Қазақ кесте өнерінің шеберлері
Қaзaқcтaн Pecпубликacының бiлiм жәнe ғылым миниcтipлiгi
Ш. Уәлиxaнoв aтындaғы Көкшeтaу мeмлeкeттiк унивepcитeтi
Миниcтepcтвo oбpaзoвaния и нaуки Pecпублики Кaзaxcтaн
Кoкшeтaуcкий гocудapcтвeнный унивepcитeт им. Ш. Уaлиxaнoвa
Махмет Гания
(Cтудeнттiң aты-жөнiФИO cтудeнтa)
Көркем еңбек сабағында оқушыларға
кесте тігу технологиясын үйрету әдісі
(Тaқыpыбы Тeмa)
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC
ДИПЛOМНAЯ PAБOТA
Мaмaндығы Cпeциaльнocть: 5В012000 Кәciптiк оқыту
(кoд и нaимeнoвaниe cпeциaльнocти)
Көкшeтaу 2019_
Қaзaқcтaн Pecпубликacының бiлiм жәнe ғылым миниcтipлiгi
Ш. Уәлиxaнoв aтындaғы Көкшeтaу мeмлeкeттiк унивepcитeтi
Миниcтepcтвo oбpaзoвaния и нaуки Pecпублики Кaзaxcтaн
Кoкшeтaуcкий гocудapcтвeнный унивepcитeт им. Ш. Уaлиxaнoвa
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC
ДИПЛOМНAЯ PAБOТA
Тaқыpыбы: Көркем еңбек сабағында оқушыларға кесте тігу технологиясын
үйрету әдісі
Нa тeму:
Мaмaндығы 5В012000 Кәciптiк оқыту
Cпeциaльнocть:
Opындaды: ________________Махмет Гания
(қoлыпoдпиcь) (aты-жөнi ФИO)
Выпoлнил:
Жeтeкшi:________________Сугралиова Г. К.
(қoлыпoдпиcь) (aты-жөнi ФИO)
Pукoвoдитeль
Қopғaуғa жiбepiлдi ____ ____________2019 ж.
(қoлыпoдпиcь) (aты-жөнi ФИO)
Дoпуcкaeтcя к зaщитe: ____ ______________2019 г.
Кaфeдpa мeңгepушici: _______________Сугиралиев Д.Т.
Зaв. Кaфeдpoй:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Ұлттық сәнді қолданбалы өнерінің шығу және даму тарихы және
технологиясы.
1. Ұлттық сәнді қолданбалы өнерінің тарихы және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Қазақ кесте өнерінің
шеберлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .
... ...
3. Сәндік қолданбалы өнер саласындағы кесте тігу және көркемдеп тігу
өнері.
4. қажетті құрал-жабдықтар, тігу
технологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
2. Мектеп оқушыларына үйірме жұмыстарында кесте тігу өнерін оқытып, үйрету
әдістемесі.
1. Үйірме жұмысының жылдық-күнтізбелік
жоспары ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2. Кесте тігу өнерін оқушыларға үйретудің сабақ
жоспары ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Сәндік қолданбалы өнер саласы бойынша оқушыларға эстетикалық тәрбие
беру
процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
2.4 Шығармашылық жұмыс, ізденіс жолдары, жұмыстың орындалу барысы..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер
тәзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Қыз еркем кестесімен көркем, ұл еркем өнерімен көркем – деп дана
халқымыз айтқандай қайта жаңғырып, жастар тәрбиесіне арқау болып отырған
халық қолөнері бұл күнде қоғамымыздың ортақ әлеуметтік қозғалысы болып
отыр. Кешегі ата-бабамыздан қалған мұралары қазіргі кезде қолға алынып,
қайта қауышып, ерекше орын алуда.
Елбасымыздың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласы- қоғам
дамуына тың серпін беріп, барша қазақстандықтардың жаппай қолдауына ие
болар тарихи бастама. Бұл игі бастаманы ел ішінде насихаттап, лайықты
жүзеге асыру- баршамыздың міндетіміз.
Елбасы рухани жаңғырудағы ұлттық сананың рөліне баса назар аударып,
бірнеше міндеттерді айқындап берді. Оның ең негізгісі ұлттың терең
тарихынан бастау алатын рухани ұстанымды сақтап қалу. Құндылықтарымыз бен
озық дәстүрімізді табысты жаңғырудың алғышартына айналдыра білу. Бұл ретте,
Елбасы Жаңғыру жолында бабалардан мирас болып, қанымызға сіңген, бүгінде
тамырымызда бүлкілдеп жатқан ізгі қасиеттерімізді қайта түлетуіміз керек,-
екенін атап көрсетті.
Президент рухани жаңғырудағы ұлттық сана-сезім көкжиегін кеңейтуде екі
нәрсенің басын нақты ашып беріп отыр. Оның бірі ұлттық код, ұлттық мәдениет
сақталмаса, ешқандай жаңғырудың болмайтындығы. Екіншісі, алға басу үшін
ұлттың дамуына кедергі болатын өткеннің кертартпа тұстарынан бас тарту.
Мұндағы басты идея болашақ пен өткенді үйлесімді сабақтастыра білу. Озығын
алып, тозығын тастау, - деді ол.
Елбасының идеясы тарихқа деген көзқарасты түзету мен ұлттық бірегейлікті
сақтап, ұлттық сана-сезімнің көкжиегін кеңейту жайлы болып отыр. Елбасының
Бізге тарих туралы өздерінің субьективті пайымдарын тықпалауға ешкімнің
қақысы жоқ,- деуі шешімді пікір.
Рухани жаңғыруда қойылып отырған маңызды мәселенің бірі сананың
ашықтығы. Жаһандану үрдісіндегі басты талап әлемдік тілдерді игеруге
ұмтылу. Бұл біздің ғаламдық үрдіске толыққанды араласуымызға жол ашады.
Әлемдік озық тәжірибе мен жетістіктерге қол жеткізуімізге мүмкіндік
туғызатыны анық.
Президент рухани жаңғыруды жүзеге асыруда, әлемде ешкімге ұқсамайтын
дербес ұлт болуымыз үшін Жаһандағы заманауи қазақстандық мәдениет жобасын
іске асыру міндетін қойып отыр. [1]
Егер адам өзінің өткен тарихын білмесе, оның болашағы жоқ деген
қазақтардың мақалы бар. Өзінің тарихын, өзінің мәдени мұрасын сақтау
заманауи қоғамның көкейкесті мәселелерінің бірі болып табылады. Қазақтың
сәндік-қолданбалы өнерінің бай дәстүрлері тоғысқан ұлттық киім халықтың
эстетикалық түсініктерінің көрсетушісі болып табылады, рухани және тарихи
тәжрибенің ұрпақтан-ұрпаққа берілуін қамтамасыз етеді.
Қазіргі білім беру ісінің басты шарттарының бірі болып оқушының өзіне
керекті мәліметті өзі іздеп табуына үйретіп, олардың өз оқу траекторияларын
өзінің таңдай білуі есептеледі. Осы тұрғыдан алып қарасақ оқушыларға білім,
білік, дағдыны қалыптастыруда белсенді әдістердің маңызы зор.
Сондықтан оқушыларға белсенді әдістер арқылы оқушыларға киімді жобалау
негізін және модельдеуді үйрету барысында біз оқушылардың бойындағы
әсемдікті түсіну және сезіну,эстетикалық көзқарасқа, ұқыптылыққа,
сұлулыққа, іскерлікке, еңбек сүйгіштікке т.б. баулимыз. Сонымен бірге
белсенді әдістер арқылы оқушылардың киімді жобалау және модельдеу
тұрғысынан танымын кеңейтіп, дағдысын қалыптастырамыз.
Сол себепті мен диплом жұмысымды Технология сабағында оқушыларға киімді
жобалаудың негізін үйрету деп таңдадым.
Мәселе:: Еліміздегі жалпы білім беру мектептеріндегі оқушылардың
технология сабағындағы еңбекке дайындық жағдайымен танысып, жетілдіру
жолдарын анықтау;
1.Оқушылардың танымдық қызығушылықтарын дамытудың педагогикалық жүйесі
компоненттерінің мазмұнын жасау;
2.Мектептегі технология пәнін оқыту үрдісінде жаңа педагогикалық
ақпараттық технологиялар негізінде оқушылардың танымдық қызығушылықтарын
қалыптастыру жолдарын көрсету;
3.Оқушылардың танымдық қызығушылықтарын қалыптастыруда жаңа
педагогикалық ақпараттық технологиялар енгізу арқылы ұсынылған жүйенің
тиімділігін тәжірибе арқылы дәлелдеу.
Деректерді талдау –ғылыми жұм
Қазақ қолөнерінің тамаша туындыларын жасаудың қарапайым технологиясын осы
күнде тұрмысқа қайта ендіріп, өсіп келе жатқан жасөспірімге қазақ халқының
қолөнеріне қызығушылығын арттырып, шеберлігін дамытуға осы дипломдық
жұмыстың әсері болар дегеп сенемін. Бұл дипломдық жұмыста кесте өнерінің
шығу даму тарихы, кестенің түрлері, олардың жасалу, тігілу технологиясы,
қажетті құрал-жабдықтары жазылып көрсетілген.
Қазіргі күнде ата-бабамыз ата-бабамыз айналысқан қандайда бір кәсібі
болмасын өз маңызы мен қасиетін жоймаған, қайта түрленіп қазіргі заман
талабына сай ерекшеленіп отыр.
Қолөнер десек ,онда оның көптеген түрлері бар :”құрақ құрау”, “кілем
тоқу”, “түп киіз тоқу “ , “сырмақ басу “, “кесте тігу “ сияқты .Әр халықтың
өзіне тән өнері, тілі, салт-дәстүрі бар. Сол сияқты қазақ халқының
қолөнерінің өмірге келуі халықтың көшпелі өміріне байланысты. Көшпелі
болғанымен олардың рухани болмысы көшпелі болған емес . Біздің заманымызға
бабаларымыздың өсиет үлгісі, өнері арқылы жеткен. Атадан баласына, анасынан
қызына мирас болып келе жатқан –сәндік өнерінің өзі ұлттық мәдениетіміздің
дамуына ықпал етеді. Аталарымыз қызымыз бен ұлымыз cегіз қырлы, бір сырлы
болуын қадағалаған. Әсіресе қыз балаға: ине сабақтап, түйме қадау,кесте
тігуді, ас пісіруді үйретсе, ұл балаларымызға таспа тілу , өрім тоқу , мал
сою және мүшелеуді үйреткен. Бүгінгі күннің талабына сай қолөнер түрлері де
сан алуан. Енді біз бүгінгі сабағымызда, соның ішінде кесте тігу өнеріне
толық тоқталамыз. Кестелеу,көкемдеп тігу,ою-өрнектерін әшекейлеу.Кестені
көңіл сызады, қол тігеді,көз сынайды дегендей,кесте тігудің алуан әдісі
бар.’’Бізкесте’’, ’’Гобелен’’,(көпіртпелі)кесте,”Монш ақпен кестелеу”
(бисерлеу) дейміз.Тігіс түрлеріне келсек көркем тігіс түрлерін
білеміз.’’Егер мал таппақ болсаң қолөнерді үйренбек керек, мал жұтамайды,
деп Абай атамыз өлеңмен кеңес беріп кеткен.
Кесте – қазақ халқының қолөнерінің ерекше түрінің бірі. Қолмен
кестелеп тігу – өте көне заманнан келе жатқан қолданбалы өнер түрі.
Қолданбалы өнер – көптеген елдердің шеберлерінің, суретшілерінің
шығармашылық жемісі Ол киімдерді, интерьерді әшекейлеу нәтижесінде кісінің
көңіл - күйін көтереді. Қол кестесі бұйымдарына тұтынушылар сұрасының өсу
бұйымдардың түрлерін көбейтуге, оның сәндігін түрлендіруге және кестелеудің
әдістерін көбейтуге көмектеседі. Кесте тігу үшін қолданылатын құрал -
саймандар: Кергіштер – кесте тігушінің негізгі құралы. Ол матаны керіп
ұстайды және оны зақымдалудан сақтайды. Кергіштер дөңгелек болады. Ол
бірінің ішіне бірі кіретін екі дөңгелектен тұрады. Оны ағаштан,
пластамассадан, резеңкеден және металдан дайындайды. Инелер – мата
қалыңдығы мен жіптің жуандығына қарап таңдалады. Қайшылар – жіптің ұшын қию
үшін қайтқы қайшылар, оралған жіпті қию және жіпті тегістеу үшін орташа
қайшы қолданылады. Жіптер – кестелеу үшін табиғи, жасанды, синтетикалық
және аралас жіптер, ирис, мулине т. б. жіп түрлері қолданылады. Калька –
бұл мөлдір ақ қағаз. Калька түпнұсқа суреттің көшірмесін жасау үшін
қолданылады. Ал калькадан суретті сатаға көшіру үшін көшіргіш қағаз
пайдаланылады. Өрнек құрастыру үшін милиметрлік қағаз қолданылады.
Кестелеуге арналған материалдар – канва, тегіс боялған мата.[2]
Ертеде халқымыз тұтынатын бұйымдарының бәрін кестемен әшекейлеп
безендірген. Сол сияқты қазақ халқының қолөнерінің өмірге келуі халықтың
көшпелі өміріне байланысты. Атадан баласына, анасынан қызына мирас болып
келе жатқан -сәндік өнерінің өзі ұлттық мәдениеттің дамуына ықпал етеді.
Аталарымыз қызымыз бен ұлымыз сегіз қырлы, бір сырлы болуын қадағалаған.
Әсіресе қыз балаға: ине сабақтап, түйме қадау, кесте тігуді, ас пісіруді
үйретсе, ұл балаларымызға таспа тілу, өрім тоқу, мал сою және мүшелеуді
үйреткен. Бүгінгі күннің талабына сай қолөнер түрлері де сан алуан.
Кестелеу, көркемдеп тігу, ою - өрнектерін әшекейлеу. Кестені көңіл сызады,
қол тігеді, көз сынайды дегендей, кесте тігудің алуан әдісі бар. Біз
кесте, Гобелен (көпіртпелі) кесте, Моншақпен кестелеу (бисерлеу) деп
атайды. Кестелеу өнері дүние жүзінің әр халқында бар. Сонымен қатар әр
халықтың тарихи ерекшелігіне және эстетикалық талғамына байланысты өзінің
ерекшеліктерімен ерекшеленеді.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептерде Кесте тігу өнер
бағытында сабақ жүргізіліп келеді. Онда оқушыларды қазақ халқының төл
өнерінің тарихымен таныстырып,олардың өзіндік өнеге үлгісін, бейнелеу ісін
орындаудың технологиясын, бұйымдарды көркем өңдеу тәсілдері арқылы орындау
мәселелері қарастырылады. Осы мұраларды қоғамдық өмірде тиімді пайдалана
білу үшін оны тереңірек оқып үйреніп, толық дәрежеде игеру қажет. Қазіргі
кезде біздің елімізде жаппай ұлттық өнерді оқушыларға үйретуге көп көңіл
бөлініп отыр. Осыған орай елбасымыздың халыққа жолдаған жолдауында еліміз
дамыған 50 мемлекеттің қатарына енуі, экономика, мәдениет, білім, өнер
салаларының дамуы басты мақсатқа қойылып отыр. Ата-бабамыздан сыр шертіп
келе жатқан көркем еңбек шығармаларын, қолөнер туындыларын, олардың
тарихтарын жас ұрпақтың бойына сіңдіру, қазақ халқының өнерімен шет елдерді
таныстыру менің де басты міндетім деп білемін. Мен дипломдық жұмысымда
Көркем еңбек сабағында оқушыларға кесте тігу технологиясын уйрету әдістерін
қарастырдым. Ерте заманнан келе жатқан кесте тігу өнерін осы күнде мектеп
қабырғасында сыныптан тыс үйірме жұмыстарында үйретудің жүйелі жоспарын
құру арқылы жасап шығару, сонымен бірге осындай жұмыстар арқылы балаларға
эстетикалық тәрбие бере отырып,оқушының шеберлігін ой-өрісін дамыту және
патриоттық сезімін ояту болып табылады.
Өресі биік, өрісі кең өнер атаулының қай саласынан болсын жер
жүзіндегі басқа да халықтар сияқты қазақ халқыда өзінің көне замандардан
бері келе жатқан тамаша тарихымен және бір өзіне ғана тән қайталанбастай
ерекшелігімен көзге түседі. Өнердің түрі көп. Бізді қоршаған өміріміздің
барлығы өнер. Ал қандайда болсын өнер және талант иелерін өмірге келтіретін
халық.
Дүние жүзінде әр халық ата-баба мұраларын, халық өнерін сақтап қалуы
парыз. Атадан балаға мұра болатын қолөнерін жалғастырушы шеберлер әрқашанда
халық арасында құрметті. Қолөнер бұйымдарын дүниеге алып келу көптеген
уақытты және еңбекті, шыдамдылықты қажет етеді.
Қазақстан көне мәдениет өлкесі. Ерте замандардан-ақ оны мекен етушілер
мал бағып, егін салумен шұғылдана жүріп, өзіндік өрнегі мол өнерін,
мәдениетін қалыптастырады. Қазақ халқының қолөнері сонау ескі заман
тарихымен бірге өсіп, біте қайнап келе жатқан өте бай қазына. Қазақ
халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру, тігу, тоқу,
мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық өнер жиынтығын айтады.
Сәндік-қолданбалы өнер ұғымы ХХ ғасырдың екінші жартысындағы
алпысыншы жылдардың ортасында пайда болды. Бұған дейін ол халықтың
қарапайым түсінігінде, қолөнер ұғымының аясында қабылданып, пайдаланылып
келді. Сәндік-қолданбалы өнер, қолөнерінің өңделіп жетілген формасы
іспеттес болғандықтан, екеуін бір-бірінен бөлектеп қарауға болмайды,
керісінше, олар бірін-бірі мазмұндық тұрғыда толықтыра түседі. Оны қол
өнер, сәндік-қолданбалы өнер ұғымдарына берілген анықтама-түсініктер
дәлелдейді. Біз ғылыми еңбектерде осы ұғымдарға берілген анықтамаларды
жүйеге келтіреміз және сәндік қолданбалы өнер, өзінің бастауын қолөнерден
алады, қолөнер туындыларының ою-өрнекпен әшекейленуі сәндік-қолданбалы
өнердің пайда болуына себеп болады, деп ой түйіндейміз. Ғалымдардың
(К.Әмірғазин, Е.Асылханов, Қ.Болатбаев, М.Мырзақанов, Ж.Балкенов,
С.Жолдасбекова, Ұ.Әбдіғапбарова және т.б.) сәндік-қолданбалы өнер түрлері
бойынша ұсынған жіктемелеріне де жан-жақты сипаттама беріп топтастырамыз.
Жіктемелердің ішінде біз Ұ.Әбдіғапбарованың жіктемесін толығымен
қолдаймыз, өйткені бұл қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерінің атқаратын
міндеттерін толығымен ашып көрсетуге, әшекейлік (ою-өрнектік) мазмұнын бір-
бірінен ажыратып көрсетуге, өнер түрлеріне қарай сұрыптап пайдалануға,
сәндік-қолданбалы өнер түрлерінің кейбіріне толықтырулар ендіруге мүмкіндік
береді. Мысалы, зерттеу мақсатына қарай біз Тоқыма
өнері, Киіз өнері Кесте және тігін өнері, Ши өнері топтамалары аясын
былайша толықтырамыз: кілем (түкті кілем, тақыр кілем, басқұр, желбау, бау;
қоржын, аяқ қап); алаша (қақпа, бұхар, кежім, терме); бізбен тоқу (киім,
тұтыну бұйымдары); ілмекпен тоқу. Киіз өнері: киіз (ақ киіз, от киіз;
текемет (ақ текемет); сырмақ; аяқ қап, қоржын, жайнамаз. Кесте және тігін
өнері: киім тігу, тұрмыстық бұйымдар тігу мен кестелеу түрлері. Ұлттық
киімдердің түрлері: ұлттық сырт киімдер: (жадағай, шапан, жарғақ шалбар,
күпі, сырмалы шапан, тайжағы, тон, ішік, шапан, шидем); сұлықтар: аба,
кебенек, кенеп, сырттық, шекпен); іш киімдер (бешпент, дамбал, жейде,
көйлек, камзол, шалбар, жеңсіз); ерлердің бас киімдері (бөрік, далбағай
(жалбағай), жекейтымақ, күлапара, қалпақ, құлақшын, малақай, мурақ, тақия,
тымақ, шалма); әйелдердің бас киімдері (тақия, бөрік, сәукеле, жаулық,
желек, қасаба, кимешек, қарқара). Төсек жабдықтары: көрпе; шымылдық;
төсеніш көрпеше; құрақ көрпе; жапқыш; ақ жайма. Ши өнері: орама ши (алаша
ши, есік ши, жолым ши және т.б.); ақ ши (өре ши, мал соятын ши, ас шиі,
қазақ ши, киіз басатын ши, қабырға ши және т.б.; шым ши (кілем ши, тұс ши
және т.б.); шиден жасалатын тұрмыстық заттар (масахана, шыпта, қабырғалық,
терезе жапқыш, шәйнек түп, кесе түп, қазан түп жәнет.б.).
Қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерінің бұл түрлерінің өзіне тән
мазмұны, ерекшеліктері, әшекейлік ою-өрнектері бар. Ою-өрнек латынның
ornament – әсемдеу, сәндеу деген сөзінен шыққан. Оған көптеген ғалымдар
(А.В.Филипов, С.В.Иванов, И.Г.Ковалев, К.Е.Ибраева, К.К.Ералин, Ж.Балкенов
және т.б.) өздерінің анықтамаларын берген. Олардың бірі Ою-өрнекті
үйлесімділік өнер десе, екінші – символдар байланысы, үшіншісі бейнелеу
өнерінің өте ертеден келе жатқан түрі, төртіншісі – адамға қажетті
тұрмыстық идеяларды шартты символикалық пішінде суреттейтін бейнелеу
өнерінің айрықша түрі, бесіншісі қазақ ою-өрнегі көркем бұйымдарды
әшекейлеудің ең басты көркемдік элементі, тағы бірі қазақтың өрнегі – қазақ
халқының мәдени жетістіктерінің негізгі бөлігі және заңды жалғасы деп
түсіндіреді. Солардың ішінде ою-өрнек ұғымдық мәнін С.Қасиманов,
Ұ.Әбдіғапбарова толық ашып көрсетті десе болады. Егер С.Қасиманов: ...
ою деген сөз бен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында
бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау, немесе екі затты оя кесіп қиюластырып
жасау, бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жатады. Қазақ
көбінесе бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып кескен сырмақтың
қиығын, сондай-ақ барлық қошқар мүйіз өрнектерін де ою дейді. Ал өрнек
дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің, күйдіріп, жалатып, бояп, батырып,
қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы іспеттес.
Сондықтан, көбінесе ою-өрнек қосарланып айтыла береді - десе,
Ұ.Әбдіғапбарова: қазақ ұлттық ою-өрнегі дегеніміз, адам өміріне қажетті
заттарды, бұйымдарды, архитектуралық құрылыстарды сәндеуде, халықтың тыныс-
тіршілігін, қоршаған ортаға көзқарасын, одан алған эмоционалдық-эстетикалық
әсерін және ой-арманын, тілек-мүддесін әсем талғаммен өзара үйлесімділікте
бейнелі жеткізуге ықпал
ететін нақыштар деп ой тұжырымдайды. Екі түсінік те бір-біріне қайшы
келмейді, керісінше, бірін-бірі толықтыра түседі, ою-өрнек ұғымынан толық
мағлұмат алуға көмектеседі. Сонымен, сәндік-қолданбалы өнер түрлеріне
жасаған талдау оларды технологиялық мүмкіндіктеріне қарай жіктемелеуге
(бұйымды жасау үшін қолданылатын материалына қарай, бұйымдарды қолдануына
қарай; дайындау әдісіне қарай; көркемдік әшекейленуіне қарай; мағынасына
қарай) септігін тигізді.
Әрине, сәндік-қолданбалы өнер бұйымдарының әрбір тобын өз кезегінде
көркем кәсібіне қарай бөлуге де болады, өйткені әрбір кәсіптің өзінің
өрнегі, түр-түс үйлесімі, жасау әдісі және бұйымды әрлеу мен басқа да
ерекше белгілері болады.
Қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнер түрлері: Пішілуіне байланысты:
сәндік пішінді (киімнің қосымша бөліктері, кесе қап және т.б.); тік пішінді
(ақ жайма, тұс кесте, дастархан, тұтқыш және т.б.). Қолданылуына
байланысты: сәндік бұйымдар (шымылдық, жапқыш, сүлгі, тұс кесте, сәндік
панно және т.б.); сыйлықтық бұйымдар (кітап арасына салатын тілше,
қолдорба, әмиян, орамал, нышандық белгілер және т.б.); тұрмыстық бұйымдар
(киім-кешек, ас-үй жабулары, төсек орын, жастық тыс, жапқыштар және т.б.).
Материалына байланысты: мақта; кенеп; жүн; жібек; аралас; синтетикалық. Ою-
өрнегіне байланысты: ғарыштық; геометриялық; өсімдік тектес; хайуанаттық.
Түсіне байланысты: бір түсті; екі түсті; үш түсті; көп түсті. Өңделуіне
байланысты: айқас кесте; шым кесте; біз кесте; торлап тігу және т.б.
Тақырыптың көкейкестілігі: өсіп келе жатқан жас ұрпақтың дүние танымын
қалыптастыру негізінде эстетикалық және көркемдік тәрбие беру. Эстетикалық
тәрбиенің мәні әрбір адамның әсем өмір сүруіне ,әсемдікті жан-жақты қырынан
көре білуге эстетикалық тәрбие беру процесінде адамдардың сезімі, талғамы,
көзқарасы, идеясы қалыптасады. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру олардың
көркемдік білімге дейін көтеру мәселесі бүгінгі таңда айрықша мәнге ие.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие бере отырып, оқушылардың өнерге деген
қызығушылықтарын арттыру.
Дипломдық жұмысымның мақсаты: Оқушыларға сыныптан тыс үйірме
жұмыстарында кесте тігудің технологиясын үйрету арқылы олардың халық
өнеріне деген сүйіспеншілігін дамыту, эстетикалық талғамын арттыру. Қолда
бар халық қолөнерінің нәрін тиімді пайдаланып,оны ізденімпаздықпен жаңарта
отырып келешек ұрпақтың бойына сіңіру.
Дипломдық жұмысымның міндеттері:
Оқушыларға сыныптан тыс үйірме жұмысы кезінде кесте тігу өнерінің
теориялық негіздерін айқындау.
Оқушыларға кесте тігу барысында әр түрлі ою өрнектер нақыштарын қолдануды
үйрету.
Толық тігіліп біткен жұмысты безендіру әдістерін үйрету.
Зерттеу жұмысының объектісі: Бейнелеу өнерінен сыныптан тыс үйірме жұмысы.
Зерттеу нысанасы: Бейнелеу өнерінің түрі сәндік қолданбалы өнер саласы
бойынша кесте тігу өнерін игеру жолдары.
Жұмыстың әдістемелік жаңалығы:
1.Кесте тігу өнерінің мектептегі сыныптан тыс үйірме жұмысы барысында
жүргізудің жолдары мен әдістері айқындалады.
1. Кестеленетін жұмыстың мұражай экспонаты ретінде дайындалуы қаралады.
Практикалық құндылығы: Дипломдық жұмыстың жазба бөлімінде берілген
мәліметтер: кесте өнері, кесте өнерінің түрлері, кесте тігу өнерінің
технологиясы, жалпы білім беретін мектептерде сыныптан тыс үйірме
жұмыстарында, сондай-ақ жеке тапсырыстар бойынша жұмыс жасайтын
шебержаналарға көмекші құрал ретінде пайдалануға
1.1 Қазақ Сәндік қолдабалы өнерінің тарихы және түрлері.
Қазақстан көне мәдениет өлкесі. Ерте замандардан-ақ оны мекен етушілер
мал бағып, егін салумен шұғылдана жүріп, өзіндік өрнегі мол, өнерін,
мәдениетін қалыптастырады.Қазақ халқының қолөнері санау ескі заман
тарихымен бірге өсіп. Біте қайнап келе жатқан өте бай қазына.Қазақ халқының
қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,тігу, тоқу, мүсіндеу,
құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық өнер жиынтығын айтады.
Қолөнер түрлерінің әр қайсысының талай ғасырлық тарихы бар.Қазақ халқы
өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды, киім кешек тігуді, азық-
түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнбез-күн тіршілік
барысында пайдаланса, әсем бұйымдар жасап өмірде сән салтанат құра білді.
Халық шығармашылығының қандай түрі болсада халық өмірі мен, сол халықтың
қоғамдық тарихымен, кәсібімен тығыз байланысты болады.
Өресі биік, өрісі кең өнер атаулының қай саласынан болсын жер
жүзіндегі басқа да халықтар сияқты қазақ халқыда өзінің көне замандардан
бері келе жатқан тамаша тарихымен және бір өзіне ғана тән қайталанбастай
ерекшелігімен көзге түседі. өнердің түрі көп. Бізді қоршаған өміріміздің
барлығы өнер. Ал қандайда болсын өнер және талант иелерін өмірге келтіретін
халық.
Қазақтың сәндік қолданбалы өнерінің тамаша үлгілері атадан балаға мұра
болып біздің заманымызғада жетті. Қазақтың қолөнерін зерттеу мәселесі ерте
кезден көптеген саяхатшылармен коллекционерлердің ғана емес, ғалым
этнографтар, археологтар мен суретшілердің де көңілін аударып келеді.
Дүние жүзінде әр халық ата-баба мұраларын, халық өнерін сақтап қалуы
парыз. Атадан балаға мұра болатын қолөнерін жалғастырушы шеберлер әрқашанда
халық арасында құрметті.
Қолөнер бұйымдарын дүниеге алып келу көптеген уақытты және еңбекті,
шыдамдылықты қажет етеді.[3]
Қолөнердің қайнар көзі-еңбек екенін М.Горькийдің еңбек туралы, оның
адамды ұлы данышпан ететін ұлы күш екенін айтатын аталы сөзін айтуға
болады. Еңбек адамның іскерлігімен ой-өрісін ғана өсіріп қоймай оның
адамгершілігін, дүниеге көзқарасын қалыптастырып, рухани сезімін байытады.
Еңбек-өнер өрісі-өмір жемісің-дегендей еңбек пен өнердің егіз екенін айтқан
жөн. Өнердің қай түрі болмасын қажымай, талмай еңбектенуді талап етеді.
Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал
өсіруге және егіншілікке қажетті құрал жабдықтарда кіреді. Осыған орай
қолөнердің өзі бірнеше түрге бөлінеді, олар: зергерлік-өнер, металды өңдеп
өрнектеу (алқа, жүзік т.б. бұйымдар) Ағаш, тас қашау, тоқыма өнері кесте,
және көркемдеп тігу, тері өңдеу, өрмек тоқу т.б.
Қолөнермен айналысатын адамдарды төрт топқа бөлуге болады.
Шебер-ағаштан әр түұрлі бұйымдар жасайтын адам. Ұста-қару-жарақ, ер-
тұрман, сауыт-сайман жасаумен шұғылданатын адам.
Ісмер-ұлттық киімдер тігумен айналысатын, қолынан іс келетін адамдар.
Зергер-алтынмен аптап, күміспен күптеп сырға, білезік, алқа жасайтын
адамдарды айтады.Қазақтың ұста, зергерлерікөркем құйма, бедерлеу, соғу,
қаптау, күмістеу, темелеу, бұрау, үзбелеу тәсілдерін терең меңгерген. Алтын
күміспен әшекейленген алуан түрлі өңір жиектері мен алқалар, асылтастардан
көз салынған шолпылармен мен шашбаулар, әдемі құс мұрын жүзіктер мен
білезіктер-міне осы дәлелі.
Киіз үйдің сүйегі, ағаш кереует, кебеже сандық жасап кілем, сырмақ
алаша, ши тоқу, түрлі бау-басқұрлар тоқып, кесте тігіп, арқан, жіп есіп,
өрім-өріп, қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, адал бақан, асадал, бесік және т.б.
көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен жасап, түрлі
нақыштармен әшекейлеп отырды. Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ою, мүйіз
бақылту, металды өңдеп өрнектеу сияқты ауыр кәсіппен де шұғылданды.
Сондықтан қолөнер ер адамдарға тән іс және әйел адамдарға тән іс деп
екіге бөлініп келеді. Мысалы: тастан, балшықтан сүйекпен мүйізден, метал
мен ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр жұмысты ер адамдар
атқарады.
Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек тоқу, ши орау, сырмақ сыру, оюлау,
теріден киім тігу сияқты істерді әйел адамдар атқарады.
Тері илеу, киіз басу, ши тарту, шом, жазы жасау жұмыстарын ерлер мен
әйелдер бірлесіп атқарады.
ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері ішінде
киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, киіз басу,
кілем тоқу, өрмек тоқу кең өріс алды. (өрмек тоқу, кілем тоқу).
Өрмек тоқу.Өрмек халық қолөнерінің тоқу ісінде қолданылатын өте
қарапайым әдісі, яғни оны тоқу станогы десе де болады. Күрделі техникасыз,
кез келген жағдайда қолданып, керекті жабдықтары оңай табылатын өрмектің
екі түрі бар. Оның біріншісін аспалы немесе термелі өрмек дейді. Өңай
өрмекке кілем сияқты тұтас, енді заттар тоқылады, екіншісін жай өрмек
дейді. Жай өрмек шекпен, алаша, қап, қоржын, белбеу, терме бау, басқұр
сияқты енсіз нәрселерді тоқуға арналады. Халық қолөнерінде көбірек қолданып
жүрген өрмектің осы екінші түрінде – жай өрмекке тоқталып өтейін. Жай
өрмекті құрып, тоқу үстінде пайдаланылатын мынадай жабдықтар болады:
1. Өрмек өрісінің қазықтары;
2. Күзеу шыбығы – қабатталған шиден. Түзі тобылғыдан, сымнан жасалады;
3. Адарғы – екі жақ шеті жүздендіре жонылған, ортасы сәл дөңес, ені 20-
25 сантиметрдей тақтай;
4. Есепші немесе кергіш сабау, оны сару ағаш, беру жіп деп те
атайды;
5. Қылыш - өзі шынында да қылыш тәрізді, сырт жағын (жетесі) 3-4
миллиметрге дейін, дүз жағын 6-7 миллиметр шамасында ғана, жұқарта
жонып, ортасын дөңестеу еткен, ені 12-15 сантиметр жалпақша келген
ағаш;
6. Арқау шөлмегі (жүгіртпе) екі басының аз ғана ашасы бар 20-30
сантиметрдей түзу таяқша;
7. Арқалық – 1-1, 20 метр шамасындағы түзу таяқ (диаметрі 3 см);
8. Көтерме немесе мосы – басы біріктірілген 3 ағаштан тұрады;
9. Екі басын тұяқтап байлататын бақылау жіп (бөлік жіп);
10. Өрмек жіптер. өрмекке арналып иірілген жіптер істелетін бұйымдарға,
жасалатын жолақтарға, өрнектерге қарай бірнеше түсті болады және ол
тұстар бөлек-бөлек домалақтанады. Тоқылғанда заттың ұзын бойына
жұмсалатын бұл жіптер кейде жалаң қабат, кейде екі қабат иіріледі.
Шекпен жіптерін жиек жіптер сияқты оңқай, солақай етіп иіре береді.
Осындай әзір жіптерді мөлшерлеп отырып, екі топқа бөледі. Оның
біріншісі - өрмектің күзеуіне ілінетін үстіңгі жіптер.
Екіншісі – күзуге ілінбейтін астыңғы жіптер. Өрмекшілер тілінде
үстіңгі жіпті ңөрісің деп, астынғы жіптер ңқарсысың деп атайды. Кейде
үстіңгісін ңөрмек жіпң, астыңғысы ңұрғашы жіпң дейді.
Арқау – бұл ерсі мен қарсы жіптердің арасында көлденең отыратын жіп,
арқау тоқылатын нәрсенің қалың және жұқалығына қарай, кейде ерсі және қарсы
жіптерінің жуандығымен бірдей, кейде одан жуан болып иіріледі.
Күзу – бұл тоқылмайды, тек тоқылатын жіптерді ажыратып, әр қайсысын өз
орнына түзу үшін қолданылады. Күзу жіптің мөлшері бір алқым шамасында, ол
өте ширақы және екі қабат етіліп түйе жүнінен иіріледі де, соңынан
ыспаланады. Күзу жіп болмайды.
Өрмек жібінің өрісін (ұзындығы) өлшеп, оның неше метр немесе құлаш
болатынын анықтап алған соң, жазық жерге әлгі өлшемді тең төрт бұрышқа
бөліп 4 қазық, кейде үш бұрышты өрім жасап, үш қазық қағады. Өрмек
құрылатын жер шөгірсіз, бұтасыз тегіс жер болуы және малдың, адамның көп
жүретін аяқ асты болмауы керек.
Өрмек құрушы шеберлердің көз мөлшері, көңіл есебі күшті келеді.
Мысалы: өрмектің өрісі 20 метр болса, онда төрт бұрыштың әрбір қабырғасы 5
метрден келеді. Бұдан акейін сол 4 қабырғаның бірінің орта шенінен бесінші
қазық қазылады, оған қатар арқалық, арқалыққа жабыстыра күзу шыбығын
бекітеді. Бесінші қазық пен арқалық қаданың арасы 20-25 см қашық тұрады.
Өрмектің ерсі және қарсы жіптерін екі адам алады да, өрістің 4 қазығын
айнала жүріп, соған төгеді. Мұны ңөрмек жүгіруң деп атайды. Егер ерсі
жіптері бірнеше түсті болса, онда әлгі 2 адам оларды санай отырып кезекпе-
кезек төгеді немесе бірнеше адамдар бөліп алып жүгіреді. Өрмек жіптері
жерге түсіп, шөп шаламға былғанбау үшін және жүгірген кезде жіп домалақтары
тез домалап, тез ағытылуы үшін, жүгірушілер әр домалақты ернеуі тегіз
аяққа, табаққа салып алып жүреді.
Бесінші қазық пен арқалықтың қасында отырған адам өрмек құру ісінің
тәжірибелі шебері болуға тиіс. Ол басы түзу шыбыққа бекітілген күзу жібінің
шағым домалағын алады да, ерсі жіпті бір шалып, арқалықты орай күзу
шыбығынан тағы бір рет жарты қазықбау байлауымен өткермелейді. Ал қарсы
жіпті шалмай, тек арқалықтың сыртынан бесінші қазыққа іле салады. Осы
тәртіппен жүргізілген өрмек жібінің бірі күзуге шалынып, екіншісі күзуге
шалынбай бос қалып отырады. Мұны ңөрмек шолуң дейді.
Өрмек жүгіру біткен соң қазықтарды суарып тастап өрістегі жіпті екі
еселеп жинайды. Сонда жіптердің екі екі жақ басы тұйық болып шығады. Мұның
бір тұйығын өріске апарып, қазыққа кигізеді.
Екінші тұйығынан көлденең бір ағаш өткізеді де, оны тартып тұрып,
жерге төсей бекітеді. Күзу шыбығы мен арқалықты көтеріп өрмек көтермесіне
ілінеді.
Дұрыс шалынған өрмек жіптері енді екіге бөлінеді. Демек, күзудегі жіп
жоғары шығады да, бос жіп күзудің астында қалады. Бұдан кейін арқалықтың
алдыңғы және артқы жағынан итіс-тартыс екі айқыс пайда болады. Арқалықтың
асты, яғни екі жіптің арасы 10-15 см қуыс болады, бұл қуысқа қылышты
өткізіп қояды. Енді алдыңғы айқас жіптерді ажыратып, қолмен санап отырады
да, астыңғы жіпті үстіне шығарады. Ал үстіңгі жіпті астына түсіріп, бұл
араға адарғыны сұғып қояды. Адарғымен бақылау жібін өткізіп, оның екі ұшын
қоса тұйықтап байқайды. Жіп үзіліп немесе қосарланып шатаса қалса, оңай
тауып алу үшін және жіптерді бір келкі керіп тұруы үшін, адарғы қоярда
саналған жіпті 20-30 пардан топтастыра кергіш сабауға тізіп байлайды. Өрмек
тоқушы күзудің астындағы 10-15 ашыққа арқау шөлмегін өткізіп алады да,
арқауды көлденең қалдыра тартып тұрып, қылышпен нығыздап қағады. Бұдан
кейін қылышты суырып алып, адырғыны қырынан көтере күзудің деңгейіне
әкеледі. Сол кезде күзудің ілінбеген қарсы жіп адарғының қырымен 20-25 см
жоғары көтеріліп, күзулердің ара-арасымен 10-15 сантиметрдей ерсі жіптің
үстінен қуыс қалады. Тоқушы қылышты әкеліп осы қуыстан өткізеді де, жіптің
арқауы үстінен пайда болған айқасын нығыздап қағады. Бұдан соң адарғыны
кейін шегіндіреді. Күзеудегі ерсі жіптер тағы жоғары шығып, қарсы жіптердің
үстіндегі қуыс қайтадан қалпына келеді. Тоқушы арқауды өткізіп алып тағы да
қағады. Осы тәртіппен қайталанудың нәтижесінде ерсі жіп пен қарсы
жіптердің үстіндегі қапсыра айқасып түсуінен барып өрмек тоқыла береді.
Осылайша үлкен залдарға, есік пен төр арасына жайылатын төсеніштерді
түгін шығара әсем етіп тоқуға болады. Ол үшін өрмек жүгіргенде оның ерсі
жіптерін үш қатар етіп жүгіртеді, яғни ерсінің жібі ен қарсының жібінің
басқа өрмек жібі дейтін тағы бір жіп қоса жүгіріледі. Бірақ ол жіп ерсі
жіптен гөрі қысқа шалынады. Өрмек керіліп, адарғы жатқан уақытта, өрмек
жібі ерсі жіптен біраз жоғары тұрады, адарғы керілгенде ерсі жіптен бірге
қарсы жіптің астына түседі. Сол кезде арқау өз жолымен негізгі екі жіптің
айқас арасында түседі де, өрмек жібінен болған айқас арасына жұмсақ
металдан істелген 4-5 жіңішке сым түседі. Сымның жуандығы 2-3 сантиметрдей
шамасында жасалады. Осы тәртіппен төрт-бес сым салынып, жіп айқастыра
сымдарды орай 4-5 рет тоқылған соң, күзу жақтағы шеткі бір сымды қалдырады
да, қалған төрт сымның үстіндегі жіптерді арнаулы аспаппен қиып жіберіп,
сымдарды босатып алады. Қиылған жіптердің ұштары тоқыманың үстіңгі бетінде
түк болып қалады. Жұмыс тәсілі осылайша қайталана берді.
Түкті кілем. Ою-өрнегі, тоқылу сапасына, бояуның түріне, тұрмыста
қолдануына қарай әр алуан атауларға ие болған. Тек қазақ жерінде оның сан
түрлі атаулары бар. Сонымен қатар, өзге елдерден (Шығыс елдерінен)
әкелінген кілем түріне еліктеп тоқылғандарына да лайықтап атау берген.
Әндіжап кілем, бұқар кілем деген атаулар көп.
Өнерлі өрге жүзер дейді халық. Кілем тоқуды қолөнердің өзіндік қыр
сыры мол, қиын әрі озық түрлерінің бірі десек те, осы өнерді үйренгісі
келген әр адамның тұрмыс қажетін өтеу мақсатымен бірге оның сан түрлі
бояларынан туындайтын өрнектер мен бояу үндестігі қиялына қарап бітіріп,
сұлулық әлеміне жол таппасына кім кепіл?! Оның айғағы – тарихта қалыптасып
келген, сан ғасырлар бойы тұрмысқа байланысты, табиғи құбылыстарын
суреттеуге лайықталып ою-өрнек түрлерінің, оның мазмұнының жаңара түсіп,
бет-бедерінде тұрмыс-тіршілікке байланысты тың мағына беретін туындылардың
пайда болуы. Олардың авторлары да өз замандастарымыз. Бүгінгі кілем тоқу
өнері – біржақты, тұрмыс қажетін өңдеу аясынан гөрі – қолдағы барды ұқсата
білу, әсемдік пен талғампаздықтың туындысына айналуда. Сондықтан оның
еңбекке, өнерге, ойлау қабілетін арттыруға, нәзіктік пен сұлулық пен
ұқсатымдылыққа тәрбиелеу маңызды басымырақ тұр.
Енді осы өнердің ел арасында дамыған түрі-түкті кілем тоқудың Шымкент
облысы, Бөген ауданының Алтынтөбе бөлімшесінде тұратын Үрият
Сатқанбаевадан жазып алынған қарапайым тоқылу технологиясы.
Кілемге түк салуға арналған жіп асқан ептілікпен біркелкі, өрмек
жібінен сәл жуандау, бірақ бос иіріледі. Кілемге қойдың жабағы жүні немесе
түйе жүні керек. Кілем түгіне арнап иірілген жіп келептеліп, жүн жууға
арналған синтетикалық ұнтақтармен бірнеше қайтара қанжылым сумен жуып,
салқын сумен шайылады. Келептерді жеке-жеке жауып сорғытып бояйды. Бояу
әркімнің қалауы бойынша мөлшерленіп, боялатын жіп мөлшеріне орай суға
езіліп құйылады. Түйіршік қалмай әбден еріп болу керек, сонан қайнап тұрған
суы бар қазанға құйып, үстіне сірке қышқылы қосылады. Енді қоспа
араластырыла отыра жіп салынады. Қазанның қақпағын жауып, жіп бояуды
алғанша қайнатады. Содан соң келепті бір-бірлеп сорықтырып, бөлек ыдысқа
түсіріп алады да әбден суығанша бетін жауып қояды. Сонда ғана боялған жіп
өз бозымен бояуды бойына қажетінше сіңіріп, бабына келеді.
Әрі қарай сіңген жіпті салқын сумен 2-3 қайтара шайып, ілінеді.
Осылайша дайындалған жіптің бояуы оңбайды және біріне көшпейді. Бояуы қанық
жіптің өрнегі кілемге ерекше сән беріп, құлпырта түседі.
Тоқылатын кілемнің көзделген көлеміне қарай дайындалатын арқауға, желі
мен түк салуға арналған жүн көлемі де әр түрлі болады.
Арқау қылшықты жүн немесе ешкінің қылымен аралас иірілсе мықтырақ
келеді. Қазір арқауға мақта жіп те пайдаланып жүр. Арқаудың жуандығы өрмек
жібіне сәйкес, өте жіңішке немесе жуан болмаған дұрыс.
Көлемі 4,20х2,30 метр болатын кілем арқауына 4 кг, желі жүгіртуге 10
кг мақта жіп және түк салуға 24 кг жүн жіп керек. Осы кілемді тоқу үшін 520
қатар желі тартылады. Бұл желі жіптерінің аралығы 1 түйір бидай дәні
сиятындай болса (желі жібі керіліп, қалып темір болтпен тартылғаннан
кейінгі өлшемі) жарайды. Желі жүгіртіліп, қалып қатайтылғаннан кейін күзу
байланады.
Күзу байлау өте-мөте мұқияттылықты қажет етеді. Күзу ағаштан ұзындығы
кілем енінен 30-40 сантиметрдей ұзындау, қалыңдығы 5-7 сантиметр болады.
Күзу жібі де кілемнің желі жібіндей ширақ иіріліп, екі тінделеді. Оны
ешкінің қылын араластырып иіруге немесе орынына желіге қолданылатын мақта
жіпті пайдалануға болады. Күзу жіп боялмайды. Ол желі жібінің орын-орнында
түгел болуын қамтамасыз етеді.
Желі жібі өте мықты болады, өздігінен үзілмейді. Дегенмен әлдеқалай
босаң тартып немесе үзілгені болса күзуден байқауға болады. Мұны кілемшілер
жіп қашу дейді. Мұндайда үзілген жіпті аса ептілікпен жалғау керек.
Үзілген жіптің екі ұшын бір-біріне жеткізіп байлау мүмкін емес, өйткені
қалып қатайтылып, желі жібі барынша керіліп тұр. Сондықтан ортадан жіп
жалғайды да, жалғанған желі жібінің артығын жіңішке шитмен бұрып тастайды.
Кілем тоқу былай басталады: 5-6 арқау бойына түк салынбай арқау
өткізіліп, адарғымен шатыс түсіріп (алғашқыда адарғыны көшіріп шатыс
алынса, келесі жолы адарғы ағашты жығып, ілгері ысырып қояды), арқау
өткізіледі де, тарақпен тегіс тоқылыс кілемнің басталысынан және екі
шетінен ұзындығын бойлай әр жолы қалдырылып отырылады.
Тегіс тоқылысты әрі қарай түк шалумен жалғастырылады. Түк шалуда
шеттік 2-3 арқау әркімнің талғамына сай бірін-бірі толықтырып, әрлендіре
түсетін екі түспен жолақ біріңғай тоқылыс түсіріледі. Ал түк қалай
шалынады? Ол үшін кілем тоқушының тұсына жіп керіліп, кілем түгіне арналған
жіп домалақтары оңай тарқатылатындай етіп соған ілінеді. Барлық түстер
қатар-қатар ілінуі керек. Домалақтағы жіптің ұшы тоқушының қолында болады.
Ол керегіне қарай желіге бір орап шалады да, кесермен пышақпен артығын
қырқып тастап отырады. Бір қатарға түгел түк шалынып болған соң пышақты оң
қолға ұстап бас бармақ пен пышақтың арасына әлгі түктерді шымши тартып,
тоқылысқа қосады. Үстінен тоқпақпен ұрғылап нығарлаған соң қайшымен түк
бетін тегістеп қияды. Арқау өткізілген соң адарғыны көтеріп, алынған
шатысты қамти тоқпақпен қайтадан нығарлап, келесі түк шалуға кіріседі.
Кілем тоқу басталысында түксіз тоқылыстан соң салынған екі түсті түкті
жолақты жиек салу немесе шеттік деп атайды. Жиектен ішке қарайғы тоқылыста
кілем ортасына (немесе табағына) түсірілетін өрнекті айналдыра әркімнің
қалауынша отау өрнегі бір немесе екі қатар жүргізіледі. Ал отау өрнектері
болсын, кілем табағына түсірілетін негізгі өрнектер болсын, олардың шетін
айналдыра бір жіппен салынып отырылатын түрді су өрнек деп атайды. Су
өрнектің міндеті кілем төсегі (негізгі фоны) мен өрнекті бір-бірінен
айқындап бөліп тұрады. Яғни екі түрдің шекарасы іспетті.
Кілемге түсірілетін негізгі өрнектер: шатыргүл (қос шатыргүл немесе
жеке шатыргүл), мақтагүл, лалагүл, шаршы ішіндегі самаурынша, жапырақ
немесе қошақ мүйіз, сыңар мүйіз оюлары. Бұлар кілем табағына әр түспен
шығарылады. Ал отау өрнектері ұсақ гүлдер немесе жарты шаршы, жапырақ
немесе жолақтап бірнеше түрден тоқылады. Бұлардың бәрін де бір тін су
өрнегі жиектеп шығарып отырады.
Күзу мен тоқылыстың арасы 70-80 сантиметр мөлшерінде сақталады. Ал,
кілем тоқылып біте келе алдыңғы шеттік пен күзудің, күзу мен тоқылыстың
арасы мейлінше жақындайды, яғни күзу ағаш әрі қарай жылжи алмайтын және
адарғымен шатыс алу қиындайтын шекке жеткенде тоқылыс аяқталып, яғни кілем
өрнектері түгел шығарылып, түк салу бітеді. Ал шеттік өрнектердің сыртынан
бастапқыдағыдай 5-6 арқау бойына тегіс тоқылыс түседі. Бұл кілемнің екінші
шеті.
Дайын болған кілемді екі адам екі шетінен (енінең) қарама-қарсы
бағытта өткір қайшымен қырқады. Шашақты кілемнің шашағын (желі жібінен)
қалаған ұзындықта қалдыруға болады.
Қырқылған кілем қағып-сілкіледі. Шаңтозаң, жіп қырқындыларынан
тазарған кілемнің екі шетінен есіп алақұрт салынады. Алақұрт екі түрлі
жүннен немесе шашақ жібінен ширатылып, есілген соң кілемнің шеттігіндегі
түксіз тоқылыс үстінен жиек бастырғандай бастырып тігіледі. Кілем иесінің
қалауынша шашақ түюіне болады.
Жаңа тоқылған кілемді ұзындығын жоймау үшін қабырғаға керіп іледі.
Неғұрлым жақсы тартылып керілсе, шеті шиыршықталмай, қалыпқа түседі.
Мұндай кілем қисаймайды әрі формасын жақсы сақтайды.
Кілем жабдықтары: Кілемді жайсаң – төсеніш, ілсең – сән. Осындай ел
аузына ілінген асыл қасиетін ол әлі де сақтап келе жатқан зат. Әсіресе,
соңғы жылдары кілем тоқу өңдірістік кәсіпке айналып отыр. Әйтпеседе
кілемді қолмен тоқу өнері күннен күнге өріс алуда. Кілем өрмегін құрып,
тоқу жағдайында пайдаланылатын жабдықтардың түрлері төмендегідей.
Адарғы тарақ – кілемнің өрнегіне келтіріліп шалынған түсті жіптерді,
яғни соңғы бір қатар түкті арқауға нықтап бастыра қағып отыратын жабдық.
Тарақтың қолға ұстайтын ағашын (сабын) еменнен немесе қайың ағашынан жойып
жасайды.
Тарақтың тістері темірден жасалып, ағаштың кеңдеу шетіне, әр тістің
арасына 2 мм ашық қалдырып қашап бікітеді. Адарғы тарақтың ұзындығы 15-20
см, тіс жағының ені 8-10 см, биіктігі 6-7 см болады. Тарақтың сабы зімпара
қағазбен (наждачная бумага) тазаланып тегістеледі.
Кесермен пышақ – кілемнің өрнек тізбе жіптерін арқауға шалып байлаған
соң, артық жіпті кесетін аспап. Пышақтың жүзі өткір болуы керек, темірі
болат болғаны жөн. Бұл аспапты қолдан жасамай, дүкенде сатылатын дайын
бәкені алып пайдалануғада болады. Соңғы кезде кілем тоқитын өндірістік
кәсіпшілік мекемелерде түкті кілемді қолмен өрнектеп тоқитын шеберлердің
пышақ-кесермендері өзгерді деп айтуға болады. Олар көбінесе кілемнің желі
жебіне шалып байланатын түрлі-түсті жіптердің артық ұшын кесуге ұстараны да
пайдаланып жүр. Ол үшін бәкінің ұстайтын сабын сол күйінде қалдырып,
ұстараның жүзін қайтара егеп, кішкене металл қаңылтырын екіге жапсыра иеді
де, бәкенің кесетін жүзіне кигізіп бекітеді.
Ұстараны ұзынынан иіп, ортасынан сындырып, бір бөлігін әлгі
қаңылтырдың екі қосылған шетінің арасын қыстырып ұстатады, ұстараның
біріншісінің жүзінің өткірлігі азайған соң шығарып тастап, жаңасын салады.
Осындай кесерменнің бәкінің жүзіне қарағанда үлкен айырмашылығы бар.
Біріншіден ұстараның болаты өте сапалы. Екіншіден, ұстараның жүзі
өткірлігіне байланысты ұзақ пайдаланылады. Сондай-ақ жіп те жеңіл
қырқылады.
Қайшы – кілем түгін тегістеп қиюға пайланылатын жабдық. Кілем тоқтын
шеберге үй тұрмысында тұтынылатын кішігірім қайшыдан гөрі киім пішушілердің
үлкен қайшысын пайдаланған дұрыс.
Отырғыш – қалыңдығы 4-5 сантиметр қарағайдан немесе қайың ағашынан
жасалады. Ұзындығы 2,5-3 метр, ені 35-40 сантиметр, екі аяғының биіктігі 40-
45 сантиметр тақтай қашалып, желімге отырғызылып шегеленеді.
Отырғышты кілемді тіке тұрып тоқығанда пайдаланады. Кілемді әдетте 2-3
шебер қатар отырып тоқиды, сондықтан отырғыштың ұзындығы кілемнің енінен
аздап ұзын болғаны жөн.
Отырғыш жерге жатқызып тоқылатын түкті кілемге де пайдаланылады.
1.2 Қазақ кесте өнерінің шеберлері.
Ерте заман тарихынан сыр шертіп, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе
жатқан қолөнер саласының бір түрі Кесте өнері болып табылады. Осы кесте
өнері біздің заманымызға қалай, кімдердің арқасында жеткен екен? Деген
сауалға тоқталсақ, кесте өнері барлық елдерде дамыған қолөнер саласының бір
түрі болып табылады. Ерекше аталатын қазақ халқының кесте өнері сонау
замандағы ана, әже, әпкелеріміздің кестеленген бұйымдарымен жетіп келеді.
Ел іші он саусағынан өнері тамған өнерпазтігінші, кестеші әжелеріміз
бен аға-әпкелерімізде аз емес. Олар жасаған өнер туындылары айналадағы
табиғат құбылысы, күнделікті кәсібіне, қоғамдық құрылысына қарай замандар
бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, уақыт озса да, ізі жағалмай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиxaнoв aтындaғы Көкшeтaу мeмлeкeттiк унивepcитeтi
Миниcтepcтвo oбpaзoвaния и нaуки Pecпублики Кaзaxcтaн
Кoкшeтaуcкий гocудapcтвeнный унивepcитeт им. Ш. Уaлиxaнoвa
Махмет Гания
(Cтудeнттiң aты-жөнiФИO cтудeнтa)
Көркем еңбек сабағында оқушыларға
кесте тігу технологиясын үйрету әдісі
(Тaқыpыбы Тeмa)
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC
ДИПЛOМНAЯ PAБOТA
Мaмaндығы Cпeциaльнocть: 5В012000 Кәciптiк оқыту
(кoд и нaимeнoвaниe cпeциaльнocти)
Көкшeтaу 2019_
Қaзaқcтaн Pecпубликacының бiлiм жәнe ғылым миниcтipлiгi
Ш. Уәлиxaнoв aтындaғы Көкшeтaу мeмлeкeттiк унивepcитeтi
Миниcтepcтвo oбpaзoвaния и нaуки Pecпублики Кaзaxcтaн
Кoкшeтaуcкий гocудapcтвeнный унивepcитeт им. Ш. Уaлиxaнoвa
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫC
ДИПЛOМНAЯ PAБOТA
Тaқыpыбы: Көркем еңбек сабағында оқушыларға кесте тігу технологиясын
үйрету әдісі
Нa тeму:
Мaмaндығы 5В012000 Кәciптiк оқыту
Cпeциaльнocть:
Opындaды: ________________Махмет Гания
(қoлыпoдпиcь) (aты-жөнi ФИO)
Выпoлнил:
Жeтeкшi:________________Сугралиова Г. К.
(қoлыпoдпиcь) (aты-жөнi ФИO)
Pукoвoдитeль
Қopғaуғa жiбepiлдi ____ ____________2019 ж.
(қoлыпoдпиcь) (aты-жөнi ФИO)
Дoпуcкaeтcя к зaщитe: ____ ______________2019 г.
Кaфeдpa мeңгepушici: _______________Сугиралиев Д.Т.
Зaв. Кaфeдpoй:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Ұлттық сәнді қолданбалы өнерінің шығу және даму тарихы және
технологиясы.
1. Ұлттық сәнді қолданбалы өнерінің тарихы және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Қазақ кесте өнерінің
шеберлері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .
... ...
3. Сәндік қолданбалы өнер саласындағы кесте тігу және көркемдеп тігу
өнері.
4. қажетті құрал-жабдықтар, тігу
технологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
2. Мектеп оқушыларына үйірме жұмыстарында кесте тігу өнерін оқытып, үйрету
әдістемесі.
1. Үйірме жұмысының жылдық-күнтізбелік
жоспары ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
2. Кесте тігу өнерін оқушыларға үйретудің сабақ
жоспары ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Сәндік қолданбалы өнер саласы бойынша оқушыларға эстетикалық тәрбие
беру
процесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
2.4 Шығармашылық жұмыс, ізденіс жолдары, жұмыстың орындалу барысы..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер
тәзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Қыз еркем кестесімен көркем, ұл еркем өнерімен көркем – деп дана
халқымыз айтқандай қайта жаңғырып, жастар тәрбиесіне арқау болып отырған
халық қолөнері бұл күнде қоғамымыздың ортақ әлеуметтік қозғалысы болып
отыр. Кешегі ата-бабамыздан қалған мұралары қазіргі кезде қолға алынып,
қайта қауышып, ерекше орын алуда.
Елбасымыздың Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты мақаласы- қоғам
дамуына тың серпін беріп, барша қазақстандықтардың жаппай қолдауына ие
болар тарихи бастама. Бұл игі бастаманы ел ішінде насихаттап, лайықты
жүзеге асыру- баршамыздың міндетіміз.
Елбасы рухани жаңғырудағы ұлттық сананың рөліне баса назар аударып,
бірнеше міндеттерді айқындап берді. Оның ең негізгісі ұлттың терең
тарихынан бастау алатын рухани ұстанымды сақтап қалу. Құндылықтарымыз бен
озық дәстүрімізді табысты жаңғырудың алғышартына айналдыра білу. Бұл ретте,
Елбасы Жаңғыру жолында бабалардан мирас болып, қанымызға сіңген, бүгінде
тамырымызда бүлкілдеп жатқан ізгі қасиеттерімізді қайта түлетуіміз керек,-
екенін атап көрсетті.
Президент рухани жаңғырудағы ұлттық сана-сезім көкжиегін кеңейтуде екі
нәрсенің басын нақты ашып беріп отыр. Оның бірі ұлттық код, ұлттық мәдениет
сақталмаса, ешқандай жаңғырудың болмайтындығы. Екіншісі, алға басу үшін
ұлттың дамуына кедергі болатын өткеннің кертартпа тұстарынан бас тарту.
Мұндағы басты идея болашақ пен өткенді үйлесімді сабақтастыра білу. Озығын
алып, тозығын тастау, - деді ол.
Елбасының идеясы тарихқа деген көзқарасты түзету мен ұлттық бірегейлікті
сақтап, ұлттық сана-сезімнің көкжиегін кеңейту жайлы болып отыр. Елбасының
Бізге тарих туралы өздерінің субьективті пайымдарын тықпалауға ешкімнің
қақысы жоқ,- деуі шешімді пікір.
Рухани жаңғыруда қойылып отырған маңызды мәселенің бірі сананың
ашықтығы. Жаһандану үрдісіндегі басты талап әлемдік тілдерді игеруге
ұмтылу. Бұл біздің ғаламдық үрдіске толыққанды араласуымызға жол ашады.
Әлемдік озық тәжірибе мен жетістіктерге қол жеткізуімізге мүмкіндік
туғызатыны анық.
Президент рухани жаңғыруды жүзеге асыруда, әлемде ешкімге ұқсамайтын
дербес ұлт болуымыз үшін Жаһандағы заманауи қазақстандық мәдениет жобасын
іске асыру міндетін қойып отыр. [1]
Егер адам өзінің өткен тарихын білмесе, оның болашағы жоқ деген
қазақтардың мақалы бар. Өзінің тарихын, өзінің мәдени мұрасын сақтау
заманауи қоғамның көкейкесті мәселелерінің бірі болып табылады. Қазақтың
сәндік-қолданбалы өнерінің бай дәстүрлері тоғысқан ұлттық киім халықтың
эстетикалық түсініктерінің көрсетушісі болып табылады, рухани және тарихи
тәжрибенің ұрпақтан-ұрпаққа берілуін қамтамасыз етеді.
Қазіргі білім беру ісінің басты шарттарының бірі болып оқушының өзіне
керекті мәліметті өзі іздеп табуына үйретіп, олардың өз оқу траекторияларын
өзінің таңдай білуі есептеледі. Осы тұрғыдан алып қарасақ оқушыларға білім,
білік, дағдыны қалыптастыруда белсенді әдістердің маңызы зор.
Сондықтан оқушыларға белсенді әдістер арқылы оқушыларға киімді жобалау
негізін және модельдеуді үйрету барысында біз оқушылардың бойындағы
әсемдікті түсіну және сезіну,эстетикалық көзқарасқа, ұқыптылыққа,
сұлулыққа, іскерлікке, еңбек сүйгіштікке т.б. баулимыз. Сонымен бірге
белсенді әдістер арқылы оқушылардың киімді жобалау және модельдеу
тұрғысынан танымын кеңейтіп, дағдысын қалыптастырамыз.
Сол себепті мен диплом жұмысымды Технология сабағында оқушыларға киімді
жобалаудың негізін үйрету деп таңдадым.
Мәселе:: Еліміздегі жалпы білім беру мектептеріндегі оқушылардың
технология сабағындағы еңбекке дайындық жағдайымен танысып, жетілдіру
жолдарын анықтау;
1.Оқушылардың танымдық қызығушылықтарын дамытудың педагогикалық жүйесі
компоненттерінің мазмұнын жасау;
2.Мектептегі технология пәнін оқыту үрдісінде жаңа педагогикалық
ақпараттық технологиялар негізінде оқушылардың танымдық қызығушылықтарын
қалыптастыру жолдарын көрсету;
3.Оқушылардың танымдық қызығушылықтарын қалыптастыруда жаңа
педагогикалық ақпараттық технологиялар енгізу арқылы ұсынылған жүйенің
тиімділігін тәжірибе арқылы дәлелдеу.
Деректерді талдау –ғылыми жұм
Қазақ қолөнерінің тамаша туындыларын жасаудың қарапайым технологиясын осы
күнде тұрмысқа қайта ендіріп, өсіп келе жатқан жасөспірімге қазақ халқының
қолөнеріне қызығушылығын арттырып, шеберлігін дамытуға осы дипломдық
жұмыстың әсері болар дегеп сенемін. Бұл дипломдық жұмыста кесте өнерінің
шығу даму тарихы, кестенің түрлері, олардың жасалу, тігілу технологиясы,
қажетті құрал-жабдықтары жазылып көрсетілген.
Қазіргі күнде ата-бабамыз ата-бабамыз айналысқан қандайда бір кәсібі
болмасын өз маңызы мен қасиетін жоймаған, қайта түрленіп қазіргі заман
талабына сай ерекшеленіп отыр.
Қолөнер десек ,онда оның көптеген түрлері бар :”құрақ құрау”, “кілем
тоқу”, “түп киіз тоқу “ , “сырмақ басу “, “кесте тігу “ сияқты .Әр халықтың
өзіне тән өнері, тілі, салт-дәстүрі бар. Сол сияқты қазақ халқының
қолөнерінің өмірге келуі халықтың көшпелі өміріне байланысты. Көшпелі
болғанымен олардың рухани болмысы көшпелі болған емес . Біздің заманымызға
бабаларымыздың өсиет үлгісі, өнері арқылы жеткен. Атадан баласына, анасынан
қызына мирас болып келе жатқан –сәндік өнерінің өзі ұлттық мәдениетіміздің
дамуына ықпал етеді. Аталарымыз қызымыз бен ұлымыз cегіз қырлы, бір сырлы
болуын қадағалаған. Әсіресе қыз балаға: ине сабақтап, түйме қадау,кесте
тігуді, ас пісіруді үйретсе, ұл балаларымызға таспа тілу , өрім тоқу , мал
сою және мүшелеуді үйреткен. Бүгінгі күннің талабына сай қолөнер түрлері де
сан алуан. Енді біз бүгінгі сабағымызда, соның ішінде кесте тігу өнеріне
толық тоқталамыз. Кестелеу,көкемдеп тігу,ою-өрнектерін әшекейлеу.Кестені
көңіл сызады, қол тігеді,көз сынайды дегендей,кесте тігудің алуан әдісі
бар.’’Бізкесте’’, ’’Гобелен’’,(көпіртпелі)кесте,”Монш ақпен кестелеу”
(бисерлеу) дейміз.Тігіс түрлеріне келсек көркем тігіс түрлерін
білеміз.’’Егер мал таппақ болсаң қолөнерді үйренбек керек, мал жұтамайды,
деп Абай атамыз өлеңмен кеңес беріп кеткен.
Кесте – қазақ халқының қолөнерінің ерекше түрінің бірі. Қолмен
кестелеп тігу – өте көне заманнан келе жатқан қолданбалы өнер түрі.
Қолданбалы өнер – көптеген елдердің шеберлерінің, суретшілерінің
шығармашылық жемісі Ол киімдерді, интерьерді әшекейлеу нәтижесінде кісінің
көңіл - күйін көтереді. Қол кестесі бұйымдарына тұтынушылар сұрасының өсу
бұйымдардың түрлерін көбейтуге, оның сәндігін түрлендіруге және кестелеудің
әдістерін көбейтуге көмектеседі. Кесте тігу үшін қолданылатын құрал -
саймандар: Кергіштер – кесте тігушінің негізгі құралы. Ол матаны керіп
ұстайды және оны зақымдалудан сақтайды. Кергіштер дөңгелек болады. Ол
бірінің ішіне бірі кіретін екі дөңгелектен тұрады. Оны ағаштан,
пластамассадан, резеңкеден және металдан дайындайды. Инелер – мата
қалыңдығы мен жіптің жуандығына қарап таңдалады. Қайшылар – жіптің ұшын қию
үшін қайтқы қайшылар, оралған жіпті қию және жіпті тегістеу үшін орташа
қайшы қолданылады. Жіптер – кестелеу үшін табиғи, жасанды, синтетикалық
және аралас жіптер, ирис, мулине т. б. жіп түрлері қолданылады. Калька –
бұл мөлдір ақ қағаз. Калька түпнұсқа суреттің көшірмесін жасау үшін
қолданылады. Ал калькадан суретті сатаға көшіру үшін көшіргіш қағаз
пайдаланылады. Өрнек құрастыру үшін милиметрлік қағаз қолданылады.
Кестелеуге арналған материалдар – канва, тегіс боялған мата.[2]
Ертеде халқымыз тұтынатын бұйымдарының бәрін кестемен әшекейлеп
безендірген. Сол сияқты қазақ халқының қолөнерінің өмірге келуі халықтың
көшпелі өміріне байланысты. Атадан баласына, анасынан қызына мирас болып
келе жатқан -сәндік өнерінің өзі ұлттық мәдениеттің дамуына ықпал етеді.
Аталарымыз қызымыз бен ұлымыз сегіз қырлы, бір сырлы болуын қадағалаған.
Әсіресе қыз балаға: ине сабақтап, түйме қадау, кесте тігуді, ас пісіруді
үйретсе, ұл балаларымызға таспа тілу, өрім тоқу, мал сою және мүшелеуді
үйреткен. Бүгінгі күннің талабына сай қолөнер түрлері де сан алуан.
Кестелеу, көркемдеп тігу, ою - өрнектерін әшекейлеу. Кестені көңіл сызады,
қол тігеді, көз сынайды дегендей, кесте тігудің алуан әдісі бар. Біз
кесте, Гобелен (көпіртпелі) кесте, Моншақпен кестелеу (бисерлеу) деп
атайды. Кестелеу өнері дүние жүзінің әр халқында бар. Сонымен қатар әр
халықтың тарихи ерекшелігіне және эстетикалық талғамына байланысты өзінің
ерекшеліктерімен ерекшеленеді.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептерде Кесте тігу өнер
бағытында сабақ жүргізіліп келеді. Онда оқушыларды қазақ халқының төл
өнерінің тарихымен таныстырып,олардың өзіндік өнеге үлгісін, бейнелеу ісін
орындаудың технологиясын, бұйымдарды көркем өңдеу тәсілдері арқылы орындау
мәселелері қарастырылады. Осы мұраларды қоғамдық өмірде тиімді пайдалана
білу үшін оны тереңірек оқып үйреніп, толық дәрежеде игеру қажет. Қазіргі
кезде біздің елімізде жаппай ұлттық өнерді оқушыларға үйретуге көп көңіл
бөлініп отыр. Осыған орай елбасымыздың халыққа жолдаған жолдауында еліміз
дамыған 50 мемлекеттің қатарына енуі, экономика, мәдениет, білім, өнер
салаларының дамуы басты мақсатқа қойылып отыр. Ата-бабамыздан сыр шертіп
келе жатқан көркем еңбек шығармаларын, қолөнер туындыларын, олардың
тарихтарын жас ұрпақтың бойына сіңдіру, қазақ халқының өнерімен шет елдерді
таныстыру менің де басты міндетім деп білемін. Мен дипломдық жұмысымда
Көркем еңбек сабағында оқушыларға кесте тігу технологиясын уйрету әдістерін
қарастырдым. Ерте заманнан келе жатқан кесте тігу өнерін осы күнде мектеп
қабырғасында сыныптан тыс үйірме жұмыстарында үйретудің жүйелі жоспарын
құру арқылы жасап шығару, сонымен бірге осындай жұмыстар арқылы балаларға
эстетикалық тәрбие бере отырып,оқушының шеберлігін ой-өрісін дамыту және
патриоттық сезімін ояту болып табылады.
Өресі биік, өрісі кең өнер атаулының қай саласынан болсын жер
жүзіндегі басқа да халықтар сияқты қазақ халқыда өзінің көне замандардан
бері келе жатқан тамаша тарихымен және бір өзіне ғана тән қайталанбастай
ерекшелігімен көзге түседі. Өнердің түрі көп. Бізді қоршаған өміріміздің
барлығы өнер. Ал қандайда болсын өнер және талант иелерін өмірге келтіретін
халық.
Дүние жүзінде әр халық ата-баба мұраларын, халық өнерін сақтап қалуы
парыз. Атадан балаға мұра болатын қолөнерін жалғастырушы шеберлер әрқашанда
халық арасында құрметті. Қолөнер бұйымдарын дүниеге алып келу көптеген
уақытты және еңбекті, шыдамдылықты қажет етеді.
Қазақстан көне мәдениет өлкесі. Ерте замандардан-ақ оны мекен етушілер
мал бағып, егін салумен шұғылдана жүріп, өзіндік өрнегі мол өнерін,
мәдениетін қалыптастырады. Қазақ халқының қолөнері сонау ескі заман
тарихымен бірге өсіп, біте қайнап келе жатқан өте бай қазына. Қазақ
халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру, тігу, тоқу,
мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық өнер жиынтығын айтады.
Сәндік-қолданбалы өнер ұғымы ХХ ғасырдың екінші жартысындағы
алпысыншы жылдардың ортасында пайда болды. Бұған дейін ол халықтың
қарапайым түсінігінде, қолөнер ұғымының аясында қабылданып, пайдаланылып
келді. Сәндік-қолданбалы өнер, қолөнерінің өңделіп жетілген формасы
іспеттес болғандықтан, екеуін бір-бірінен бөлектеп қарауға болмайды,
керісінше, олар бірін-бірі мазмұндық тұрғыда толықтыра түседі. Оны қол
өнер, сәндік-қолданбалы өнер ұғымдарына берілген анықтама-түсініктер
дәлелдейді. Біз ғылыми еңбектерде осы ұғымдарға берілген анықтамаларды
жүйеге келтіреміз және сәндік қолданбалы өнер, өзінің бастауын қолөнерден
алады, қолөнер туындыларының ою-өрнекпен әшекейленуі сәндік-қолданбалы
өнердің пайда болуына себеп болады, деп ой түйіндейміз. Ғалымдардың
(К.Әмірғазин, Е.Асылханов, Қ.Болатбаев, М.Мырзақанов, Ж.Балкенов,
С.Жолдасбекова, Ұ.Әбдіғапбарова және т.б.) сәндік-қолданбалы өнер түрлері
бойынша ұсынған жіктемелеріне де жан-жақты сипаттама беріп топтастырамыз.
Жіктемелердің ішінде біз Ұ.Әбдіғапбарованың жіктемесін толығымен
қолдаймыз, өйткені бұл қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерінің атқаратын
міндеттерін толығымен ашып көрсетуге, әшекейлік (ою-өрнектік) мазмұнын бір-
бірінен ажыратып көрсетуге, өнер түрлеріне қарай сұрыптап пайдалануға,
сәндік-қолданбалы өнер түрлерінің кейбіріне толықтырулар ендіруге мүмкіндік
береді. Мысалы, зерттеу мақсатына қарай біз Тоқыма
өнері, Киіз өнері Кесте және тігін өнері, Ши өнері топтамалары аясын
былайша толықтырамыз: кілем (түкті кілем, тақыр кілем, басқұр, желбау, бау;
қоржын, аяқ қап); алаша (қақпа, бұхар, кежім, терме); бізбен тоқу (киім,
тұтыну бұйымдары); ілмекпен тоқу. Киіз өнері: киіз (ақ киіз, от киіз;
текемет (ақ текемет); сырмақ; аяқ қап, қоржын, жайнамаз. Кесте және тігін
өнері: киім тігу, тұрмыстық бұйымдар тігу мен кестелеу түрлері. Ұлттық
киімдердің түрлері: ұлттық сырт киімдер: (жадағай, шапан, жарғақ шалбар,
күпі, сырмалы шапан, тайжағы, тон, ішік, шапан, шидем); сұлықтар: аба,
кебенек, кенеп, сырттық, шекпен); іш киімдер (бешпент, дамбал, жейде,
көйлек, камзол, шалбар, жеңсіз); ерлердің бас киімдері (бөрік, далбағай
(жалбағай), жекейтымақ, күлапара, қалпақ, құлақшын, малақай, мурақ, тақия,
тымақ, шалма); әйелдердің бас киімдері (тақия, бөрік, сәукеле, жаулық,
желек, қасаба, кимешек, қарқара). Төсек жабдықтары: көрпе; шымылдық;
төсеніш көрпеше; құрақ көрпе; жапқыш; ақ жайма. Ши өнері: орама ши (алаша
ши, есік ши, жолым ши және т.б.); ақ ши (өре ши, мал соятын ши, ас шиі,
қазақ ши, киіз басатын ши, қабырға ши және т.б.; шым ши (кілем ши, тұс ши
және т.б.); шиден жасалатын тұрмыстық заттар (масахана, шыпта, қабырғалық,
терезе жапқыш, шәйнек түп, кесе түп, қазан түп жәнет.б.).
Қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерінің бұл түрлерінің өзіне тән
мазмұны, ерекшеліктері, әшекейлік ою-өрнектері бар. Ою-өрнек латынның
ornament – әсемдеу, сәндеу деген сөзінен шыққан. Оған көптеген ғалымдар
(А.В.Филипов, С.В.Иванов, И.Г.Ковалев, К.Е.Ибраева, К.К.Ералин, Ж.Балкенов
және т.б.) өздерінің анықтамаларын берген. Олардың бірі Ою-өрнекті
үйлесімділік өнер десе, екінші – символдар байланысы, үшіншісі бейнелеу
өнерінің өте ертеден келе жатқан түрі, төртіншісі – адамға қажетті
тұрмыстық идеяларды шартты символикалық пішінде суреттейтін бейнелеу
өнерінің айрықша түрі, бесіншісі қазақ ою-өрнегі көркем бұйымдарды
әшекейлеудің ең басты көркемдік элементі, тағы бірі қазақтың өрнегі – қазақ
халқының мәдени жетістіктерінің негізгі бөлігі және заңды жалғасы деп
түсіндіреді. Солардың ішінде ою-өрнек ұғымдық мәнін С.Қасиманов,
Ұ.Әбдіғапбарова толық ашып көрсетті десе болады. Егер С.Қасиманов: ...
ою деген сөз бен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында
бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау, немесе екі затты оя кесіп қиюластырып
жасау, бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жатады. Қазақ
көбінесе бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып кескен сырмақтың
қиығын, сондай-ақ барлық қошқар мүйіз өрнектерін де ою дейді. Ал өрнек
дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің, күйдіріп, жалатып, бояп, батырып,
қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы іспеттес.
Сондықтан, көбінесе ою-өрнек қосарланып айтыла береді - десе,
Ұ.Әбдіғапбарова: қазақ ұлттық ою-өрнегі дегеніміз, адам өміріне қажетті
заттарды, бұйымдарды, архитектуралық құрылыстарды сәндеуде, халықтың тыныс-
тіршілігін, қоршаған ортаға көзқарасын, одан алған эмоционалдық-эстетикалық
әсерін және ой-арманын, тілек-мүддесін әсем талғаммен өзара үйлесімділікте
бейнелі жеткізуге ықпал
ететін нақыштар деп ой тұжырымдайды. Екі түсінік те бір-біріне қайшы
келмейді, керісінше, бірін-бірі толықтыра түседі, ою-өрнек ұғымынан толық
мағлұмат алуға көмектеседі. Сонымен, сәндік-қолданбалы өнер түрлеріне
жасаған талдау оларды технологиялық мүмкіндіктеріне қарай жіктемелеуге
(бұйымды жасау үшін қолданылатын материалына қарай, бұйымдарды қолдануына
қарай; дайындау әдісіне қарай; көркемдік әшекейленуіне қарай; мағынасына
қарай) септігін тигізді.
Әрине, сәндік-қолданбалы өнер бұйымдарының әрбір тобын өз кезегінде
көркем кәсібіне қарай бөлуге де болады, өйткені әрбір кәсіптің өзінің
өрнегі, түр-түс үйлесімі, жасау әдісі және бұйымды әрлеу мен басқа да
ерекше белгілері болады.
Қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнер түрлері: Пішілуіне байланысты:
сәндік пішінді (киімнің қосымша бөліктері, кесе қап және т.б.); тік пішінді
(ақ жайма, тұс кесте, дастархан, тұтқыш және т.б.). Қолданылуына
байланысты: сәндік бұйымдар (шымылдық, жапқыш, сүлгі, тұс кесте, сәндік
панно және т.б.); сыйлықтық бұйымдар (кітап арасына салатын тілше,
қолдорба, әмиян, орамал, нышандық белгілер және т.б.); тұрмыстық бұйымдар
(киім-кешек, ас-үй жабулары, төсек орын, жастық тыс, жапқыштар және т.б.).
Материалына байланысты: мақта; кенеп; жүн; жібек; аралас; синтетикалық. Ою-
өрнегіне байланысты: ғарыштық; геометриялық; өсімдік тектес; хайуанаттық.
Түсіне байланысты: бір түсті; екі түсті; үш түсті; көп түсті. Өңделуіне
байланысты: айқас кесте; шым кесте; біз кесте; торлап тігу және т.б.
Тақырыптың көкейкестілігі: өсіп келе жатқан жас ұрпақтың дүние танымын
қалыптастыру негізінде эстетикалық және көркемдік тәрбие беру. Эстетикалық
тәрбиенің мәні әрбір адамның әсем өмір сүруіне ,әсемдікті жан-жақты қырынан
көре білуге эстетикалық тәрбие беру процесінде адамдардың сезімі, талғамы,
көзқарасы, идеясы қалыптасады. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру олардың
көркемдік білімге дейін көтеру мәселесі бүгінгі таңда айрықша мәнге ие.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие бере отырып, оқушылардың өнерге деген
қызығушылықтарын арттыру.
Дипломдық жұмысымның мақсаты: Оқушыларға сыныптан тыс үйірме
жұмыстарында кесте тігудің технологиясын үйрету арқылы олардың халық
өнеріне деген сүйіспеншілігін дамыту, эстетикалық талғамын арттыру. Қолда
бар халық қолөнерінің нәрін тиімді пайдаланып,оны ізденімпаздықпен жаңарта
отырып келешек ұрпақтың бойына сіңіру.
Дипломдық жұмысымның міндеттері:
Оқушыларға сыныптан тыс үйірме жұмысы кезінде кесте тігу өнерінің
теориялық негіздерін айқындау.
Оқушыларға кесте тігу барысында әр түрлі ою өрнектер нақыштарын қолдануды
үйрету.
Толық тігіліп біткен жұмысты безендіру әдістерін үйрету.
Зерттеу жұмысының объектісі: Бейнелеу өнерінен сыныптан тыс үйірме жұмысы.
Зерттеу нысанасы: Бейнелеу өнерінің түрі сәндік қолданбалы өнер саласы
бойынша кесте тігу өнерін игеру жолдары.
Жұмыстың әдістемелік жаңалығы:
1.Кесте тігу өнерінің мектептегі сыныптан тыс үйірме жұмысы барысында
жүргізудің жолдары мен әдістері айқындалады.
1. Кестеленетін жұмыстың мұражай экспонаты ретінде дайындалуы қаралады.
Практикалық құндылығы: Дипломдық жұмыстың жазба бөлімінде берілген
мәліметтер: кесте өнері, кесте өнерінің түрлері, кесте тігу өнерінің
технологиясы, жалпы білім беретін мектептерде сыныптан тыс үйірме
жұмыстарында, сондай-ақ жеке тапсырыстар бойынша жұмыс жасайтын
шебержаналарға көмекші құрал ретінде пайдалануға
1.1 Қазақ Сәндік қолдабалы өнерінің тарихы және түрлері.
Қазақстан көне мәдениет өлкесі. Ерте замандардан-ақ оны мекен етушілер
мал бағып, егін салумен шұғылдана жүріп, өзіндік өрнегі мол, өнерін,
мәдениетін қалыптастырады.Қазақ халқының қолөнері санау ескі заман
тарихымен бірге өсіп. Біте қайнап келе жатқан өте бай қазына.Қазақ халқының
қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданылатын өру,тігу, тоқу, мүсіндеу,
құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық өнер жиынтығын айтады.
Қолөнер түрлерінің әр қайсысының талай ғасырлық тарихы бар.Қазақ халқы
өзінің күн көріс тіршілігіне қажетті үй-жай салуды, киім кешек тігуді, азық-
түлік өндіруді өзінің тұрмыстық кәсібі етіп, оларды күнбез-күн тіршілік
барысында пайдаланса, әсем бұйымдар жасап өмірде сән салтанат құра білді.
Халық шығармашылығының қандай түрі болсада халық өмірі мен, сол халықтың
қоғамдық тарихымен, кәсібімен тығыз байланысты болады.
Өресі биік, өрісі кең өнер атаулының қай саласынан болсын жер
жүзіндегі басқа да халықтар сияқты қазақ халқыда өзінің көне замандардан
бері келе жатқан тамаша тарихымен және бір өзіне ғана тән қайталанбастай
ерекшелігімен көзге түседі. өнердің түрі көп. Бізді қоршаған өміріміздің
барлығы өнер. Ал қандайда болсын өнер және талант иелерін өмірге келтіретін
халық.
Қазақтың сәндік қолданбалы өнерінің тамаша үлгілері атадан балаға мұра
болып біздің заманымызғада жетті. Қазақтың қолөнерін зерттеу мәселесі ерте
кезден көптеген саяхатшылармен коллекционерлердің ғана емес, ғалым
этнографтар, археологтар мен суретшілердің де көңілін аударып келеді.
Дүние жүзінде әр халық ата-баба мұраларын, халық өнерін сақтап қалуы
парыз. Атадан балаға мұра болатын қолөнерін жалғастырушы шеберлер әрқашанда
халық арасында құрметті.
Қолөнер бұйымдарын дүниеге алып келу көптеген уақытты және еңбекті,
шыдамдылықты қажет етеді.[3]
Қолөнердің қайнар көзі-еңбек екенін М.Горькийдің еңбек туралы, оның
адамды ұлы данышпан ететін ұлы күш екенін айтатын аталы сөзін айтуға
болады. Еңбек адамның іскерлігімен ой-өрісін ғана өсіріп қоймай оның
адамгершілігін, дүниеге көзқарасын қалыптастырып, рухани сезімін байытады.
Еңбек-өнер өрісі-өмір жемісің-дегендей еңбек пен өнердің егіз екенін айтқан
жөн. Өнердің қай түрі болмасын қажымай, талмай еңбектенуді талап етеді.
Халықтың қолөнеріне әдет-ғұрып жабдықтарымен қатар, аң аулауға, мал
өсіруге және егіншілікке қажетті құрал жабдықтарда кіреді. Осыған орай
қолөнердің өзі бірнеше түрге бөлінеді, олар: зергерлік-өнер, металды өңдеп
өрнектеу (алқа, жүзік т.б. бұйымдар) Ағаш, тас қашау, тоқыма өнері кесте,
және көркемдеп тігу, тері өңдеу, өрмек тоқу т.б.
Қолөнермен айналысатын адамдарды төрт топқа бөлуге болады.
Шебер-ағаштан әр түұрлі бұйымдар жасайтын адам. Ұста-қару-жарақ, ер-
тұрман, сауыт-сайман жасаумен шұғылданатын адам.
Ісмер-ұлттық киімдер тігумен айналысатын, қолынан іс келетін адамдар.
Зергер-алтынмен аптап, күміспен күптеп сырға, білезік, алқа жасайтын
адамдарды айтады.Қазақтың ұста, зергерлерікөркем құйма, бедерлеу, соғу,
қаптау, күмістеу, темелеу, бұрау, үзбелеу тәсілдерін терең меңгерген. Алтын
күміспен әшекейленген алуан түрлі өңір жиектері мен алқалар, асылтастардан
көз салынған шолпылармен мен шашбаулар, әдемі құс мұрын жүзіктер мен
білезіктер-міне осы дәлелі.
Киіз үйдің сүйегі, ағаш кереует, кебеже сандық жасап кілем, сырмақ
алаша, ши тоқу, түрлі бау-басқұрлар тоқып, кесте тігіп, арқан, жіп есіп,
өрім-өріп, қолдан әр алуан ыдыс-аяқ, адал бақан, асадал, бесік және т.б.
көптеген заттарды халық шеберлері, өнерпаздар өз қолдарымен жасап, түрлі
нақыштармен әшекейлеп отырды. Шеберлер тас қашау, сүйек ою, ағаш ою, мүйіз
бақылту, металды өңдеп өрнектеу сияқты ауыр кәсіппен де шұғылданды.
Сондықтан қолөнер ер адамдарға тән іс және әйел адамдарға тән іс деп
екіге бөлініп келеді. Мысалы: тастан, балшықтан сүйекпен мүйізден, метал
мен ағаштан бұйымдар жасап, оны әсемдеу сияқты ауыр жұмысты ер адамдар
атқарады.
Кесте тігу, жиек жүргізу, өрмек тоқу, ши орау, сырмақ сыру, оюлау,
теріден киім тігу сияқты істерді әйел адамдар атқарады.
Тері илеу, киіз басу, ши тарту, шом, жазы жасау жұмыстарын ерлер мен
әйелдер бірлесіп атқарады.
ХІХ ғасырда және ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ халқының қолөнері ішінде
киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, киіз басу,
кілем тоқу, өрмек тоқу кең өріс алды. (өрмек тоқу, кілем тоқу).
Өрмек тоқу.Өрмек халық қолөнерінің тоқу ісінде қолданылатын өте
қарапайым әдісі, яғни оны тоқу станогы десе де болады. Күрделі техникасыз,
кез келген жағдайда қолданып, керекті жабдықтары оңай табылатын өрмектің
екі түрі бар. Оның біріншісін аспалы немесе термелі өрмек дейді. Өңай
өрмекке кілем сияқты тұтас, енді заттар тоқылады, екіншісін жай өрмек
дейді. Жай өрмек шекпен, алаша, қап, қоржын, белбеу, терме бау, басқұр
сияқты енсіз нәрселерді тоқуға арналады. Халық қолөнерінде көбірек қолданып
жүрген өрмектің осы екінші түрінде – жай өрмекке тоқталып өтейін. Жай
өрмекті құрып, тоқу үстінде пайдаланылатын мынадай жабдықтар болады:
1. Өрмек өрісінің қазықтары;
2. Күзеу шыбығы – қабатталған шиден. Түзі тобылғыдан, сымнан жасалады;
3. Адарғы – екі жақ шеті жүздендіре жонылған, ортасы сәл дөңес, ені 20-
25 сантиметрдей тақтай;
4. Есепші немесе кергіш сабау, оны сару ағаш, беру жіп деп те
атайды;
5. Қылыш - өзі шынында да қылыш тәрізді, сырт жағын (жетесі) 3-4
миллиметрге дейін, дүз жағын 6-7 миллиметр шамасында ғана, жұқарта
жонып, ортасын дөңестеу еткен, ені 12-15 сантиметр жалпақша келген
ағаш;
6. Арқау шөлмегі (жүгіртпе) екі басының аз ғана ашасы бар 20-30
сантиметрдей түзу таяқша;
7. Арқалық – 1-1, 20 метр шамасындағы түзу таяқ (диаметрі 3 см);
8. Көтерме немесе мосы – басы біріктірілген 3 ағаштан тұрады;
9. Екі басын тұяқтап байлататын бақылау жіп (бөлік жіп);
10. Өрмек жіптер. өрмекке арналып иірілген жіптер істелетін бұйымдарға,
жасалатын жолақтарға, өрнектерге қарай бірнеше түсті болады және ол
тұстар бөлек-бөлек домалақтанады. Тоқылғанда заттың ұзын бойына
жұмсалатын бұл жіптер кейде жалаң қабат, кейде екі қабат иіріледі.
Шекпен жіптерін жиек жіптер сияқты оңқай, солақай етіп иіре береді.
Осындай әзір жіптерді мөлшерлеп отырып, екі топқа бөледі. Оның
біріншісі - өрмектің күзеуіне ілінетін үстіңгі жіптер.
Екіншісі – күзуге ілінбейтін астыңғы жіптер. Өрмекшілер тілінде
үстіңгі жіпті ңөрісің деп, астынғы жіптер ңқарсысың деп атайды. Кейде
үстіңгісін ңөрмек жіпң, астыңғысы ңұрғашы жіпң дейді.
Арқау – бұл ерсі мен қарсы жіптердің арасында көлденең отыратын жіп,
арқау тоқылатын нәрсенің қалың және жұқалығына қарай, кейде ерсі және қарсы
жіптерінің жуандығымен бірдей, кейде одан жуан болып иіріледі.
Күзу – бұл тоқылмайды, тек тоқылатын жіптерді ажыратып, әр қайсысын өз
орнына түзу үшін қолданылады. Күзу жіптің мөлшері бір алқым шамасында, ол
өте ширақы және екі қабат етіліп түйе жүнінен иіріледі де, соңынан
ыспаланады. Күзу жіп болмайды.
Өрмек жібінің өрісін (ұзындығы) өлшеп, оның неше метр немесе құлаш
болатынын анықтап алған соң, жазық жерге әлгі өлшемді тең төрт бұрышқа
бөліп 4 қазық, кейде үш бұрышты өрім жасап, үш қазық қағады. Өрмек
құрылатын жер шөгірсіз, бұтасыз тегіс жер болуы және малдың, адамның көп
жүретін аяқ асты болмауы керек.
Өрмек құрушы шеберлердің көз мөлшері, көңіл есебі күшті келеді.
Мысалы: өрмектің өрісі 20 метр болса, онда төрт бұрыштың әрбір қабырғасы 5
метрден келеді. Бұдан акейін сол 4 қабырғаның бірінің орта шенінен бесінші
қазық қазылады, оған қатар арқалық, арқалыққа жабыстыра күзу шыбығын
бекітеді. Бесінші қазық пен арқалық қаданың арасы 20-25 см қашық тұрады.
Өрмектің ерсі және қарсы жіптерін екі адам алады да, өрістің 4 қазығын
айнала жүріп, соған төгеді. Мұны ңөрмек жүгіруң деп атайды. Егер ерсі
жіптері бірнеше түсті болса, онда әлгі 2 адам оларды санай отырып кезекпе-
кезек төгеді немесе бірнеше адамдар бөліп алып жүгіреді. Өрмек жіптері
жерге түсіп, шөп шаламға былғанбау үшін және жүгірген кезде жіп домалақтары
тез домалап, тез ағытылуы үшін, жүгірушілер әр домалақты ернеуі тегіз
аяққа, табаққа салып алып жүреді.
Бесінші қазық пен арқалықтың қасында отырған адам өрмек құру ісінің
тәжірибелі шебері болуға тиіс. Ол басы түзу шыбыққа бекітілген күзу жібінің
шағым домалағын алады да, ерсі жіпті бір шалып, арқалықты орай күзу
шыбығынан тағы бір рет жарты қазықбау байлауымен өткермелейді. Ал қарсы
жіпті шалмай, тек арқалықтың сыртынан бесінші қазыққа іле салады. Осы
тәртіппен жүргізілген өрмек жібінің бірі күзуге шалынып, екіншісі күзуге
шалынбай бос қалып отырады. Мұны ңөрмек шолуң дейді.
Өрмек жүгіру біткен соң қазықтарды суарып тастап өрістегі жіпті екі
еселеп жинайды. Сонда жіптердің екі екі жақ басы тұйық болып шығады. Мұның
бір тұйығын өріске апарып, қазыққа кигізеді.
Екінші тұйығынан көлденең бір ағаш өткізеді де, оны тартып тұрып,
жерге төсей бекітеді. Күзу шыбығы мен арқалықты көтеріп өрмек көтермесіне
ілінеді.
Дұрыс шалынған өрмек жіптері енді екіге бөлінеді. Демек, күзудегі жіп
жоғары шығады да, бос жіп күзудің астында қалады. Бұдан кейін арқалықтың
алдыңғы және артқы жағынан итіс-тартыс екі айқыс пайда болады. Арқалықтың
асты, яғни екі жіптің арасы 10-15 см қуыс болады, бұл қуысқа қылышты
өткізіп қояды. Енді алдыңғы айқас жіптерді ажыратып, қолмен санап отырады
да, астыңғы жіпті үстіне шығарады. Ал үстіңгі жіпті астына түсіріп, бұл
араға адарғыны сұғып қояды. Адарғымен бақылау жібін өткізіп, оның екі ұшын
қоса тұйықтап байқайды. Жіп үзіліп немесе қосарланып шатаса қалса, оңай
тауып алу үшін және жіптерді бір келкі керіп тұруы үшін, адарғы қоярда
саналған жіпті 20-30 пардан топтастыра кергіш сабауға тізіп байлайды. Өрмек
тоқушы күзудің астындағы 10-15 ашыққа арқау шөлмегін өткізіп алады да,
арқауды көлденең қалдыра тартып тұрып, қылышпен нығыздап қағады. Бұдан
кейін қылышты суырып алып, адырғыны қырынан көтере күзудің деңгейіне
әкеледі. Сол кезде күзудің ілінбеген қарсы жіп адарғының қырымен 20-25 см
жоғары көтеріліп, күзулердің ара-арасымен 10-15 сантиметрдей ерсі жіптің
үстінен қуыс қалады. Тоқушы қылышты әкеліп осы қуыстан өткізеді де, жіптің
арқауы үстінен пайда болған айқасын нығыздап қағады. Бұдан соң адарғыны
кейін шегіндіреді. Күзеудегі ерсі жіптер тағы жоғары шығып, қарсы жіптердің
үстіндегі қуыс қайтадан қалпына келеді. Тоқушы арқауды өткізіп алып тағы да
қағады. Осы тәртіппен қайталанудың нәтижесінде ерсі жіп пен қарсы
жіптердің үстіндегі қапсыра айқасып түсуінен барып өрмек тоқыла береді.
Осылайша үлкен залдарға, есік пен төр арасына жайылатын төсеніштерді
түгін шығара әсем етіп тоқуға болады. Ол үшін өрмек жүгіргенде оның ерсі
жіптерін үш қатар етіп жүгіртеді, яғни ерсінің жібі ен қарсының жібінің
басқа өрмек жібі дейтін тағы бір жіп қоса жүгіріледі. Бірақ ол жіп ерсі
жіптен гөрі қысқа шалынады. Өрмек керіліп, адарғы жатқан уақытта, өрмек
жібі ерсі жіптен біраз жоғары тұрады, адарғы керілгенде ерсі жіптен бірге
қарсы жіптің астына түседі. Сол кезде арқау өз жолымен негізгі екі жіптің
айқас арасында түседі де, өрмек жібінен болған айқас арасына жұмсақ
металдан істелген 4-5 жіңішке сым түседі. Сымның жуандығы 2-3 сантиметрдей
шамасында жасалады. Осы тәртіппен төрт-бес сым салынып, жіп айқастыра
сымдарды орай 4-5 рет тоқылған соң, күзу жақтағы шеткі бір сымды қалдырады
да, қалған төрт сымның үстіндегі жіптерді арнаулы аспаппен қиып жіберіп,
сымдарды босатып алады. Қиылған жіптердің ұштары тоқыманың үстіңгі бетінде
түк болып қалады. Жұмыс тәсілі осылайша қайталана берді.
Түкті кілем. Ою-өрнегі, тоқылу сапасына, бояуның түріне, тұрмыста
қолдануына қарай әр алуан атауларға ие болған. Тек қазақ жерінде оның сан
түрлі атаулары бар. Сонымен қатар, өзге елдерден (Шығыс елдерінен)
әкелінген кілем түріне еліктеп тоқылғандарына да лайықтап атау берген.
Әндіжап кілем, бұқар кілем деген атаулар көп.
Өнерлі өрге жүзер дейді халық. Кілем тоқуды қолөнердің өзіндік қыр
сыры мол, қиын әрі озық түрлерінің бірі десек те, осы өнерді үйренгісі
келген әр адамның тұрмыс қажетін өтеу мақсатымен бірге оның сан түрлі
бояларынан туындайтын өрнектер мен бояу үндестігі қиялына қарап бітіріп,
сұлулық әлеміне жол таппасына кім кепіл?! Оның айғағы – тарихта қалыптасып
келген, сан ғасырлар бойы тұрмысқа байланысты, табиғи құбылыстарын
суреттеуге лайықталып ою-өрнек түрлерінің, оның мазмұнының жаңара түсіп,
бет-бедерінде тұрмыс-тіршілікке байланысты тың мағына беретін туындылардың
пайда болуы. Олардың авторлары да өз замандастарымыз. Бүгінгі кілем тоқу
өнері – біржақты, тұрмыс қажетін өңдеу аясынан гөрі – қолдағы барды ұқсата
білу, әсемдік пен талғампаздықтың туындысына айналуда. Сондықтан оның
еңбекке, өнерге, ойлау қабілетін арттыруға, нәзіктік пен сұлулық пен
ұқсатымдылыққа тәрбиелеу маңызды басымырақ тұр.
Енді осы өнердің ел арасында дамыған түрі-түкті кілем тоқудың Шымкент
облысы, Бөген ауданының Алтынтөбе бөлімшесінде тұратын Үрият
Сатқанбаевадан жазып алынған қарапайым тоқылу технологиясы.
Кілемге түк салуға арналған жіп асқан ептілікпен біркелкі, өрмек
жібінен сәл жуандау, бірақ бос иіріледі. Кілемге қойдың жабағы жүні немесе
түйе жүні керек. Кілем түгіне арнап иірілген жіп келептеліп, жүн жууға
арналған синтетикалық ұнтақтармен бірнеше қайтара қанжылым сумен жуып,
салқын сумен шайылады. Келептерді жеке-жеке жауып сорғытып бояйды. Бояу
әркімнің қалауы бойынша мөлшерленіп, боялатын жіп мөлшеріне орай суға
езіліп құйылады. Түйіршік қалмай әбден еріп болу керек, сонан қайнап тұрған
суы бар қазанға құйып, үстіне сірке қышқылы қосылады. Енді қоспа
араластырыла отыра жіп салынады. Қазанның қақпағын жауып, жіп бояуды
алғанша қайнатады. Содан соң келепті бір-бірлеп сорықтырып, бөлек ыдысқа
түсіріп алады да әбден суығанша бетін жауып қояды. Сонда ғана боялған жіп
өз бозымен бояуды бойына қажетінше сіңіріп, бабына келеді.
Әрі қарай сіңген жіпті салқын сумен 2-3 қайтара шайып, ілінеді.
Осылайша дайындалған жіптің бояуы оңбайды және біріне көшпейді. Бояуы қанық
жіптің өрнегі кілемге ерекше сән беріп, құлпырта түседі.
Тоқылатын кілемнің көзделген көлеміне қарай дайындалатын арқауға, желі
мен түк салуға арналған жүн көлемі де әр түрлі болады.
Арқау қылшықты жүн немесе ешкінің қылымен аралас иірілсе мықтырақ
келеді. Қазір арқауға мақта жіп те пайдаланып жүр. Арқаудың жуандығы өрмек
жібіне сәйкес, өте жіңішке немесе жуан болмаған дұрыс.
Көлемі 4,20х2,30 метр болатын кілем арқауына 4 кг, желі жүгіртуге 10
кг мақта жіп және түк салуға 24 кг жүн жіп керек. Осы кілемді тоқу үшін 520
қатар желі тартылады. Бұл желі жіптерінің аралығы 1 түйір бидай дәні
сиятындай болса (желі жібі керіліп, қалып темір болтпен тартылғаннан
кейінгі өлшемі) жарайды. Желі жүгіртіліп, қалып қатайтылғаннан кейін күзу
байланады.
Күзу байлау өте-мөте мұқияттылықты қажет етеді. Күзу ағаштан ұзындығы
кілем енінен 30-40 сантиметрдей ұзындау, қалыңдығы 5-7 сантиметр болады.
Күзу жібі де кілемнің желі жібіндей ширақ иіріліп, екі тінделеді. Оны
ешкінің қылын араластырып иіруге немесе орынына желіге қолданылатын мақта
жіпті пайдалануға болады. Күзу жіп боялмайды. Ол желі жібінің орын-орнында
түгел болуын қамтамасыз етеді.
Желі жібі өте мықты болады, өздігінен үзілмейді. Дегенмен әлдеқалай
босаң тартып немесе үзілгені болса күзуден байқауға болады. Мұны кілемшілер
жіп қашу дейді. Мұндайда үзілген жіпті аса ептілікпен жалғау керек.
Үзілген жіптің екі ұшын бір-біріне жеткізіп байлау мүмкін емес, өйткені
қалып қатайтылып, желі жібі барынша керіліп тұр. Сондықтан ортадан жіп
жалғайды да, жалғанған желі жібінің артығын жіңішке шитмен бұрып тастайды.
Кілем тоқу былай басталады: 5-6 арқау бойына түк салынбай арқау
өткізіліп, адарғымен шатыс түсіріп (алғашқыда адарғыны көшіріп шатыс
алынса, келесі жолы адарғы ағашты жығып, ілгері ысырып қояды), арқау
өткізіледі де, тарақпен тегіс тоқылыс кілемнің басталысынан және екі
шетінен ұзындығын бойлай әр жолы қалдырылып отырылады.
Тегіс тоқылысты әрі қарай түк шалумен жалғастырылады. Түк шалуда
шеттік 2-3 арқау әркімнің талғамына сай бірін-бірі толықтырып, әрлендіре
түсетін екі түспен жолақ біріңғай тоқылыс түсіріледі. Ал түк қалай
шалынады? Ол үшін кілем тоқушының тұсына жіп керіліп, кілем түгіне арналған
жіп домалақтары оңай тарқатылатындай етіп соған ілінеді. Барлық түстер
қатар-қатар ілінуі керек. Домалақтағы жіптің ұшы тоқушының қолында болады.
Ол керегіне қарай желіге бір орап шалады да, кесермен пышақпен артығын
қырқып тастап отырады. Бір қатарға түгел түк шалынып болған соң пышақты оң
қолға ұстап бас бармақ пен пышақтың арасына әлгі түктерді шымши тартып,
тоқылысқа қосады. Үстінен тоқпақпен ұрғылап нығарлаған соң қайшымен түк
бетін тегістеп қияды. Арқау өткізілген соң адарғыны көтеріп, алынған
шатысты қамти тоқпақпен қайтадан нығарлап, келесі түк шалуға кіріседі.
Кілем тоқу басталысында түксіз тоқылыстан соң салынған екі түсті түкті
жолақты жиек салу немесе шеттік деп атайды. Жиектен ішке қарайғы тоқылыста
кілем ортасына (немесе табағына) түсірілетін өрнекті айналдыра әркімнің
қалауынша отау өрнегі бір немесе екі қатар жүргізіледі. Ал отау өрнектері
болсын, кілем табағына түсірілетін негізгі өрнектер болсын, олардың шетін
айналдыра бір жіппен салынып отырылатын түрді су өрнек деп атайды. Су
өрнектің міндеті кілем төсегі (негізгі фоны) мен өрнекті бір-бірінен
айқындап бөліп тұрады. Яғни екі түрдің шекарасы іспетті.
Кілемге түсірілетін негізгі өрнектер: шатыргүл (қос шатыргүл немесе
жеке шатыргүл), мақтагүл, лалагүл, шаршы ішіндегі самаурынша, жапырақ
немесе қошақ мүйіз, сыңар мүйіз оюлары. Бұлар кілем табағына әр түспен
шығарылады. Ал отау өрнектері ұсақ гүлдер немесе жарты шаршы, жапырақ
немесе жолақтап бірнеше түрден тоқылады. Бұлардың бәрін де бір тін су
өрнегі жиектеп шығарып отырады.
Күзу мен тоқылыстың арасы 70-80 сантиметр мөлшерінде сақталады. Ал,
кілем тоқылып біте келе алдыңғы шеттік пен күзудің, күзу мен тоқылыстың
арасы мейлінше жақындайды, яғни күзу ағаш әрі қарай жылжи алмайтын және
адарғымен шатыс алу қиындайтын шекке жеткенде тоқылыс аяқталып, яғни кілем
өрнектері түгел шығарылып, түк салу бітеді. Ал шеттік өрнектердің сыртынан
бастапқыдағыдай 5-6 арқау бойына тегіс тоқылыс түседі. Бұл кілемнің екінші
шеті.
Дайын болған кілемді екі адам екі шетінен (енінең) қарама-қарсы
бағытта өткір қайшымен қырқады. Шашақты кілемнің шашағын (желі жібінен)
қалаған ұзындықта қалдыруға болады.
Қырқылған кілем қағып-сілкіледі. Шаңтозаң, жіп қырқындыларынан
тазарған кілемнің екі шетінен есіп алақұрт салынады. Алақұрт екі түрлі
жүннен немесе шашақ жібінен ширатылып, есілген соң кілемнің шеттігіндегі
түксіз тоқылыс үстінен жиек бастырғандай бастырып тігіледі. Кілем иесінің
қалауынша шашақ түюіне болады.
Жаңа тоқылған кілемді ұзындығын жоймау үшін қабырғаға керіп іледі.
Неғұрлым жақсы тартылып керілсе, шеті шиыршықталмай, қалыпқа түседі.
Мұндай кілем қисаймайды әрі формасын жақсы сақтайды.
Кілем жабдықтары: Кілемді жайсаң – төсеніш, ілсең – сән. Осындай ел
аузына ілінген асыл қасиетін ол әлі де сақтап келе жатқан зат. Әсіресе,
соңғы жылдары кілем тоқу өңдірістік кәсіпке айналып отыр. Әйтпеседе
кілемді қолмен тоқу өнері күннен күнге өріс алуда. Кілем өрмегін құрып,
тоқу жағдайында пайдаланылатын жабдықтардың түрлері төмендегідей.
Адарғы тарақ – кілемнің өрнегіне келтіріліп шалынған түсті жіптерді,
яғни соңғы бір қатар түкті арқауға нықтап бастыра қағып отыратын жабдық.
Тарақтың қолға ұстайтын ағашын (сабын) еменнен немесе қайың ағашынан жойып
жасайды.
Тарақтың тістері темірден жасалып, ағаштың кеңдеу шетіне, әр тістің
арасына 2 мм ашық қалдырып қашап бікітеді. Адарғы тарақтың ұзындығы 15-20
см, тіс жағының ені 8-10 см, биіктігі 6-7 см болады. Тарақтың сабы зімпара
қағазбен (наждачная бумага) тазаланып тегістеледі.
Кесермен пышақ – кілемнің өрнек тізбе жіптерін арқауға шалып байлаған
соң, артық жіпті кесетін аспап. Пышақтың жүзі өткір болуы керек, темірі
болат болғаны жөн. Бұл аспапты қолдан жасамай, дүкенде сатылатын дайын
бәкені алып пайдалануғада болады. Соңғы кезде кілем тоқитын өндірістік
кәсіпшілік мекемелерде түкті кілемді қолмен өрнектеп тоқитын шеберлердің
пышақ-кесермендері өзгерді деп айтуға болады. Олар көбінесе кілемнің желі
жебіне шалып байланатын түрлі-түсті жіптердің артық ұшын кесуге ұстараны да
пайдаланып жүр. Ол үшін бәкінің ұстайтын сабын сол күйінде қалдырып,
ұстараның жүзін қайтара егеп, кішкене металл қаңылтырын екіге жапсыра иеді
де, бәкенің кесетін жүзіне кигізіп бекітеді.
Ұстараны ұзынынан иіп, ортасынан сындырып, бір бөлігін әлгі
қаңылтырдың екі қосылған шетінің арасын қыстырып ұстатады, ұстараның
біріншісінің жүзінің өткірлігі азайған соң шығарып тастап, жаңасын салады.
Осындай кесерменнің бәкінің жүзіне қарағанда үлкен айырмашылығы бар.
Біріншіден ұстараның болаты өте сапалы. Екіншіден, ұстараның жүзі
өткірлігіне байланысты ұзақ пайдаланылады. Сондай-ақ жіп те жеңіл
қырқылады.
Қайшы – кілем түгін тегістеп қиюға пайланылатын жабдық. Кілем тоқтын
шеберге үй тұрмысында тұтынылатын кішігірім қайшыдан гөрі киім пішушілердің
үлкен қайшысын пайдаланған дұрыс.
Отырғыш – қалыңдығы 4-5 сантиметр қарағайдан немесе қайың ағашынан
жасалады. Ұзындығы 2,5-3 метр, ені 35-40 сантиметр, екі аяғының биіктігі 40-
45 сантиметр тақтай қашалып, желімге отырғызылып шегеленеді.
Отырғышты кілемді тіке тұрып тоқығанда пайдаланады. Кілемді әдетте 2-3
шебер қатар отырып тоқиды, сондықтан отырғыштың ұзындығы кілемнің енінен
аздап ұзын болғаны жөн.
Отырғыш жерге жатқызып тоқылатын түкті кілемге де пайдаланылады.
1.2 Қазақ кесте өнерінің шеберлері.
Ерте заман тарихынан сыр шертіп, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе
жатқан қолөнер саласының бір түрі Кесте өнері болып табылады. Осы кесте
өнері біздің заманымызға қалай, кімдердің арқасында жеткен екен? Деген
сауалға тоқталсақ, кесте өнері барлық елдерде дамыған қолөнер саласының бір
түрі болып табылады. Ерекше аталатын қазақ халқының кесте өнері сонау
замандағы ана, әже, әпкелеріміздің кестеленген бұйымдарымен жетіп келеді.
Ел іші он саусағынан өнері тамған өнерпазтігінші, кестеші әжелеріміз
бен аға-әпкелерімізде аз емес. Олар жасаған өнер туындылары айналадағы
табиғат құбылысы, күнделікті кәсібіне, қоғамдық құрылысына қарай замандар
бойы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, уақыт озса да, ізі жағалмай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz