Баланың психологиялық диагнозы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-8
1 Бастауыш сынып жастағы оқушылардың мінез-құлқын тәрбиелеу және оларды
кездесетін ауытқулардың алдын алу психологиялық- педагогикалық проблема
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9-18
1. Бастауыш сынып жастағы оқушыларының жас
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9-18
1.2 Бастауыш сынып жастағы оқушыларының мінез-құлқында кездесетін
ауытқулардың себептері мен
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...18-2 3
1.3 Мінез-құлқында ауытқулары бар оқушыларды диагностикалау және оның
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...23-33
2 Бастауыш сынып жастағы оқушыларының мінез-құлқында кездесетін
ауытқулардың алдын алу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33-39
2.1 Бастауыш сынып жастағы оқушыларының мінез-құлқын тәрбиелеудің
психологиялық, педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33-39
2.2 Бастауыш сынып жастағы ауытқуы бар мінез-құлық оқушыларымен жұмыс
істеудің әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..39-49
2.3 Бастауыш сынып жастағы оқушыларының мінез-құлқында кездесетін
ауытқулардың алдын алу және жеңу бойынша эксперименттік жұмыс және оның
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...49-55
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .56-57
Пайдаланылғанған
әдебиеттер тізімі ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58-61
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 2-65
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: XXI ғасырдың басында адамның қоршаған ортамен
байланысы күрделене түсті. Мұны бір жағынан, мәдениеттің ғаламдануы, екінші
жағынан рухани жұтаңданудың үдеуінен деп түсінуге болады. Сондықтан қазіргі
білім беруде жеке тұлғаны адамгершілік рухани жағынан қалыптастырып,
қоғамға жат мінез-құлықтан арылту негізгі міндеттердің бірі ретінде
саналады. Бұл міндеттің нәтижелі жүзеге асуының бір жолы мектептегі
тәртібі қиын балалар деп аталатын оқушылармен жұмыс істеудің тиімді
формаларын, әдіс-тәсілдерін одан әрі жандандыру, психикалық дамуын
жетілдіру, педагогикалық – психологиялық көмек беру, оқушылардың тәртіп
бұзушылығын болдырмау шараларын қолға алу болып табылады [1].
Нарықтық қатынас кезінде адамзатқа ортақ құндылықтар мен тәрбие
теорияларына, озат тәжібиелерге сүйеніп, Қазақстанның ұлттық және
әлеуметтік, экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып, тәртібі қиын
оқушыларды қоғам алдындағы өзінің дербестігі мен жауапкершілігін сезінетін,
ұлттық сана-сезімі оянған, биік парасатты, ар-ожданы мол адамзат етіп
тәрбиелеу өмір талабы болып отыр [2].
Қазақстан Республикасының 12-жылдық жалпы орта білім беру
тұжырымдамасындағы бірінші саты бастауыш мектеп болып табылады. Бұл
сатыда баланың тұлғалық қалыптасуын және оның қабілеттерін айқындаудың,
дамып нықталып келе жатқан мінезін дұрыс жолға сала білудің маңызы зор [3].
Әдетте бала мектепке дейінгі және оқу және оқу кезеңдеріндегі өсу,
даму эволюциясынан өтеді. Сол кездегі жанұядан кеткен кемшіліктер мен оқу-
тәрбие жұмысындағы олқылықтар ұштасып баланың қалыпты жағдайының ауытқуына
себеп болады. Яғни, балада көріне бастаған бұл мінез ерекшеліктері жалпы
қабылданған қалыптардан талаптардан ауытқуды ғана білдірмейді, сондай –
ақ болашақта жасалатын қателіктердің, адамгершілік, құқықтық нормалардың,
заң талаптарының бұзылуының бастауының негізін қалайды.
Оны психологиялық тұрғыдан, ауытқушы мінез-құлық немесе девиантты деп
қарастырады. Ауытқушы мінез-құлықтың пайда болуына негізгі әсер ететін
әлеуметтік факторлар болып табылады. Бұл бағыттың танымал өкілдері:
О. Конт, Т. Тард, А. Кетле, Э. Дюркгейм, М. Вебер, Г. Парсонс,Р.
Мертон[2,34].
Әлеуметтенудегі девиантты мінез-құлық тұжырымдамасын енгізген француз
әлеуметтанушысы Эмиль Дюркгейм (1858-1917) болып саналады. Ол әлеуметтік
девиацияны түсіндіру үшін аномия тұжырымдамасын ұсынды. Аномия термині
француз тілінен аударғанда – ұжымның, заңның болмауы [4].
Роберт Мертон – мінез-құлық ауытқушылығының себебін қоғамның мәдени
мақсаттары мен әлеуметтік мақұлданған жолдарының арасындағы үйлеспеушілік
деп түсіндіреді.
Бала мінезін тәрбиелеу мәселесі қай заманда болмасын ойшылдардың,
ағартушылардың, ғылым - педагогтардың назарларынан тыс қалмағандығы,
белгілі. Классикалық педагогиканың өкілдері Я.А Коменский, К.Д. Ушинский,
Н.К. Крупская, С.Т. Шацкий, А.С. Макаренконың еңбектерінің өзегі толық
мінезді адамгершілігі мол саналы азаматты тәрбиелеу болып табылады. Қазақ
ағартушылары Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, М. Жұмабаев,
А.Байтұрсынов т.б өздерінің қоғамдық саяси ғылыми және әдеби еңбектерінде
балалармен жастардың адамгершілік тәрбиесі туралы пікірлер айтып, ғылыми
құндылығы жоғары мұралар қалдырған.
Мінез туралы ілім өзінің бастауын ежелгі Грециядан алады. Бұдан 2800
жыл бұрын грек ғалымы Геофраст Афина жұртының 30-дан аса үстем тап
өкілдерінің мінез бітістерін 30-дан астам нашар жақтарына талдау жасаған.
ХVII ғасырда француз жазушысы Лабрюен нашар мінез бітістерінің 4500-
ден астамына сипаттама берген [5].
Қиын оқушылар мәселесі де педагогикалық және психологиялық проблема
ретінде Г.А. Уманов, Ә.Ж. Жұманов, В.В. Трифанов, Л.К. Керімов, Ж.Ж.
Ысқақов, К.Бегалиев және тағы басқа ғалымдар еңбектерінің арқауы бола
отырып әр қырынан зерттелді:
қиын оқушылардың пайда болу себептері, оларға тән ерекшеліктер;
қиын оқушылар мен жұмыс жүргізу жүйесі;
болашақ мұғалімдерді қиын оқушылармен жұмыс жүргізуге даярлау;
қиын оқушыларды қайта тәрбиелеу;
дене тәрбиесі және спорт арқылы қиын оқушыларды жағымды мінез-құлыққа
тәрбиелеудің педагогикалық шарттары және т.б.
Дегенмен жоғарыда айтылған еңбектерді теориялық тұрғыдан талдау
зерттеліп отырған проблеманың ғылыми - әдістемелік тұрғыда әлі де болса,
шешімін таппай отырғанын дәлелдейді.
Қиын балаларды тәрбиелеу мәселесі ХХ ғасырдың 20-30 жылдарынан бастап
күні бүгінге дейін педагогтардың, психологтардың зерттеулеріне арқау
болып, әр қырынан қарастырылып келеді.
Атап айтсақ;
балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлқындағы ауытқушылықтарды
болдырмаудың ұйымдастырушылық – педагогикалық және медициналық алдын алу
шарттарын жасауға арналған зерттеулер ( А.С. Макаренко, С.П. Шацкий, П.П.
Бионский, Л.С. Выготский, В.И. Куфаев, В.Н.Мясищев, Н.И. Озерецкий, С.М.
Елеусізова және тағы басқа) қиын балалардың тәртібіндегі ауытқушылықтың
табиғаты мен шығу төркінін анықтауға және олардың мінез-құлқына түзету
енгізу мәселесіне арналған зерттеулер ( Т.В.Драгунова, О.А. Матвеева,
А.Г.Кавалев, М.Н. Буянов, М. Раттер, Г.В. Грибанлва, Р.Г. Имяшова, Д.В.
Калесов, К.С.Лебединская, А.Е. Личко және тағы басқа ) қиын балалардың
және жасөспірімдердің әлеуметтік өмір сүретін отбасының жағдайына
психологиялық-педагогикалық талдау жасап, оның мінез құлыққа әсерін
анықтауы арналған зерттеулер (Шенфелдер, Н.Байзман, К.И.Дурманов,
Э.Ш.Натазон және тағы басқалар).
Тәртібі қиын оқушыларды тәрбиелеу және оқыту қазіргі таңда әлеуметтік –
педагогикалық проблема ретінде күн тәртібінен түспей отырғаны мәлім. Мұның
өзі тәртібі қиын оқушылар санының жылдан–жылға өсіп отыруымен байланысты
болып отырады. Бір уақыттарда тәртібі қиын оқушыларға көбінесе
жасөспірімдер жатқызылса, бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының
арасында да осы санатқа жататындар аз емес.Сондықтан тәртібі қиын оқушылар
ерте жастан бастауыш мектеп кезінен бастап қолға алып, олардың сапалы білім
мен саналы тәрбие алуларына мүмкіндік жасауы қажет. Бала мінез-құлқындағы
қиындар мен алдағы қайшылықтардың шешімін табу мақсатында тәртібі қиын
оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуді жүелеу зерттеу проблемасын айқындап,
тақырыпты Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлқын тәрбилеу және онда
кездесетін ауытқулардың алlын-алу деп алуға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып жастағы оқушылардың мінез-құлқын
тәрбиелеуде және ондағы кездесетін ауытқулардың алдын алу шараларын
қамтамасыз ететін педагогикалық және психологиялық шарттарды теориялық
тұрғыдан негіздеу және оның тиімділігін эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеу объектісі : жалпы орта мектептегі тұтас педагогикалық
процесс.
Зерттеу предметі: бастауыш сынып жастағы бала мінез-құлқын тәрбиелеу
және тәртібі қиын оқушыларды түзету жұмыстарының мазмұны, әдістері мен
формалары
Зерттеудің міндеттері:
бала мінезін тәрбиелеудің және ондағы кездесетін ауытқулардың алдын
алудың теориялық негіздерін анықтау;
бала мінезін дұрыс жолға сала білу және жағымды мінез-құлық нормаларын
қалыптастырудың жолдарын айқындау;
бала мінезін қайта тәрбиелеу жұмыстары арқылы адамгершілікке үндеудің
моделін жасау;
бастауыш сынып кезінде мінез-құлқында ауытқулары бар оқушыларды
тәрбиелеу және алдын алудың мазмұны, әдістері мен формаларын айқындау
және жүйеленген педагогикалық - психологиялық шарттарды іске асырудың
тиімділігін эксперимент арқылы тексеру;
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері: тұлға дамуының
жалпы әдіснамалық ұстанымдары, аксиалогиялық және ертеңгілік тұлғалық
теориясы; танымдық теориясы; ойлау әрекеттерін сатылап қалыптастыру
теориясы; тұтас педагогикалық -психологиялық құбылыстарды зерттеуге
жүйелілік тұғыр идеялары, тұлғаға бағдарланған білім мен тәрбие беру
теориясы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
• бала мінезін бастауыш кезеңде тәрбилеу және ондағы ауытқулардың алдын алу
мәселесі педагогикалық – психологиялық тұрғыдан алғаш рет негізделді;
• мінез-құлқында ауытқулары бар бастауыш сынып оқушыларын қайта тәрбиелеу
мен түзету жұмыстарына мазмұндық сипаттама берілді.
• бала мінезін қайта тәрбилеу мен түзету жұмыстары арқылы жақсы мінез-
құлық нормаларына тәрбилеудің моделі жасалды;
• бастауыш мектепте бала мінез-құлқын тәрбилеу педагогикалық –
психологиялық шарттары айқындалып, оны іске асырудың әдістемесі жасалды .
Зерттеудің практикалық мәнділігі: зерттеу нәтежелері мен қорытындылары,
біріншіден, ұсынылып отырған ғылыми - әдістемелік еңбектері жалпы білім
беретін мектептердің оқу–тәрбие жұмыстарына, бастауыш сынып мұғалімдерін
жоғары оқу орындарына даярлауға және біліктілік арттыру ісіне пайдалануға
болады; екіншіден осы проблема бойынша келешекте жүргізілетін ғылыми
ізденістерге негіз болады.
Мұғалімдерге практикалық көмек ретінде жасалды:
бала мінезін тәрбиелеу және тәртібі нашар оқушылармен ұйымдастырылатын
тәрбие жұмысының іс-жоспары;
тәртібі қиын оқушылармен жүргізілетін түзету, алдын-алу жұмыстарының
мазмұны;
тәртібі қиын оқушылардың ата-аналармен жүргізілетін психологиялық
–педагогикалық ағарту жұмыстарының мазмұны;
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ЖАСТАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ МІНЕЗ- ҚҰЛҚЫН ТӘРБИЕЛЕУ ЖӘНЕ
ОНДАҒЫ КЕЗДЕСЕТІН АУЫТҚУЛАРДЫҢ АЛДЫН-АЛУ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ –ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ПРОБЛЕМА РЕТІНДЕ
1.1 Бастауыш сынып жастағы оқушыларының жас ерекшеліктері
Адамның белгілі сипаты мен сапасын қалыптастырудағы тәрбиешілердің
тәрбие жұмысының мақсаты белгілі бір жас мөлшеріндегі топқа бағытталған,
осы арқылы сол топтың мүмкіндіктері мен міндеттері тәрбиенің әдістемелері
қолданылады. Адам өмірінің мектепке дейінгі кезеңінде, жасөспірім шақта
және әлеуметтік ортада қалыптасқан есейген шақ кезеңдеріндегі мінез-құлық
ерекшеленеді.
Әр баланың дербес ерекшелігі тәрбие процесінде, даму кезеңінде
байқалады.
Дербес ерекшеліктерге түйсік, қабылдау, ойлау өзгешеліктері, жеке адам
бойындағы мінез-құлық, темпераменті қабілет сияқты қасиеттер жатады. Нерв
жүйесінің типтік қасиеттері адамның мінез-құлқының, темпераментінің,
қабілетінің табиғи негізін құрайды. Дербес қабілеттердің дамуы жеке адамның
табиғи мүмкіншіліктеріне байланысты. Ал дара қабілеттер адамның айналадағы
қоршаған дүние мен өзара әрекеттесу процесінде қалыптасады. Әрбір адамның
өзіне тән қаситтерін қалыптастыру мен дербес ерекшеліктері дамытуды және
жан -жақты үйлесімді тәрбиелеу дейді. Мектеп табалдырығын аттаған сәттен
бастап-ақ баланың алдына оқу іс әрекеттерінің шарттарын қойса, бұл баланың
шын мәнінде оқу ісіне тез араласып кетуіне себеп болады немесе өзінің
шамасы келмейтін оқу тапсырмаларын орындау барысында сасқалақтап, бірте-
бірте өзіне деген сенімін жоғалтады. Бұл баланың бойында әдетке айналады.
Баланың психикасының ерекшелігі айналаны танып–білуге деген белсенділігінен
мен көрінеді. Бала ойнай жүріп тәжірибеден өтеді. Себеп-салдарлық
байланыстармен тәуелділіктің себебін ашуға тырысады. Бала ой қабілеті
жағынан неғұрлым белсенді болса, ол сол құрлым сұрақты көп қоятын болады.
Мектепте белгілі бір мәселелерді дұрыс шешуге қажет болатын білімнің
жоқтығынан, ойлау үрдісі ерекше наза аудартады. Мысалы: бала өзінің
білімдік тәжіриебесінде заттардың ұзындығы, көлемі, салмағы сияқты
ерекшеліктерін онша түсіне бермейді. Білімінде жүйеліліктің жоқтығынан,
түсініктердің жетпегендігінен ойлау жүйесіндегі тек қана көріністі
қабылдау логикасы басым болады. Бастауыш сынып жасындағы бала белгілі
деңгейде өзінің атқаратын жұмысын өзі де жоспарлай алады. Мұндай кезде ол
не істеу керек екендігін және неден кейін нені орындау керектігін өзіне -
өзі күбірлеп айтатындығын да байқаймыз. Бұлайша жоспарлау, сөз жоқ, баланың
назарын жүйелеп, ұйымдастырылуына мүмкіндік туғызады. Жеке адамның дүниені
сезгіштігі және қабылдағыштығы темпераментке тәуелді. Темперамент – деп
жеке адамның қылығы мен түрлі іс-әрекеттерінен көрінетін меншікті дара
өзгешелігін айтады. Психология ғылымында темпераментті төрт типке бөліп
сипаттайды [11].
Холерик – эмоциялық қызуы шапшаң, күшті, тұрақты болады. Ол белсенді
іске шапшаң кірісіп, аяқтап шығады. Бірақ сезім жүйелері ауытқып тез
көтерілетін шыдамсыз, өкпелегіш және ашуланғыш болып келеді.
Сангвиник- эмоциялық қызуы шапшаң, күшті, бірақ көп тұрақтанбайды, ол
қызулы, жеңілтек келеді, бір немес бірнеше іске бірден кіріседі. Іс үстінде
тез суып бастаған істі аяқсыз қалдырады. Уәдені көп беріп кейде оны
орындаудан бас тартады.
Меланхолик – эмоциялық қызуы шабан, күшті, тұрақты. Ол момақан, тұйық,
жасқаншақ, мінезі баяу, көңілі жабырқау күйде, үрейленіп жүреді. Өзін
ұжымнан оқшау ұстайды. Іске бірден кіріспейді, кіріссе аяқтап шығады.
Флегматик - эмоциялық қызуы әлсіз, ол байсалды, сылбыр мінезді,
орнықты, кісімен араласпайды, тыныштықты сүйеді, іске баяу кіріседі, бірақ
тиянақты орындайды.
Мұғалім сабақ үстінде, тәрбие барысында әр баланың мінез-құлықтарындағы
темпераменттік қасиеттерін айқындап алып, оның жетілдіру жолында қызмет
етеді[12].
Бастауыш сынып жасындағы бала үлкендердің сөзін бірте-бірте толық және
дәл қабылдап, өз бетінше оқып, радио тыңдау дәрежесіне жететін болады.
Баланың үрейленуі өзінің қоршаған ортаны қабылдауының санадағы сәулеленуі
болып табылады. Ал қоршаған орта, бала үшін біртіндеп кеңейте береді.
Үрейдің негізгі бөлігі отбасындағы, мектептегі және өз құрбылары арасындағы
жағдайлардан туындайды. Ал баланың үрейленуіне негіз болатын алда тұрған
сабақ немесе тіпте табиғи құбылыстар немесе жора-жолдастарының ара қатынасы
болуы да мүмкүн. Мектепке барған алғашқы жылдарында балалар әлі де үлкендер
тарапынан қамқорлықты қажет етіп тұрса да, бірте-бірте ата-аналарынан
өздерін алшақ ұстайды. Балалардың ата-аналарымен қарым-қатынасы балаға
қатты ықпал етеді. Алайда, сыртқы әлеуметтік ортамен араласуының кеңейюіне
байланысты оларға үйден тыс жердегі ықпалы күшейе түседі. Үлкендердің
балалармен түрлі қарым-қатынасы және олардың балаға беретін бағасының
сипаттамасы оның бойындағы өзіне баға беру қасиетін дамытады.
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық ерекшелігі өзін қоршаған әлемді
түсініп, қабылдап, өз бойына сіңіре бастауы, білімді жинақтап,
басымдылықпен игеру кезіңінде анықталады. Осы бір аса маңызды өмірлік
функцияны табысты орындау баланың өзіне тән бейімділігін және бала бойында
тұрақты қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды. Яғни ол мынадай бейімділілік:
- адам беделіне зор сеніммен қарау;
- кездесетін барлық жағдайларды тез қабылдау;
- әсерленгіштік;
- қарым-қатынас.
Бастауыш сынып жасындағы балалалардың бойындағы осы аталған
бейімділіліктердің әрқайсысы бала мінез-құлқының ерекшеліктері мен ұстасып,
оның тұрақты қалыптасуына әсерін тигізіп отырады[11.107].
Жеткіншек жастағы кезіндегі, яғни жеті жас бала мінез-құлқында
айтарлықтай өзгерістермен дағдарыс болуы–балалар психологиясы мен
педагогикалық психологияда шартты түрде белгіленген жас мөлшері. Дамудағы
даралық ерекшелікке байланысты, осы шамадағы дағдарыс кезеңі балалның тура
жеті жасында өтуі мүмкін,осындай-ақ, алтыдан аса бере, немесе сегіз жасқа
таяу уақытта да басталуы мүмкүн [13].
Даму дағдарысы белгілі бір жас сатылары аралығындағы секірмелі өзгеріс.
Мінез-құлық ішкі қайшылықтармен қоса, ең әуелі адамның сырт пішіні кенеттен
айтулы өзгерістерге ұшырайды. Мектеп жасына дейінгі кезеңнің алдында
балалық бойы қарқынды түрде ұзарып, қозғалыс мәнері бұзылады.
Әйткенмен де басты өзгерістер баланың сырт келбетінде емес, мінез-
құлқында айқын байқалады. Бала ешбір себепсіз жасандылыққа бай ұрып, оғанш
қылықтар көрсете бастайды; дауысын шырылдатып жүрісін өзгертіп, орынсыз
жерде қай-қайдағыны айтады. Бұның бәрі үлкендер тарапынан таңқалыс тудырып,
бала мінез-құлқының біртүрлігіне секеммен қарауға итермелейді. Бала
бойындағы осы оғаштықтар белгілі орыс психологі Л.С. Выготский анықтаған
бала аңқаулығының жойылуының нақ өзі. Ал, бұл баланың психикалық өмірінің
өзгеруіне байланысты туындайтын жағдай. Л.С.Выготскийдың пайымдауынша,
баланың сыртқы мінез-құлқынан үлкендер оның не ойлап тұрғанын, сезімін,
көңіл-күйінің ауанын біліп қояды. Ал, бала ақуалы жойыларда оның көңіл-күйі
мен мінез-құлқының арасына ақыл-ой ене бастайды. Нәтижесінде, бала өзіне
жаңа бейне жасап, жоқ нәрсені бар етіп көрсетуге құмар болады[14].
Осы кезеңде баланың айналасындағыларымен қарым-қатынасында қиындықтар
туындайды. Бұрындары тіл алғыш, тәртіпті бала енді ересектердің ұсқауын
есітмегенсіп,пиқарлық танытып, күнделікті орындалар мәдени-гигиеналық
дағдылардан бас тартып,сонымен бірге өз мінез-құлқын ақтап дәлелдей
бастайды. Өзінің сырт келбетіне ерекше мәне беріп, айнаға қарағаштай
береді; киім таңдағыштық байқалады.
Баланың жеке басының өзгеруіндегі сыртқы көрініс қана.Ал шын мәнінде
түбегейлі өзгеріс–баланың қалыптасқан, бұрынғы өмірінен бас тартып,
жаңаша ойлауға, өзіне жаңа міндеттер алып ересектер қатарына қосылуға
ұмтылуына, өзіне-өзі сын көзбен қарап, өзіндік бағалауының шынайлық сипат
ала бастауына байланысты жүзеге асырылады.
Дағдарыс уақыты даралық ерекшеліктермен сол кездегі жағдайларға
байланысты, әрбір жеке адамда түрліше ұзақтыққа өтеді.Осыған орай балада
бұрын болмаған жаңа саплар пайда болып, қалыптаса бастайды. Осы жаңа
сапалар бала мінез-құлқының жас ерекшелігіндегі жаңа құрлым болып табылады,
әрі психология ғылымында да осы атауға ие болады. Бала дамуын күрделі
процесс деп санаған Л.С.Выготский даму дегеніміз бәрінен бұрын жаңаның
пайда болуы - дегенді. Біраз, сол жаңа аспанан түспейді, даму барысында
түрлі қайшылықтар негізінде, ұзақ даярлықтан өтіп, заңды түрде
қалыптасады[15].
Бастауыш сынып кезеңінде яғни 7 жас кезеңдерінде баланың көңіл-күйі
айтарлықтай өзгереді. Л.И. Божовичтың пікірінше, 7-жас дағдарысы баланың
әлеуметтік менінің қалыптасу кезеңі деп қалыптастырады.Сәттіліктерімен
сәтсіздіктерді әрдайым бырынғай бастан кешіру тұрақты аффективті
комплекстік қалыптасуына әкеп соғады. Ол жасықтық, өзінен-өзі төменшіктеп,
қорғаншықтау болуы мүмкүн, ал өзіндік пікірі тым жоғары болған жағдайда
кісімсіл, өзгелерді көзге ілмей, жоғарыдан қарау әдеті пайда болуы хақ.
Әйтседе, келе келе осы аффективті көріністерді өзгеріске ұшырап, тіпті
жойылып кетуі де мүмкүн. Бірақ олардың кейбіреулері тиісті жағдайлармен
бағаға байланысты,жеке бас құрылымында қалып кетіп, баланың өзіндік
пікірінің дамуына әлсән - әлі септігін тигізіп отырады.
Көңіл-күйі мен мотивтік саладағы мұндай күнделіктер баланың ішкі
өмірінің қалыптасуына әкеп соғады. Ішкі өмір көңіл ауаның жемісі. Ол
баламінез-құлқына әсер ете отырып, бала өміріндегі сыртқы жағдайларға
тікелей араласады [16].
Ішкі және сыртқы өмірдің жекеленуі салдарынан, күрт өзгеріске ұшыраған
бала мінез-құлқы басылып, бір арнаға түседі.
Бала мінез-құлқын тәрбиелеу педагогикалық- психологиялық бірлескен түрде
жүзеге асырылады. Халық педагогикасында тәрбие ісін баланың жас ерекшелігін
ескере отырып жүргізуді талап еткен. Мәселен Ұлыңа бес жасқа дейін
патшадай қара, он бес жасқа дейін қосшыңдай сана, он бес жастан асқан соң
ақылшы досыңдай бағала деген мәтел еркін тәрбиелеудің, көмекшім деп
үмітпен қараудың, ақылшым деп санаудың қажеттілігін меңзейді. Халық
педагогикасы тәрбие ісінде әр баланың жеке бас ерекшелігін ескере отыруды
ескертеді.Осыны құптаған ата-бабамыз мынадай мақал-мәтелдер арқылы
баяндаған Баланы туады екенсің, мінезді тумайды екенсің.
Баланың тәрбиесі, дұрыс мінез құлқының қалыптасуы туған, өскен отбасына
ата-ананың, отбасы үлкендерінің, ұстазының үлгісіне байланысты деп
есептелген.
Сонымен қатар Ж. Аймауытов өзінің тәрбие атты көлемді мақаласында
адам мінезінің әртүрлі болуы тәрбиенің түрлі-түрлі болуына сүтпен
сүзген мінез сүйектен кетеді – деген сөз ата-ана тәрбиесінің күштілігін
көрсетеді... дей келе, автор бала мінезін қалыптастырудағы жанұямен әке-
шешесінің ықпалын ашып береді. Бала мінез-құлқын қалыптастыру осы жас
кезінде өте көп көңіл болуды қажет етеді. Автор осы жас кезеңіндегі бала
мінез құлқын қалыптастыруды жас шыбықты отырғызу мен теңейді.
Балалардың мектептегі, үйдегі қоғамдық орындардағы мінез-құлқын
зерттемеуінен көптеген кемшіліктер кездеседі. Сондай-ақ 4-7 сынып
оқушыларында бірқатар ауытқу мінез-құлықтар байқалады. Өйткені бұл жастағы
бала қызба, намысқой, үлкендердің бақылауын ұнатпай өз мүмкүншіліктерін
сын көзбен қарамайды. Олар көшеде орынсыз қыдыру, үй шаруашылығындағы
міндеттерден бас тартуды шығарады. Бұл фактілер жанұяда бырынғай талаптың,
ынтымақтық жеткіліксіз екенін көрсетеді. Бала мінез құлқын қалыптастырудың
негізгі көздерінің бірі – жанұядағы еңбек тәрбиесі. Жанұяда еңбек тәрбиесі
өмір талабына сай ұйымдастырылуы керек. Жанұя мүшелері еңбек іс-әрекеттерін
орындауға тез құқұлы өзінің қабылетіне, жас ерекшеліктеріне қарай қызмет
етуі керек[17.32].
Баланың мінез-құлқын қалыптастыруда мақұлдау, мадақтау тәсілдерін
қолданған тиімді. Ата-ана баласының мінез ерекшелігін жете білмей артық
мақтау әрекетін жасайды. Осының нәтижесінде бала бойында жағымсыз мінез-
құлықтар толы болады. Тәкаппарлық, даңдайсығандық тағы басқа теріс
қасиеттер қалыптасады..
Бастауыш сынып кезіндегі бала мінез-құлқының негізгі шешуші факторларына
жанұя тәрбиесіндегі ата-аналардың міне-құлқы жатады.
А.С.Макаренко: Сіз өз балаңыздың тәрбиесін бастамастан бұрын, өзіңіздің
жеке мінез-құлқыңызды тексеріңіз...Сіздің жеке мінез-құлқыңыз нағыз шешуші
нәрсе... деген[17].
Ата-ана баласының дұрыс істемеген іс-әрекетін тұсіндіруге тырысады.Бырақ
оның мінез құлқындағы қалыптасқан әрекеттерінің себептерін білуге көңіл
аудармайды. Мысалы: бала берілген тапсырмадан бас тартса, ата-анасы оны
қыңыр деп есептейді. Сондықтан бала мінезін ерекшеліктерін дұрыс түсіну
үшін ең алдымен, оның дамуынан не нәрсенің қажет екенін білуіміз керек. Ол
кіммен дос, кіммен ойнайды, не оқиды, оқығандарын қалай қабылдайтындарын
әрбір ата-ана білуге тиіс.
Бала мектеп табалдырығын аттасымен – ақ оқушы аталады. Осы кезеңнен
бастап бала өз мінез-құлқын үлкеннің үлгісі бойынша бағдарлау қылықтардың
еріктілігін қалыптастырады, өйткені бұл жерде ең кемінде екі тілек не
болсада тікелей әрекет ету және үлкеннің талабына сай үлгі бойынша әрекет
ету – үнемі қақтығысып қалып отырады. Мінез-құлық үлгілерін игеру қоғамдық
нормаларға сай іс-әрекеттерге жетелейді. Мектепке дейінгі шақта алғашқы
эстетикалық инстанциялар көрініп, адамның жеке басының мінез-құлқы деп
аталатын мінез-құлықтың жаңа типі пайда болады. Бұл өзара қарым-қатынастар
атын үстінде жүзеге асады. Бала өзіне роль алады да белгілі іс-әрекетті
орындауға, мінез-құлықтың белгілі ережелеріне бағынуға міндетті болады.
Ойын мотиві жағдайында тапсырма неғұрлым тиымды орындалады. Ойын жағдайында
бала өз мінез-құлқын оңай басқарады. Мысалы: оның сақшы қалпында ұзақ тұра
алуы, бұл қалыпты сақтау оның ролінің мазмұны болғандықтан[34]. Ол өз мінез-
құлқын жақсылықпен жамандық жөніндегі өз түсінігіне бағдарлап
ұйымдастыруға тырысады. Осылайша, мектеп өмірінің алғашқы кезеңіне баланың
кластағы және үйдегі мінез-құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа
талаптарына баланың бағынуы сондай-ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға
бастауы тән. Баланың бұл кезеңінен қиналмай өтуі – оның мектепке жақсы
даярлықпен кешендігінің белгісі. Бірақ жеті жасар баланың барлығы мұндай
емес, яғни олардың кемшілігі қандай да бір қиыншылықтарға кездеседі де
балалар ұжымынан төмендеп дамиды[35].
Көбінесе үш типті қиыншылық жиі байқалады:
мектеп режимі ерекшеліктеріне байланысты дер кезінде ояну және тұру
керек, сабақта жіберуге болмайды, барлық сабақтарда тыныш отыру талап
етіледі, үй тапсырмаларын орындау қажет бұл кезеңде балалардың жеке дара
ерекшеліктерін есепке ала отырып мадақтау мен жазалау шаралалар қолданып
отыруы қажет.
Мұғаліммен, класстағы жолдастармен, семьядағы болатын қарым-
қатынастар.
Балаларға мүмкүндігінше жылы шырай таныта және мейірбан бола отырып,
мұғалім қайткенмен беделді де қатал тәлімгер болып табылады, ол белгілі бір
мінез-құлық ережелерін ұсынып, одан ауытқудың қандайын болсада тоқтатып
отырады.
Мұғалімнің позициясы мынадай: бала оның алдында қандай да бір именшектік
жасамай тұра алмайды. Осының салдарынан мектепте балалардың біреуі тұйық,
ал екіншілері босаңдау бола бастайды.(асар үйінде тіпті басқаша болуы
мүмкін).
Олар жаңа ортаға үйренісе алмай өзін жалғыз сезінеді [36].
Тәжіриебелі мұғалім барлық балаға бірдей талап қоя біліп, олардың мінез-
құлқтарының астарынакөз жүгіртіп олардың шын мәніндегі психологиялық
қасиеттерді түсінуге көмектеседі.
Қиыншылықтардың үшінші типін бірінші кластағы көптеген оқушылар оқу
жылының ортасына таман сезінеді. Алғашқыда олар сабақ басталардан көп
бұрын мектепке барды. Кез-келген жаттығуларға ықыласпен кірісті. Мұғалімнің
берген бағасына мақтанды: олардың білімді игеруге жалпы даярлықтары
сезіліп тұрды. Әдепте бұл білімге деген қажеттілік арнайы қарастырылған.
Әрине мұндай жағдайларда баланың ақыл-ой ізденістерінің өрісі тар, таным
дербестігі айьарлықтай шектеулі болады. Мектептің сыртқы атрибуттарына
үйрену дәрежесіне қарай болады оқуға деген алғашқықұштарлық өте бастайды
осының нәтижесінде селсоқтық пен немқұрайлыққа салынады.
Бастауыш сынып оқушыларына мінез-құлық нормалары мен ережелерінің аса
кең жиынтығы үйретіледі, оларды оқушылармұғаліммен және үлкендермен өзара
қарым-қатынас жасаудың әртүрлі жағдайларында, сабақтарда, үзілісте
жолдастары мен араласқанда, қоғамдық орындарда және көшеде болғанда
басшылыққа алуы тиіс[34,35].
Балаларда мінез-құлық нормалары мен ережелерін сақтау көбінесе
үлкендердің көңіл-күйіне, қалыптасқан жағдайға және өз қалауларына
байланысты деген сезім пайда болады.
Балалардың моральдық өрісінің дұрыс қалыптасуының ең қауіпті жауы –
мінез-құлық нормалары мен ережелері жалған сипатта және ішкі қасиеттер үшін
емес, қандай да бір сыртқы жағдайлардың әсерімен, соның ішінде жазаланамын
деп қорыққандықтан орындалуы керек деген ұғым пайда болады[34].
Балаларда мінез-құлық нормалары мен ережелерін айқын тұжырымдап ,
орындаушылықты міндетті түрде мадақтау ұқыпсыздық пен тәртіпсіздікке
бұдан кем емес міндетті және тиісті шаралар қолдану – кіші мектеп
оқушылардың тәртіптілігі мен ұйымшылдығын тәрбиелеудің маңызды шарттары .
Балада осы жаста қалыптасқан осындай моральдік қасиеттер жеке адамның
ішкі және табиғи жетістігі болады.
Балалар бір партада отыратын көршілерінің мінез-құлқына байыппен қарай
бастайды, өзін ұнатамын немесе мүдделері сәйкес келетін бір сыныптас
балалармен қарым-қатынас жасайды. Бағдарлаудың алғашқы кезеңдерінде
балалардың бір бөлігінде оларға тән емес белгілер көріне бастайды
(біреулеріне шамадан тыс тұйықтық, екіншілеріне әдепсіздік). Бірақ
балалармен өзара қарым-қатынасты орнату барысында әрбір оқушы өзінің шын
мәніндегі дара ерекшеліктермен көрінеді [37].
Қоғамның моральдік нормаларымен талаптарына мінез-құлықты әдетте
әлеуметтік жат деген терминмен белгілеу қабылданған. Ми патологиясына
байланысты аномал (кемісті) мінез-құлқынан айырмашылығы, әлеуметтік, жат
мінез-құлық әлеуметтік жағынан негізделген, жағымсыз жағын ортаның теріс
ықпалымен, семьядағы дұрыс емес, өзара қарым-қатынастармен, жанұямен
шектеп тәрбисінің олқылықтарымен, қателіктерімен сабақтас.
Бастауыш сынып жастағы оқушыларымен мінез-құлқының бастауы күнделікті
өмірдің күрделене бастауымен сипатталуы [38].
қиын аталатын балалар – педагогикалық назардан тыс қалған балалар .
Олардың жеке басының адамгершілік жағынан өзгеруі педагогикалық
қателіктердің салдары.
Бұған ересектердің талабына, кеңесіне қарсылық көрсететін тілазар,
ерке, қыңыр балалар да жатады. Мұндай ауытқудың іс-жүзіндегі себебін
анықтау оларға қатаң талап қоя және іс-әрекеттің коллектифтік формасына
енгізе отырып, балалардың қажеттілігімен ынтасына назар аудару еркелік,
қыңырлық, тілазарлықты болдырмау мен оның жеңудің негізгі жолы.
Балалардың ерекше тобын мінез-құлқында еңбекке құштар ықыласымен әдеті
жоқ, жалқау балалар құрайды. Сонымен қатар ең теріс қасиеті-жалған айту
болып табылатын балаларда бар . Мұндай кемшілікпен күресе отырып, қиялдау
мен шындылықты әдейі бұрмалауды ажырату қажет. Балалардың жолдасдықты
өзінше бір түсінуі, жолдасының теріс қылығы түсіну амалы ретінде де
өмірлік айту жиі кездеседі [34.244].
Бастауыш сынып оқушыларының кейбір бөлігінде, қандай да елеулі
қажеттілігінің орындалмауынан мінез- құлықтан аффективті формасы дамиды
Оларды не шадырлық, агрессифтік, құр көкіректік, не көп өкпелеу, тез
жәбірлену сипаттайды. Аффективтік толғаныстар мен мінез-құлық аффективтік
формаларының ұзақ уақыты сақталуы балалардың басқа адамдарға, өзіне іске
тиісті қарым-қатынастарының қалыптасуына әкеліп соқтырады. Балалардың
ішкі тартыстарын шешу және мінез-құлқындағы аффективті формалардың дамуын
болдырмау үшін дер кезінде педагогикалық араласуды талап етеді.
Қиын балалармен жұмыс істеу:
Балаға ілтипатпен, ізгі ниетпен қарау;
Оның жағымды қасиеттеріне серіктену;
Оның адамгершілік күшіне, потенционалды мүмкіндіктеріне сену сияқты
өте биязылықпен жеке – дара қатынасты қажет етеді [21,34.246-247].
Педагогикалық жағынан алғанда, бетімен жіберілген балалар мен – тәртіп
бұзушы жеткіншектер мен тәрбие жұмысын жүргізу мейлінше күрделі.
Қиын балалардың көпшілігінде теріс қылықтар ересектікке бой ұрудан,
өзінің провосын жете түсінбеуден ересектердің оларды мойындауына жете
ұмтылудың сандары болып табылады.
Балаларға тән жолдастық қарым-қатынасқа, дербестене ересектер тарапынан
силастыққа, ұмтылысына қарамастан, қиын балалар ІІІ-ІV сыныптарға қарай
құрбыларынан тыс қалып қояды. Олар кейбір көше топтарында қабылданған
мінез-құлықтың қоғамға жат формаларын мектепке әкелуге тырысады.
Қазіргі психологияда қиын балалардың жеткілікті дәрежеде талдап
жасалған бірқатар бағдар беруші жіктеулер бар. Олардың бірі, мысалы, мінез-
құлық типіне сәйкес жүргізілген.
Бірінші топта қоғамдық жағымсыз, анамолды, моральға жат. Бұл топтың
балаларында жолдастық, батылдық туралы теріс түсінік қалыптасқан, ұялау
сезімі өте нашар дамыған. Олар арсыз, дөрекі, төбелесқор болып келеді.
Эгоизм, басқалардың күйініш, сүйініштеріне селқостық, жасалған тәртіп
бұзушылықтарды жете түсінбеу – бұл топтың типтік ерекшеліктері, міне осы.
Екінші топты деформациаланған қажетсіздіктерді ұждансыз ұмтылыстары бар,
мектеп оқушыларын құрайды. Балалар қоғамға қарсы бағытталғандығы
байқалатын жасы кемелетке толмаған тәртіп бұзушыларға еліктеуге ұмтылады.
Бұлар артықшылық жағдайға ұмтылып, әлсіздерді, кішілерді қыспаққа алады.
Олар тәртіпті оқтын-оқтын бұзып отырады.
Үшінші топқа деформайиоланған және жағымды қасиеттердің, қарым-
қатынастардың, мүдделерінің, көзқарастарының арасындағы қақтығыс тән.
Бұл топтағы балалардың бойындағы дұрыс адамгершілік көзқарастар
нанымды айналмаған.Эгоистін ұмтылыстар мен тап болған жағдайға қарсы тұра
білмеу қоғамға қарсы теріс қылықтар туғызып, моральға жат тәжірибенің
жинақталуына алып келеді[34.248].
Төртінші топтағы нашар деформайиаланған қажеттіліктерді бар оқушылар
құрайды. Балалар өз күштеріне сенбеуі мен жолдастарының алдында жағынуы
мен сипатталады.
Бесінші топқа тәртіп бұзу жолына кездейсоқ түскен мектеп оқушылары
кіреді. Олар жігерсіз әрі ықпалға берілгіш келеді.
Дәл осындай мақсатқа сәйкес құралған жүйе балалардың әлеуметтік жат
мінез-құлықтарын бірте –бірте жойып, қиын мектеп оқушыларына тән
жағымсыз қасиеттерді түзеп қана қоймай, олардың бойында жеке адамның
тұрақты моральдік – жігер сапасын қалыптастыруды қамтамасыз етеді
[34.249].
Осыған орай жас ерекшелік психологиялық және психо педагогикалық кеңес
берудің ерекшеліктері қарастырылады [39].
Психологиялық және психо педагогикалық кеңес беру
Жас ерекшелік психологиялық кеңес берудің негізгі мақсаты - баланың
психологиялық даму процесін бақылау. Оның мінез-құлқындағы
ауытқушылықтарының алдын-алу. Оның міндеттері психологиялық –
педагогикалық бағытталуы шағылысады.
Баланың психикалық дамуындағы жеке даралық ерекшелік проблемаларына,
тәрбиеге қатысушы ата-ана мұғалім және басқа да адамдардың бағдарлары
кіреді.
Психикалық дамудағы бұзулары мен түрлі ауытқушылықтары бар балаларды
мамандарға бағыттау.
Денелік және жүйке – психикалық денсаулы әлсіз балаларды психикалық
қиындықтарды ескерту, психологияны мен психофрофилактика бойынша кеңес
беру.
4 Ата-ана мен мғалімдерге қарым-қатынас тәрбие мен оқытудағы
балалардың қиындықтарын психологиялық- педагогикалық түзету бойынша
кеңнстерді құрастыру.
Балаларды отбасында тәрбилеу бойынша кеңес құрастыру.
6. Балалар мұғалімдер мен ата-аналардың арнайы топтарындағы түзету
жұмыстары халықтың психологиялық- педагогикалық сауатын ашу.
Жасерекшелік психологиялық кеңес берудіің схемасына және алынған
мәліметтер 4 тарауға бөлінеді.
Денсаулық жағдайы
Әлеуметтік жағдайдың ерекшелігі туралы мәлімметтер
Балалар мінез-құлқы мен іс- әрекетінің ерекшелігі туралы мәліметтер
Баланың эмоционалды тұлғалық және танымдық дамуының дифферекциялдық
сипаттамасы.
Алған мәліметтер негізінде психолог шешім шығарады:
- даму деңгейінің жалпы бағасы;
- бала қиындықтарының негізі ;
- олардың қиындық деңгейі;
- қиындықтарды қозғаушы факторлар;
мәселе өткірлігін төмендету мақсатында әсер етудің аясы;
дамуды шарттық болжау;
Жасерекшелік психологиялық кеңес беру келесі алгаритмде
жүргізіледі[39,40].
Ата-аналар және мұғалім мамандармен алғашқы әңгіме барысында
алынған ақпараттарды таңдау;
1.Баланың даму деңгеімен отбасішілік қарым-қатынасы туралы ақпарат
алуға бағытталған ата-аналар мен әңгіме;
2.Денсаулық жағдайы туралы басқа мекемелерден ақпарат жинау.
3.Қарапайым жағдайда баланы бақылау.
4.Баланы экспериментальды психологиялық зерттеу.
5.Нәтижені талдау.
Баланың психологиялық диагнозы.
психологиялық- педагогикалық тағайындау
8.Бақылау, қайта кеңес беру.
Психологиялық диагноз баланың негізгі және жақын аралық даму деңгейін
шағылыстырады [40].
Актуалды даму деңгейі:
а) Жасерекшелік психологиялық сипаттама;
ә) дамудың әлеуметтік жағдайы;
б) жетекші іс-әрекеттің даму деңгейі;
в) жастың жаңа білім беруі, олардың дамуы;
г) қиындықтармен ауытқулықтардың, олардың себептері.
Даму шарты- нұсқаулық болжау;
а) даму альтернативаларының мәселе өргісін ашу.
ә) тиімді дамуға жағдай көрсету.
Жасерекшелік психологиялық кеңес беру ісін жүргізу үшін психолог
жасерекшелігін және педагогикалық психологияны білу керек.
Психологиялық- педагогикалық кеңес беру, кеңес берушінің педагогикалық
білім мен оқыту, білім беру тәжірибесі бар екенін болжайды [39].
1.2 Бастауыш сынып жастағы оқушыларының мінез- құлқында кездесетін
ауытқулардың себептері мен факторлары
Мінез- құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-1930 жылдары пайда
бола бастады. Психолог педагог ғылымдар А.Макаренко, С.Шацкий, А.
Выготский, П. Блонкий қиын балалар мәселелерін жан-жақты зерттеді.
Зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша қиын балалардың шығуына үш фактор
себепші болады.
Отбасы тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылуы, ынта –ықыласын, тұрмыстық ұрыс-
керіс, маскүнемдік, ата-ананың беруінің болмауы.
Мектепте оқу тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда жіберілген кемшіліктер,
яғни жеке оқушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін, ынта-ықыласын, қызығуын,
талап-тілегін ескермеу.
Жұртшылықтың, қоғамдық ортаның тәрбие үрдісіне көңіл бөлмеуі[6].
В.Трифанов зерттеулеріндегі қиын бала анықтамасы- күнделікті
педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне үнемі қосымша уақыт бөліп
қарауы, мұғалімнің ерік-жігерін кересін қажырлы педагогикалық еңбегін
қажетсінетін оқушы. Ал А. Фортунов қиын бала ұғымына үлгермеушілер мен
тәрбие ықпалына көнбейтін балаларды жатқызады[4,6].
Бастауыш сынып кезеңдеріндегі бастлатын қиын бала атауының
ерекшеліктері: қиын балалар намысқой келеді, олар бір нәрсеге өзінің
жарамсыз екенін сезіп тұрады және сол себептен қияеат жасауға физикалық
күшін жұмсап, маған бәрі жоғарыдан төмен қарайды, мені адам екен деп
санамайды, мен оларға көрсетемін деген ой тұжырымдап өзін-өзі
сендіреді[6].
Қиын бала атанып, отбасында да, мектепте де қиындың тудырып жүрген
балалар туралы айтылып та, жазылып та жүр. Әйтсе де бұл мәселе әлі шешімін
тапқан жоқ. Адам өмірге келген сәттен бастап, үлкен әлеуметтік ортаға тап
болады. Оның осы ортада өзіннің, еркін сезінуі үшін көптеген факторлар
қажет [7].
Қазірге көп мәдениетті қоғамда балаға сырттан әсер етуші жағдайлар оның
жаңа қалыптасып келе жатқан тұлғасына әсерін тигізеді. С.Т. Холлдың пікірі
бойынша: бала толыққанды дамуы үшін өз халқының сезімдері мен
көзқарастарын басынан өткеруі қажет[16].
Бұны келтіріп отырған себебіміз, баланың қиын бала атауына өз халқына
тән мәдениетпен, салт-дәстүімен тәрбиеленбеуі де, ғылыми тілмен айтқанда
этнопсихологиялық ерекшеліктердің ескерілмеуі де өз әсерін тигізеді
Қандай да бір ойқылығы бар баланың даму жағдайы, әдетте қолайсыз,
жағымсыз болады. Ол баланың дамуына кері әсерін тигізетін тәрбиелеуші
шағын әлеуметтік сипаттарынан, тәрбиелеу –оқыту үрдістерімен және солар
ықпал еткен тәрбиеленушінің ішкі ұстанымынан құралады.
Балалардың әлеуметтік педагогикалық ойқылығының пайда болуы тетігі мен
дамуы баланың тұлға болуға деген қажеттілігі сондай болу мүмкінділігінің
арасындағы қайшылықтар негізінде іске қосылады.
Баланың дербестенуге ұмтылуы оған қатысты референттік топтардың
(бірінші отбасының, одан кейін балалар бақшасындағы және мектептегі
құрбыларының) оның әлеуметтік қалыптарға сай емес жеке -дара көріністерін
қабылдағысы келмейтіндігімен қақтығысқа түседі.
Әлеуметтік педагогикалық ойқылық ерте балалық шақтан шамамен үш жастан
басталады, яғни баланың өзіндік саласының, мінез-құлқының ережелерге
сәйкестігін және нормативтік іс-әрекетінің дами бастаған шағымен қатар
келеді.
Жағымсыз даму жағдайында ойқылықтардың сандық белгілері мен көріністері
жинақталып қалады , олардың белгілер жинақтары – психикалық интеграциясы
арқылы сипаты пайда болуына айналады .
Ерте зерттеу, алдын алу, түзету жұмыстары тұлғалық дамуы олардың алдын
алу маңызына және балалық кезеңнің онтогенетикалық маңызына және балалық
жастағы тәрбиелеу әсерлерінің жоғары нәтижелі маңызына ие.8
Ауытқулы мінез-құлық (девианттық) деп қоғамда қалыптасқан нормаларға
сәйкес емес мінез-құлықты айтамыз.
Белгілі әлеуметтанушы И. С . Кон девиандық мінез-құлықты психикалық
денсаулық, құқық, мәдениет немесе мораль қалыптарының жалпы қабылданған
қалыптардан ауытқыған іс-әрекет жертелері ретінде қарастырады .
Бейімделуші мінез-құлықтық концепсиясына сәйкес кез-келген ауытқушылық
бейімделудің бұзылуына алып келеді ( психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік –
психикалық, қоғамдық )
Девиандық мінез-құлық екі үлкен категорияға бөлінеді. Біріншіден, бұл
оның немесе жасырын психопотологияның (патологиялық) барлығын білдіретін
психикалық денсаулық қалыптарынан ауытқыған мінез-құлық.
Екіншіден, бұл әлеуметтік, мәдени және әсіресе құқықтық қалыптарды
бұзатын ассоциалды мінез-құлық. Мұндай әрекеттер аз болса, олар құқық
бұзушылық, ал салмақты болса, әрі жазаланса – қылмыс деп аталады. [8,18]
С. А. Баличева девиандық мінез-құлықтың әлеуметтік ауытқуын былайша
жіктейді:
Пайдакүнемдік бағытта: тәрбие бұзушылық, біреудің затын тартып алумен
байланысты ( ұрлау, зорлық көрсету ) жасаған теріс әрекеттері:
2. Агрессиялық бағытта: адамға қарсы бағыттанған әрекеттер (
балағаттау, бұзақылық, ұрып-соғу )
Әлеуметтік – екжар тип: белсенді өмір сүруден қашуға, азаматтық
борыштарын өтеуден қашуға, оқудан бас тарту, айтқанға құлақ салмау;
Осылайша, мазмұнымен де, мақсатқа бағытталғандығымен де ерекшеленетін
ассоциялды мінез-құлық әр түрлі әлеуметтік ауытқушылықтардан көрінуі
мүмкін.
Бастауыш сынып балаларының ауытқыған мінез-құлқы бір жағынан, тұлғаның
тиісті ерекшеліктерінің туындауы мен дамуынан ( тенденция ) хабар беретін
белгі ретінде қарастырылады, екінші жағынан, тұлғаның дамуына тәрбиелік
ықпал ететін жетекші ретінде оны қалыптастырудың немесе оның қалыптасуына
мақсатқа бағытталған әсер, ететін құрал ретінде көріне алады.
Сондықтан да, оқушының қандайда бір мінез- құлқының ерекшелігінің
ауытқушылық деп жіктемес бұрын, психолог оның акуалын, тұрақтылығын, оның
көріністерінің жиілігін, тұлғалық ерекшеліктерді, мінезді, оқушының жасын
және тағы басқа ескеруі қажет. Тек содан кейін ғана қандай да бір пікір
айтуға немесе ықпал ету іс- шараларын тағайындауға болады.
Кейде оқушы өзінің мінез- құлқы туралы пікірлердің шырмауына шаласып
қалады. Соған сәйкес ойдан тағылып, оның қоршаған адамдар мен өзара қарым-
қатынас сипаты және ол туралы бағалап пікір айту жертелері қалыптасады.
Күрделі зардаптарға алып келетін дөрекі педагогикалық қателік жіберіледі.
Керсінше мінез- құлықтың жағымсыздылығын немесе ынғайлылығын (қызметшілік,
саншыл емес, назарының мұғалімде болуы, күткен түрде әрекет ету және тағы
басқа). Мұғалім жағымды деп бағалап, оны ынталандырады, ал оқушы болса
сынып алдында еліктеудің үлгісі ретінде тартылады.
Балалар мінез-құлқындағы ауытқушылық көріністері олардың адамгершілік
және әлеуметтік дамуы жағынан дара ерекшеліктер мен тұлғаның көріністеріне,
нақты жағдаяттар мен өмір жағдайларына және іс-әрекеттеріне қарай әр-түрлі
болуы мүмкін.
Итермелеуші жағдайлармен туындаған уақыттық көріністерге немесе
жағымсыз өмір акуалдарымен іс-әрекеттермен негізделген.
Қандай да бір тип түрінде дамитын мінез-құлықтың, ондағы ауытқушылықтың
тұрақты нысандары.
Бастауыш сынып оқушыларының ауытқушы мінез-құлқының себебінен қажетті
білімдердің, біліктердің, дағдылардың жоқтығын немесе теріс тәрбиеден
бұзылғандығынан, мінез-құлықтағы жағымсыз таптаурындардың
қалыптасқандағынан баланың өзін дұрыс ұстамайтындығыннан туындайтын
әлеуметтік педагогикалық ойқылықтар;
жайсыз жанұялық қарым-қатынастардан, баланы тәрбиелеуде ұлттық салт-
санада қалыптасқан этнофункционалдық ерекшеліктерді мүлделі ескермеуден,
жанұядағы жағымсыз психологиялық акуалдан, оқудағы жүйелі сәтсіздіктерден,
сынып ұжымындағы құрбыларымен өзара қарым- қатынастық орнатылмағандығынан
ата-аналарының, мұғалімдердің, сыныптас жолдастардың және тағы басқа дұрыс
емес ( әділетсіз, дөрекі, қатал) қатынастарынан туындайтын терең
психологиялық жайсыздықтардан;
психологиялық және физикалық денсаулығымен даму жағдайындағы
ауытқушылықтарымен, жас ерекшелік дағдарыстарымен, мінез акцентуациясымен
және басқа да физиалогиялық және психоневрологиялық ерекшеліктер
себептерімен;
Ішкі және сыртқы белсенділігінің саналы көріністеріне, өзін-өзі
көрсетуіне жағдай жасалмағандығымен; іс-әрекеттің пайдалы түрлерімен
айналыспағандығымен, жағымды және маңызды әлеуметтік және жеке өмірлік
мақсаттарымен жоспарларының болмауымен
Қараусыз қалумен, қоршаған ортаның кері ықпал етумен және осының
негізінде дамитын әлеуметтік психологиялық дезадаптациямен, әлеуметтік және
жеке құндылықтардың жағымсыз күйге ауысуымен.
Балаларды қоршаған адамдардың немқұрайлығы зейін қоймауы негізінде
дамитын әлеуметтік – педагогикалық бақылаусыз қалу бұл тізбектегі ерекше
рольмен мағынаға ие. Нәтижесінде жалғыздық, қараусыз қалғандық,
қажетсіздік, қорғансыздық сезімдері пайда бола бастайды . Үлкендерге деген
қарсылық, жатырқаушылық, жек көру сезімдері, баланың пікірінің,
тағдырының,қозығушылықтары мен икемділіктерінің өз бетінше ұйымға,
кооперацияға, өзін-өзі ұйымдастыруға алып келеді.
Сондықтан да тауекел тобындағы балалар мен жұмыс жемісті болуы үшін,
әртүрлі формаларды анықтап алу қажет.
Бастауыш сынып оқушыларының дамуы мен мінез-құлқына кері әсерін
тигізетін сыртқы факторларға мыналарды жатқызуға болады:
I . Қоғамда өтіп жатқан үрдістер
қоғамдық құндылықтар өзгертуге бағытталған айқын жағымды мемлекеттік
идеялогияның жоқтығы .
заңдардың және құқық қорғаушы орындардың жетілмегендігі, қылмыстардың
жазаланбауы;
жұмыссыздық;
эканомикалық тұрмысы төмен балалы отбасыларға, әлеуметтік
кепілдіктердің және мемлекеттік қолдаудың жоқтығы;
өскелең ұрпақтың әлеуметтенуінің дәстүрлі институттарының пертреуі мен
дағдарысқа ұшырауы;
ұлттық құндылыққа мән берілмеуі;
бұқаралық ақпарат құралдары арқылы зорлық залбылық және қатыгездікті
насиқаттау;
балалардың денелік және психикалық денсаулығының бұзылуын дер кезінде
анықтаудың, соған сәйкес көмек көрсетудің және квалификациялық
диспансеризацияның болмауы;
сапалы тегін қосымша білімге балалардың қолының жетпеуі ( үйірмелердің,
секциялардың тағы басқа ) темекіге, ішімдікке, нашақорлық заттарға жолдың
ашықтығы.
ІІ. Жанұяның жағдайы, оның атмосферасы:
толық емес отбасы;
отбасының материалдық жағдай ( кедейлі, байлық);
ата-аналардың төмен әлеуметтік мәдени деңгейі;
отбасындағы тәрбие стилі (балаға бырынғай талаптардың қойылмауы, ата-
аналардың қатыгездігі, олардың жазасыздығы және баланың құқұқсыздығы);
баланың өзіндік құндылығын жоққа шығару;
балалардың қажеттіліктерінің жеткіліксіз немесе асыра қанағаттандырылуы;
ата-аналардың балалардың психоактивті қолдануына жол беруі;
ІІІ. Мектепішілік өмірдің жеткіліксіз ұйымдастырылуы;
оқу және тәрбие үрдісін басқаруды ұйымдастырудың толық жетілмегендігі;
мектептің материалдық қамтамасыз етілуінің нашарлығы;
қоғам арқылы балалармен айналыспайтын ата-аналарға ықпал ететтін
тетіктердің және мектептің оқушылар отбасылармен жүйелі байланысының
жоқтығы;
мұғалімнің білім деңгейінің төмендігі;
сабақтардың жиі болмай қалуы;
сабақтан тыс жұмыстардың қаанағаттандырғысыз ұйымдастырылуы;
мектепте балалар ұйымының болмауы;
мұғалімнің бала және жас ерекшелік психологиясын білмейтіндігінен
көрінетін кәсіптік деңгейінің төмендігі;
оқушы - мұғалім жүйесіндегі өзара қарым-қатынастардың авторитарлық
немесе бетімен кетушілік стильде болуы;
оқушылардың білімін бағалауда объективтіліктің болмауы;
ат – айдар тағу; мұғалімдердің оқушы тұлғасын басуы (қоқан – лоққы,
қорлау және тағы басқа);
жетілмеген жаңа оқу бағдарламаларын енгізу; құндылықтар бағдарламаның
өзгеруі және соның негіізінде нені және қалай оқыту мәселесінің туындауы;
мектепке келген оқушылардың және оқу түрткілерінің төмендігі;
Аталып өткен тәуекел факторлары сыртқы, объективті сипат алады. Сондай-
ақ балаларға бұдан басқа да, педагогтар білімге тиісті ішкі тәуекел
факторлары да әсер етеді.
Оларға:
өзінің қажетсіздігін сезіну;
өзіндік бағасының төмендігі;
өзіне-өзі сенімсіздік;
өзін-өзі бақылау және өзіндік тәртіптің жеткіліксіздігі;
әртүрлі жағдайларда сындарлы ойлау мен адекваттық шешім қабылдай алмау;
өзіне-өзі және басқаларға өзінің сезімдері мен реакциялары жеткізе
алмауы жатады.[7,8]
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық ауытқуларының себептерін
қарастыра отырып өткеніміздегі: мұғалім тұлғасына қатысты мәселелер өте
көп.
Мұғалім әр оқушының өзіне тән табиғи, физиологиялық және психологиялық
ерекшелігін ескермеуден туады. Мәселелер кейбір оқушы оқу материалын
мұғалімнің түсіндіруінен, не оқулықтан оқығында ең негізгі ұғым
түсініктерін тез қабылдаса, екінші біреулері түйінді деген мәселелелерді
есте ұстауға тырысады. Енді біреулер оқу материалдарын бірден есіне
қабылдай алмай, өте баяу, немесе, үй тапсырмасын орындау барысында ғана
түсінеді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-8
1 Бастауыш сынып жастағы оқушылардың мінез-құлқын тәрбиелеу және оларды
кездесетін ауытқулардың алдын алу психологиялық- педагогикалық проблема
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9-18
1. Бастауыш сынып жастағы оқушыларының жас
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9-18
1.2 Бастауыш сынып жастағы оқушыларының мінез-құлқында кездесетін
ауытқулардың себептері мен
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...18-2 3
1.3 Мінез-құлқында ауытқулары бар оқушыларды диагностикалау және оның
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...23-33
2 Бастауыш сынып жастағы оқушыларының мінез-құлқында кездесетін
ауытқулардың алдын алу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33-39
2.1 Бастауыш сынып жастағы оқушыларының мінез-құлқын тәрбиелеудің
психологиялық, педагогикалық
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33-39
2.2 Бастауыш сынып жастағы ауытқуы бар мінез-құлық оқушыларымен жұмыс
істеудің әдістемесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..39-49
2.3 Бастауыш сынып жастағы оқушыларының мінез-құлқында кездесетін
ауытқулардың алдын алу және жеңу бойынша эксперименттік жұмыс және оның
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...49-55
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .56-57
Пайдаланылғанған
әдебиеттер тізімі ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58-61
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 2-65
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: XXI ғасырдың басында адамның қоршаған ортамен
байланысы күрделене түсті. Мұны бір жағынан, мәдениеттің ғаламдануы, екінші
жағынан рухани жұтаңданудың үдеуінен деп түсінуге болады. Сондықтан қазіргі
білім беруде жеке тұлғаны адамгершілік рухани жағынан қалыптастырып,
қоғамға жат мінез-құлықтан арылту негізгі міндеттердің бірі ретінде
саналады. Бұл міндеттің нәтижелі жүзеге асуының бір жолы мектептегі
тәртібі қиын балалар деп аталатын оқушылармен жұмыс істеудің тиімді
формаларын, әдіс-тәсілдерін одан әрі жандандыру, психикалық дамуын
жетілдіру, педагогикалық – психологиялық көмек беру, оқушылардың тәртіп
бұзушылығын болдырмау шараларын қолға алу болып табылады [1].
Нарықтық қатынас кезінде адамзатқа ортақ құндылықтар мен тәрбие
теорияларына, озат тәжібиелерге сүйеніп, Қазақстанның ұлттық және
әлеуметтік, экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып, тәртібі қиын
оқушыларды қоғам алдындағы өзінің дербестігі мен жауапкершілігін сезінетін,
ұлттық сана-сезімі оянған, биік парасатты, ар-ожданы мол адамзат етіп
тәрбиелеу өмір талабы болып отыр [2].
Қазақстан Республикасының 12-жылдық жалпы орта білім беру
тұжырымдамасындағы бірінші саты бастауыш мектеп болып табылады. Бұл
сатыда баланың тұлғалық қалыптасуын және оның қабілеттерін айқындаудың,
дамып нықталып келе жатқан мінезін дұрыс жолға сала білудің маңызы зор [3].
Әдетте бала мектепке дейінгі және оқу және оқу кезеңдеріндегі өсу,
даму эволюциясынан өтеді. Сол кездегі жанұядан кеткен кемшіліктер мен оқу-
тәрбие жұмысындағы олқылықтар ұштасып баланың қалыпты жағдайының ауытқуына
себеп болады. Яғни, балада көріне бастаған бұл мінез ерекшеліктері жалпы
қабылданған қалыптардан талаптардан ауытқуды ғана білдірмейді, сондай –
ақ болашақта жасалатын қателіктердің, адамгершілік, құқықтық нормалардың,
заң талаптарының бұзылуының бастауының негізін қалайды.
Оны психологиялық тұрғыдан, ауытқушы мінез-құлық немесе девиантты деп
қарастырады. Ауытқушы мінез-құлықтың пайда болуына негізгі әсер ететін
әлеуметтік факторлар болып табылады. Бұл бағыттың танымал өкілдері:
О. Конт, Т. Тард, А. Кетле, Э. Дюркгейм, М. Вебер, Г. Парсонс,Р.
Мертон[2,34].
Әлеуметтенудегі девиантты мінез-құлық тұжырымдамасын енгізген француз
әлеуметтанушысы Эмиль Дюркгейм (1858-1917) болып саналады. Ол әлеуметтік
девиацияны түсіндіру үшін аномия тұжырымдамасын ұсынды. Аномия термині
француз тілінен аударғанда – ұжымның, заңның болмауы [4].
Роберт Мертон – мінез-құлық ауытқушылығының себебін қоғамның мәдени
мақсаттары мен әлеуметтік мақұлданған жолдарының арасындағы үйлеспеушілік
деп түсіндіреді.
Бала мінезін тәрбиелеу мәселесі қай заманда болмасын ойшылдардың,
ағартушылардың, ғылым - педагогтардың назарларынан тыс қалмағандығы,
белгілі. Классикалық педагогиканың өкілдері Я.А Коменский, К.Д. Ушинский,
Н.К. Крупская, С.Т. Шацкий, А.С. Макаренконың еңбектерінің өзегі толық
мінезді адамгершілігі мол саналы азаматты тәрбиелеу болып табылады. Қазақ
ағартушылары Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев, М. Жұмабаев,
А.Байтұрсынов т.б өздерінің қоғамдық саяси ғылыми және әдеби еңбектерінде
балалармен жастардың адамгершілік тәрбиесі туралы пікірлер айтып, ғылыми
құндылығы жоғары мұралар қалдырған.
Мінез туралы ілім өзінің бастауын ежелгі Грециядан алады. Бұдан 2800
жыл бұрын грек ғалымы Геофраст Афина жұртының 30-дан аса үстем тап
өкілдерінің мінез бітістерін 30-дан астам нашар жақтарына талдау жасаған.
ХVII ғасырда француз жазушысы Лабрюен нашар мінез бітістерінің 4500-
ден астамына сипаттама берген [5].
Қиын оқушылар мәселесі де педагогикалық және психологиялық проблема
ретінде Г.А. Уманов, Ә.Ж. Жұманов, В.В. Трифанов, Л.К. Керімов, Ж.Ж.
Ысқақов, К.Бегалиев және тағы басқа ғалымдар еңбектерінің арқауы бола
отырып әр қырынан зерттелді:
қиын оқушылардың пайда болу себептері, оларға тән ерекшеліктер;
қиын оқушылар мен жұмыс жүргізу жүйесі;
болашақ мұғалімдерді қиын оқушылармен жұмыс жүргізуге даярлау;
қиын оқушыларды қайта тәрбиелеу;
дене тәрбиесі және спорт арқылы қиын оқушыларды жағымды мінез-құлыққа
тәрбиелеудің педагогикалық шарттары және т.б.
Дегенмен жоғарыда айтылған еңбектерді теориялық тұрғыдан талдау
зерттеліп отырған проблеманың ғылыми - әдістемелік тұрғыда әлі де болса,
шешімін таппай отырғанын дәлелдейді.
Қиын балаларды тәрбиелеу мәселесі ХХ ғасырдың 20-30 жылдарынан бастап
күні бүгінге дейін педагогтардың, психологтардың зерттеулеріне арқау
болып, әр қырынан қарастырылып келеді.
Атап айтсақ;
балалар мен жасөспірімдердің мінез-құлқындағы ауытқушылықтарды
болдырмаудың ұйымдастырушылық – педагогикалық және медициналық алдын алу
шарттарын жасауға арналған зерттеулер ( А.С. Макаренко, С.П. Шацкий, П.П.
Бионский, Л.С. Выготский, В.И. Куфаев, В.Н.Мясищев, Н.И. Озерецкий, С.М.
Елеусізова және тағы басқа) қиын балалардың тәртібіндегі ауытқушылықтың
табиғаты мен шығу төркінін анықтауға және олардың мінез-құлқына түзету
енгізу мәселесіне арналған зерттеулер ( Т.В.Драгунова, О.А. Матвеева,
А.Г.Кавалев, М.Н. Буянов, М. Раттер, Г.В. Грибанлва, Р.Г. Имяшова, Д.В.
Калесов, К.С.Лебединская, А.Е. Личко және тағы басқа ) қиын балалардың
және жасөспірімдердің әлеуметтік өмір сүретін отбасының жағдайына
психологиялық-педагогикалық талдау жасап, оның мінез құлыққа әсерін
анықтауы арналған зерттеулер (Шенфелдер, Н.Байзман, К.И.Дурманов,
Э.Ш.Натазон және тағы басқалар).
Тәртібі қиын оқушыларды тәрбиелеу және оқыту қазіргі таңда әлеуметтік –
педагогикалық проблема ретінде күн тәртібінен түспей отырғаны мәлім. Мұның
өзі тәртібі қиын оқушылар санының жылдан–жылға өсіп отыруымен байланысты
болып отырады. Бір уақыттарда тәртібі қиын оқушыларға көбінесе
жасөспірімдер жатқызылса, бүгінгі таңда бастауыш сынып оқушыларының
арасында да осы санатқа жататындар аз емес.Сондықтан тәртібі қиын оқушылар
ерте жастан бастауыш мектеп кезінен бастап қолға алып, олардың сапалы білім
мен саналы тәрбие алуларына мүмкіндік жасауы қажет. Бала мінез-құлқындағы
қиындар мен алдағы қайшылықтардың шешімін табу мақсатында тәртібі қиын
оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуді жүелеу зерттеу проблемасын айқындап,
тақырыпты Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлқын тәрбилеу және онда
кездесетін ауытқулардың алlын-алу деп алуға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Бастауыш сынып жастағы оқушылардың мінез-құлқын
тәрбиелеуде және ондағы кездесетін ауытқулардың алдын алу шараларын
қамтамасыз ететін педагогикалық және психологиялық шарттарды теориялық
тұрғыдан негіздеу және оның тиімділігін эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеу объектісі : жалпы орта мектептегі тұтас педагогикалық
процесс.
Зерттеу предметі: бастауыш сынып жастағы бала мінез-құлқын тәрбиелеу
және тәртібі қиын оқушыларды түзету жұмыстарының мазмұны, әдістері мен
формалары
Зерттеудің міндеттері:
бала мінезін тәрбиелеудің және ондағы кездесетін ауытқулардың алдын
алудың теориялық негіздерін анықтау;
бала мінезін дұрыс жолға сала білу және жағымды мінез-құлық нормаларын
қалыптастырудың жолдарын айқындау;
бала мінезін қайта тәрбиелеу жұмыстары арқылы адамгершілікке үндеудің
моделін жасау;
бастауыш сынып кезінде мінез-құлқында ауытқулары бар оқушыларды
тәрбиелеу және алдын алудың мазмұны, әдістері мен формаларын айқындау
және жүйеленген педагогикалық - психологиялық шарттарды іске асырудың
тиімділігін эксперимент арқылы тексеру;
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негіздері: тұлға дамуының
жалпы әдіснамалық ұстанымдары, аксиалогиялық және ертеңгілік тұлғалық
теориясы; танымдық теориясы; ойлау әрекеттерін сатылап қалыптастыру
теориясы; тұтас педагогикалық -психологиялық құбылыстарды зерттеуге
жүйелілік тұғыр идеялары, тұлғаға бағдарланған білім мен тәрбие беру
теориясы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
• бала мінезін бастауыш кезеңде тәрбилеу және ондағы ауытқулардың алдын алу
мәселесі педагогикалық – психологиялық тұрғыдан алғаш рет негізделді;
• мінез-құлқында ауытқулары бар бастауыш сынып оқушыларын қайта тәрбиелеу
мен түзету жұмыстарына мазмұндық сипаттама берілді.
• бала мінезін қайта тәрбилеу мен түзету жұмыстары арқылы жақсы мінез-
құлық нормаларына тәрбилеудің моделі жасалды;
• бастауыш мектепте бала мінез-құлқын тәрбилеу педагогикалық –
психологиялық шарттары айқындалып, оны іске асырудың әдістемесі жасалды .
Зерттеудің практикалық мәнділігі: зерттеу нәтежелері мен қорытындылары,
біріншіден, ұсынылып отырған ғылыми - әдістемелік еңбектері жалпы білім
беретін мектептердің оқу–тәрбие жұмыстарына, бастауыш сынып мұғалімдерін
жоғары оқу орындарына даярлауға және біліктілік арттыру ісіне пайдалануға
болады; екіншіден осы проблема бойынша келешекте жүргізілетін ғылыми
ізденістерге негіз болады.
Мұғалімдерге практикалық көмек ретінде жасалды:
бала мінезін тәрбиелеу және тәртібі нашар оқушылармен ұйымдастырылатын
тәрбие жұмысының іс-жоспары;
тәртібі қиын оқушылармен жүргізілетін түзету, алдын-алу жұмыстарының
мазмұны;
тәртібі қиын оқушылардың ата-аналармен жүргізілетін психологиялық
–педагогикалық ағарту жұмыстарының мазмұны;
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ЖАСТАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ МІНЕЗ- ҚҰЛҚЫН ТӘРБИЕЛЕУ ЖӘНЕ
ОНДАҒЫ КЕЗДЕСЕТІН АУЫТҚУЛАРДЫҢ АЛДЫН-АЛУ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ –ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ПРОБЛЕМА РЕТІНДЕ
1.1 Бастауыш сынып жастағы оқушыларының жас ерекшеліктері
Адамның белгілі сипаты мен сапасын қалыптастырудағы тәрбиешілердің
тәрбие жұмысының мақсаты белгілі бір жас мөлшеріндегі топқа бағытталған,
осы арқылы сол топтың мүмкіндіктері мен міндеттері тәрбиенің әдістемелері
қолданылады. Адам өмірінің мектепке дейінгі кезеңінде, жасөспірім шақта
және әлеуметтік ортада қалыптасқан есейген шақ кезеңдеріндегі мінез-құлық
ерекшеленеді.
Әр баланың дербес ерекшелігі тәрбие процесінде, даму кезеңінде
байқалады.
Дербес ерекшеліктерге түйсік, қабылдау, ойлау өзгешеліктері, жеке адам
бойындағы мінез-құлық, темпераменті қабілет сияқты қасиеттер жатады. Нерв
жүйесінің типтік қасиеттері адамның мінез-құлқының, темпераментінің,
қабілетінің табиғи негізін құрайды. Дербес қабілеттердің дамуы жеке адамның
табиғи мүмкіншіліктеріне байланысты. Ал дара қабілеттер адамның айналадағы
қоршаған дүние мен өзара әрекеттесу процесінде қалыптасады. Әрбір адамның
өзіне тән қаситтерін қалыптастыру мен дербес ерекшеліктері дамытуды және
жан -жақты үйлесімді тәрбиелеу дейді. Мектеп табалдырығын аттаған сәттен
бастап-ақ баланың алдына оқу іс әрекеттерінің шарттарын қойса, бұл баланың
шын мәнінде оқу ісіне тез араласып кетуіне себеп болады немесе өзінің
шамасы келмейтін оқу тапсырмаларын орындау барысында сасқалақтап, бірте-
бірте өзіне деген сенімін жоғалтады. Бұл баланың бойында әдетке айналады.
Баланың психикасының ерекшелігі айналаны танып–білуге деген белсенділігінен
мен көрінеді. Бала ойнай жүріп тәжірибеден өтеді. Себеп-салдарлық
байланыстармен тәуелділіктің себебін ашуға тырысады. Бала ой қабілеті
жағынан неғұрлым белсенді болса, ол сол құрлым сұрақты көп қоятын болады.
Мектепте белгілі бір мәселелерді дұрыс шешуге қажет болатын білімнің
жоқтығынан, ойлау үрдісі ерекше наза аудартады. Мысалы: бала өзінің
білімдік тәжіриебесінде заттардың ұзындығы, көлемі, салмағы сияқты
ерекшеліктерін онша түсіне бермейді. Білімінде жүйеліліктің жоқтығынан,
түсініктердің жетпегендігінен ойлау жүйесіндегі тек қана көріністі
қабылдау логикасы басым болады. Бастауыш сынып жасындағы бала белгілі
деңгейде өзінің атқаратын жұмысын өзі де жоспарлай алады. Мұндай кезде ол
не істеу керек екендігін және неден кейін нені орындау керектігін өзіне -
өзі күбірлеп айтатындығын да байқаймыз. Бұлайша жоспарлау, сөз жоқ, баланың
назарын жүйелеп, ұйымдастырылуына мүмкіндік туғызады. Жеке адамның дүниені
сезгіштігі және қабылдағыштығы темпераментке тәуелді. Темперамент – деп
жеке адамның қылығы мен түрлі іс-әрекеттерінен көрінетін меншікті дара
өзгешелігін айтады. Психология ғылымында темпераментті төрт типке бөліп
сипаттайды [11].
Холерик – эмоциялық қызуы шапшаң, күшті, тұрақты болады. Ол белсенді
іске шапшаң кірісіп, аяқтап шығады. Бірақ сезім жүйелері ауытқып тез
көтерілетін шыдамсыз, өкпелегіш және ашуланғыш болып келеді.
Сангвиник- эмоциялық қызуы шапшаң, күшті, бірақ көп тұрақтанбайды, ол
қызулы, жеңілтек келеді, бір немес бірнеше іске бірден кіріседі. Іс үстінде
тез суып бастаған істі аяқсыз қалдырады. Уәдені көп беріп кейде оны
орындаудан бас тартады.
Меланхолик – эмоциялық қызуы шабан, күшті, тұрақты. Ол момақан, тұйық,
жасқаншақ, мінезі баяу, көңілі жабырқау күйде, үрейленіп жүреді. Өзін
ұжымнан оқшау ұстайды. Іске бірден кіріспейді, кіріссе аяқтап шығады.
Флегматик - эмоциялық қызуы әлсіз, ол байсалды, сылбыр мінезді,
орнықты, кісімен араласпайды, тыныштықты сүйеді, іске баяу кіріседі, бірақ
тиянақты орындайды.
Мұғалім сабақ үстінде, тәрбие барысында әр баланың мінез-құлықтарындағы
темпераменттік қасиеттерін айқындап алып, оның жетілдіру жолында қызмет
етеді[12].
Бастауыш сынып жасындағы бала үлкендердің сөзін бірте-бірте толық және
дәл қабылдап, өз бетінше оқып, радио тыңдау дәрежесіне жететін болады.
Баланың үрейленуі өзінің қоршаған ортаны қабылдауының санадағы сәулеленуі
болып табылады. Ал қоршаған орта, бала үшін біртіндеп кеңейте береді.
Үрейдің негізгі бөлігі отбасындағы, мектептегі және өз құрбылары арасындағы
жағдайлардан туындайды. Ал баланың үрейленуіне негіз болатын алда тұрған
сабақ немесе тіпте табиғи құбылыстар немесе жора-жолдастарының ара қатынасы
болуы да мүмкүн. Мектепке барған алғашқы жылдарында балалар әлі де үлкендер
тарапынан қамқорлықты қажет етіп тұрса да, бірте-бірте ата-аналарынан
өздерін алшақ ұстайды. Балалардың ата-аналарымен қарым-қатынасы балаға
қатты ықпал етеді. Алайда, сыртқы әлеуметтік ортамен араласуының кеңейюіне
байланысты оларға үйден тыс жердегі ықпалы күшейе түседі. Үлкендердің
балалармен түрлі қарым-қатынасы және олардың балаға беретін бағасының
сипаттамасы оның бойындағы өзіне баға беру қасиетін дамытады.
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық ерекшелігі өзін қоршаған әлемді
түсініп, қабылдап, өз бойына сіңіре бастауы, білімді жинақтап,
басымдылықпен игеру кезіңінде анықталады. Осы бір аса маңызды өмірлік
функцияны табысты орындау баланың өзіне тән бейімділігін және бала бойында
тұрақты қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды. Яғни ол мынадай бейімділілік:
- адам беделіне зор сеніммен қарау;
- кездесетін барлық жағдайларды тез қабылдау;
- әсерленгіштік;
- қарым-қатынас.
Бастауыш сынып жасындағы балалалардың бойындағы осы аталған
бейімділіліктердің әрқайсысы бала мінез-құлқының ерекшеліктері мен ұстасып,
оның тұрақты қалыптасуына әсерін тигізіп отырады[11.107].
Жеткіншек жастағы кезіндегі, яғни жеті жас бала мінез-құлқында
айтарлықтай өзгерістермен дағдарыс болуы–балалар психологиясы мен
педагогикалық психологияда шартты түрде белгіленген жас мөлшері. Дамудағы
даралық ерекшелікке байланысты, осы шамадағы дағдарыс кезеңі балалның тура
жеті жасында өтуі мүмкін,осындай-ақ, алтыдан аса бере, немесе сегіз жасқа
таяу уақытта да басталуы мүмкүн [13].
Даму дағдарысы белгілі бір жас сатылары аралығындағы секірмелі өзгеріс.
Мінез-құлық ішкі қайшылықтармен қоса, ең әуелі адамның сырт пішіні кенеттен
айтулы өзгерістерге ұшырайды. Мектеп жасына дейінгі кезеңнің алдында
балалық бойы қарқынды түрде ұзарып, қозғалыс мәнері бұзылады.
Әйткенмен де басты өзгерістер баланың сырт келбетінде емес, мінез-
құлқында айқын байқалады. Бала ешбір себепсіз жасандылыққа бай ұрып, оғанш
қылықтар көрсете бастайды; дауысын шырылдатып жүрісін өзгертіп, орынсыз
жерде қай-қайдағыны айтады. Бұның бәрі үлкендер тарапынан таңқалыс тудырып,
бала мінез-құлқының біртүрлігіне секеммен қарауға итермелейді. Бала
бойындағы осы оғаштықтар белгілі орыс психологі Л.С. Выготский анықтаған
бала аңқаулығының жойылуының нақ өзі. Ал, бұл баланың психикалық өмірінің
өзгеруіне байланысты туындайтын жағдай. Л.С.Выготскийдың пайымдауынша,
баланың сыртқы мінез-құлқынан үлкендер оның не ойлап тұрғанын, сезімін,
көңіл-күйінің ауанын біліп қояды. Ал, бала ақуалы жойыларда оның көңіл-күйі
мен мінез-құлқының арасына ақыл-ой ене бастайды. Нәтижесінде, бала өзіне
жаңа бейне жасап, жоқ нәрсені бар етіп көрсетуге құмар болады[14].
Осы кезеңде баланың айналасындағыларымен қарым-қатынасында қиындықтар
туындайды. Бұрындары тіл алғыш, тәртіпті бала енді ересектердің ұсқауын
есітмегенсіп,пиқарлық танытып, күнделікті орындалар мәдени-гигиеналық
дағдылардан бас тартып,сонымен бірге өз мінез-құлқын ақтап дәлелдей
бастайды. Өзінің сырт келбетіне ерекше мәне беріп, айнаға қарағаштай
береді; киім таңдағыштық байқалады.
Баланың жеке басының өзгеруіндегі сыртқы көрініс қана.Ал шын мәнінде
түбегейлі өзгеріс–баланың қалыптасқан, бұрынғы өмірінен бас тартып,
жаңаша ойлауға, өзіне жаңа міндеттер алып ересектер қатарына қосылуға
ұмтылуына, өзіне-өзі сын көзбен қарап, өзіндік бағалауының шынайлық сипат
ала бастауына байланысты жүзеге асырылады.
Дағдарыс уақыты даралық ерекшеліктермен сол кездегі жағдайларға
байланысты, әрбір жеке адамда түрліше ұзақтыққа өтеді.Осыған орай балада
бұрын болмаған жаңа саплар пайда болып, қалыптаса бастайды. Осы жаңа
сапалар бала мінез-құлқының жас ерекшелігіндегі жаңа құрлым болып табылады,
әрі психология ғылымында да осы атауға ие болады. Бала дамуын күрделі
процесс деп санаған Л.С.Выготский даму дегеніміз бәрінен бұрын жаңаның
пайда болуы - дегенді. Біраз, сол жаңа аспанан түспейді, даму барысында
түрлі қайшылықтар негізінде, ұзақ даярлықтан өтіп, заңды түрде
қалыптасады[15].
Бастауыш сынып кезеңінде яғни 7 жас кезеңдерінде баланың көңіл-күйі
айтарлықтай өзгереді. Л.И. Божовичтың пікірінше, 7-жас дағдарысы баланың
әлеуметтік менінің қалыптасу кезеңі деп қалыптастырады.Сәттіліктерімен
сәтсіздіктерді әрдайым бырынғай бастан кешіру тұрақты аффективті
комплекстік қалыптасуына әкеп соғады. Ол жасықтық, өзінен-өзі төменшіктеп,
қорғаншықтау болуы мүмкүн, ал өзіндік пікірі тым жоғары болған жағдайда
кісімсіл, өзгелерді көзге ілмей, жоғарыдан қарау әдеті пайда болуы хақ.
Әйтседе, келе келе осы аффективті көріністерді өзгеріске ұшырап, тіпті
жойылып кетуі де мүмкүн. Бірақ олардың кейбіреулері тиісті жағдайлармен
бағаға байланысты,жеке бас құрылымында қалып кетіп, баланың өзіндік
пікірінің дамуына әлсән - әлі септігін тигізіп отырады.
Көңіл-күйі мен мотивтік саладағы мұндай күнделіктер баланың ішкі
өмірінің қалыптасуына әкеп соғады. Ішкі өмір көңіл ауаның жемісі. Ол
баламінез-құлқына әсер ете отырып, бала өміріндегі сыртқы жағдайларға
тікелей араласады [16].
Ішкі және сыртқы өмірдің жекеленуі салдарынан, күрт өзгеріске ұшыраған
бала мінез-құлқы басылып, бір арнаға түседі.
Бала мінез-құлқын тәрбиелеу педагогикалық- психологиялық бірлескен түрде
жүзеге асырылады. Халық педагогикасында тәрбие ісін баланың жас ерекшелігін
ескере отырып жүргізуді талап еткен. Мәселен Ұлыңа бес жасқа дейін
патшадай қара, он бес жасқа дейін қосшыңдай сана, он бес жастан асқан соң
ақылшы досыңдай бағала деген мәтел еркін тәрбиелеудің, көмекшім деп
үмітпен қараудың, ақылшым деп санаудың қажеттілігін меңзейді. Халық
педагогикасы тәрбие ісінде әр баланың жеке бас ерекшелігін ескере отыруды
ескертеді.Осыны құптаған ата-бабамыз мынадай мақал-мәтелдер арқылы
баяндаған Баланы туады екенсің, мінезді тумайды екенсің.
Баланың тәрбиесі, дұрыс мінез құлқының қалыптасуы туған, өскен отбасына
ата-ананың, отбасы үлкендерінің, ұстазының үлгісіне байланысты деп
есептелген.
Сонымен қатар Ж. Аймауытов өзінің тәрбие атты көлемді мақаласында
адам мінезінің әртүрлі болуы тәрбиенің түрлі-түрлі болуына сүтпен
сүзген мінез сүйектен кетеді – деген сөз ата-ана тәрбиесінің күштілігін
көрсетеді... дей келе, автор бала мінезін қалыптастырудағы жанұямен әке-
шешесінің ықпалын ашып береді. Бала мінез-құлқын қалыптастыру осы жас
кезінде өте көп көңіл болуды қажет етеді. Автор осы жас кезеңіндегі бала
мінез құлқын қалыптастыруды жас шыбықты отырғызу мен теңейді.
Балалардың мектептегі, үйдегі қоғамдық орындардағы мінез-құлқын
зерттемеуінен көптеген кемшіліктер кездеседі. Сондай-ақ 4-7 сынып
оқушыларында бірқатар ауытқу мінез-құлықтар байқалады. Өйткені бұл жастағы
бала қызба, намысқой, үлкендердің бақылауын ұнатпай өз мүмкүншіліктерін
сын көзбен қарамайды. Олар көшеде орынсыз қыдыру, үй шаруашылығындағы
міндеттерден бас тартуды шығарады. Бұл фактілер жанұяда бырынғай талаптың,
ынтымақтық жеткіліксіз екенін көрсетеді. Бала мінез құлқын қалыптастырудың
негізгі көздерінің бірі – жанұядағы еңбек тәрбиесі. Жанұяда еңбек тәрбиесі
өмір талабына сай ұйымдастырылуы керек. Жанұя мүшелері еңбек іс-әрекеттерін
орындауға тез құқұлы өзінің қабылетіне, жас ерекшеліктеріне қарай қызмет
етуі керек[17.32].
Баланың мінез-құлқын қалыптастыруда мақұлдау, мадақтау тәсілдерін
қолданған тиімді. Ата-ана баласының мінез ерекшелігін жете білмей артық
мақтау әрекетін жасайды. Осының нәтижесінде бала бойында жағымсыз мінез-
құлықтар толы болады. Тәкаппарлық, даңдайсығандық тағы басқа теріс
қасиеттер қалыптасады..
Бастауыш сынып кезіндегі бала мінез-құлқының негізгі шешуші факторларына
жанұя тәрбиесіндегі ата-аналардың міне-құлқы жатады.
А.С.Макаренко: Сіз өз балаңыздың тәрбиесін бастамастан бұрын, өзіңіздің
жеке мінез-құлқыңызды тексеріңіз...Сіздің жеке мінез-құлқыңыз нағыз шешуші
нәрсе... деген[17].
Ата-ана баласының дұрыс істемеген іс-әрекетін тұсіндіруге тырысады.Бырақ
оның мінез құлқындағы қалыптасқан әрекеттерінің себептерін білуге көңіл
аудармайды. Мысалы: бала берілген тапсырмадан бас тартса, ата-анасы оны
қыңыр деп есептейді. Сондықтан бала мінезін ерекшеліктерін дұрыс түсіну
үшін ең алдымен, оның дамуынан не нәрсенің қажет екенін білуіміз керек. Ол
кіммен дос, кіммен ойнайды, не оқиды, оқығандарын қалай қабылдайтындарын
әрбір ата-ана білуге тиіс.
Бала мектеп табалдырығын аттасымен – ақ оқушы аталады. Осы кезеңнен
бастап бала өз мінез-құлқын үлкеннің үлгісі бойынша бағдарлау қылықтардың
еріктілігін қалыптастырады, өйткені бұл жерде ең кемінде екі тілек не
болсада тікелей әрекет ету және үлкеннің талабына сай үлгі бойынша әрекет
ету – үнемі қақтығысып қалып отырады. Мінез-құлық үлгілерін игеру қоғамдық
нормаларға сай іс-әрекеттерге жетелейді. Мектепке дейінгі шақта алғашқы
эстетикалық инстанциялар көрініп, адамның жеке басының мінез-құлқы деп
аталатын мінез-құлықтың жаңа типі пайда болады. Бұл өзара қарым-қатынастар
атын үстінде жүзеге асады. Бала өзіне роль алады да белгілі іс-әрекетті
орындауға, мінез-құлықтың белгілі ережелеріне бағынуға міндетті болады.
Ойын мотиві жағдайында тапсырма неғұрлым тиымды орындалады. Ойын жағдайында
бала өз мінез-құлқын оңай басқарады. Мысалы: оның сақшы қалпында ұзақ тұра
алуы, бұл қалыпты сақтау оның ролінің мазмұны болғандықтан[34]. Ол өз мінез-
құлқын жақсылықпен жамандық жөніндегі өз түсінігіне бағдарлап
ұйымдастыруға тырысады. Осылайша, мектеп өмірінің алғашқы кезеңіне баланың
кластағы және үйдегі мінез-құлқын реттеп отыратын мұғалімнің жаңа
талаптарына баланың бағынуы сондай-ақ оқу пәндерінің мазмұнына қызыға
бастауы тән. Баланың бұл кезеңінен қиналмай өтуі – оның мектепке жақсы
даярлықпен кешендігінің белгісі. Бірақ жеті жасар баланың барлығы мұндай
емес, яғни олардың кемшілігі қандай да бір қиыншылықтарға кездеседі де
балалар ұжымынан төмендеп дамиды[35].
Көбінесе үш типті қиыншылық жиі байқалады:
мектеп режимі ерекшеліктеріне байланысты дер кезінде ояну және тұру
керек, сабақта жіберуге болмайды, барлық сабақтарда тыныш отыру талап
етіледі, үй тапсырмаларын орындау қажет бұл кезеңде балалардың жеке дара
ерекшеліктерін есепке ала отырып мадақтау мен жазалау шаралалар қолданып
отыруы қажет.
Мұғаліммен, класстағы жолдастармен, семьядағы болатын қарым-
қатынастар.
Балаларға мүмкүндігінше жылы шырай таныта және мейірбан бола отырып,
мұғалім қайткенмен беделді де қатал тәлімгер болып табылады, ол белгілі бір
мінез-құлық ережелерін ұсынып, одан ауытқудың қандайын болсада тоқтатып
отырады.
Мұғалімнің позициясы мынадай: бала оның алдында қандай да бір именшектік
жасамай тұра алмайды. Осының салдарынан мектепте балалардың біреуі тұйық,
ал екіншілері босаңдау бола бастайды.(асар үйінде тіпті басқаша болуы
мүмкін).
Олар жаңа ортаға үйренісе алмай өзін жалғыз сезінеді [36].
Тәжіриебелі мұғалім барлық балаға бірдей талап қоя біліп, олардың мінез-
құлқтарының астарынакөз жүгіртіп олардың шын мәніндегі психологиялық
қасиеттерді түсінуге көмектеседі.
Қиыншылықтардың үшінші типін бірінші кластағы көптеген оқушылар оқу
жылының ортасына таман сезінеді. Алғашқыда олар сабақ басталардан көп
бұрын мектепке барды. Кез-келген жаттығуларға ықыласпен кірісті. Мұғалімнің
берген бағасына мақтанды: олардың білімді игеруге жалпы даярлықтары
сезіліп тұрды. Әдепте бұл білімге деген қажеттілік арнайы қарастырылған.
Әрине мұндай жағдайларда баланың ақыл-ой ізденістерінің өрісі тар, таным
дербестігі айьарлықтай шектеулі болады. Мектептің сыртқы атрибуттарына
үйрену дәрежесіне қарай болады оқуға деген алғашқықұштарлық өте бастайды
осының нәтижесінде селсоқтық пен немқұрайлыққа салынады.
Бастауыш сынып оқушыларына мінез-құлық нормалары мен ережелерінің аса
кең жиынтығы үйретіледі, оларды оқушылармұғаліммен және үлкендермен өзара
қарым-қатынас жасаудың әртүрлі жағдайларында, сабақтарда, үзілісте
жолдастары мен араласқанда, қоғамдық орындарда және көшеде болғанда
басшылыққа алуы тиіс[34,35].
Балаларда мінез-құлық нормалары мен ережелерін сақтау көбінесе
үлкендердің көңіл-күйіне, қалыптасқан жағдайға және өз қалауларына
байланысты деген сезім пайда болады.
Балалардың моральдық өрісінің дұрыс қалыптасуының ең қауіпті жауы –
мінез-құлық нормалары мен ережелері жалған сипатта және ішкі қасиеттер үшін
емес, қандай да бір сыртқы жағдайлардың әсерімен, соның ішінде жазаланамын
деп қорыққандықтан орындалуы керек деген ұғым пайда болады[34].
Балаларда мінез-құлық нормалары мен ережелерін айқын тұжырымдап ,
орындаушылықты міндетті түрде мадақтау ұқыпсыздық пен тәртіпсіздікке
бұдан кем емес міндетті және тиісті шаралар қолдану – кіші мектеп
оқушылардың тәртіптілігі мен ұйымшылдығын тәрбиелеудің маңызды шарттары .
Балада осы жаста қалыптасқан осындай моральдік қасиеттер жеке адамның
ішкі және табиғи жетістігі болады.
Балалар бір партада отыратын көршілерінің мінез-құлқына байыппен қарай
бастайды, өзін ұнатамын немесе мүдделері сәйкес келетін бір сыныптас
балалармен қарым-қатынас жасайды. Бағдарлаудың алғашқы кезеңдерінде
балалардың бір бөлігінде оларға тән емес белгілер көріне бастайды
(біреулеріне шамадан тыс тұйықтық, екіншілеріне әдепсіздік). Бірақ
балалармен өзара қарым-қатынасты орнату барысында әрбір оқушы өзінің шын
мәніндегі дара ерекшеліктермен көрінеді [37].
Қоғамның моральдік нормаларымен талаптарына мінез-құлықты әдетте
әлеуметтік жат деген терминмен белгілеу қабылданған. Ми патологиясына
байланысты аномал (кемісті) мінез-құлқынан айырмашылығы, әлеуметтік, жат
мінез-құлық әлеуметтік жағынан негізделген, жағымсыз жағын ортаның теріс
ықпалымен, семьядағы дұрыс емес, өзара қарым-қатынастармен, жанұямен
шектеп тәрбисінің олқылықтарымен, қателіктерімен сабақтас.
Бастауыш сынып жастағы оқушыларымен мінез-құлқының бастауы күнделікті
өмірдің күрделене бастауымен сипатталуы [38].
қиын аталатын балалар – педагогикалық назардан тыс қалған балалар .
Олардың жеке басының адамгершілік жағынан өзгеруі педагогикалық
қателіктердің салдары.
Бұған ересектердің талабына, кеңесіне қарсылық көрсететін тілазар,
ерке, қыңыр балалар да жатады. Мұндай ауытқудың іс-жүзіндегі себебін
анықтау оларға қатаң талап қоя және іс-әрекеттің коллектифтік формасына
енгізе отырып, балалардың қажеттілігімен ынтасына назар аудару еркелік,
қыңырлық, тілазарлықты болдырмау мен оның жеңудің негізгі жолы.
Балалардың ерекше тобын мінез-құлқында еңбекке құштар ықыласымен әдеті
жоқ, жалқау балалар құрайды. Сонымен қатар ең теріс қасиеті-жалған айту
болып табылатын балаларда бар . Мұндай кемшілікпен күресе отырып, қиялдау
мен шындылықты әдейі бұрмалауды ажырату қажет. Балалардың жолдасдықты
өзінше бір түсінуі, жолдасының теріс қылығы түсіну амалы ретінде де
өмірлік айту жиі кездеседі [34.244].
Бастауыш сынып оқушыларының кейбір бөлігінде, қандай да елеулі
қажеттілігінің орындалмауынан мінез- құлықтан аффективті формасы дамиды
Оларды не шадырлық, агрессифтік, құр көкіректік, не көп өкпелеу, тез
жәбірлену сипаттайды. Аффективтік толғаныстар мен мінез-құлық аффективтік
формаларының ұзақ уақыты сақталуы балалардың басқа адамдарға, өзіне іске
тиісті қарым-қатынастарының қалыптасуына әкеліп соқтырады. Балалардың
ішкі тартыстарын шешу және мінез-құлқындағы аффективті формалардың дамуын
болдырмау үшін дер кезінде педагогикалық араласуды талап етеді.
Қиын балалармен жұмыс істеу:
Балаға ілтипатпен, ізгі ниетпен қарау;
Оның жағымды қасиеттеріне серіктену;
Оның адамгершілік күшіне, потенционалды мүмкіндіктеріне сену сияқты
өте биязылықпен жеке – дара қатынасты қажет етеді [21,34.246-247].
Педагогикалық жағынан алғанда, бетімен жіберілген балалар мен – тәртіп
бұзушы жеткіншектер мен тәрбие жұмысын жүргізу мейлінше күрделі.
Қиын балалардың көпшілігінде теріс қылықтар ересектікке бой ұрудан,
өзінің провосын жете түсінбеуден ересектердің оларды мойындауына жете
ұмтылудың сандары болып табылады.
Балаларға тән жолдастық қарым-қатынасқа, дербестене ересектер тарапынан
силастыққа, ұмтылысына қарамастан, қиын балалар ІІІ-ІV сыныптарға қарай
құрбыларынан тыс қалып қояды. Олар кейбір көше топтарында қабылданған
мінез-құлықтың қоғамға жат формаларын мектепке әкелуге тырысады.
Қазіргі психологияда қиын балалардың жеткілікті дәрежеде талдап
жасалған бірқатар бағдар беруші жіктеулер бар. Олардың бірі, мысалы, мінез-
құлық типіне сәйкес жүргізілген.
Бірінші топта қоғамдық жағымсыз, анамолды, моральға жат. Бұл топтың
балаларында жолдастық, батылдық туралы теріс түсінік қалыптасқан, ұялау
сезімі өте нашар дамыған. Олар арсыз, дөрекі, төбелесқор болып келеді.
Эгоизм, басқалардың күйініш, сүйініштеріне селқостық, жасалған тәртіп
бұзушылықтарды жете түсінбеу – бұл топтың типтік ерекшеліктері, міне осы.
Екінші топты деформациаланған қажетсіздіктерді ұждансыз ұмтылыстары бар,
мектеп оқушыларын құрайды. Балалар қоғамға қарсы бағытталғандығы
байқалатын жасы кемелетке толмаған тәртіп бұзушыларға еліктеуге ұмтылады.
Бұлар артықшылық жағдайға ұмтылып, әлсіздерді, кішілерді қыспаққа алады.
Олар тәртіпті оқтын-оқтын бұзып отырады.
Үшінші топқа деформайиоланған және жағымды қасиеттердің, қарым-
қатынастардың, мүдделерінің, көзқарастарының арасындағы қақтығыс тән.
Бұл топтағы балалардың бойындағы дұрыс адамгершілік көзқарастар
нанымды айналмаған.Эгоистін ұмтылыстар мен тап болған жағдайға қарсы тұра
білмеу қоғамға қарсы теріс қылықтар туғызып, моральға жат тәжірибенің
жинақталуына алып келеді[34.248].
Төртінші топтағы нашар деформайиаланған қажеттіліктерді бар оқушылар
құрайды. Балалар өз күштеріне сенбеуі мен жолдастарының алдында жағынуы
мен сипатталады.
Бесінші топқа тәртіп бұзу жолына кездейсоқ түскен мектеп оқушылары
кіреді. Олар жігерсіз әрі ықпалға берілгіш келеді.
Дәл осындай мақсатқа сәйкес құралған жүйе балалардың әлеуметтік жат
мінез-құлықтарын бірте –бірте жойып, қиын мектеп оқушыларына тән
жағымсыз қасиеттерді түзеп қана қоймай, олардың бойында жеке адамның
тұрақты моральдік – жігер сапасын қалыптастыруды қамтамасыз етеді
[34.249].
Осыған орай жас ерекшелік психологиялық және психо педагогикалық кеңес
берудің ерекшеліктері қарастырылады [39].
Психологиялық және психо педагогикалық кеңес беру
Жас ерекшелік психологиялық кеңес берудің негізгі мақсаты - баланың
психологиялық даму процесін бақылау. Оның мінез-құлқындағы
ауытқушылықтарының алдын-алу. Оның міндеттері психологиялық –
педагогикалық бағытталуы шағылысады.
Баланың психикалық дамуындағы жеке даралық ерекшелік проблемаларына,
тәрбиеге қатысушы ата-ана мұғалім және басқа да адамдардың бағдарлары
кіреді.
Психикалық дамудағы бұзулары мен түрлі ауытқушылықтары бар балаларды
мамандарға бағыттау.
Денелік және жүйке – психикалық денсаулы әлсіз балаларды психикалық
қиындықтарды ескерту, психологияны мен психофрофилактика бойынша кеңес
беру.
4 Ата-ана мен мғалімдерге қарым-қатынас тәрбие мен оқытудағы
балалардың қиындықтарын психологиялық- педагогикалық түзету бойынша
кеңнстерді құрастыру.
Балаларды отбасында тәрбилеу бойынша кеңес құрастыру.
6. Балалар мұғалімдер мен ата-аналардың арнайы топтарындағы түзету
жұмыстары халықтың психологиялық- педагогикалық сауатын ашу.
Жасерекшелік психологиялық кеңес берудіің схемасына және алынған
мәліметтер 4 тарауға бөлінеді.
Денсаулық жағдайы
Әлеуметтік жағдайдың ерекшелігі туралы мәлімметтер
Балалар мінез-құлқы мен іс- әрекетінің ерекшелігі туралы мәліметтер
Баланың эмоционалды тұлғалық және танымдық дамуының дифферекциялдық
сипаттамасы.
Алған мәліметтер негізінде психолог шешім шығарады:
- даму деңгейінің жалпы бағасы;
- бала қиындықтарының негізі ;
- олардың қиындық деңгейі;
- қиындықтарды қозғаушы факторлар;
мәселе өткірлігін төмендету мақсатында әсер етудің аясы;
дамуды шарттық болжау;
Жасерекшелік психологиялық кеңес беру келесі алгаритмде
жүргізіледі[39,40].
Ата-аналар және мұғалім мамандармен алғашқы әңгіме барысында
алынған ақпараттарды таңдау;
1.Баланың даму деңгеімен отбасішілік қарым-қатынасы туралы ақпарат
алуға бағытталған ата-аналар мен әңгіме;
2.Денсаулық жағдайы туралы басқа мекемелерден ақпарат жинау.
3.Қарапайым жағдайда баланы бақылау.
4.Баланы экспериментальды психологиялық зерттеу.
5.Нәтижені талдау.
Баланың психологиялық диагнозы.
психологиялық- педагогикалық тағайындау
8.Бақылау, қайта кеңес беру.
Психологиялық диагноз баланың негізгі және жақын аралық даму деңгейін
шағылыстырады [40].
Актуалды даму деңгейі:
а) Жасерекшелік психологиялық сипаттама;
ә) дамудың әлеуметтік жағдайы;
б) жетекші іс-әрекеттің даму деңгейі;
в) жастың жаңа білім беруі, олардың дамуы;
г) қиындықтармен ауытқулықтардың, олардың себептері.
Даму шарты- нұсқаулық болжау;
а) даму альтернативаларының мәселе өргісін ашу.
ә) тиімді дамуға жағдай көрсету.
Жасерекшелік психологиялық кеңес беру ісін жүргізу үшін психолог
жасерекшелігін және педагогикалық психологияны білу керек.
Психологиялық- педагогикалық кеңес беру, кеңес берушінің педагогикалық
білім мен оқыту, білім беру тәжірибесі бар екенін болжайды [39].
1.2 Бастауыш сынып жастағы оқушыларының мінез- құлқында кездесетін
ауытқулардың себептері мен факторлары
Мінез- құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымы 1920-1930 жылдары пайда
бола бастады. Психолог педагог ғылымдар А.Макаренко, С.Шацкий, А.
Выготский, П. Блонкий қиын балалар мәселелерін жан-жақты зерттеді.
Зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша қиын балалардың шығуына үш фактор
себепші болады.
Отбасы тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылуы, ынта –ықыласын, тұрмыстық ұрыс-
керіс, маскүнемдік, ата-ананың беруінің болмауы.
Мектепте оқу тәрбие жұмыстарын ұйымдастыруда жіберілген кемшіліктер,
яғни жеке оқушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін, ынта-ықыласын, қызығуын,
талап-тілегін ескермеу.
Жұртшылықтың, қоғамдық ортаның тәрбие үрдісіне көңіл бөлмеуі[6].
В.Трифанов зерттеулеріндегі қиын бала анықтамасы- күнделікті
педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне үнемі қосымша уақыт бөліп
қарауы, мұғалімнің ерік-жігерін кересін қажырлы педагогикалық еңбегін
қажетсінетін оқушы. Ал А. Фортунов қиын бала ұғымына үлгермеушілер мен
тәрбие ықпалына көнбейтін балаларды жатқызады[4,6].
Бастауыш сынып кезеңдеріндегі бастлатын қиын бала атауының
ерекшеліктері: қиын балалар намысқой келеді, олар бір нәрсеге өзінің
жарамсыз екенін сезіп тұрады және сол себептен қияеат жасауға физикалық
күшін жұмсап, маған бәрі жоғарыдан төмен қарайды, мені адам екен деп
санамайды, мен оларға көрсетемін деген ой тұжырымдап өзін-өзі
сендіреді[6].
Қиын бала атанып, отбасында да, мектепте де қиындың тудырып жүрген
балалар туралы айтылып та, жазылып та жүр. Әйтсе де бұл мәселе әлі шешімін
тапқан жоқ. Адам өмірге келген сәттен бастап, үлкен әлеуметтік ортаға тап
болады. Оның осы ортада өзіннің, еркін сезінуі үшін көптеген факторлар
қажет [7].
Қазірге көп мәдениетті қоғамда балаға сырттан әсер етуші жағдайлар оның
жаңа қалыптасып келе жатқан тұлғасына әсерін тигізеді. С.Т. Холлдың пікірі
бойынша: бала толыққанды дамуы үшін өз халқының сезімдері мен
көзқарастарын басынан өткеруі қажет[16].
Бұны келтіріп отырған себебіміз, баланың қиын бала атауына өз халқына
тән мәдениетпен, салт-дәстүімен тәрбиеленбеуі де, ғылыми тілмен айтқанда
этнопсихологиялық ерекшеліктердің ескерілмеуі де өз әсерін тигізеді
Қандай да бір ойқылығы бар баланың даму жағдайы, әдетте қолайсыз,
жағымсыз болады. Ол баланың дамуына кері әсерін тигізетін тәрбиелеуші
шағын әлеуметтік сипаттарынан, тәрбиелеу –оқыту үрдістерімен және солар
ықпал еткен тәрбиеленушінің ішкі ұстанымынан құралады.
Балалардың әлеуметтік педагогикалық ойқылығының пайда болуы тетігі мен
дамуы баланың тұлға болуға деген қажеттілігі сондай болу мүмкінділігінің
арасындағы қайшылықтар негізінде іске қосылады.
Баланың дербестенуге ұмтылуы оған қатысты референттік топтардың
(бірінші отбасының, одан кейін балалар бақшасындағы және мектептегі
құрбыларының) оның әлеуметтік қалыптарға сай емес жеке -дара көріністерін
қабылдағысы келмейтіндігімен қақтығысқа түседі.
Әлеуметтік педагогикалық ойқылық ерте балалық шақтан шамамен үш жастан
басталады, яғни баланың өзіндік саласының, мінез-құлқының ережелерге
сәйкестігін және нормативтік іс-әрекетінің дами бастаған шағымен қатар
келеді.
Жағымсыз даму жағдайында ойқылықтардың сандық белгілері мен көріністері
жинақталып қалады , олардың белгілер жинақтары – психикалық интеграциясы
арқылы сипаты пайда болуына айналады .
Ерте зерттеу, алдын алу, түзету жұмыстары тұлғалық дамуы олардың алдын
алу маңызына және балалық кезеңнің онтогенетикалық маңызына және балалық
жастағы тәрбиелеу әсерлерінің жоғары нәтижелі маңызына ие.8
Ауытқулы мінез-құлық (девианттық) деп қоғамда қалыптасқан нормаларға
сәйкес емес мінез-құлықты айтамыз.
Белгілі әлеуметтанушы И. С . Кон девиандық мінез-құлықты психикалық
денсаулық, құқық, мәдениет немесе мораль қалыптарының жалпы қабылданған
қалыптардан ауытқыған іс-әрекет жертелері ретінде қарастырады .
Бейімделуші мінез-құлықтық концепсиясына сәйкес кез-келген ауытқушылық
бейімделудің бұзылуына алып келеді ( психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік –
психикалық, қоғамдық )
Девиандық мінез-құлық екі үлкен категорияға бөлінеді. Біріншіден, бұл
оның немесе жасырын психопотологияның (патологиялық) барлығын білдіретін
психикалық денсаулық қалыптарынан ауытқыған мінез-құлық.
Екіншіден, бұл әлеуметтік, мәдени және әсіресе құқықтық қалыптарды
бұзатын ассоциалды мінез-құлық. Мұндай әрекеттер аз болса, олар құқық
бұзушылық, ал салмақты болса, әрі жазаланса – қылмыс деп аталады. [8,18]
С. А. Баличева девиандық мінез-құлықтың әлеуметтік ауытқуын былайша
жіктейді:
Пайдакүнемдік бағытта: тәрбие бұзушылық, біреудің затын тартып алумен
байланысты ( ұрлау, зорлық көрсету ) жасаған теріс әрекеттері:
2. Агрессиялық бағытта: адамға қарсы бағыттанған әрекеттер (
балағаттау, бұзақылық, ұрып-соғу )
Әлеуметтік – екжар тип: белсенді өмір сүруден қашуға, азаматтық
борыштарын өтеуден қашуға, оқудан бас тарту, айтқанға құлақ салмау;
Осылайша, мазмұнымен де, мақсатқа бағытталғандығымен де ерекшеленетін
ассоциялды мінез-құлық әр түрлі әлеуметтік ауытқушылықтардан көрінуі
мүмкін.
Бастауыш сынып балаларының ауытқыған мінез-құлқы бір жағынан, тұлғаның
тиісті ерекшеліктерінің туындауы мен дамуынан ( тенденция ) хабар беретін
белгі ретінде қарастырылады, екінші жағынан, тұлғаның дамуына тәрбиелік
ықпал ететін жетекші ретінде оны қалыптастырудың немесе оның қалыптасуына
мақсатқа бағытталған әсер, ететін құрал ретінде көріне алады.
Сондықтан да, оқушының қандайда бір мінез- құлқының ерекшелігінің
ауытқушылық деп жіктемес бұрын, психолог оның акуалын, тұрақтылығын, оның
көріністерінің жиілігін, тұлғалық ерекшеліктерді, мінезді, оқушының жасын
және тағы басқа ескеруі қажет. Тек содан кейін ғана қандай да бір пікір
айтуға немесе ықпал ету іс- шараларын тағайындауға болады.
Кейде оқушы өзінің мінез- құлқы туралы пікірлердің шырмауына шаласып
қалады. Соған сәйкес ойдан тағылып, оның қоршаған адамдар мен өзара қарым-
қатынас сипаты және ол туралы бағалап пікір айту жертелері қалыптасады.
Күрделі зардаптарға алып келетін дөрекі педагогикалық қателік жіберіледі.
Керсінше мінез- құлықтың жағымсыздылығын немесе ынғайлылығын (қызметшілік,
саншыл емес, назарының мұғалімде болуы, күткен түрде әрекет ету және тағы
басқа). Мұғалім жағымды деп бағалап, оны ынталандырады, ал оқушы болса
сынып алдында еліктеудің үлгісі ретінде тартылады.
Балалар мінез-құлқындағы ауытқушылық көріністері олардың адамгершілік
және әлеуметтік дамуы жағынан дара ерекшеліктер мен тұлғаның көріністеріне,
нақты жағдаяттар мен өмір жағдайларына және іс-әрекеттеріне қарай әр-түрлі
болуы мүмкін.
Итермелеуші жағдайлармен туындаған уақыттық көріністерге немесе
жағымсыз өмір акуалдарымен іс-әрекеттермен негізделген.
Қандай да бір тип түрінде дамитын мінез-құлықтың, ондағы ауытқушылықтың
тұрақты нысандары.
Бастауыш сынып оқушыларының ауытқушы мінез-құлқының себебінен қажетті
білімдердің, біліктердің, дағдылардың жоқтығын немесе теріс тәрбиеден
бұзылғандығынан, мінез-құлықтағы жағымсыз таптаурындардың
қалыптасқандағынан баланың өзін дұрыс ұстамайтындығыннан туындайтын
әлеуметтік педагогикалық ойқылықтар;
жайсыз жанұялық қарым-қатынастардан, баланы тәрбиелеуде ұлттық салт-
санада қалыптасқан этнофункционалдық ерекшеліктерді мүлделі ескермеуден,
жанұядағы жағымсыз психологиялық акуалдан, оқудағы жүйелі сәтсіздіктерден,
сынып ұжымындағы құрбыларымен өзара қарым- қатынастық орнатылмағандығынан
ата-аналарының, мұғалімдердің, сыныптас жолдастардың және тағы басқа дұрыс
емес ( әділетсіз, дөрекі, қатал) қатынастарынан туындайтын терең
психологиялық жайсыздықтардан;
психологиялық және физикалық денсаулығымен даму жағдайындағы
ауытқушылықтарымен, жас ерекшелік дағдарыстарымен, мінез акцентуациясымен
және басқа да физиалогиялық және психоневрологиялық ерекшеліктер
себептерімен;
Ішкі және сыртқы белсенділігінің саналы көріністеріне, өзін-өзі
көрсетуіне жағдай жасалмағандығымен; іс-әрекеттің пайдалы түрлерімен
айналыспағандығымен, жағымды және маңызды әлеуметтік және жеке өмірлік
мақсаттарымен жоспарларының болмауымен
Қараусыз қалумен, қоршаған ортаның кері ықпал етумен және осының
негізінде дамитын әлеуметтік психологиялық дезадаптациямен, әлеуметтік және
жеке құндылықтардың жағымсыз күйге ауысуымен.
Балаларды қоршаған адамдардың немқұрайлығы зейін қоймауы негізінде
дамитын әлеуметтік – педагогикалық бақылаусыз қалу бұл тізбектегі ерекше
рольмен мағынаға ие. Нәтижесінде жалғыздық, қараусыз қалғандық,
қажетсіздік, қорғансыздық сезімдері пайда бола бастайды . Үлкендерге деген
қарсылық, жатырқаушылық, жек көру сезімдері, баланың пікірінің,
тағдырының,қозығушылықтары мен икемділіктерінің өз бетінше ұйымға,
кооперацияға, өзін-өзі ұйымдастыруға алып келеді.
Сондықтан да тауекел тобындағы балалар мен жұмыс жемісті болуы үшін,
әртүрлі формаларды анықтап алу қажет.
Бастауыш сынып оқушыларының дамуы мен мінез-құлқына кері әсерін
тигізетін сыртқы факторларға мыналарды жатқызуға болады:
I . Қоғамда өтіп жатқан үрдістер
қоғамдық құндылықтар өзгертуге бағытталған айқын жағымды мемлекеттік
идеялогияның жоқтығы .
заңдардың және құқық қорғаушы орындардың жетілмегендігі, қылмыстардың
жазаланбауы;
жұмыссыздық;
эканомикалық тұрмысы төмен балалы отбасыларға, әлеуметтік
кепілдіктердің және мемлекеттік қолдаудың жоқтығы;
өскелең ұрпақтың әлеуметтенуінің дәстүрлі институттарының пертреуі мен
дағдарысқа ұшырауы;
ұлттық құндылыққа мән берілмеуі;
бұқаралық ақпарат құралдары арқылы зорлық залбылық және қатыгездікті
насиқаттау;
балалардың денелік және психикалық денсаулығының бұзылуын дер кезінде
анықтаудың, соған сәйкес көмек көрсетудің және квалификациялық
диспансеризацияның болмауы;
сапалы тегін қосымша білімге балалардың қолының жетпеуі ( үйірмелердің,
секциялардың тағы басқа ) темекіге, ішімдікке, нашақорлық заттарға жолдың
ашықтығы.
ІІ. Жанұяның жағдайы, оның атмосферасы:
толық емес отбасы;
отбасының материалдық жағдай ( кедейлі, байлық);
ата-аналардың төмен әлеуметтік мәдени деңгейі;
отбасындағы тәрбие стилі (балаға бырынғай талаптардың қойылмауы, ата-
аналардың қатыгездігі, олардың жазасыздығы және баланың құқұқсыздығы);
баланың өзіндік құндылығын жоққа шығару;
балалардың қажеттіліктерінің жеткіліксіз немесе асыра қанағаттандырылуы;
ата-аналардың балалардың психоактивті қолдануына жол беруі;
ІІІ. Мектепішілік өмірдің жеткіліксіз ұйымдастырылуы;
оқу және тәрбие үрдісін басқаруды ұйымдастырудың толық жетілмегендігі;
мектептің материалдық қамтамасыз етілуінің нашарлығы;
қоғам арқылы балалармен айналыспайтын ата-аналарға ықпал ететтін
тетіктердің және мектептің оқушылар отбасылармен жүйелі байланысының
жоқтығы;
мұғалімнің білім деңгейінің төмендігі;
сабақтардың жиі болмай қалуы;
сабақтан тыс жұмыстардың қаанағаттандырғысыз ұйымдастырылуы;
мектепте балалар ұйымының болмауы;
мұғалімнің бала және жас ерекшелік психологиясын білмейтіндігінен
көрінетін кәсіптік деңгейінің төмендігі;
оқушы - мұғалім жүйесіндегі өзара қарым-қатынастардың авторитарлық
немесе бетімен кетушілік стильде болуы;
оқушылардың білімін бағалауда объективтіліктің болмауы;
ат – айдар тағу; мұғалімдердің оқушы тұлғасын басуы (қоқан – лоққы,
қорлау және тағы басқа);
жетілмеген жаңа оқу бағдарламаларын енгізу; құндылықтар бағдарламаның
өзгеруі және соның негіізінде нені және қалай оқыту мәселесінің туындауы;
мектепке келген оқушылардың және оқу түрткілерінің төмендігі;
Аталып өткен тәуекел факторлары сыртқы, объективті сипат алады. Сондай-
ақ балаларға бұдан басқа да, педагогтар білімге тиісті ішкі тәуекел
факторлары да әсер етеді.
Оларға:
өзінің қажетсіздігін сезіну;
өзіндік бағасының төмендігі;
өзіне-өзі сенімсіздік;
өзін-өзі бақылау және өзіндік тәртіптің жеткіліксіздігі;
әртүрлі жағдайларда сындарлы ойлау мен адекваттық шешім қабылдай алмау;
өзіне-өзі және басқаларға өзінің сезімдері мен реакциялары жеткізе
алмауы жатады.[7,8]
Бастауыш сынып оқушыларының мінез-құлық ауытқуларының себептерін
қарастыра отырып өткеніміздегі: мұғалім тұлғасына қатысты мәселелер өте
көп.
Мұғалім әр оқушының өзіне тән табиғи, физиологиялық және психологиялық
ерекшелігін ескермеуден туады. Мәселелер кейбір оқушы оқу материалын
мұғалімнің түсіндіруінен, не оқулықтан оқығында ең негізгі ұғым
түсініктерін тез қабылдаса, екінші біреулері түйінді деген мәселелелерді
есте ұстауға тырысады. Енді біреулер оқу материалдарын бірден есіне
қабылдай алмай, өте баяу, немесе, үй тапсырмасын орындау барысында ғана
түсінеді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz