржылық ресурстардың жетіспеушілігі аса
үлкен әсерін тигізді. Республика президенті Н.Назарбаев өз жолдауында былай
деп айтқан болатын: Ауылға микронесиелеу мен өзара несиелеудің әр түрлі
институттары түрінде несиені және қаржылық қызметті ұсыну бойынша, аса кең
таралған қаржылық желі қажет. Ауыл өндірісін сақтандырумен баыпты түрде
айналысу қажет. Үкімен сыртқы заемдардың көп бөлігін жеңіл жағдайларда,
әсіресе халықаралық банктер бағыты бойынша, ауыл шарушылығына бағыттау
практикасын жалғастыру керек. Лизингілі орталықтар, несиелік серктестіктер
мүмкіндігін күшейту қажет. Қазіргі уақытта мемлекет үлесі 35 процентті
құрайтын, ауыл шаруашылықтық несиелік серіктестіктер арқылы ауыл шаруашылық
тауарларын өндірушілерді несиелендіру жобасын жүзеге асыруды мемлекет
қолдайды.
Республика үкіметі ауыл шаруашылығын несиелеуге жағдай жасау үшін
әлемдегі көп елдерде тәжірибе жасалған шаралар қатарын пайдалана алады.
Мысалы, қазір бар қазақстандық заңдар жиынтығы ауылда коммерциялық
лизингілі операцияларды жүзеге асыруға ықпал етеді. 2011 жылдан бастап
республикадағы бар заңдылықтар жиынтығы фермерлік шаруашылықты
реструктуризациялау негізін қамтамасыз ететіндігіне қарамастан, дамытуға
арналған үлкен ресурс коммерциялақ несие беруге ие бола алады.
Жеке отбасылық шаруашылықтың өсіп келе жатқан саны жергілікті жинақтық
және несиелік институттардың пайда болу мүмкіндігін күшейтеді.
Жер сатып алу-сатудың толық объектісі ретінде қатысатын жаңа жер
кодексін қабылдау ауыл шаруашылығында банктердің жылжуын аса күшейтеді. Бұл
жағдайда республиканың коммерциялық банктері залогты қаматамсыз ету ретінде
жерге иелік құқығын алып қана қоймай, онымен қоса оны займ көлемін арттыру
негізінде де де қолдана алады.
Қазақстандық ауыл шаруашылық дамып келе жатыр, ауыл тұрғындарының
экономикалық жағдайы жақсара түсуде, ауылдағы ауруханалар, мектептер,
балабақшалар қылпына келтірілуде. Бұл аграрлық сектор бұдан әрі қарай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономика тақырыбы, мiне,
бiрнеше жылдардан берi бiздiң қоғамдық санамызда жетекшi орын алып келедi.
Бәлкiм, нарықтық экономиканың ең сиымды да қысқа анықтамасы, (еркiн
кәсiпкерлiк экономикасы( сөз тiзбегiнде жатқан болар.
Шынында, нарық ең тиiмдi кәсiпкерлiк орта болып табылады. Кәсiпкерлiк -
нарықтық қатынастардың қасиеттерi мен сапалық сипаттамасының жиынтығы.
Сондықтан кәсiпкерлiктiң әртүрлi формаларымен байланысты болғандықтан,
кәсiпкерлiкетiң мынадай түрлерiн бөлiп айтуға болады: өндiрiстiк,
коммрециялық, қаржылық.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық жағдайы жалпы
мемлекеттік және аймақтық ақшалық қорлармен, қаржылық ресурстармен
қамтамасыз етілуіне әсерін тигізеді. Жалпы мемелекеттік қаржысы мен шағын
және орта бизнес кәсіпорнының қаржысы арасында тікелей байланыс бар: шағын
және орта бизнес кәсіпорнының қаржылық жағдайы неғұрлым орнықты болса,
соғұрлым мәдени-әлеуметтік, инвестициялық және басқа мұқтаждықтар мен
мемлекеттік бағдарламалар толық қанағаттандырылады.
Өндiрiстiк кәсiпкерлiк негiзiнен тауарлар мен қызмет көрсетудi өндiру
мен тұтынуға; коммерциялық - оларды айырбастау мен тұтынуға; қаржылық -
айналысқа, құндар айырбасына байланысты жүзеге асады. Кәсiпкерлiктiң бұл
түрлерiнiң ұйымдастырылуы мен қызмет етуiне байланысты әрқайсысының өзiне
тән ерекшелiктерi болғанымен, олардың барлығы бiрiн-бiрi толықтырып тұрады.
Шағын және орта кәсiпкерлiк кәсiпкерлiктiң ерекше түрi болып саналмайды, ал
оның формасы кез-келген түрде: жекешелiк, серiктестiк, шектеулi
жауапкершiлiктi қоғам ретiнде болуы мұмкiн. ұсақ кәсiпорындарды жекелеген
азаматтар, мемлекеттiк ұйымдар мен кәсiпорындар, сол сияқты қоғамдық
ұйымдар да құруға құқықты.
Қазақстан Республикасында қаржылық ресурстар көздерінің жиынының ішінде
кейбіреуіне ғана отандық кәсіпорындар қол жеткізе алады. Олардың ішінде
мыналарды атап кетуге болады: акционерлік капитал, займдар және ссудалар,
овердрафт, жабдықтаушыларға берілетін несие, субсидиялар.
Алайда, шағын және орта бизнес кәсіпорнын қаржыландырудың айтып кеткен
көздеріне қол жеткізу көп жағдайларда, кәсіпорынды қаржылы-орнықты ретінде
сипаттайтын анықталған периодқа арналған бухгалтерлік есеп берудің бар
болуымен, сонымен бірге залогқа салатын зат түрінде қолданылатын мүліктің
бар болуымен анықталады.
Қаржылық ресурстарды қолдану көптеген бағыттармен жүзеге асырылады,
олардың ішінде бастысы болып табылатындар мыналар:
қаржылық міндеттерді орындауға алдын ала келісілген, қаржылық-банктік
жүйе органдарына төлемдер (бюджетке салық төлеу, несиені пайдаланғаны үшін
банкке пайыз төлеу, алынған ссуданы өтеу, сақтандыру төлемдері және т.б.)
қаржылық ресурстарды өндірістік процессті ұйымдастыру үшін қажетті
материалдық ресурстарды сатып алуға қолдану;
өндірісті кеңейтуге және оның техникасын жаңартуға, сонымен бірге жаңа
прогрессивті технологияларға ауысуға және т.б. байланысты капиталдық
шығындарға жеке қаражаттарды инвестициялау (реинвестициялау);
қаржылық ресурстарды рынокта сатып алынатын құнды қағаздарға, нақты
айтса кооперативтік жеткізіп берумен байланысқан басқа фирмалардың
акциялары мен облигацияларына, мемелекеттік займдарға және т.б.
инвестициялау;
Қазақстан Республикасын дамытудың Қазақстан-2030 Стратегиясына сәйкес
Үкімет қызметінің бағдарламасы дайындалды. Онда Үімет жұмысының мақсаттары,
экономиканың нақты секторын жандандыру құралымен экономикалық өсуді
қамтамасыз ету, бюджеттік сфераны реформалау және белсенді әлеуметтік
саясатты жүргізу мен макроэкономикалық тұрақтылықты сақтау жағдайында ел
экономикасына инвестицияны қатыстыру анықталған.
Шағын және орта кәсiпкерлiктiң экономикалық мәнi: бiрiншiден, оның
объективтi түрде өмiр сүруi және экономиканың секторы ретiнде
дамитындығымен; екiншiден, кәсiпкерлiк қызметтiң ерекше түрi болып
табылатындығымен анықталады.
Шағын және орта кәсiпкерлiктi экономиканың секторы ретiнде қарастыру
қоғамдық өндiрiстiң екi - техникалық - ұйымдастыру мен әлеуметтiк -
экономикалық - жағының бiрлiгiн анықтауға негiзделедi. Оның бiрiншi жағы
өндiргiш күштер, яғни, өндiрiстiң материалдық - заттық элеменеттер
жиынтығы, жұмыс күшi мен өндiрiстi ұйымдастырудың түрi арқылы анықталса,
екiншi жағы - өндiрiстiң қоғамдық түрiн құрайтын өндiрiстiк қатынастармен
анықталып отырады.
Экономиканың мөлшерлiк құрылымы көлемi жағынан әртүрлi кәсiпорындардың
бiрге өмiр сүретiндiгiн көрсетедi. Нарықтық экономика жағдайында шағын және
орта өндiрiстiк өлшемнiң қоғамдық формасы шағын және орта кәсiпорын болып
табылады.
Нарықтың монополистiк емес құрылымын қалыптастыруда, экономикалық
монополизмдi жеңуде шағын және орта кәсiпорындар маңызды рөл атқарады.
Осының барлығы бұл дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері Осыған орай бұл дипломдық жұмыстың
мақсатына нарықтық экономика жағдайындағы шағын және орта бизнесті
қаржыландыруды басқару мәселелерінің негізгі тәсілдерін айқындау арқылы
оларды жетілдірудің экономикалық тетіктерін ұсыну жатады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешу қажет:
– шағын және орта бизнес қаржысы түсінігін сипаттау, қалыптастыру
принціптерін қарастыру;
– шағын және орта бизнес кәсіпорындарында қаржылық ресурстарды
басқару механизмін көрсету;
– шағын және орта бизнес қаржысын басқаруға талдау жасау;
– шағын және орта бизнесті несиелеудің негізгі бағыттарын талдауды
қарастыру;
– шағын және орта бизнес сферасындағы қаржылық ресурстарды жоспарлау
ерекшеліктерін анықтау;
– шағын және орта бизнес қаржысын басқару процесін жетілдіруді
бейнелеп көрсету
Дипломдық жұмыстың объектісіне Қазақстан Республикасындағы шағын және
орта бизнестің субъектілерінің қаржылық қызметі және ММ Кәсіпкерлік
бөлімібойынша шағын кәсіпорындарға бөлінетін қаржылар жатқызылды
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы шағын кәсіпорындарға берілген
қаржылырды талдау және оларды бағалау болып табылады.
Тәжірибелік жағынан бұл жұмыста шағын кәсіпорындарға берілген
қаржылардың кейінгі үш жылдағы мәлметтері қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың ақпаратық негізі ретінде Қазақстан Республикасының
заң шығарушы және нормативтік актілері, отандық және шет елдік экономист-
ғалымдардың нарықтық экономика жағдайындағы шағын және орта бизнесті дамыту
жөніндегі ғылыми еңбектері мен статистикалық деректері, және осы тақырып
төңірегінде жарық көрген ғылыми мерзімді басылымдардағы ғылыми-теориялық
мақалалар қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың мәні ретінде экономикадағы шағын және орта бизнес
қаржысын басқару проблемалары жөніндегі теориялық және ұйымдастырушылық
мәселелерді шешу барысында туындайтын мәселелер жиынтығы қарастырылады.
Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспе, үш бөлімнен, қорытынды және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Шағын және орта бизнес қаржысы түсінігінің сипаттамасы,
қалыптастыру қағидалары
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржысы – мемлекеттің қаржылық
жүйесінің маңызды құрамдас бөлігі. Бұл қаржылық жүйенің біршама дербес
сферасы.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржысы – ақша айналымының
нәтижесінде туындайтын және осының негізінде кәсіпорындарда құрылатын
қаражаттық қорларды қалыптастырумен байланысқан ақша ағыны пайда болатын
экономикалық ақшалық қарым қатынастар.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржысы қаржылық ресурстарды
қалыптастыру, үлестіру және пайдалану бойынша нақты ақшалық айналымда
туындайтын экономикалық қарым қатынастар жиынтығын береді. Шағын және орта
бизнес кәсіпорындарының қаржысы дегеніміз – нақты дәрежеде мемлекетпен
регламенті белгіленген және жарғылық қызметті жүзеге асыру мен барлық
міндеттерді орындау үшін қажетті ақшалық қормен және пайдамен, кәсіпорынның
нақты ақшалық айналымымен, капиталдың қалыптасуымен және пайдалануымен
байланысқан ақшалық қарым қатынастар жүйесі.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарындағы қаржылық қарым қатынастар
келесі субъектілермен пайда болады:
– мемлекетпен – 1) салықты төлеу, республикалық және жергілікті
бюджеттер алымдары мен қаржы бөлімдері, мақсатты бюджеттік және
бюджеттен тыс қорлар жөнінде; 2) салықтық заңдылықтарды бұзған
жағдайда қаржылық санкцияларжды төлеу; 3) республикалық және
жергілікті бюджеттен, мақсатты бюджеттік және бюджеттен тыс
қордан қаржыландыру; 4) бюджеттік несиелер мен ссудалар алу және
қайтару;
– жалдамалы жұмыскерлермен – 1) тұтыну қорынан еңбек ақыны төлеу
жөнінде; 2) табыс салығын, тұрғындарды әлеуметтік қорғау қорына
салымдарды және заң шығарушылыққа сай тағы басқа шегерімдерді
ұстап қалу;
– ұйымдастырушылармен (жеке меншіктермен, қатысушылармен) – жаңа
қатысушыларды қабылдағанда, қатысушы жұмыстан шыққанда мүліктегі
үлесін төлегенде, салынған капиталға дивиденттерді, пайыздарды
үлестіргенде және төлегенде, сонымен бірге мүлікті және жеке
капиталды басқару жөнінде;
– шаруашылықпен айналысатын субъектілермен – экспортты-импорттық
операцияларды және сыртқы экономикалық қызметтің басқа түрлерін
жүзеге асырғанда Қазақстан Республикасының нерезиденттерімен;
– жабдықтаушылармен және сатып алушылармен - өнімді, тауарды,
материалды сатып алу мен сату, экономикалық санкцияларды қолдану
жөнінде;
– қаржылық-несиелік институттармен және басқа шағын және орта
бизнес кәсіпорындарымен – бос ақшалық қаражаттарды қатыстыру
және орналастыру жөнініде (займдарды, сақтандыру салымдары мен
сақтандыру төлемдерін, ұзақ мерзімдік және қысқа мерзімдік
қаржылық салымдарды алу және өтеу);
– еншілес кәсіпоырндармен – қаражаттарды ішкі жемқорлықпен
үлестіру жөнінде.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарын біріктіру және бөлу процесімен
байланысты капиталды қайта үлестіру және қалыптастыру бойынша қаржылық
қарым қатынастар жаңалық болып табылады.[1, 88б]
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық қатынасы жалпы ішкі
өнімді және ұлттық пайданы үлестіру мен қайта үлестіру процесін қамтиды.
Бұл қатынастар шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық ресурстарын
қалыптастыру, үлестіру, қайта үлестіру және пайдалану процесінен туындайды.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық ресурстары оның
қарауында бар барлық қаражат көздерінен тұрады. Олар қызметтің әр түрлерін
(ағымдағы, инвестициялық, қаржылық) жүзеге асыру нәтижесінде қалыптасады
және де шағын және орта бизнес кәсіпорындарының айналымдық қаражаттарына
қызмет көрсете отырып, тұрақты қозғалыста болады. Қаржылық ресурстар шағын
және орта бизнес кәсіпорындарының ақшалық кірісінде, қорында, резервінде,
капиталында көрсетіледі.
Ендеше, қаржылық қатынастар қызметтің әр түрінде таралатын ақшалық
ағымдар негізінде қаражаттардың ауыспалы айналу процесінде қалыптасады деп
айтуға болады. Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының барлық қаржылық
ресурстары қандай да бір дәрежеде мемлекетпен белгіленеді.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық жағдайы жалпы
мемлекеттік және аймақтық ақшалық қорлармен, қаржылық ресурстармен
қамтамасыз етілуіне әсерін тигізеді. Жалпы мемелекеттік қаржысы мен шағын
және орта бизнес кәсіпорнының қаржысы арасында тікелей байланыс бар: шағын
және орта бизнес кәсіпорнының қаржылық жағдайы неғұрлым орнықты болса,
соғұрлым мәдени-әлеуметтік, инвестициялық және басқа мұқтаждықтар мен
мемлекеттік бағдарламалар толық қанағаттандырылады.
Шағын және орта кәсiпорынға мөлшерлiк сипаттама бергенде сандық
белгiлерi неғурлым жиiрек қолданылады. Осы мақсатта экономикасы дамыған
нарықты елдерде әртүрлi көрсеткiш белгiлерi қолданылады. Оларға жататын
негiзгi көрсеткiштер: еңбекпен қамтылғандар саны, капитал айналымының
көлемi (өткiзу көлемi), сондай-ақ жылдық табыс көлемi мен басқа фирмалардың
капиталына қатысу дәрежесi сияқты қосымша көрсеткiштерi де пайдаланылады.
Қамтылғандыр саны көрсеткiшi практикада қолдануға жеңiлiрек болғандықтан
барлық жерде есепке алынады. Бiрақ оның мөлшерi әр елдерде ғана емес,
салалар бойынша да өзгерiп отырады. Мысалы, тау-кен өнеркәсiбi, транспорт,
құрылыс, өндеу өнеркәсiбi, байланыс, несие, коммуналды шаруашылық, қаржы,
сақтандыру, жылжымайтын мүлiкпен операциялар сияқты салаларда жұмыс
атқаратындардың саны 300 адамнан аспауы қажет. Көтерме саудада - 20 немесе
одан да аз; коммерция, қызмет көрсету саласында - 5 және одан да аз адам
қызмет етуге тиiстi.
АҚШ-та Шағын және орта бизнес Әкiмшiлiгiнiң (ШБӘ) анықтамасы бойынша
шағын бизнес жұмыс күшiнiң орташа жылдық көлемi 500 адамға дейiн қамтылған
кәсiпорындар саласында орын алады. Бұл анықтамаға көтерме және бөлшек
сауда, қызмет көрсету саласы, тұрғын үй, сонымен қатар ауыл шаруашылығы,
орман мен балық өнеркәсiбi кiредi.
Германияда шағынға құрамында бiр адамнан елуге дейiн қамтылған
жұмыскерлерi бар кәсiпорындарды, орташаға - 50-ден 5000-ге дейiн адамы бар
фирмаларды жатқызады.
Австрияда қамтудың жоғарғы шегi 100 адам.
Ұлыбританияда өңдеу өнеркәсiбiгiндегi қамтылғандардың саны 200 жұмыскер;
құрылыс, кен қазу мен көмiр өнеркәсiбiнде - 20 жұмысшыдан аспаса ғана фирма
шағын болып есептелiнедi.
1 кесте
Өнеркәсiптiк кәсiпорындардың жалпы санындағы шағын кәсiпорындардың
үлесi, (% бойынша)
Елдер Ұсақ кәсiпорындар, 1-ден 19Шағын кәсiпорындар, 19-дан
адамға дейiн 500 адамға дейiн
АҚШ 26 28
Жапония 49 28
Ұлыбритания 26 28
Франция 32 28
Ескерту [2, 27б]
Францияда шағын және орташа кәсiпорындарға жұмысшылар саны 500-ден
аспйтын компаниялар жатады.
АҚШ, Ұлыбритания және Францияда шағын және ұсақ кәсiпорындар жалпы
өнеркәсiптiк кәсiпорындардың жартысынан астамын, ал Жапонияда -34 бөлiгiн
құрайды (1-кесте).
Капитал айналымының көлемi (өткiзу көлемi) бойынша есепке алу көрсеткiшi
АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Францияда, ал капитал көлемi немесе өндiрiстiк
қорлар мөлшерi көрсеткiшi Жапонияда қолданылады.
Сонымен қатар, кейбiр елдерде (Германияда) басқа фирмалардың капиталына
қатысу (13-ден кем болмауы керек) немесе табыстың жылдық көлемi көрсету
саласында шағын фирмалардың қатарына жылдық табысы 2.5 - 14.5 млн долл,
құрылыста - 9-21 млн, бөлшек саудада - 3.5 - 13.5 млн, өңдеу өнеркәсiбiнде
- 3.5 - 20 млн долл болатын компаниялар жатады [2, 27б].
Бiрақ, жоғарыда келтiрiлген көрсеткiштердiң ешқайсысы да шағын бизнестi
анықтайтындай толық деңгейдегi көрсеткiш бола алмайды.
Кей жағдайларда шағын, орташа және iрi кәсiпорындарға жiктеу қамту саны
бойынша да, өткiзу көлемi бойынша да жүзеге асады. Бұл фирма көлемiн
анықтауда капитал салу саласының шешушi рөл атқаратындығын көрсетедi.
Дегенмен, халықаралық практикада, шағын бизнестiң нақты анықтаммасы болмаса
да, оған қамту мөлшерi бойынша 500-ге дейiн адамы бар фирмаларды жатқызады.
Қамту саны бұл шектен жоғары фирмалар iрi кәсiпорындарға жатқызылады [3,
16б].
Қазақстанда шағын кәсiпкерлiктiң субъектiлерi деп, Қазақстан
Республикасының 2009 жылғы маусымның 19-да шыққан №131-1 - шi заңына
сәйкес, жұмыскерлерiнiң жылдық саны 50 адамнан, ал активтер құны 3480 мың
теңгеден аспайтын коммерциялық ұйымдарды айтады. Шағын кәсiпкерлiкпен жеке
тұлғалар, сол сияқты заңды тұлғалар да айналыса алады [4, 1 б].
Шағын және орта бизнестiң белгiлi бiр бағыттық сипаты алғашқы капитал
салымы мардымсыз болған күнде де өз сатып алушыларын қалыптастырып, iрi
фирмалармен бәсекеге түсуге мүмкiндiк бередi.
Шағын және орта кәсiпкерлiктi тәуекелдi бизнес саласына жатқызады,
себебi әрбiр 10 кәсiпорынның 2-3 ғана аяғынан тұра алады. Ұсақ
кәсiпорындарды, әдетте, өз ойларын, зерттеулерi мен жаңалықтарын тезiрек
енгiзгiсi келетiн ғалымдар, инженерлер, өнертапқыштар басқарады.
Шағын және орта бизнеспен айналысатын кәсiпкерлер әлеуметтiк жағынан
бiркелкi емес - олар әртүрлi топтар мен қоғамдық құрылымнан шыққандар.
Бiрақ шағын кәсiпкерлiк қарапайымдылығымен көптеген адамдарды тартады.
Нарықтық экономикада шағын және орта бизнес негiзгi төрт қызметтi
атқарады:
- жұмыс орындарын қалыптастыру. Шағын және орта бизнесте жасалатын жұмыс
орындарының iрi компанияларда ашылатын орындармен салыстырғанда өз
ерекшелiктерi бар. Шағын және орта фирмалар, әдетте, негiзгi жалақыны да,
қосымша төлемдердi де аз төлейдi. Бұл жұмыс орындарындағы жұмыскереледiң
көбiсi ешқашан жұмыс iстемегендер, кейбiреулерi жұмыс орнын ұсақ фирмадан
тапқанға дейiн ұзақ уақыт бойына жұмыс iздегендер. Орташа есеппен алғанда
шағын кәсiпорындардың қызметкерлерiнiң iрi компаниялардың қызметкерлерiндей
бiлiмдерi жоқ. Корпорациялардың талабына толық сәйкес келмейтiн
жұмыскерлердi жалдай отырып, ұсақ кәсiпорындар елдегi тұрақтылықтың маңызды
факторы болып табылады;
- шағын және орта бизнес жаңа тауарлар мен қызметтiң түрлерiн енгiзу
қызметiн атқарады. Осы артықшылығына байланысты шағын және орта кәсiпкерлер
экономикалық өрлеуге маңызды үлес қосады. Бұл тұрғыдан алғанда, шағын және
орта бизнестiң жетiстiктерi қауiпсiз сақал қырғыштар, электрондық қол
сағаттары, вертолет, тот баспайтын болат пен көшiрме аппараттары өндiрiсiне
әсер ете отырып, аталған салалар бойынша нағыз төңкерiс жасады.
Дүниежүзiлiк тәжiрибе шағын фирмалардың iрi компанияларға қарағанда әр
қамтылған адамға шаққәнда 2.5 еседей көп жаңа өнiм шығарып, қолданымдағы
технологияны жақсарту бойынша 2 есе көп мәндi ұсыныстар жасайтындығын
көрсеттi;
- шағын және орта кәсiпорындар жоғарыда айтылған қызметтерден басқа
өнiмдерiн өткiзу, қызмет көрсету, жабдықтаумен айналысу арқылы iрi
корпорациялардың қызметiнде маңызды орын алады;
- көптеген шағын және орта фирмалар тұтынушылардың ерекше мұқтаждықтарын
қамтамасыз етуге қабiлеттi болғандықтан (яғни арнайы тауарлар мен
қызметтердi жүзеге асыратындықтан) өмiр сүре алады. Iрi компаниялар бұл
сияқты қызметтен қашуға тырысады. Бай тұтынушылар (ерекше( талғамдарымен
ажыратылады. Олар жеке тапсырыс бойынша дайындалған, әдеттегi тауарларға
ұқсамайтын өнiмдердi қажет етедi. Сондықтан да кейбiр шағын кәсiпорындар
осындай ерекше қажеттiлiктi қанағаттандыру арқылы жетiстiкке жеттi.
Шағын және орта кәсiпкерлiктiң осы қасиеттерi оның дамуын маңызды
факторға айналдырады.
Шағын және орта бизнестi ұйымдастырудың iшкi өндiрiстiк артықшылықтары
ерекше көңiл бөлуге тұрарлық. Шағын және орта фирманы ұйымдастыру
артықшылығының қарапайым мысалы ретiнде оның бiркелкi топтық құрамын
келтiруге болады. Ұжым мүшелерiнiң мамандықтары бiрдей, барлығы бiр
мақсатқа ұмтылады. Бұл бәсекелiк нарықта үш артықшылықты бередi:
- iрi кәсiпорындарда толық пайдаланылмайтын бөлiнбейтiн мүлiкке
(ғимарат, жабдықтар, компьютер және т.б.) деген шектеулi құқығы бар ұйымшыл
шағын топ оны жақсырақ пайдалана отырып, бiрiгiп әрекет етудiң нәтижесiнде
шығындарды азайтады;
- топ iшiндегi тығыз байланыстар олардың мiндеттерiн нақтылауды қажет
етпейтiндiктен, келiсiм жүйесi жеңiлдейдi;
- жақсы ұйымдасқан топ өз бетiнше шаруашылық жүргiзетiн тұлғалар үшiн
қауiптi болып саналатын күтпеген жағдайларға неғурлым сәттi қарсы тұра
алады.
Бiрақ бiркелкi топтық - ұйымдастырудың да әлсiз жақтары бар. Ол ұлғайған
сайын топ iшiндегi араласу, байланыс қиындайды, менеджерлерге деген
қажеттiлiк пайда болады. Мұндай құрылым - менеджер өзiмен бiр мамандықтағы
қызметкерлер тобын басқарып, бағыт беретiн иерархияның қарапайым түрi.
Жаңа әлеуметтiк қоғам құрылымын қалыптастыру, басқару аппаратының
үлкендiгi, нарықтық экономикадағы икемсiздiгi, тұтынушылармен керi
байланыстың жоқтығына байланысты iрi шаруашылық құрылымдарының шеше
алмайтын әлеуметтiк - экономикалық мәселелердi шешуде шағын бизнестiң
алатын орны ерекше. Экономикада шағын кәсiпорындардың көп болуы бүкiл
басқару жүйесiнiң орталықтануын әлсiрететдi және қағамдағы еңбек бөлiнiсi
жүйесiнде қызметтiң неғұрлым тиiмдi бөлiнуiне ықпал етедi.
Нарықта мамандырылған, доғары технологиялы көптеген шағын және орта
кәсiпорындар анағұрлым селсоқ iрi бизнеспен бәсекеге түседi. Бұл бәсеке
олардың қызметiнiң ынталандырушысы рөлiн аткарады және монополистiк нарық
құрылымының пайда болуына кедергi жасайды.
Шағын кәсiпкерлiктiң дамуына ден қою - экологтардiң бағдарламаларындағы
басты орындардың бiрi.
Мысалы, АҚШ-та соңғы жылдары өз электр станцияларын салу бойынша ұсақ
тәуелсiз кәсiпкерлердiң қызметi барған сайын кеңiрек тарап келедi. Олар
энергиялық ресурстар ретiнде газ, жел, тау өздерiнiң ағысы, биоотынды
пайдаланады.
1982-1987 жылдар аралығында АҚШ-тағы ұсақ тәуелсiз электр
станцияларындағы электр энергиясын игеру жылына 5 млрд-тан 12.5 млрд
киловатт-сағатқа дейiн өстi [5, 6б].
Шағын және орта кәсiпорындардың сәттi шаруашылық қызметiнiң қажеттi
элементi - олардың сыртқы нарыққа шығуы.
Егер тек қана экспортты алатын болсақ, дүниежүзiлiк нарықтағы американ
бизнесмендерi өткiзген тауарлық өнiмнiң жалпы көлемiнiң 20%-ке жуығы АҚШ-
тағы шағын компаниялардың үлесiне келедi.
Голландия, Бельгия, Германия сияқты елдерде ол жекелеген жылдары 35-40%-
ке жетедi.
Жапония экспортындағы шағын бизнестiң алатын үлесi 70-шi жылдардың
басынан берi 32%-тен 39%-ке дейiн өстi.
Шағын фирмалардың басым бөлiгi шығарылатын тауарлар көлемiнiң 5-10%-iн
дүниежүзiлiк нарықта өткiзедi [6, 77-81б].
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржысы жалпы принціптермен
құрылады. Практикада жоспарлық; айналымдағы қаражаттарды меншік және
заемдық деп бөлу; қаржылық резервтардың пайда болуы; негізгі қызмет және
капиталдық салым қаражаттарын бөлу; өз шығынын өтеушілік және өзін-өзі
қаржыландыру сияқты принціптер құрылды және міндетті түрде қолданыс тапты.
Жоспарлық принціпі мерзімі бойынша әр түрлі қаржылық жоспарларды
дайындағанда көрсетілді. Кәсіпорын жоспарлар жобасын және оларға
есептеулерді өз бетімен дайындады, бірақ та жоспардың негізіг көрсеткіштер
директивті болды және жоғарыдағы басқарушы органдармен тағайындалды (еңбек
ақы қоры, өнімді шығару көлемі, пайда мөлшері, бюджетке төленетін төлемдер
және тағы басқалары). Кәсіпорын жоспарларда директивті көрсеткіштер мәнін
азайта алмайды.
Айналымдағы қаражаттарды меншіктікке және заемдыққа бөлу принціпі
ағымдағы қызметте жеке айналымдық қаражаттардың және банктік несиенің
жоспарланған көлемінің мүмкін болатын шегін анықтады. Бұл принціпті жүзеге
асыру жеке айналымдық қаражаттарды сақтауға және кәсіпорынның қаржылық
тұрақтығын сақтап тұруға әсер етті.
Қаржылық резервтердің пайда болу принціпі кәсіпорын процесінің
толассыздығын және өнімді таратуды қамтамасыз ету мақсатында қызмет етті.
Ол үшін кәсіпорындарда заттай және ақшалық үлгіде сақтандыру қорлары мен
резервтік қорлар құрылды.
Негізгі қызмет пен капиталдық салым қаражаттарын бөлу принціпі
капиталдық салымдарды қаржыландыру көздерін жеке есеп шотта бөлек сақтауды
және оны қатаң түрде белгілі бір мақсатқа жұмсауды қарастырады.
Өз шығынын өтеушілік принціпі өнімді өндіру мен тарату шығыны толығымен
өнімді сатудан түсетін пайдамен жабылу керектігін білдіреді.
Өзін-өзі қаржыландыру принціпі, жеке қор көзі ағымдағы шығындарды
жабуға, негізгі қорлар мен материалдық емес активтерді жаңартуға,
кәсіпорынның әлеуметтік бағдарламасын қаржыландыруға және бюджет кірісне
қатысуға жету керек дегенді білдіреді.
2. Шағын және орта бизнес кәсіпорындарында қаржылық
ресурстарды басқару механизмі
Шағын және орта бизнес кәсіпорнының қаржылық ресурсы дегеніміз – ол
шаруашылықпен айналысу субъектісінде болатын және қаржылық міндеттерді
орындауға, өндірісті кеңейтуге және жұмысшыларға экономикалық тұрғыдан
жағдай жасауға арналған ақшалық табыстар мен түсімдер. Қаржылық
ресурстардың пайда болуы жеке және олармен теңестірілген қаржылар
есебінде, қаржылық рынокта ресурстарды мобилизациялау есебінде және қайта
үлестіру ретімен қаржылық-банктік жүйеден ақшалық құралдардың түсу есебінде
жүзеге асырылады.
Қаржылық ресурстардың ең алғаш рет қалыптасуы шағын және орта бизнес
кәсіпорын мекемесінің жарғылық қорының пайда болу мезетінде кәсіпорынды
ұйымдастыру процесінде орындалады.
Шағын және орта бизнес кәсіпорынымен шаруашылық қызметті жүзеге асыру
процесіндегі қаржылық ресурстың негізгі көзі, қызметтің негізгі және басқа
түрінің шегінде өнімді сату (көрсетілген қызмет) нәтижесінде түсетін түсім
болып табылады [7, 37б]
Шаруашылықпен айналысудың нарықтық жағдайына көшкенге дейін шағын және
орта бизнес кәсіпорындары салалар ішінде ақшалық қаражаттарды қайта
үлестіру және бюджеттік қаржыландыру негізінде едәуір қаржылық ресурстарды
алып отырды. Алайда, шаруашылықпен айналысудың нарықтық негізіне көшкенде,
кәсіпорындардың басқа құрылымдармен қаржылық өзара байланыс саласында
елеулі өзгерістер жүргізілді. Бұл ең бірінішіден, сақтандыру
операцияларын дамыту, және екіншіден, ақысыз бөлінетін ақша сферасының
біршама қысқаруы. Онымен қоса, құнды қағаздар нарығын қалыптастыру
жағдайында дивиденттер және басқа эмитентті құнды қағаздар бойынша пайыз,
сонымен бірге қаржылық операцияларды жүргізуден түсетін пайда сияқты
қаржылық ресурстар пайда болады.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық ресурстарын оның пайда
болуына сәйкес топтастыру 1 суретте келтірілген.
Қазақстан Республикасында қаржылық ресурстар көздерінің жиынының ішінде
кейбіреуіне ғана отандық кәсіпорындар қол жеткізе алады. Олардың ішінде
мыналарды атап кетуге болады: акционерлік капитал, займдар және ссудалар,
овердрафт, жабдықтаушыларға берілетін несие, субсидиялар.
Алайда, шағын және орта бизнес кәсіпорнын қаржыландырудың айтып кеткен
көздеріне қол жеткізу көп жағдайларда, кәсіпорынды қаржылы-орнықты ретінде
сипаттайтын анықталған периодқа арналған бухгалтерлік есеп берудің бар
болуымен, сонымен бірге залогқа салатын зат түрінде қолданылатын мүліктің
бар болуымен анықталады.
Қаржылық ресурстарды қолдану көптеген бағыттармен жүзеге асырылады,
олардың ішінде бастысы болып табылатындар мыналар:
– қаржылық міндеттерді орындауға алдын ала келісілген,
қаржылық-банктік жүйе органдарына төлемдер (бюджетке салық
төлеу, несиені пайдаланғаны үшін банкке пайыз төлеу,
алынған ссуданы өтеу, сақтандыру төлемдері және т.б.)
– қаржылық ресурстарды өндірістік процессті ұйымдастыру үшін
қажетті материалдық ресурстарды сатып алуға қолдану;
– өндірісті кеңейтуге және оның техникасын жаңартуға,
сонымен бірге жаңа прогрессивті технологияларға ауысуға
және т.б. байланысты капиталдық шығындарға жеке
қаражаттарды инвестициялау (реинвестициялау);
– қаржылық ресурстарды рынокта сатып алынатын құнды
қағаздарға, нақты айтса кооперативтік жеткізіп берумен
байланысқан басқа фирмалардың акциялары мен
облигацияларына, мемелекеттік займдарға және т.б.
инвестициялау;
1 сурет
Шағын және орта бизнес кәсіпорнының қаржылық ресурстарын олардың пайда
болу көздеріне сәйкес топтастыру
Ескерту: [7, 38 б] негізінде жасалған
қаржылық ресурстарды мадақтау және әлеуметтік сипаттағы ақшалық қорға
айналдыруға бағыттау;
қаржылық ресурстарды қайырымдылық, демеушілік т.с.с. мақсатында қолдану.
Шағын және орта бизнес кәсіпорнының қаржылық ресурстарының қозғалысы
үзіліссіз процессті бейнелейді. Қаржылық ресурстарды пайдаланудың әрбір
бағыты үшін сәйкес қаржыландыру көзі бар болу керек. Кең мағынада алып
қарайтын болсақ, шағын және орта бизнес кәсіпорнының активтері ақшалық
қаражаттарды таза қолданудан, ал пассивтері мен жеке капиталы – таза қаржы
көзінен тұрады.
Қаржыны қарым қатынас формасы ретінде басқару бұл қатынастарды реттеп
отыратын қаржылық ресурсты басқару құралымен немесе маңыздылығы бойынщша –
ақшалық қаражат ағынымен жүзеге асырылады.
Қаржылық ресурстармен басқарғанда бірнеше функциялық элементтерді бөліп
көрсетуге болады: жоспарлау, операивтік басқару, бақылау.
Жоспарлау қаржылық ресурстармен басқару жүйесінде маңызды орын алады.
Нақты жоспарлау барысында шаруашылықпен айналысатын субъект жан жақты түрде
өзінің қаржылық жағдайын бағалайды, қаржылық ресурсты арттыру мүмкіндігін,
оларды аса тиімді пайдалану бағыттарын табады. Жоспарлау барысында
басқарушылық шешім қаржылық ақпаратты (бухгалтерлік, статистикалық және
жедел есеп берумен негізделетін) талдау негізінде қабылданады, осыған
байланысты бұл ақпарат толық және анық болу керек.
Оперативтік басқару қаржылық жағдайда құрылатын және қаржылық
ресурстарды қайта үлестіру көмегімен ең аз шығын жұмсап ең көп әсер алу
мақсатын көздейтін оперативтік талдау негізінде дайындалатын шаралар
кешенінен тұрады.
Бақылау басқару элементі ретінде жоспарлау процесінде де, опреативтік
басқару кезеңінде де орындалады. Ол нақты нәтижелерді қаржылық ресурстарды
жоспармен қолданудан ажыратуға, қаржылық ресурстардың өсу резервін
жоспарлықтан ажыртуға, қаржылық ресурстың өсу резервісін анықтауға, аса
тиімді түрде шаруашылықпен айналысу жолын көрсетуге мүмкіндік береді.
Қаржылық ресурстармен басқару келесі: кәсіпорын алдына қойылатын
мақсаттар мен міндеттерге жету үшін мүмкіндік беретін кәсіпорын
активтерінің шамасы мен тиімді құрамы қандай болу керек; қаржы көзін қайдан
табуға болады және оның тиімді құрамы қандай болу керек; кәсіпорынның төлем
қабілеттлігімен және қаржылық тұрақтылығымен қамтамасыз ететін қаржылық
қызметті басқаруды келешекте қалай ұйымдастыру керек? деген сұрақтарды шешу
үшін шақырылатын кәсіпорынды басқарудың жалпы жүйесінің кілттік ішкі
жүйелерінің бірі болып табылады. Оны қалыптастыру логикасы 2 суретте
келтірілген.
2- сурет
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарында қаржылық ресурстармен басқару
жүйесі
Ескерту: [7, 40 б] негізінде жасалған
Шаруашылықпен айналысатын субъектінің қаржыларын басқару жүйесінің
ұйымдастырушылық құрылысы, сонымен бірге оның кадрлық құрамы кәсіпоырн
көлеміне және оның қызмет түрелріне байланысты әр түрлі тәсілдермен құрылуы
мүмкін. Ірі компания үшін қаржы бойынша вице-президентпен (қаржылық
директорман) басқарылатын және тәртіп бойынша, бухгалтерия мен кадрлер
бөлімінен тұратын арнайы қызметпен оңашаланған жөн.
Шағын және орта кәсіпорындарда қаржылық директор ролін көбінесе басты
бухгалтер атқарады. Қаржылық менеджер жұмысында басты түрде айтып кететін
жайт, ол фирманы басқарудың жоғарғы буынындағы жұмыс бөлімінен тұрады
немесе қаржылық сипаттағы басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін қажетті
ұқсас ақпаратты берумен байланысты болады.
Шағын және орта бизнес кәсіпорнының барлық ішкі бөлімдерінің функциялары
кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылысы шегінде анықталады. Кәсіпорынның
ұйымдастырушылық құрылысы – ол басқарудың өзара байланысқан буындарының
құрамы мен бағыныштылығын, кәсіпорынды басқарудың функционалдық құрылысын,
өндірістік қызмет пен басқару функцияларын үлестіруін, құрылымдық ішкі
бөлім қызметінің функционалдық міндеттері мен бағыттарын, олардың құқықтары
мен жауапкершіліктерін реттейтін, нақты айқындалған функциялар мен штаттық
кестелермен берілген ұйымдастырушы буындардың жиынтығы.
Қаржылық ресурстармен басқару әдістері көп түрлі. Олардың ішіндегі
бастылары: алдын ала жобалау, жоспарлау, салық салу, сақтандыру, өзін-өзі
қаржыландыру, несиелеу, есептесу жүйесі, қаржылық көмек жүйесі, қаржылық
санкция жүйесі, жағдай жасау жүйесі, құнның пайда болу принціптері,
трастілік операциялар, залогтық опрециялар, трансферттық оперциялар,
факторинг, аренда, лизинг. Келтірілген әдістердің құрамдас бөлігі қаржылық
басқарудың арнайы тәсілдері болып табылады: несиелер, займдар, пайыздық
ставкалар, дивиденттер, валюталық курсты белгілеу, акциз, дисконт және т.б.
Қаржылық ресурстармен басқару жүйесін ақпараттық қамтамасыз ету негізін
қаржылық сипаттағы кез келген ақпарат құрайды: бухгалтерлік есеп беру,
қаржылық органдар хабарламасы, банктік жүйедегі мекемелер ақпараты,
тауарлық, қорлық және валюталық биржа ақпараттары; тағы басқа ақпараттар.
Қаржылық ресурстармен басқарудың негізгі құралы ретінде мыналар
белгілену мүмкін: бюджеттеу (ақшаларды және қаржылық нәтижелерді жоспарлау,
есептеу және бақылау технологиясы); қаржылық талдау; заемдық қаражаттарды
қатыстыру менеджменті; бос қаражаттарды орналастыру менеджменті;
инвестициялық менеджмент; эмиссия, капитал менеджменті; банкронттық,
антикризистік басқару; траст; факторинг; лизинг; сақтандыру; офшоралар.
Нақты түрде әрбір фирма ақшаны басқару тәсілдерінің аса қарапайым жиынын
пайдаланады. Тәртіп бойынша, бұл жерде табиғи шектеме: басқарушы
ресурстардың жетіспеушілігі (шағын және орта кәсіпорындар үшін өзекті
болатын) туралы айтылып отыр. Онымен қоса, әр түрлі саладағы қаржылық
менеджмент - әр қилы. Дегенмен де, қажетті ең аз шама бар. Мұндай таңдауға
мамандардың айтуы бойынша бюджеттеу кіреді, және де заемдық қаражаттарды
қатыстыру мен бос қаражаттарды сыртқы саудаға ауыстыру жатады.
Мұнымен қоса, қаржылық ресурстарды басқару екі принціппен негізделу
керек: 1) бюджеттеу (ішінде болатын кешен: таңдалған позиция бойынша
қаржылық жоспар ретінде бюджет, бюджетті орындау нәтижесі ретіндегі
қаржылық есеп беру); 2) қаржылық тіркеу, қаржылық құрылым орталығына
бюджетті белгілеу (басқа жағдайда ұйым деңгейінде толық түрде бағаланады).
1.3 Отандық экономикадағы шағын және орта бизнес
қаржысының ролі
Шағын және орта бизнес кәсіпорын қызметінде қаржылар аса маңызды роль
атқарады. Бір жағынан – қаржыны дұрыс ұйымдастыру шағын және орта бизнес
кәсіпорын қызметінің табысты факторы болып табылады, ал екінші жағынан
(кері байланыс принціпі бойынша) - шағын және орта бизнес кәсіпорнының
қаржылық жағдайы, ең алдымен өндірістік-шаруашылықтық факторлармен
анықталады.
Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы жағдайында шағын және орта
бизнес кәсіпорындарына қаржы аймағында ауқымды құқық берілген. Олардың
салықтар мен басқа да міндетті төлемдерден кейін қалатын пайданы, ағымдағы
есеп шотқа келіп түсетін валюталық түсімді өз бетімен үлестіруге құқығы
бар. Шағын және орта бизнес кәсіпорындары негізгі және айналымдық
капиталдың қажетті көлемін өздері анықтайды. Айналымдық қаражаттар
жетіспеген жағдайда олар банктерге көңіл аударады. Айналымға коммерциялық
тауарлық несиелер, ақша рыногынан алынатын қаражаттар қатысады. Шағын және
орта бизнес кәсіпорындары өздерінің жинау, тұтыну қорларын, резервтік және
басқа көздерін реттеп отырады. Олар өнімді сатқаннан түсетін пайданы
тіркеу, кәсіпкерлік қызметте қолданылатын негізгі қаржылар бойынша
амортизациялық қаржыны бөлу саясатын таңдайды, өзіндік құнның қалыптасуында
материалдық ресурстар қорын бағалау әдісін таңдайды және т.б. Шағын және
орта бизнес кәсіпорны өз бетінше қаржылық жоспарды әзірлейді, қаржылық
стратегияны анықтайды.
Бұл мысалдар нарықтық экономикаға және нарық жағдайына көшу барысында
шағын және орта бизнес кәсіпорындары қаржысының ролінің өскенін дәлелдейді.
Бірмезгілде шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржысын басқару
сапасына – олардың қаржылық менеджменттеріне қойылатын талаптар да өседі.
Қаржылық менеджмент ғылым ретінде қаржылық шешімдерді дайындау және
жүзеге асыру методолгиясын, принціптерін, тәсілдерін, әдістемесін
зерттейді. Ол шаруашылықпен айналысатын кез келген қызметте қажет болады.
Шағын және орта бизнес кәсіпорнының қаржылық мендежменті аса жалпы
түрде – ол қаржыны басқару. Қаржылық менеджмент мақсаты қаржылық
қатынастарды және экономикалық заңдардың талаптарын ескере отырып ақша
ағынының қозғалысын ұйымдастыру бойынша тиімді қаржылық шешімдерді қабылдау
болып табылады. Шағын және орта бизнес кәсіпорындарындағы қаржылық
менеджменттің негізгі міндеттері:
1) шағын және орта бизнес кәсіпорнының өтімділігі мен төлем
қабілеттілігін қамтамасыз ету;
2) пайданы ұлғайту және рентабельділікті арттыру;
Шағын және орта бизнес кәсіпорнындағы қаржылық менеджмент қаржылық
құралдар мен қаржылық әдістерден тұратын кәсіпорынның қаржылық механизміне
сүйенеді, оның көмегімен қаржылық қатынастарды, ақша ағынын, ақшалық
қаражат қорларын, кәсіпорын капиталын басқару орындалады. Қаржылық
менеджментң және қаржылық механизмң түсініктері өзара үзіліссіз
байланысқандығын айта кету керек. Олар қандай да бір деңгейде қаржыларды
басқарғанда қолданылады. Осыған сәйкес мемлекеттің, аймақтың, кәсіпорынның
қаржысын басқаруды бөліп көрсетеді. әр деңгейде өз міндеттері шешіледі [8,
36 б]
Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының қаржылық механизмінің негізгі
элементтері: қаржылық басқару объектісі ретінде қаржылық қарым қатынас,
қаржылық әдіс, қаржылық құралдар, қаржылық басқаруды құқықтық және
ақпараттық қамтамасыз ету болып табылады.
Қаржылық әдісті өндірістік, (ағымдағы), инвестициялық және қаржылық
қызметтен тұратын шаруашылық процесіне ықпал ету тәсілі ретінде қарастыруға
болады. Қаржылық әдіс Шаруашылық процесіне қалай әсер ету керек? деген
сұраққа жауап береді.
Қазіргі кезедгі оқу құралдарында қаржылық құрал түсінігі кеңінен
қолданылады. Қаржылық құрал түсінігін әдетте қаржылық рычаг деп айтады.
Қаржылық рычаг қаржылық әдістің әрекет жасау тәсілінен тұрады. Қаржылық
рычаг шаруашылық процесіне немен әсер ету керек? деген сұраққа жауап
береді. Қаржылық рычагқа: пайдалар, кірістер, шоғырланып аударылған
суммалар, арендалық төлем, пайыздық ставка, құн, есептесу түрі,
дивиденттер, несие түрлері мен үлгілері, санкциялар, жеңілдіктер жатады.
Шағын және орта бизнес кәсіпорындары қазіргі кезеңде өз бетінше қаржылық
механизмді құрастырады жіне мемлекеттің заң шығарушы және нормативті
актілерімен тағайындалған шектерден шықпай қаржыны басқаруды жүзеге
асырады. Бұдан, кәсіпорынның қаржылық менеджменті мен қаржылық механизмінің
тиімділігіне қаржылық қызмет мамандарының (қаржылық менеджерлердің)
дәрежесі ғана емес, сонымен бірге мемлекет тағайындайтын құқықтарң да
ықпал етеді. Басқа сөзбен айтқанда, макродеңгейде қоғамда қызмет жасайтын
қаржылық механизм, шағын және орта бизнес кәсіпорнының қаржылық механизміне
де әсерін тигізеді. Оның маңызды міндеті жалпы мемелекеттік және
децентрализациялық қаржылар арасындағы логикалық байланысты қамтамасыз ету
болып табылады [9, 31б]
Айтылғандардан келесі қорытындыларды жасауға болады:
– шағын және орта бизнес кәсіпорнының қаржы мазмұнын
құрайтын ақшалық қарым қатынастар олардың қаржылық
ресурстарын қалыптастыру және пайдалану процесінде
туындайды;
– қаржылық ресурстарды қалыптастыру және пайдалану ақшалық
ағымдар қозғалысы процесінде жүргізіледі;
– шағын және орта бизнес кәсіпорнының қаржылық қарым
қатынастары ақшалық ағым негізінде шаруашылық операцияларын
жүзеге асыру барысында туындайды;
– шағын және орта бизнес кәсіпорнының қаржысы әрқашанда оның
қаражаттарының ауыспалы айналымымен байланысты болады;
– шағын және орта бизнес кәсіпорнында шаруашылық
оперцияларын жүргізу және қаржылық қарым қатынасты
ұйымдастыру тәртібі қандай да бір мөлшерде мемлекетпен
белгіленеді.
2. ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС КӘСІПОРЫНДАРЫНДАҒЫ
ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
2.1 Шағын және орта бизнес қаржысын басқаруды талдау
Бүгінде экономиканың әртүрлі сферасфның дамуы қаржының – несиелік
сектордың теңділігінен тәуелді болады. Бұл байланыста жаңама қаржының
көмек, жеңілдікті салық салуды беретін үлгідегі мемлекет экономиканың нақты
секторындағы кәсіпорын сияқты, оны несиелендіретін банк болуы мүмкін.
Онымен қоса экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындарды несиелендіретін,
несиелік рисіктерді сақтандыруды банктер өздірі орындайтын мемлекеттік
қаржы құрудың тура қажеттілігі туды.
Индустриялы – иновациялық процестерін дамуында бейнеленетін бағыттардың
мәліметтерін тарату үшін бүгінгі күнде келесі экономикалық құрылымдар
қолданылады.
- Қазақстанның 2011– 2015 жж индустриялы – иновациялы дамуының
мемлекеттік бағдарламасы дайындалады.
- Иновациялы венчуралық кәсіпкерлікті дамутумен кеңейту бойынша
иновациялық қорға өкілеттіктерді бекіте отырып иновациялық қорлар
құрылады.
- Қазақстанның даму банкісі қызмет жасайды, оның несиелері экономиканың
шикі заты емес секторында жұмыс жасайтын отандық кәсіпорындарға
бағытталады.
- Ғылыми техникалық сферада және жоғарғы ілім беру сферасында шағын және
орта кәсіпкерлікті дамытумен қолдау бағдарламасы дайындалды.
- Қазақстан Республикасының Үкіметтігінде Жоғары ғылыми техникалық
коммисия құрылды.
Бірақта Қазақстанның индустриялды иновациялы саясатының қалыптасуы
ғылымдық қаржыландырудың айтарлықтай төмендеуіне алып келуі мүмкін. ҚР
Агентігінің мәліметтіндегі 2012 жылдан және бүгінгі күнге дейін статистика
бойынша мемлекеттік бюджет шығының процентпен алғанда ғылымдық
қаржыландыру көрсеткіші өскен жоқ және ең аз шаманы 0,31 құрайды. Міне
сондықтан ғылыми техникалық өнім рыногын тексеру кезінде жаппай пікір
алынған өнеркәсіп, құрылыс, транспортпен байланыс, ауыл шаруашылық
кәсіпорындарының 2146 ішінен тек 16,5 % - і ғана келешекте өнімнің жаңа
түрін инновациялық процеспен шығарумен айналысуды жоспарлаған. Пікір
алынған кәсіпорынның 65,8%-де жаңа технологиялар мен жаңа техниканы дамыту
қажет болғанымен, қаржылық құралдардың жетіспеушілігінен барлығы бұрынғы
техникалық деңгейде қалдырады. Бұл жағымсыз фактор ғылыми- техникалық
ақпараттың негізгі тұтынушылары қызмет ететін ұйымдар, инновациялық
құрылымдар жағынан жаңа ғылыми білімдерге сұранысты айтарлықтай
төмендетеді. Өнеркәсіптік кәсіпорындармен қоса, табиғатты қорғау
қызметінің сферасын да жаңалық енгізумен қамтамасыз ететін, инновациялық
қызметтің барлық инфроқұрылымын тарылту процесі жүріп жатыр. Бұл тарылту
өз кезегінде жаңа енгізулер бағасының өсуіне алып келеді және бағалар,
өкінішке орай құрылатын техниканы өндіруге қарағанда айтарлықтай жылдам
өседі, ол барлық қолданулардан экономикалық тиімділігінің ұдайы
төмендеуіне алып келеді. Рыноктық жағдайда, қатаң бәсекелестікте кімнің
өнімі бәсекелестікке төзімді болса, сол жеңеді. Ал бұл ғылымның кең
салаларының өнімдерін қолдану есебінен ғана жетістікке жетеді. Бұдан
Қазақстанның нақтылығын, оның материалдық, техникалық және финанстық
ресурстарын, сонымен бірге әлеуметтік-саясаттық мезеттерін ескере отырып,
индустриялы-инновациялық даму процесі жеке және шетелдік
инвестициялармен бірге қатысатын арнайы инновациялық қордан құрылатын
мемлекеттік субсидиялауды ерекше қолдауды қажет етеді.
Бүгінде отандық банктер шикізаттық, әсіресе мұнайлық секторды
несиелендіруге қатысу мүмкіндігінен айрылды, және оларға жоғары қауіп-
қатерлі клиенттермен жұмыс жасау және қаржылық тұрақтылығы жоғарғы емес
және жеткіліксіз қамтамасыз етілген кәсіпорындарды несиелеуді жүргізу
ғана қалды. Мұндай объектілерге шағын бизнес жатады. Бір жағынан щағын
орындар үлкен көлемдегі несиелік қаржыларды талап етеді, қысқа
мерзімдік уақытқа қаржылар алады, қысқа ұдайы өндірілетін циклмен және
жалпылығымен ерекшеленеді. Бұл ерекшеліктер үлкен дәрежеде, жоғарғы
несиелік қауп-қатердің орнын толтырады және оның күшімен көптеген
банктер несиелеуді жасайды. Бірақ та шағын бизнесті несиелеу деңгейі
төмен болып қала береді, оның көлемі 2012 жылмен салыстырғанда 2013
жылы 1,8 есе өскенімен, бір кәсіпорынға бар жоғы 830 млн. доллар немесе 2
мың доллардан ғана тұрады.
2011 жылдан бастап ауылдағы экономикалық жағдай жақсара түсті. Бұл
ауылшаруашылық өндіріс көлемнің артуынан байқалады.2011жылы
ауылшаруашылық өсімнің артуы 28,9 процентті, 2012 жылы өсім 8,2 процентті,
2012 жылы –16,9 процентті, 2011 жылы - 6,6 процентті құрады.
Ауылшаруашылығы қазіргі уақытта, сыртқы тұтынушылық сұраныстың өсу
қарқынына сәйкес келетін қарқынмен дамып келеді. Статистика бойынша ҚР
Агенттігінің мәліметтерінде, ауыл шаруашылықтың жалпы өнімінің көлемі 2011
жылдың қаңтар-ақпан айларында алдыңғы жылдың осы айларымен салыстырғанда
4,9%-ке өсті және 30,8 миллиард теңгені құрады. Онымен қоса, малдар саны
мен өнімнің негізгі түрлерін өндірудің артуы, негізінен жеке қосалқы үй
есебінде орындалды. Ағымдағы жылдың 1 наурызындағы жағдай бойынша ірі қара
малдар саны республика шаруашылығының барлық категорияларында 6,8%-ке,
4 773,8 мың басқа дейін артты, қойлар мен ешкілер - 9,6%-ке, 11 656,3 мыңға
дейін, шошқалар - 11,1%-ке, 1 294,6 мыңға дейін, жылқылар – 3,6%-ке, 990,5
мыңға, түйелер 4,7%-ке, 104,2 мыңға дейін артты. 2011 жылдың қаңтар-ақпан
айларында, 2012 жылдағы осы айлармен салыстырғанда ет 4,8%-ке, 156,8
тоннаға дейін, жұмыртқа 9%-ке, 287,9 миллион тоннаға дейін өсті. Мұнымен
қоса, ет пен сүтті өндіру барлық облыстарда өссе, ал жұмыртқа Атырау (33%),
Маңғыстау (33%), Шығыс-Қазақстан (83%) және Қарағанды (94%) облыстарында
қысқарды.
Эксперттей айтқандай, егер ауылшаруашылық өнімі көлемінің өсімі,
тұтынушылар сұранысы көлемінің өсімімнен артып кетсе, онда республикада
импорттық тамақ өнімдерінің отандық өнімдермен алмастыру процесі аса
белсенді түрде жүргізіледі. Онымен қоса, ауылшаруашылық өнімдерін сыртқы
рынокқа экпорттау арта түседі. Ол үшін ауыл шарушылығында жыл сайынға өсім
7 проценттен кем болмауы керек, ол өз кезегінде шаруашылықтың жағдай
тудырушы әдістері мен механизмдерін дамытуды талап етеді.
Қазақстанның стратегиялық зерттеулер институтымен жүргізілген ауыд
шаруашылық тауарлар рыногын талдау, ішкі рыноктағы құс етін импорттау үлесі
49,1%-ті, қоюлатылған мен концетрацияланға сүт 98%-ті, сары май 64,5%-ті,
шұжықтық өнімдер - 50%-ті, кондитерлік өнімдер – 38%-ті, ұндық-кондитерлік
өнім – 64,5%-ті, көкөніс консервілері – 88,4%-ті құрайтындығын көрсетті.
Импорттық азық-түлік өнімінің 50%-тен астамы Ресейлік Федерациядан
әкелінеді. Республиканың импорттық азық-түлік өнімінен тәуелділігін 2 есеге
дейін төмендету, аграрлық азық көлемін ағымдағы бағада 24 320 млн. теңгеге
артуына мүмкіндік береді, мұнымен қоса, ауыл шаруашылықтың жалпы азығы,
өндірістің сәйкес деңгейімен салыстырғанда 1,7-1,8 есеге артты. Ауыл
шаруашылық өнімін өндіру көлемін ауылдағы жұмыссыздық деңгейін төмендетуге
алып келеді.
Ауылдың экономикалық жағдайына қаржылық ресурстардың жетіспеушілігі аса
үлкен әсерін тигізді. Республика президенті Н.Назарбаев өз жолдауында былай
деп айтқан болатын: Ауылға микронесиелеу мен өзара несиелеудің әр түрлі
институттары түрінде несиені және қаржылық қызметті ұсыну бойынша, аса кең
таралған қаржылық желі қажет. Ауыл өндірісін сақтандырумен баыпты түрде
айналысу қажет. Үкімен сыртқы заемдардың көп бөлігін жеңіл жағдайларда,
әсіресе халықаралық банктер бағыты бойынша, ауыл шарушылығына бағыттау
практикасын жалғастыру керек. Лизингілі орталықтар, несиелік серктестіктер
мүмкіндігін күшейту қажет. Қазіргі уақытта мемлекет үлесі 35 процентті
құрайтын, ауыл шаруашылықтық несиелік серіктестіктер арқылы ауыл шаруашылық
тауарларын өндірушілерді несиелендіру жобасын жүзеге асыруды мемлекет
қолдайды.
Республика үкіметі ауыл шаруашылығын несиелеуге жағдай жасау үшін
әлемдегі көп елдерде тәжірибе жасалған шаралар қатарын пайдалана алады.
Мысалы, қазір бар қазақстандық заңдар жиынтығы ауылда коммерциялық
лизингілі операцияларды жүзеге асыруға ықпал етеді. 2011 жылдан бастап
республикадағы бар заңдылықтар жиынтығы фермерлік шаруашылықты
реструктуризациялау негізін қамтамасыз ететіндігіне қарамастан, дамытуға
арналған үлкен ресурс коммерциялақ несие беруге ие бола алады.
Жеке отбасылық шаруашылықтың өсіп келе жатқан саны жергілікті жинақтық
және несиелік институттардың пайда болу мүмкіндігін күшейтеді.
Жер сатып алу-сатудың толық объектісі ретінде қатысатын жаңа жер
кодексін қабылдау ауыл шаруашылығында банктердің жылжуын аса күшейтеді. Бұл
жағдайда республиканың коммерциялық банктері залогты қаматамсыз ету ретінде
жерге иелік құқығын алып қана қоймай, онымен қоса оны займ көлемін арттыру
негізінде де де қолдана алады.
Қазақстандық ауыл шаруашылық дамып келе жатыр, ауыл тұрғындарының
экономикалық жағдайы жақсара түсуде, ауылдағы ауруханалар, мектептер,
балабақшалар қылпына келтірілуде. Бұл аграрлық сектор бұдан әрі қарай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz