Шығыс Қазақстан облысының ірі өзендері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы УНИВЕРСИТЕТІ коммерциялық емес акционерлік қоғам
Жаратылыстану - математика факультеті
Жаратылыстану - ғылыми пәндер оқу кафедрасы
6М011600 - Геοграфия мамандығы бойынша
Магистрлік диссертация
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ СУ ОБЪЕКТІЛЕРІН
РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ МАҚСАТТА ПАЙДАЛАНУ
Орындаушы: _______________ Оразалинова А.К.
(қолы, күні)
Ғылыми жетекші: ___________ г.ғ.д., профессор Бельгибаев М.Е.
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді: _________
(күні)
Кафедра меңгерушісі:________ б.ғ.к., доцент Сапарова Г.С.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы: __________ Шұлғаубаев Е.Қ.
(қолы, күні)
Семей - 2020 ж.
Реферат
Диссертация кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс-72 бетте орындалды, 8- кесте, 6-сурет, 56-әдебиеттер тізімі, соның ішінде 2-диссертация, 18 ғылыми мақала, 35 ғылыми әдебиет, 1 интернет сілтемелері.
Кілт сөздер: рекреация, туризм, ландшафт, биосфера, гидросфера, литосфера, антропогенді, биогеоценоз, геоморфология, гидрология, флора, фауна, бальнеология, суқойма, курорт, санаторий, инфильтрация, конденсация, минералды сулар, экономика.
Зерттеу жұмысының бірінші бөлімінде рекреация жайлы түсінік, олардың түрлері және туризмді дамытудағы су рекреациялық ресурстарының рөлі.
Екінші бөлімінде Шығыс Қазақстанның өзендері, көлдері, су қоймалары, жер асты сулары және мұздықтар жайлы физикалық-географиялық сипаттама берілді.
Үшінші бөлімінде Шығыс Қазақстан облысы су ресурстарын рекреациялық бағалау әдістері, жер үсті суларын рекреациялық мақсатта пайдалану үшін жарамдылығын бағалау, жер асты суларының емдік мақсатта пайдаланудың маңыздылығы зерттелген.
Қазіргі әлемде дүниежүзілік шаруашылықтың дамуына ықпалын тигізетін маңызды фактордың бірі рекреациялық сала болып табылады. Адам қызметінің басқа салалары сияқты, ол белгілі бір ресурстарды пайдаланады. Рекреация сөзін адамның денсаулығы мен жұмысқа қабілеттілігін қалпына келтіруге бағытталған қызмет ретінде түсінуге болады. Шығыс Қазақстан облысында туризмді дамыту үшін барлық алғышарттар бар: әртүрлі ландшафттар, бай мәдени - тарихи мұра, сондай-ақ трансшекаралық жағдай осы өңірдің рекреациялық қызмет үшін тартымдылығын тудырады.
Ғылыми жаңалығы: зерттеліп отырған аумақтың су ресурстарына физикалық - географиялық сипаттама бере отырып, рекреациялық мақсатта пайдалану дәрежесі анықталды. Шығыс Қазақстанның басты су артериясы Ертіс өзенінің рекреациялық мақсаттар үшін жарамдылығына баллдық бағалау жүргізілді. ШҚО аудандары бойынша рекреациялық әлеует құрылымындағы су ресурстарына бағалау жүргізілді. Шығыс Қазақстан облысы көлдерінің әрбір компонент бойынша рекреация үшін жарамдылық картасы құрастырылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы: Зерттеу нәтижелері Шығыс Қазақстан облысының су ресурстарының рекреациялық әлеуеті туралы жалпы түсінік береді, оларды туризм және рекреация саласында пайдалануға мүмкіндік туады. Сонымен қатар, зерттеу материалдары мектептегі географ-мұғалімдер үшін ғылыми жобаларды жазу кезінде маңызды.
Диссертациялық жұмыстың өзекті мәселелері, ғылыми-зерттеу жұмысының талаптарына толық жауап береді. Диссертациялық жұмыстың тақырыбына байланысты 2 ғылыми мақала басылым бетінде жарық көрді.
Реферат
Диссертация состоит из введения, 3 разделов, заключения и списка использованной литературы. Работа выполнена на 72 листах, 8 таблиц, 6 рисунков, список литературы-56, в том числе 2 диссертации, 18 научных статей, 35 научной литературы, интернет ссылки-1.
Ключевые слова: рекреация,туризм, ландшафт, биосфера, гидросфера, литосфера, антропогенный, биогеоценоз, геоморфология, гидрология,флора, фауна,бальнеология, водохранилище,курорт, санаторий, инфильтрация, конденсация,минеральные воды, экономика.
В первом разделе работы отражены теоретические исследования посвящены концепции рекреации, их типам и роли водных рекреационных ресурсов в развитии туризма.
Во втором разделе приводится физико-географическое описание рек, озер, водохранилищ, подземных вод и ледников Восточного Казахстана.
В третьем разделе рассматриваются методы рекреационной оценки водных ресурсов, оценка пригодности поверхностных вод для рекреационного использования, важность использования подземных вод в медицинских целях.
В современном мире одним из важных факторов, влияющих на развитие мирового хозяйства, является рекреационная сфера. Как и другие сферы человеческой деятельности, он использует определенные ресурсы. Слово рекреации можно понимать как деятельность, направленная на восстановление здоровья и работоспособности человека. В Восточно - Казахстанской области имеются все предпосылки для развития туризма: разнообразные ландшафты, богатое культурно-историческое наследие, а также трансграничная обстановка создают привлекательность данного региона для рекреационной деятельности.
Научная новизна: определена степень рекреационного использования исследуемой территории, создана физико - географическя характеристика водных ресурсов. Проведена балльная оценка пригодности главной водной артерии Восточного Казахстана для рекреационных целей реки Иртыш. Проведена оценка водных ресурсов в структуре рекреационного потенциала по районам ВКО. Составлена карта пригодности для рекреации по каждому компоненту озер Восточно-Казахстанской области.
Теоретическое и практическое значение исследовательской работы: результаты исследования дают общее представление о рекреационном потенциале водных ресурсов Восточно-Казахстанской области, позволяют использовать их в сфере туризма и рекреации. Кроме того, материалы исследования важны при написании научных проектов для учителей-географов в школе.
Актуальные проблемы диссертационной работы полностью отвечают требованиям научно-исследовательской работы. По теме диссертационной работы 2 научные статьи опубликованы в печати.
Report
The dissertation consists of an introduction, 3 sections, conclusion and a list of references. The work is made on 72 sheets, table 8, figure 6, the list of references-56, including 2 dissertations, 18 scientific articles, 35 scientific literature, 1 Internet link.
Keywords: recreation, tourism, landscape, biosphere, hydrosphere, lithosphere, anthropogenic, biogeocenosis, geomorphology, hydrology, flora, fauna, balneology, reservoir, resort, sanatorium, infiltration, condensation, mineral waters, economy.
The first section of the work reflects theoretical research on the concept of recreation, their types and the role of water recreational resources in the development of tourism.
The second section provides a physical and geographical description of rivers, lakes, reservoirs, groundwater and glaciers in Eastern Kazakhstan.
The third section discusses methods of recreational assessment of water resources, assessment of the suitability of surface water for recreational use, and the importance of using groundwater for medical purposes.
In the modern world, one of the important factors affecting the development of the world economy is the recreational sphere. Like other areas of human activity, it uses certain resources. The word recreation can be understood as an activity aimed at restoring a person's health and working capacity. The East Kazakhstan region has all the prerequisites for the development of tourism: diverse landscapes, rich cultural and historical heritage, as well as the cross-border situation create the attractiveness of this region for recreational activities.
Scientific novelty: the degree of recreational use of the studied area is determined in order to give a physical and geographical characteristic of water resources. A point assessment of the suitability of the main waterway of East Kazakhstan for recreational purposes of the Irtysh river was carried out. The assessment of water resources in the structure of recreational potential in the regions of East Kazakhstan region was carried out. A map of fitness for recreation for each component of lakes in the East Kazakhstan region has been compiled.
Theoretical and practical significance of the research: the results of the study give a General idea of the recreational potential of water resources in the East Kazakhstan region, allow them to be used in the field of tourism and recreation. In addition, research materials are important when writing research projects for geography teachers at school.
Actual problems of the dissertation work fully meet the requirements of research work. 2 scientific articles on the topic of the dissertation are published in the press.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер қолданылған:
1. Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2023 жылға дейінгі тұжырымдамасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысымен №406 бекітілген. 2017 ж. 30 маусым.
2. Рухани жаңғыру бағдарламасы. 2017 жылы 12 сәуір.
3. Шығыс Қазақстан облысының су объектiлерi мен су шаруашылығы құрылыстарындағы көпшiлiктiң демалуына, туризм мен спортқа арналған жерлер (Шығыс Қазақстан облысы әкімдігінің 2016 жылғы 22 желтоқсандағы № 393 қаулысымен бекітілген)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1 РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ...
6
1.1 Рекреация түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Рекраециялық ресурстардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.3. Туризмді дамытудағы су рекреациялық ресурстарының ролі ... ... .
12
2 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ СУ РЕСУРСТАРЫ ... ... ... .
18
2.1 Өзендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
2.2 Көлдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.3 Су қоймалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.4 Жер асты сулары мен мұздықтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
33
3 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ СУ РЕСУРСТАРЫН РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ МАҚСАТТА ПАЙДАЛАНУ ... ... ... ... ... ... .. ... ..
38
3.1 Шығыс Қазақстан облысы су ресурстарын рекреациялық бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38
3.2 Жер үсті суларын рекреациялық мақсатта пайдалану үшін жарамдылығын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40
3.3 Жер асты суларының емдік мақсатта пайдаланудың маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
47
3.4. Шығыс Қазақстан облысы су ресурстарының экологиялық жағдайы
51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
60
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
КІРІСПЕ
Қазіргі әлемде дүниежүзілік шаруашылықтың дамуына ықпалын тигізетін маңызды фактордың бірі рекреациялық сала болып табылады. Адам қызметінің басқа салалары сияқты, ол белгілі бір ресурстарды пайдаланады. Рекреация сөзін адамның денсаулығы мен жұмысқа қабілеттілігін қалпына келтіруге бағытталған қызмет ретінде түсінуге болады. Заманауи урбанизацияланған өмір салты осы қызмет түрінің қажеттілігін тудырады. Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2023 жылға дейінгі тұжырымдамасына сәйкес рекреациялық қызметтің негізгі түрлері айқындалды. Бұл бағдарламаның мақсаты халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету, сыртқы және ішкі туризм көлемін ұлғайту есебінен мемлекет пен халық кірісінің тұрақты өсуі үшін бәсекеге қабілетті туристік индустрияны құру болып табылады.
Шығыс Қазақстан облысында туризмді дамыту үшін барлық алғышарттар бар: әртүрлі ландшафттар, бай мәдени - тарихи мұра, сондай-ақ трансшекаралық жағдай осы өңірдің рекреациялық қызмет үшін тартымдылығын тудырады.
Су ресурстары рекреациялық әлеуеттің әртүрлі түрлерін жүзеге асыру үшін аса маңызды шарт болып табылады. Олардың рекреациялық құндылығы әртүрлі факторлардың тұтас тобымен анықталады: жағалау ландшафты, пішіні, тереңдігі, жағалаулардың еңісі, су температурасы, ірі қалалардан алыстығы, кірме жолдармен қамтамасыз етілуі. Кез келген табиғи су нысаны жергілікті жердің көркі болып табылады және белгілі бір жағдайларда халықтың және туристік саланың шаруашылық жүргізуші субъектілерінің туристік - рекреациялық қызметінің нысаны болуы мүмкін. Өзендер мен көлдер ландшафтты безендіреді, қолайлы микроклимат жасайды, туризм мен демалудың түрлі түрлерін дамытуға мүмкіндік береді. Су нысандары өз кезегінде аумақтың туристік - рекреациялық кешенін қалыптастыру және дамыту перспективаларына әсер етуші фактор ретінде кез келген аумақтың рекреациялық құндылығын анықтайды. Осыған байланысты су ресустарында рекреациялық қызметті ұйымдастыру және рекреациялық әлеуетті бағалау мәселесі өзекті болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Шығыс Қазақстан облысының су ресурстарының рекреациялық әлеуетін бағалау және пайдалану мүмкіндіктерін кешенді түрде талдау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo рекреациялық ресурстарды пайдаланудың теориялық және әдіснамалық негіздерін сипаттау;
oo зерттеліп отырған аумақтың су ресурстарына физикалық - географиялық сипаттама беру;
oo Шығыс Қазақстан облысы су ресурстарын компоненттік-интегралды бағалау;
oo жер асты суларының емдік мақсатта пайдаланудың маңыздылығын көрсету;
oo Шығыс Қазақстан облысының көлдерін әрбір компонент бойынша рекреация үшін жарамдылық коэффицентін анықтау.
Зерттеу нысаны: Шығыс Қазақстан облысы су ресурстарының рекреациялық әлеуеті.
Зерттеу пәні: Шығыс Қазақстан облысы су ресурстарын рекреациялық мақсатта пайдаланудың ерекшеліктері
Зерттеу әдістері: жүйелі талдау, картографиялық, геоақпараттық, баллдық бағалау
Ғылыми жаңалығы: зерттеліп отырған аумақтың су ресурстарына физикалық - географиялық сипаттама бере отырып, рекреациялық мақсатта пайдалану дәрежесі анықталды. Шығыс Қазақстанның басты су артериясы Ертіс өзенінің рекреациялық мақсаттар үшін жарамдылығына баллдық бағалау жүргізілді. ШҚО аудандары бойынша рекреациялық әлеует құрылымындағы су ресурстарына бағалау жүргізілді. Шығыс Қазақстан облысы көлдерінің әрбір компонент бойынша рекреация үшін жарамдылық картасы құрастырылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы: Зерттеу нәтижелері Шығыс Қазақстан облысының су ресурстарының рекреациялық әлеуеті туралы жалпы түсінік береді, оларды туризм және рекреация саласында пайдалануға мүмкіндік туады. Сонымен қатар, зерттеу материалдары мектептегі географ-мұғалімдер үшін ғылыми жобаларды жазу кезінде маңызды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы: кipiспе, IIІ - бөлiмнен, қоpытындыдан, пайдаланылған әдебиеттеp тiзiмiнен, қосымшалаpдан тұpады.
1.
1 РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1. Рекреация түсінігі
Рекреация - мамандандырылған аумақтарда сауықтыру, танымдық, спорттық және мәдени - ойын - сауық қызметі үшін бос уақытты пайдалану үдерісінде пайда болатын қатынастар мен құбылыстардың жиынтығы [1]. Бұл анықтама бізге оңтайлы болып табылады, себебі адамдар қызметінің белгілі бір түрлерін ғана емес, сондай-ақ олар жүзеге асырылатын кеңістікті де сипаттайды.
Адамдардың күнделікті іс-әрекетіне жұмсалатын уақыт жұмыс кезі және бос уақыт болып бөлінеді. Бос уақыт - адамның табиғи қажеттіліктерін қанағаттандыру (ұйқы, тамақтану) және үйренбеген табиғаттың мәжбүрлі қызметіне (кеңістікте қозғалу) байланысты емес жұмыстан тыс уақытының бөлігі. 1991 жылға дейін бұл бос уақыт, бұқаралық демалыстың басты факторы болып саналды. Бос уақыт массивінің ұлғаюымен ХХ - ғасырдың 60 -80 жылдары рекреацияның дамуының күрт жандануы түсіндіріледі. Рекреациялық ағындардың қалыптасу факторы ретінде бос уақыттың маңыздылығы және олардың бағыттылығы туралы 1991 жылдан кейін халықтың едәуір бөлігінде бос уақыт пайда болды, ал рекреациялық ағындар тек қана ұлғайып қана қоймай, ауыр дағдарысқа байланысты тіпті қысқарды. Қазіргі уақытта жағдай біршама теңестіріледі, алайда бұрынғы ағындар сандық жағынан да, бағыттылығы жағынан да қалпына келтірілмейді [2].
Қазіргі уақытта рекреация қалыпты адам өмірінің қажетті шарты, жұмыс қабілетін қалпына келтіру құралы, жан - жақты даму құралы болып табылатын қызметтің таңдаулы түріне жатады. Осыған байланысты оны жүзеге асыру қажеттілігі туындайды. Рекреациялық қажеттіліктердің үш түрін ажырату керек:
oo қоғамдық - физикалық және психикалық күштерді қалпына келтіру, сондай-ақ оның барлық мүшелерінің жан-жақты дамуы үшін қоғамның қажеттілігі;
oo топтық - халықтың әртүрлі әлеуметтік және жас топтары қажеттілігінің мазмұнын көрсетеді;
oo жеке - жеке адамның қажеттілігі [1].
Қажеттіліктердің бұл түрлері жеке емес, бір-біріне әсер ете отырып, үздіксіз қарым-қатынаста болады. Рекреациялық қажеттіліктерді зерттеу маңызды және қажет, өйткені олардың кеңістіктік-уақытша динамикасы рекреациялық қызметтің аумақтық нысандарында көрініс табады. Рекреациялық қажеттіліктердің қалыптасуы факторлар кешенінің әсерінен болады. Рекреациялық қажеттіліктер деп белгілі бір процестерге сәйкес келетін және оларды жасау үшін қажетті күштер түсініледі.
Әртүрлі факторлардың әсерінен рекреациялық қажеттіліктерді қалыптастыру және рекреациялық қызметтің дамуын айқындайды, өйткені олар оның белгілі бір түрлерінде іске асырылады. Рекреациялық қызмет адамның дене және рухани күштерін қалпына келтіру және дамыту мақсатында жүзеге асырылатын бос уақыттағы қызметі болып табылады. Басқа қызмет түрлерімен салыстырғанда бұл қызмет түрі адамдардың мінез-құлқының салыстырмалы әртүрлілігімен және оның процесінің өзіндік құнымен ерекшеленеді [3].
Шығыс Қазақстан облысы аумағының рекреациялық әлеуетін толыққанды талдау және бағалау үшін біз топтастырған рекреациялық қызмет факторларын ескеру қажет (1-кесте).
Кесте 1 - Рекреациялық қызмет факторлары
№
Факторы
Мысалдар
1
Табиғи
Географиялық орналасуын қоса алғанда, аумақтың ландшафтық ерекшеліктері, геологиялық - геморфологиялық белгілері, климаты, жер үсті және жер асты сулары, топырақ - өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесінің ерекшеліктері.
2
Әлеуметтік-экономикалық
Өндіргіш күштердің даму деңгейі, тұтыну игіліктері өндірісінің, оның ішінде көрсетілетін қызметтердің деңгейі; демалыс және туризм саласының даму деңгейі; халықтың нақты ақшалай табыстары; тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің бөлшек бағалары; көлік инфрақұрылымы мен көлік құралдарының даму деңгейі; демалыс ұзақтығы; жарнама және рекреациялық аудандар мен бағыттар туралы ақпарат қою; халықтың әлеуметтік және кәсіби құрамы; мәдени өмір деңгейі; халықтың қозғалушылығы; ұлттық дәстүрлер.
3
Демографиялық
Урбанизация дәрежесі, халықтың жыныстық - жас құрылымы, қоныстандыру ерекшеліктері.
4
Әлеуметтік-психологиялық
Мәдени және іскерлік байланыстардың қарқындылығы, мәдени өмірдің түрі, сән әсері, тұлғаның құндылықты бағдарлары.
5
Медициналық-биологиялық
Халықтың денсаулық жағдайы.
6
Экологиялық
Табиғи ортаның жай-күйі және оның адамның болуы үшін қолайлылық дәрежесі
Н. С. Мироненко және И. Т. Твердохлебов (1981) [1] рекреациялық қызметтің жіктелуін келесі белгілер бойынша ұсынады.
1) рекреацияның басты себебі бойынша: емдік (климатпен емдеу, бальнеоемдеу, балшықпен емдеу); сауықтыру және спорттық (шомылу-жағажай, серуендеу, су спорты, балық аулау, аңшылық, альпинизм); танымдық (натуралистік, мәдени-тарихи).
2) құқықтық мәртебесі бойынша: ұлттық (ішкі); халықаралық (шетелдік).
3) ұзақтығы бойынша: қысқа мерзімді (3 тәуліктен кем); ұзақ мерзімді (3 тәуліктен астам).
4) аумақтық белгісі бойынша: қала маңындағы (жергілікті); ауданішілік (жалпы мемлекеттік); халықаралық.
5) ұйымның сипаты бойынша: регламенттелген (жоспарланған) - нақты, алдын ала жарияланған регламент бойынша саяхат және болу (мысалы, санаторийлерде, демалыс үйлерінде және т. б. демалыс); өзіндік - рекреациялық кәсіпорындармен ешқандай өзара міндеттемелермен байланысы жоқ рекреанттың өзіндік саяхаты.
6) маусымдық: жыл бойы; маусымдық (жазғы, қысқы).
7) жас белгісі бойынша: балалар; ересектер; аралас.
8) қатысушылар саны бойынша: жеке; топтық.
9) қозғалу дәрежесі бойынша: стационарлық - саяхат белгілі бір жерде болу үшін жүзеге асырылады; көшпелі - тұрақты жүріп-тұруды, орнын өзгертуді болжайды.
10) пайдаланылатын көлік құралдарының сипаты бойынша: автомобиль; автобус; авиациялық; темір жол; теплоход.
11) рекреациялық ресурстарды пайдалану сипаты бойынша: климаттық емдеу; тау шаңғысы; мәдени-тарихи және т. б.
12) тығыз әлеуметтік байланыстар бойынша: ортадан тепкіш; ортаға тартқыш. Адам қызметінің басқа түрлері сияқты рекреация белгілі бір ресурстарды пайдаланады, даму процесінде олардың құрамдас элементтері арасындағы кеңістіктік қатынастардың барлық жиынтығымен аумақтық рекреациялық жүйелерді қалыптастырады.
1.2. Рекраециялық ресурстардың түрлері.
Рекреациялық ресурстар - бұл халықтың демалыс пен туризмге қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін пайдаланатын ресурстардың барлық түрлері. Рекреация түсінігі латын тілінен аударғанда rесrеаtiо - қалпына келтіру деген мағынаны білдіреді [3].
Рекреациялық әлеуеттің маңызды құрамдас бөлігі рекреациялық ресурстар болып табылады. Рекреациялық ресурстар деп табиғи ортаның компоненттері; рекреациялық қызметтердің әртүрлі түрлері мен нысандарын ұйымдастыру үшін пайдаланылуы мүмкін бірегейлігі, эстетикалық тартымдылығы, емдік - сауықтыру маңызы бар шаруашылық қызметінің нысандарын түсінеміз [4].
Рекреациялық ресурстар термині ғылымға жақында енгенін атап өткен жөн. Бұл термин 50 - 60 жылдары ғылыми әдебиетте кездеспеді, 1968 -1971 жылдар аралығында пайда болды. Дәл осы жылдары Ефремов Ю.К. өз жұмыстарының бірінде рекреациялық ресурстарға демалыс және туризм орындарын, көркем пейзаждарды, организмдердің әдемі және сәндік түрлерін жатқызуды ұсынды [5]. 1980 жылы Нефедова В. Б. рекреациялық ресурстар ретінде геологиялық құрылыс, рельеф, климат, жер үсті және жер асты сулары, өсімдіктер мен топырақ сияқты табиғат элементтерін қарастыруды ұсынды [6]. 1971 жылы Родоман Б. Б. демалу үшін пайдаланылуы мүмкін географиялық ортаның элементтерін ғана рекреациялық ресурстарға жатқызуды ұсынды. Белгілі ғалым А. А. Минц табиғи ресурстардың құрамына табиғаттың қандай да бір элементтерін қосу тәуелді болатын негізгі өлшемдер: техникалық мүмкіндік, экономикалық қажеттілік және пайдаланудың орындылығы, сондай-ақ зерттелудің белгілі бір деңгейі болып табылатынын атап өтті [7].
Рекреациялық ресурстар рекреациялық қызметті аумақтық ұйымдастыруға, рекреациялық аудандар мен орталықтарды қалыптастыруға, олардың мамандануы мен экономикалық тиімділігіне әсер етеді. Бірақ бұл әсер тікелей емес. Ол әлеуметтік-экономикалық факторлармен және ең алдымен рекреациялық қажеттіліктердің көлемі мен құрылымымен байланысты.
Рекреациялық ресурстар үшін әлеуметтік-мәдени кеңістіктік және уақытша салыстырмалылық, адамның әдеттегі өмір сүру ортасымен қарама-қайшылық және әртүрлі табиғи және мәдени ортаның үйлесуі тән. Рекреациялық ресурс келесі екі өлшемге жауап беретін кез келген орын болып табылады: 1) адамның әдеттегі өмір сүру ортасынан ерекшеленетін орын; 2) табиғи қатынаста әр түрлі екі ортаның және одан да көп үйлесімі болып табылатын орын [8].
Статистикалық жағынан ең тартымды аймақ және әртүрлі орталар жиынтығы (су - құрлық, орман - дала, төбе - жазық және т.б.). Ең дұрысы, қарама - қарсы ортаның жиынтығы: таулар + теңіз + әртүрлі мәдени орта. Аумақтарды әлеуметтік - мәдени игеру қажеттілігі - бұл аумақтың белгілі бір қасиеттерінің жиынтығын рекреациялық ресурстарға айналдырудың негізгі себебі мен факторы болып табылады.
Рекреациялық ресурстар көбінесе халықтың рекреациялық қажеттіліктерінен пайда болады, олар өз кезегінде аумақтарды әлеуметтік-мәдени тұрғыдан игерудің міндеттерімен айқындалады. Рекреациялық ағындар игеруге болатын өңірлерге бағытталған. Көпшілік сананың деңгейінде осы жерлерде ең маңызды және беделді рекреациялық ресурстар шоғырланып, қалыптасады [3]. Аумақты игеру процесінің шыңына жеткен кезде оның рекреациялық ресурстарының маңыздылығы айтарлықтай төмендейді. Ешқашан олардың маңыздылығын толық жоққа шығармайды, бірақ бір рекреациялық ресурстарды бұрынғы бағалауға қайтару да жоқ.
Қазіргі уақытта рекреациялық ресурстар терминіне анықтама берілетін түрлі ғылыми және оқу басылымдары бар. Ғалымдардың рекреациялық ресурстар ұғымына берген анықтамаларына тоқталсақ.
Родоман Б. Б.: рекреациялық ресурстар деп демалу үшін пайдаланылуы мүмкін географиялық орта элементтерін (сөздің кең, табиғи-әлеуметтік мағынасында) түсінген [9].
Реймерс Н. Ф. (1990) былай анықтама береді: рекреациялық ресурстар - адамдардың еңбекке қабілеттілігі мен денсаулығын қолдау және қалпына келтіру құралы ретінде демалыспен қамтамасыз ететін табиғи және мәдени ресурстардың бір бөлігі [10].
Михно В. Б. рекреациялық ресурстарға белгілі бір мақсатта рекреациялық қызметті ұйымдастыру үшін пайдаланылуы мүмкін табиғи ортаның компоненттері және әлеуметтік - мәдени сипаттағы феномендер (ерекше нысандар, факторлар) жатады [11].
Рекреациялық ресурстар - бұл рекреациялық шаруашылықты ұйымдастыру үшін қолданыстағы техникалық және материалдық мүмкіндіктер кезінде пайдаланылуы мүмкін табиғи, табиғи - техникалық және әлеуметтік -экономикалық геожүйелер және олардың элементтері [4].
Ғалым Н.С.Мироненко рекреациялық ресурстар ретінде табиғат нысандары мен құбылыстарын, демалыс, туризм және емдеу үшін пайдалануға болатын адам (антропогендік) қызметінің нәтижелерін түсінеді. Бұл анықтама ең табысты және кең деп есептеледі. Рекреациялық ресурстар бірқатар қасиеттерге ие [1].
Біріншіден, олар тарихи, яғни рекреациялық қажеттіліктердің, техникалық-экономикалық және әлеуметтік мүмкіндіктерінің өсуіне қарай түрленуі мүмкін. Мысалы, рекреациялық ресурстар (туристік көрсету объектілері) батпақтар, өнеркәсіптік кәсіпорындар, ескі техника мен жабдықтар және т. б. болады.
Екіншіден, олар аумақтық, яғни үлкен алаңдарды алып жатыр; демалыс әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде қазіргі уақытта ауыл және орман шаруашылығымен бірдей пайдаланатын аумақтарды қажет етеді.
Үшіншіден, белгілі бір мамандануы бар ерекше рекреациялық пункттерді, аудандар мен аймақтарды қалыптастыруға ықпал ете отырып, ұйымдастырушы рөлге ие.
Кейбір авторлар [12] рекреациялық ресурстар ретінде табиғи және антропогендік кешендер элементтерінің барлық жиынтығын, сондай-ақ олардың кеңістіктік - уақыттық үйлесімдерін түсінеді. Олар рекреациялық ресурстарды генезиске және олардың жай-күйін бағалауға негізделген жеті үлкен типке бөледі:
1. Жер бетінің компоненттерінің ресурстары: литосфера, гидрофера және атмосфера;
2. биосфера ресурстары, адамның түрлендіргіш әсерін сезінбейтін әр түрлі табиғи кешендердің элементтерімен ұсынылған;
3. табиғи объектілер мен кешендерге антропогендік әсер ету кезінде туындайтын рекреациялық ресурстардың метаморфты типі;
4. рекреациялық ресурстардың метаморфтық типіне белсенді антропогендік әсер етуді тоқтатумен туындайтын рекреациялық ресурстардың реституциялық-динамикалық типі;
5. адамның шаруашылық қызметі процесінде туындайтын және оның жиі немесе тұрақты болуының арқасында өзінің жай-күйін сақтайтын рекреациялық ресурстардың конструкциялық түрі;
6. табиғаттың апатты құбылыстарына немесе адамның шаруашылық қызметіндегі қателіктерге байланысты рекреациялық ресурстардың деструкциялық түрі: жер сілкіністерінің, көшкіндерінің немесе жанартаулардың атқылауының, сондай-ақ техногендік авариялар мен апаттардың іздері;
7. бұрын антропогендік әсерге ұшыраған, алайда тоқтатылған сәттен бастап ұзақ уақыт кезеңінде ол өзінің табиғи жағдайын қалпына келтіре алатын немесе оған табиғи ауыспалы формация сатысында болатын рекреациялық ресурстардың эпиантропоморфты типі.
Келтірілген деректер негізінде рекреациялық ресурстарды екі үлкен топқа бөлуге болады: табиғи және мәдени-тарихи.
Табиғи рекреациялық ресурстар - белгілі бір уақыт ішінде белгілі бір алаңда көрінетін және рекреация мен туризм мақсаттары үшін пайдаланылуы мүмкін табиғи кешеннің элементтері [2].
Табиғи рекреациялық ресурстар деп сондай-ақ тартымдылық (аттрактивтілік), ландшафттардың қарама-қайшылығы мен кезектесуі, экзотикалық, бірегейлігі, туристік нысандардың өлшемдері мен түрлері, оларды шолу мүмкіндігі сияқты табиғи-аумақтық кешендер, олардың компоненттері мен қасиеттері түсініледі [13]. Демалуды ұйымдастырудың табиғи жағдайларының мынадай топтары бөлінеді: орографиялық; гидрологиялық; климаттық (биоклимат); бальнеологиялық; кешенді (ландшафттық); теңіз маңы; фауналық және флоралық (сирек кездесетін).
Мәдени - тарихи ресурстар - бұл мәдени нысандар, ескерткіштер, тарихи жерлер, этнографиялық әртүрлілік және т.б. рекреациялық ресурстар ретінде олар адамдардың кейбір бөлігінің рекреациялық қажеттілігін қанағаттандыру құралы ретінде оларды талдау кезінде ғана қаралуы мүмкін [14].
Мәдени-тарихи ресурстар:
а) материалдық ресурстар - өндірістің барлық құралдары және қоғамның материалдық құндылықтары (тарих және мәдениет ескерткіштері, халық шаруашылығының барлық салаларының кәсіпорындары); б) рухани ресурстар - ғылымдағы, мәдениеттегі, өнердегі жетістіктер [15]. Бұдан басқа, туристердің демалысы барысында ресурстар сияқты жағдайлар болатын әлеуметтік-экономикалық нысандар бар. Сонымен, курорттық жердің халқы рекреациялық қызметтің шарты ретінде, ал оның демалыс мекемелерінде жұмыс істеуі мүмкін бөлігі - осы шаруашылықтың еңбек ресурстары ретінде әрекет етеді. Рекреациялық ресурстар сыйымдылыққа ие, яғни рекреанттардың белгілі бір санын қабылдауға, экологиялық және табиғи тепе-теңдік жағдайын бұзбай белгілі бір антропогендік жүктемелерге төтеп беруге қабілетті. Рекреациялық ресурстардың сыйымдылығы табиғи кешендер жүйесіндегі туристік ағындардың шекті жүктемесінің маңызды факторы болып табылады және мынадай жүктемелермен айқындалатын рекреациялық ресурстардың көлемімен тығыз байланысты болады: 1) әртүрлі табиғи зоналардағы әртүрлі биогеоценоздарға (серуендеу, жаяу жүргіншілер және экскурсиялық) қатысты анықталатын антропогендік;); 2) ұлғаюы әртүрлі деңгейдегі геожүйелер тұрақтылығының бұзылуына, сондай - ақ адам денсаулығы жағдайында қайтымсыз өзгерістерге әкеп соқтыратын шекті жол берілетін болады [3].
Қазақстанның туризм саласын зерттеуге үлес қосқан ғалым, көптеген зерттеулердің авторы Ердаулетов С.Р. туристік - рекреациялық ресурстар ұғымына былай анықтама береді: туристік - экскурсиялық қызмет көрсету мен емделу, спорттық - сауықтыру және танымдық туризмнің қажеттілігін өтеуге жарамды табиғи және адамның қолымен жасалған нысандардың, қоршаған ортаның құбылыстарының үйлесімділігі деп атаған [16].
Туристік рекреациялық ресурстарды жіктелімі Сазыкин А.М., Мироненко И.С., Мазбаев О.Б. бойынша 2 суретте көрсетілген.
Сурет.1 Туристік рекреациялық ресурстар жіктелімі
Барлық табиғи рекреациялық ресурстар тура, жанама және кешенді болып бөлінеді.
Тікелей рекреациялық ресурстар - бұл адамның дене және рухани күштерін қалпына келтіру мен дамытуға тікелей ықпал ететін табиғаттың денелері мен күштері. Оларға геоморфологиялық, климаттық, гидрологиялық және энергоинформациялық, флоралық, фауналық және кешенді ресурстар жатады. Жанама рекреациялық ресурстар тікелей ресурстарды қалыптастыруға әсер етеді. Оларға мынадай ресурстар жатады: геологиялық, топырақ, ішінара геоморфологиялық, энергоинформациялық, флоралық және фауналық. Кешенді рекреациялық ресурстар-бұл адамның рухани және физикалық күштерін қалпына келтіру үшін медициналық - биологиялық, психоэстетикалық және ғылыми құндылығы бар заттар мен энергияның өзара тығыз байланысқан барлық табиғи рекреациялық ресурстардың үйлесімі [17].
Табиғи рекреациялық ресурстар әртүрлі, бұл олардың егжей-тегжейлі жіктелуін талап етеді. Туризмнің табиғи ресурстарының ішінде үш топты бөлуге болады: алғашқы, табиғи жағдайда; әртүрлі құрылымдарды салу нәтижесінде пайда болған; жасанды түрде жасалған (су қоймалары, тоғандар, орман саябақтары мен орман белдеулері). Тек бәрін ескере жоғарыда айтылғандар рекреациялық табиғи ресурстардың сандық сипаттамасы туралы айтуға болады.
7.1. Туризмді дамытудағы су рекреациялық ресурстарының ролі
Су рекреациялық ресурстары ұғымын рекреациялық қызметтің әртүрлі түрлері үшін қолайлы ресурстық, режимдік және сапалық сипаттамалары бар су нысандарының болуы (немесе жиынтығы) ретінде айқындауға болады.
Су рекреациялық ресурстары әртүрлі дәрежедегі аумақтық бірліктер (елдер, әкімшілік облыстар, өзен бассейндері және т.б.) үшін бағалануы мүмкін. Бұл ретте әртүрлі сандық, режимдік және сапалық сипаттамалары бар - теңіз, көл, өзен, су қоймасы, тоған су нысандарын ескеру қажет. Сондай-ақ су нысандарын пайдалану мен қорғаудың негізгі аспектілеріне назар аудару маңызды.
Су айдындары мен өзендері халықтың демалысын ұйымдастыруда ерекше рөл атқарады, өйткені су айдындары мен өзендері спорттың әр түрлі түрлерімен айналысуға үлкен мүмкіндіктерге ие, туристерге көркем жағалау ландшафтымен эстетикалық әсер етеді. Сондықтан сала мекемелерінің басым бөлігі және қысқа мерзімді және қала маңындағы демалыстың барлық дерлік аймақтары тікелей суағарлар мен су айдындарының жағалауларында немесе олардың жанында орналасқан. Жазғы кезеңде ішкі су нысандарының жағалауындағы демалудың ең көп таралған түрлері шомылу, күн және ауа ванналарын қабылдау, желкенді және су - моторлы спорт, қайықпен және су шаңғысымен сырғанау болып табылады [18].
Су рекреациялық ресурстарының негізгі түрлері сипаты жағынан бір-бірінен ерекшеленеді. Жағалау аймағы мен акватория үшін негізгі салдарлары бойынша оларды екі топқа бөлуге болады: 1) аумақты басымдықпен пайдалану арқылы демалу түрлері; 2) акваторияны басымдықпен пайдалану арқылы демалу түрлері.
Бірінші топқа демалыс үйлеріндегі ұйымдастырылған демалыс, стационарлық және жаяу ұйымдастырылмаған туризм, пикниктер, жергілікті жерді қарау, саңырауқұлақтар мен жидектерді жинау, автомотокөлікті пайдаланып демалу және т. б. жатады. Екінші топқа шомылуды, шағын көлемді моторлы флотты пайдалану арқылы демалуды, байдаркада және яхтада жүруді, балық аулауды, су астында жүзуді, виндсерфингті және т. б. жатқызуға болады [2].
Су нысандарына табиғи (теңіз, мұхиттар, үлкен және кіші өзендер, көлдер) және жасанды (су қоймалары, тоғандар, карьерлер және т.б.) су айдындары жатады. Аумақтың су нысандарымен қамтамасыз етілуі мынадай көрсеткіштерді анықтайды: сулану - су нысандары ұзындығының аумақтың жалпы ауданына (км) қатынасы (км2) және көлдердің су айналары ауданының аумақ ауданына қатынасы [16].
Су айдындарының немесе өзендердің демалуды ұйымдастыру үшін жарамдылығы көбінесе олардың гидрологиялық режимімен (су шығыны мен деңгейінің ауытқуы, ағу жылдамдығы, су температурасы) анықталады. Қолайсыз гидрологиялық жағдайларда су қоймалары мен өзендерді пайдалануға шектеу енгізуге, гидрологиялық режимді жақсарту бойынша арнайы инженерлік - техникалық іс-шараларды жүзеге асыруға тура келеді [10].
Туристік маусымда реттелмеген өзендердің гидрологиялық жағдайлары өзен типімен анықталады. Шағын еңістермен және баяу ағыспен сипатталатын жазықтық өзендер жағалауда демалуға қолайлы. Өзен жағалауларындағы демалыс аймақтарын жобалау кезінде ағыс режимін ескеру қажет. Өзенге қарағанда, ағыс жылдамдығы арнаның ені бойынша біркелкі емес: қисық жағада ол дөңес жағаға қарағанда жоғары. Тиісінше, өзеннің тереңдігі өзгереді, яғни қисық жағада ол көп. Су нысандарын туристік игеру кезінде олардың демалудың жекелеген түрлеріне, мысалы, жағажай - шомылу, су спорттық туризмінің әртүрлі түрлеріне жарамдылығын бағалау маңызды [12].
Жағажайлық - суға шомылу демалысы барлық су объектілерінің жағалауларында ұйымдастырылады. Мұндай демалуды бағалау кезінде суға келу жағдайлары, жағажай жолағының болуы мен сапасы, түбі сипаты, өзен ағысының жылдамдығы мен тереңдігі, ірі су қоймаларында әлсіз толқудың басым болуы, су температурасы қарастырылады [15].
Суға шомылу маусымының ұзақтығы су айдынының климаттық жағдайларымен және температуралық режимімен анықталады: ауа температурасы 20-24 °С болуы тиіс, су температурасы 17 °С төмен емес. Курортологияда 16 ° С температурада шыныққан адамдар мен спортшылар үшін, 19 °С - сау адамдар үшін ғана рұқсат етіледі. Судың жоғары температурасы барлық демалушылардың шомылуына қолайлы. Температурасы 20 - 24 ° С әлсіз, 25 - 27 °С - жылы, 27 °С - өте жылы деп бағаланады [13].
Өзендерде шомылуды ұйымдастыру кезінде ағыс жылдамдығы 0,3 мс кем болып саналады. Теңіздер мен ірі көлдердің жағалауларында шомылу үшін шектеуші фактор судың толуы болып табылады. Суға шомылуға су үш балдан аспайтын кезде жол беріледі. Жағажайдың санитарлық-гигиеналық жағдайы да үлкен маңызға ие.
Қазіргі уақытта жағажайлық - суға шомылу демалыс үшін жасанды су айдындарын белсенді қолдана бастады. Оларға су қоймалары, тоғандар және карьерлер жатады. Су қоймасы - су ағысын реттеу, сумен жабдықтауды жақсарту, ГЭС жұмысын теңестіру, суландыру, кеме қатынасы жағдайларын жақсарту, су тасқындарымен күресу және басқа да шаруашылық қажеттіліктермен күресу мақсатында суды жинау және сақтау үшін әдетте өзен алқабында су тірек құрылыстарымен құрылған жасанды су қоймасы. Су қоймалары яхтинг, виндсерфинг және шомылу үшін кеңінен қолданылады. Бірақ олар халықтың ұйымдастырылмаған демалыс аймағына айналмауы тиіс.
Тоған - 3 - 5 м тереңдіктегі шағын таяз су қоймасы. Тоғандар, әдетте, қала тұрғындарының шомылуы үшін пайдаланылады. Тоғандағы суды мезгіл-мезгіл құяды және тоғандар тазаланады. Көптеген тоғандар тұрғындар демалыс аймағы ретінде пайдаланатын қалалар шегінде орналасқан.
Карьер - тау-кен қазбаларының жиынтығы. Бірте-бірте карьерлер сумен толтырылады, ал олардың жағалаулары жерленеді. Көптеген мансаптарды жергілікті тұрғындар шомылуға пайдаланады. Бірақ мансаптардың бірқатар кемшіліктері бар: олардың түбі тегіс емес, онда көптеген қоқыстар, қалдықтар, ескі техника жиналады, бұл шомылушыларға қауіп төндіреді. Сондықтан түбін тазалау және тегістеу қажет [10].
Жекелеген сауықтыру орындарын салу үшін шағын өзендер мен көлдер қолайлы. Шағын өзендерде каналдармен қосылған әртүрлі су айдындары жүйесінен тұратын гидропарктер салуға болады.
Гидропарктардың бір түрі аквапарктер - әртүрлі су аттракциондары бар ойын - сауық мекемелері болып табылады. Судағы сауықтыру демалысын ұйымдастыру кезінде туристердің саны жағалаудың 1 км 200 адамнан аспауы тиіс. Акваторияны басым пайдалану арқылы демалудың танымал түрлері қайықтар мен салдарда яхтинг және жүзу болып табылады.
Яхтинг үлкен акваторияның (400 га - дан астам) жеткілікті тереңдікте (3м - ден астам) және жағалау сызығының едәуір кесіндісінде болуын талап етеді. Осы акватория шегінде әлсіз толқынның көп қайталануы да қолайлы (үш балдан кем). Желкенді спорт үшін акваторияның сыйымдылығын анықтау кезінде технологиялық (1 га - ға 1 - 2 яхта және психологиялық (5 - 10 га-ға 1 яхта) туристік жүктемелердің өлшемдері ескеріледі. Яхтингті дамыту үшін ең қолайлы жағдайлар теңіз шығанақтарында, ірі көлдер мен су қоймаларында байқалады [20].
Қайықтар мен салдардың құймалары да судағы демалудың танымал түрлері болып табылады. Бұл жағдайда отбасылық және спорттық туризмді ажырату қажет. Отбасылық туризм үшін орман аймағы шегінде ағымдағы тыныш өзеннің өте жарамды. Маршрутты таңдау кезінде өзеннің толымдылығы, оның режимі, тереңдігі, суға жақындауы туралы деректер қажет.
Судағы спорт туризмі байдаркада, каноэде, катамаранда және салдарда әдетте көптеген кедергілері бар өзендер бойынша ағызулар болып табылады. Маршруттың күрделілігі өзен ағысының жылдамдығымен, маршруттың ұзақтығымен және кедергілердің санымен анықталады. Өзен ағысының жылдамдығы оның құлауына байланысты (өзен еңісінің оның ұзындығына қатынасы). Өзендерде жиі кездесетін кедергілер-бұл босағалар, тасты асқын жерлер мен алхоры (сарқырамалар).
Туризмнің су ресурстарының құрылымы. Туризмнің су ресурстары:
oo курорттық - бальнеологиялық;
oo спорттық-туристік;
oo балық аулау - аңшылық болып бөлінеді [16].
Олар туризмнің басты түрі мен су ресурстарын игеру сипаты бойынша ерекшеленеді, бірақ бір мезгілде өзара бірлесіп пайдаланылатын су нысандарымен, материалдық - техникалық құралдармен, сондай - ақ жалпы курорттық - жағажай және су мен судағы демалыс түрлерімен тығыз байланысты.
Курорттық - бальнеологиялық су ресурстары санаториялық - курорттық істе белгілі бір емдік қасиеттері бар жер асты көздерін, тұщы және тұзды көлдерді пайдалану негізінде дамиды. Материалдық-техникалық жағынан олар жер асты емдік минералды сулардың көздері немесе емдік балшығы, рапасы және суы бар көлдер және олардың негізінде сумен балшықпен емдеу орындары салынған. Қарастырылып отырған ресурстардың функционалдығы минералдық сулар мен балшықтарды құраммен, қасиеттермен және емдік қолданумен, табиғи және климаттық жағдайлардың жайлылығымен және басқа да факторлармен анықталады [21].
Спорттық-туристік ресурстарға демалыс, спорт және туризм үшін су объектілерінің әртүрлі түрлері жатады. Бұл ресурстардың тән ерекшелігі-бұл маусымдық. Материалдық-техникалық базаға пайдаланылатын су объектілері, әртүрлі мекемелер (демалыс үйлері, турбазалар және лагерьлер, қайық станциялары, яхт-клубтар және т.б.), көлік құралдары (туристік теплоходтар, катерлер, моторлы қайықтар, яхта, байдаркалар және т. б.), арнайы дайындалған демалыс аймақтары (жабдықталған жағажайлар, жүзу құралдарын жалға беру пункттері, су құтқару станциялары, Акватория дамбаларымен қоршалған және т. б.) қызмет етеді.
Спорттық-туристік ресурстарға рекреациялық жүктеме мынадай: өзенде немесе көлде шомылып жатқан бір адамға 4-23 м2 -еуі акватория, 300 м жуық жағалау аумағында 20 - 46 м2 жағажай, бір салмақты қайыққа - 0,4-2 га; моторлы және желкенді кемеге 1,2 - 8 га; су шаңғысы - 4 - 16 га акватория және т. б. қажет [22].
Балық аулау-аңшылық ресурстары әуесқойлық балық аулау және суда жүзетін және батпақты жабайы құстарды аулау үшін су объектілерін пайдалану базасында дамуда. Бұл ресурстардың материалдық-техникалық құрамы пайдаланылатын балық аулау және аңшылық алқаптармен (өзендер, көлдер, су қоймалары, тоғандар мен батпақтар), су көлігі құралдарымен (моторлы және резеңке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы УНИВЕРСИТЕТІ коммерциялық емес акционерлік қоғам
Жаратылыстану - математика факультеті
Жаратылыстану - ғылыми пәндер оқу кафедрасы
6М011600 - Геοграфия мамандығы бойынша
Магистрлік диссертация
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ СУ ОБЪЕКТІЛЕРІН
РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ МАҚСАТТА ПАЙДАЛАНУ
Орындаушы: _______________ Оразалинова А.К.
(қолы, күні)
Ғылыми жетекші: ___________ г.ғ.д., профессор Бельгибаев М.Е.
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді: _________
(күні)
Кафедра меңгерушісі:________ б.ғ.к., доцент Сапарова Г.С.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы: __________ Шұлғаубаев Е.Қ.
(қолы, күні)
Семей - 2020 ж.
Реферат
Диссертация кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыс-72 бетте орындалды, 8- кесте, 6-сурет, 56-әдебиеттер тізімі, соның ішінде 2-диссертация, 18 ғылыми мақала, 35 ғылыми әдебиет, 1 интернет сілтемелері.
Кілт сөздер: рекреация, туризм, ландшафт, биосфера, гидросфера, литосфера, антропогенді, биогеоценоз, геоморфология, гидрология, флора, фауна, бальнеология, суқойма, курорт, санаторий, инфильтрация, конденсация, минералды сулар, экономика.
Зерттеу жұмысының бірінші бөлімінде рекреация жайлы түсінік, олардың түрлері және туризмді дамытудағы су рекреациялық ресурстарының рөлі.
Екінші бөлімінде Шығыс Қазақстанның өзендері, көлдері, су қоймалары, жер асты сулары және мұздықтар жайлы физикалық-географиялық сипаттама берілді.
Үшінші бөлімінде Шығыс Қазақстан облысы су ресурстарын рекреациялық бағалау әдістері, жер үсті суларын рекреациялық мақсатта пайдалану үшін жарамдылығын бағалау, жер асты суларының емдік мақсатта пайдаланудың маңыздылығы зерттелген.
Қазіргі әлемде дүниежүзілік шаруашылықтың дамуына ықпалын тигізетін маңызды фактордың бірі рекреациялық сала болып табылады. Адам қызметінің басқа салалары сияқты, ол белгілі бір ресурстарды пайдаланады. Рекреация сөзін адамның денсаулығы мен жұмысқа қабілеттілігін қалпына келтіруге бағытталған қызмет ретінде түсінуге болады. Шығыс Қазақстан облысында туризмді дамыту үшін барлық алғышарттар бар: әртүрлі ландшафттар, бай мәдени - тарихи мұра, сондай-ақ трансшекаралық жағдай осы өңірдің рекреациялық қызмет үшін тартымдылығын тудырады.
Ғылыми жаңалығы: зерттеліп отырған аумақтың су ресурстарына физикалық - географиялық сипаттама бере отырып, рекреациялық мақсатта пайдалану дәрежесі анықталды. Шығыс Қазақстанның басты су артериясы Ертіс өзенінің рекреациялық мақсаттар үшін жарамдылығына баллдық бағалау жүргізілді. ШҚО аудандары бойынша рекреациялық әлеует құрылымындағы су ресурстарына бағалау жүргізілді. Шығыс Қазақстан облысы көлдерінің әрбір компонент бойынша рекреация үшін жарамдылық картасы құрастырылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы: Зерттеу нәтижелері Шығыс Қазақстан облысының су ресурстарының рекреациялық әлеуеті туралы жалпы түсінік береді, оларды туризм және рекреация саласында пайдалануға мүмкіндік туады. Сонымен қатар, зерттеу материалдары мектептегі географ-мұғалімдер үшін ғылыми жобаларды жазу кезінде маңызды.
Диссертациялық жұмыстың өзекті мәселелері, ғылыми-зерттеу жұмысының талаптарына толық жауап береді. Диссертациялық жұмыстың тақырыбына байланысты 2 ғылыми мақала басылым бетінде жарық көрді.
Реферат
Диссертация состоит из введения, 3 разделов, заключения и списка использованной литературы. Работа выполнена на 72 листах, 8 таблиц, 6 рисунков, список литературы-56, в том числе 2 диссертации, 18 научных статей, 35 научной литературы, интернет ссылки-1.
Ключевые слова: рекреация,туризм, ландшафт, биосфера, гидросфера, литосфера, антропогенный, биогеоценоз, геоморфология, гидрология,флора, фауна,бальнеология, водохранилище,курорт, санаторий, инфильтрация, конденсация,минеральные воды, экономика.
В первом разделе работы отражены теоретические исследования посвящены концепции рекреации, их типам и роли водных рекреационных ресурсов в развитии туризма.
Во втором разделе приводится физико-географическое описание рек, озер, водохранилищ, подземных вод и ледников Восточного Казахстана.
В третьем разделе рассматриваются методы рекреационной оценки водных ресурсов, оценка пригодности поверхностных вод для рекреационного использования, важность использования подземных вод в медицинских целях.
В современном мире одним из важных факторов, влияющих на развитие мирового хозяйства, является рекреационная сфера. Как и другие сферы человеческой деятельности, он использует определенные ресурсы. Слово рекреации можно понимать как деятельность, направленная на восстановление здоровья и работоспособности человека. В Восточно - Казахстанской области имеются все предпосылки для развития туризма: разнообразные ландшафты, богатое культурно-историческое наследие, а также трансграничная обстановка создают привлекательность данного региона для рекреационной деятельности.
Научная новизна: определена степень рекреационного использования исследуемой территории, создана физико - географическя характеристика водных ресурсов. Проведена балльная оценка пригодности главной водной артерии Восточного Казахстана для рекреационных целей реки Иртыш. Проведена оценка водных ресурсов в структуре рекреационного потенциала по районам ВКО. Составлена карта пригодности для рекреации по каждому компоненту озер Восточно-Казахстанской области.
Теоретическое и практическое значение исследовательской работы: результаты исследования дают общее представление о рекреационном потенциале водных ресурсов Восточно-Казахстанской области, позволяют использовать их в сфере туризма и рекреации. Кроме того, материалы исследования важны при написании научных проектов для учителей-географов в школе.
Актуальные проблемы диссертационной работы полностью отвечают требованиям научно-исследовательской работы. По теме диссертационной работы 2 научные статьи опубликованы в печати.
Report
The dissertation consists of an introduction, 3 sections, conclusion and a list of references. The work is made on 72 sheets, table 8, figure 6, the list of references-56, including 2 dissertations, 18 scientific articles, 35 scientific literature, 1 Internet link.
Keywords: recreation, tourism, landscape, biosphere, hydrosphere, lithosphere, anthropogenic, biogeocenosis, geomorphology, hydrology, flora, fauna, balneology, reservoir, resort, sanatorium, infiltration, condensation, mineral waters, economy.
The first section of the work reflects theoretical research on the concept of recreation, their types and the role of water recreational resources in the development of tourism.
The second section provides a physical and geographical description of rivers, lakes, reservoirs, groundwater and glaciers in Eastern Kazakhstan.
The third section discusses methods of recreational assessment of water resources, assessment of the suitability of surface water for recreational use, and the importance of using groundwater for medical purposes.
In the modern world, one of the important factors affecting the development of the world economy is the recreational sphere. Like other areas of human activity, it uses certain resources. The word recreation can be understood as an activity aimed at restoring a person's health and working capacity. The East Kazakhstan region has all the prerequisites for the development of tourism: diverse landscapes, rich cultural and historical heritage, as well as the cross-border situation create the attractiveness of this region for recreational activities.
Scientific novelty: the degree of recreational use of the studied area is determined in order to give a physical and geographical characteristic of water resources. A point assessment of the suitability of the main waterway of East Kazakhstan for recreational purposes of the Irtysh river was carried out. The assessment of water resources in the structure of recreational potential in the regions of East Kazakhstan region was carried out. A map of fitness for recreation for each component of lakes in the East Kazakhstan region has been compiled.
Theoretical and practical significance of the research: the results of the study give a General idea of the recreational potential of water resources in the East Kazakhstan region, allow them to be used in the field of tourism and recreation. In addition, research materials are important when writing research projects for geography teachers at school.
Actual problems of the dissertation work fully meet the requirements of research work. 2 scientific articles on the topic of the dissertation are published in the press.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер қолданылған:
1. Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2023 жылға дейінгі тұжырымдамасы: Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысымен №406 бекітілген. 2017 ж. 30 маусым.
2. Рухани жаңғыру бағдарламасы. 2017 жылы 12 сәуір.
3. Шығыс Қазақстан облысының су объектiлерi мен су шаруашылығы құрылыстарындағы көпшiлiктiң демалуына, туризм мен спортқа арналған жерлер (Шығыс Қазақстан облысы әкімдігінің 2016 жылғы 22 желтоқсандағы № 393 қаулысымен бекітілген)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1 РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ...
6
1.1 Рекреация түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Рекраециялық ресурстардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.3. Туризмді дамытудағы су рекреациялық ресурстарының ролі ... ... .
12
2 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ СУ РЕСУРСТАРЫ ... ... ... .
18
2.1 Өзендері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
2.2 Көлдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.3 Су қоймалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
2.4 Жер асты сулары мен мұздықтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
33
3 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ СУ РЕСУРСТАРЫН РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ МАҚСАТТА ПАЙДАЛАНУ ... ... ... ... ... ... .. ... ..
38
3.1 Шығыс Қазақстан облысы су ресурстарын рекреациялық бағалау әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
38
3.2 Жер үсті суларын рекреациялық мақсатта пайдалану үшін жарамдылығын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
40
3.3 Жер асты суларының емдік мақсатта пайдаланудың маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
47
3.4. Шығыс Қазақстан облысы су ресурстарының экологиялық жағдайы
51
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
60
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
63
КІРІСПЕ
Қазіргі әлемде дүниежүзілік шаруашылықтың дамуына ықпалын тигізетін маңызды фактордың бірі рекреациялық сала болып табылады. Адам қызметінің басқа салалары сияқты, ол белгілі бір ресурстарды пайдаланады. Рекреация сөзін адамның денсаулығы мен жұмысқа қабілеттілігін қалпына келтіруге бағытталған қызмет ретінде түсінуге болады. Заманауи урбанизацияланған өмір салты осы қызмет түрінің қажеттілігін тудырады. Қазақстан Республикасының туристік саласын дамытудың 2023 жылға дейінгі тұжырымдамасына сәйкес рекреациялық қызметтің негізгі түрлері айқындалды. Бұл бағдарламаның мақсаты халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету, сыртқы және ішкі туризм көлемін ұлғайту есебінен мемлекет пен халық кірісінің тұрақты өсуі үшін бәсекеге қабілетті туристік индустрияны құру болып табылады.
Шығыс Қазақстан облысында туризмді дамыту үшін барлық алғышарттар бар: әртүрлі ландшафттар, бай мәдени - тарихи мұра, сондай-ақ трансшекаралық жағдай осы өңірдің рекреациялық қызмет үшін тартымдылығын тудырады.
Су ресурстары рекреациялық әлеуеттің әртүрлі түрлерін жүзеге асыру үшін аса маңызды шарт болып табылады. Олардың рекреациялық құндылығы әртүрлі факторлардың тұтас тобымен анықталады: жағалау ландшафты, пішіні, тереңдігі, жағалаулардың еңісі, су температурасы, ірі қалалардан алыстығы, кірме жолдармен қамтамасыз етілуі. Кез келген табиғи су нысаны жергілікті жердің көркі болып табылады және белгілі бір жағдайларда халықтың және туристік саланың шаруашылық жүргізуші субъектілерінің туристік - рекреациялық қызметінің нысаны болуы мүмкін. Өзендер мен көлдер ландшафтты безендіреді, қолайлы микроклимат жасайды, туризм мен демалудың түрлі түрлерін дамытуға мүмкіндік береді. Су нысандары өз кезегінде аумақтың туристік - рекреациялық кешенін қалыптастыру және дамыту перспективаларына әсер етуші фактор ретінде кез келген аумақтың рекреациялық құндылығын анықтайды. Осыған байланысты су ресустарында рекреациялық қызметті ұйымдастыру және рекреациялық әлеуетті бағалау мәселесі өзекті болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Шығыс Қазақстан облысының су ресурстарының рекреациялық әлеуетін бағалау және пайдалану мүмкіндіктерін кешенді түрде талдау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo рекреациялық ресурстарды пайдаланудың теориялық және әдіснамалық негіздерін сипаттау;
oo зерттеліп отырған аумақтың су ресурстарына физикалық - географиялық сипаттама беру;
oo Шығыс Қазақстан облысы су ресурстарын компоненттік-интегралды бағалау;
oo жер асты суларының емдік мақсатта пайдаланудың маңыздылығын көрсету;
oo Шығыс Қазақстан облысының көлдерін әрбір компонент бойынша рекреация үшін жарамдылық коэффицентін анықтау.
Зерттеу нысаны: Шығыс Қазақстан облысы су ресурстарының рекреациялық әлеуеті.
Зерттеу пәні: Шығыс Қазақстан облысы су ресурстарын рекреациялық мақсатта пайдаланудың ерекшеліктері
Зерттеу әдістері: жүйелі талдау, картографиялық, геоақпараттық, баллдық бағалау
Ғылыми жаңалығы: зерттеліп отырған аумақтың су ресурстарына физикалық - географиялық сипаттама бере отырып, рекреациялық мақсатта пайдалану дәрежесі анықталды. Шығыс Қазақстанның басты су артериясы Ертіс өзенінің рекреациялық мақсаттар үшін жарамдылығына баллдық бағалау жүргізілді. ШҚО аудандары бойынша рекреациялық әлеует құрылымындағы су ресурстарына бағалау жүргізілді. Шығыс Қазақстан облысы көлдерінің әрбір компонент бойынша рекреация үшін жарамдылық картасы құрастырылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы: Зерттеу нәтижелері Шығыс Қазақстан облысының су ресурстарының рекреациялық әлеуеті туралы жалпы түсінік береді, оларды туризм және рекреация саласында пайдалануға мүмкіндік туады. Сонымен қатар, зерттеу материалдары мектептегі географ-мұғалімдер үшін ғылыми жобаларды жазу кезінде маңызды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы: кipiспе, IIІ - бөлiмнен, қоpытындыдан, пайдаланылған әдебиеттеp тiзiмiнен, қосымшалаpдан тұpады.
1.
1 РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1. Рекреация түсінігі
Рекреация - мамандандырылған аумақтарда сауықтыру, танымдық, спорттық және мәдени - ойын - сауық қызметі үшін бос уақытты пайдалану үдерісінде пайда болатын қатынастар мен құбылыстардың жиынтығы [1]. Бұл анықтама бізге оңтайлы болып табылады, себебі адамдар қызметінің белгілі бір түрлерін ғана емес, сондай-ақ олар жүзеге асырылатын кеңістікті де сипаттайды.
Адамдардың күнделікті іс-әрекетіне жұмсалатын уақыт жұмыс кезі және бос уақыт болып бөлінеді. Бос уақыт - адамның табиғи қажеттіліктерін қанағаттандыру (ұйқы, тамақтану) және үйренбеген табиғаттың мәжбүрлі қызметіне (кеңістікте қозғалу) байланысты емес жұмыстан тыс уақытының бөлігі. 1991 жылға дейін бұл бос уақыт, бұқаралық демалыстың басты факторы болып саналды. Бос уақыт массивінің ұлғаюымен ХХ - ғасырдың 60 -80 жылдары рекреацияның дамуының күрт жандануы түсіндіріледі. Рекреациялық ағындардың қалыптасу факторы ретінде бос уақыттың маңыздылығы және олардың бағыттылығы туралы 1991 жылдан кейін халықтың едәуір бөлігінде бос уақыт пайда болды, ал рекреациялық ағындар тек қана ұлғайып қана қоймай, ауыр дағдарысқа байланысты тіпті қысқарды. Қазіргі уақытта жағдай біршама теңестіріледі, алайда бұрынғы ағындар сандық жағынан да, бағыттылығы жағынан да қалпына келтірілмейді [2].
Қазіргі уақытта рекреация қалыпты адам өмірінің қажетті шарты, жұмыс қабілетін қалпына келтіру құралы, жан - жақты даму құралы болып табылатын қызметтің таңдаулы түріне жатады. Осыған байланысты оны жүзеге асыру қажеттілігі туындайды. Рекреациялық қажеттіліктердің үш түрін ажырату керек:
oo қоғамдық - физикалық және психикалық күштерді қалпына келтіру, сондай-ақ оның барлық мүшелерінің жан-жақты дамуы үшін қоғамның қажеттілігі;
oo топтық - халықтың әртүрлі әлеуметтік және жас топтары қажеттілігінің мазмұнын көрсетеді;
oo жеке - жеке адамның қажеттілігі [1].
Қажеттіліктердің бұл түрлері жеке емес, бір-біріне әсер ете отырып, үздіксіз қарым-қатынаста болады. Рекреациялық қажеттіліктерді зерттеу маңызды және қажет, өйткені олардың кеңістіктік-уақытша динамикасы рекреациялық қызметтің аумақтық нысандарында көрініс табады. Рекреациялық қажеттіліктердің қалыптасуы факторлар кешенінің әсерінен болады. Рекреациялық қажеттіліктер деп белгілі бір процестерге сәйкес келетін және оларды жасау үшін қажетті күштер түсініледі.
Әртүрлі факторлардың әсерінен рекреациялық қажеттіліктерді қалыптастыру және рекреациялық қызметтің дамуын айқындайды, өйткені олар оның белгілі бір түрлерінде іске асырылады. Рекреациялық қызмет адамның дене және рухани күштерін қалпына келтіру және дамыту мақсатында жүзеге асырылатын бос уақыттағы қызметі болып табылады. Басқа қызмет түрлерімен салыстырғанда бұл қызмет түрі адамдардың мінез-құлқының салыстырмалы әртүрлілігімен және оның процесінің өзіндік құнымен ерекшеленеді [3].
Шығыс Қазақстан облысы аумағының рекреациялық әлеуетін толыққанды талдау және бағалау үшін біз топтастырған рекреациялық қызмет факторларын ескеру қажет (1-кесте).
Кесте 1 - Рекреациялық қызмет факторлары
№
Факторы
Мысалдар
1
Табиғи
Географиялық орналасуын қоса алғанда, аумақтың ландшафтық ерекшеліктері, геологиялық - геморфологиялық белгілері, климаты, жер үсті және жер асты сулары, топырақ - өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесінің ерекшеліктері.
2
Әлеуметтік-экономикалық
Өндіргіш күштердің даму деңгейі, тұтыну игіліктері өндірісінің, оның ішінде көрсетілетін қызметтердің деңгейі; демалыс және туризм саласының даму деңгейі; халықтың нақты ақшалай табыстары; тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің бөлшек бағалары; көлік инфрақұрылымы мен көлік құралдарының даму деңгейі; демалыс ұзақтығы; жарнама және рекреациялық аудандар мен бағыттар туралы ақпарат қою; халықтың әлеуметтік және кәсіби құрамы; мәдени өмір деңгейі; халықтың қозғалушылығы; ұлттық дәстүрлер.
3
Демографиялық
Урбанизация дәрежесі, халықтың жыныстық - жас құрылымы, қоныстандыру ерекшеліктері.
4
Әлеуметтік-психологиялық
Мәдени және іскерлік байланыстардың қарқындылығы, мәдени өмірдің түрі, сән әсері, тұлғаның құндылықты бағдарлары.
5
Медициналық-биологиялық
Халықтың денсаулық жағдайы.
6
Экологиялық
Табиғи ортаның жай-күйі және оның адамның болуы үшін қолайлылық дәрежесі
Н. С. Мироненко және И. Т. Твердохлебов (1981) [1] рекреациялық қызметтің жіктелуін келесі белгілер бойынша ұсынады.
1) рекреацияның басты себебі бойынша: емдік (климатпен емдеу, бальнеоемдеу, балшықпен емдеу); сауықтыру және спорттық (шомылу-жағажай, серуендеу, су спорты, балық аулау, аңшылық, альпинизм); танымдық (натуралистік, мәдени-тарихи).
2) құқықтық мәртебесі бойынша: ұлттық (ішкі); халықаралық (шетелдік).
3) ұзақтығы бойынша: қысқа мерзімді (3 тәуліктен кем); ұзақ мерзімді (3 тәуліктен астам).
4) аумақтық белгісі бойынша: қала маңындағы (жергілікті); ауданішілік (жалпы мемлекеттік); халықаралық.
5) ұйымның сипаты бойынша: регламенттелген (жоспарланған) - нақты, алдын ала жарияланған регламент бойынша саяхат және болу (мысалы, санаторийлерде, демалыс үйлерінде және т. б. демалыс); өзіндік - рекреациялық кәсіпорындармен ешқандай өзара міндеттемелермен байланысы жоқ рекреанттың өзіндік саяхаты.
6) маусымдық: жыл бойы; маусымдық (жазғы, қысқы).
7) жас белгісі бойынша: балалар; ересектер; аралас.
8) қатысушылар саны бойынша: жеке; топтық.
9) қозғалу дәрежесі бойынша: стационарлық - саяхат белгілі бір жерде болу үшін жүзеге асырылады; көшпелі - тұрақты жүріп-тұруды, орнын өзгертуді болжайды.
10) пайдаланылатын көлік құралдарының сипаты бойынша: автомобиль; автобус; авиациялық; темір жол; теплоход.
11) рекреациялық ресурстарды пайдалану сипаты бойынша: климаттық емдеу; тау шаңғысы; мәдени-тарихи және т. б.
12) тығыз әлеуметтік байланыстар бойынша: ортадан тепкіш; ортаға тартқыш. Адам қызметінің басқа түрлері сияқты рекреация белгілі бір ресурстарды пайдаланады, даму процесінде олардың құрамдас элементтері арасындағы кеңістіктік қатынастардың барлық жиынтығымен аумақтық рекреациялық жүйелерді қалыптастырады.
1.2. Рекраециялық ресурстардың түрлері.
Рекреациялық ресурстар - бұл халықтың демалыс пен туризмге қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін пайдаланатын ресурстардың барлық түрлері. Рекреация түсінігі латын тілінен аударғанда rесrеаtiо - қалпына келтіру деген мағынаны білдіреді [3].
Рекреациялық әлеуеттің маңызды құрамдас бөлігі рекреациялық ресурстар болып табылады. Рекреациялық ресурстар деп табиғи ортаның компоненттері; рекреациялық қызметтердің әртүрлі түрлері мен нысандарын ұйымдастыру үшін пайдаланылуы мүмкін бірегейлігі, эстетикалық тартымдылығы, емдік - сауықтыру маңызы бар шаруашылық қызметінің нысандарын түсінеміз [4].
Рекреациялық ресурстар термині ғылымға жақында енгенін атап өткен жөн. Бұл термин 50 - 60 жылдары ғылыми әдебиетте кездеспеді, 1968 -1971 жылдар аралығында пайда болды. Дәл осы жылдары Ефремов Ю.К. өз жұмыстарының бірінде рекреациялық ресурстарға демалыс және туризм орындарын, көркем пейзаждарды, организмдердің әдемі және сәндік түрлерін жатқызуды ұсынды [5]. 1980 жылы Нефедова В. Б. рекреациялық ресурстар ретінде геологиялық құрылыс, рельеф, климат, жер үсті және жер асты сулары, өсімдіктер мен топырақ сияқты табиғат элементтерін қарастыруды ұсынды [6]. 1971 жылы Родоман Б. Б. демалу үшін пайдаланылуы мүмкін географиялық ортаның элементтерін ғана рекреациялық ресурстарға жатқызуды ұсынды. Белгілі ғалым А. А. Минц табиғи ресурстардың құрамына табиғаттың қандай да бір элементтерін қосу тәуелді болатын негізгі өлшемдер: техникалық мүмкіндік, экономикалық қажеттілік және пайдаланудың орындылығы, сондай-ақ зерттелудің белгілі бір деңгейі болып табылатынын атап өтті [7].
Рекреациялық ресурстар рекреациялық қызметті аумақтық ұйымдастыруға, рекреациялық аудандар мен орталықтарды қалыптастыруға, олардың мамандануы мен экономикалық тиімділігіне әсер етеді. Бірақ бұл әсер тікелей емес. Ол әлеуметтік-экономикалық факторлармен және ең алдымен рекреациялық қажеттіліктердің көлемі мен құрылымымен байланысты.
Рекреациялық ресурстар үшін әлеуметтік-мәдени кеңістіктік және уақытша салыстырмалылық, адамның әдеттегі өмір сүру ортасымен қарама-қайшылық және әртүрлі табиғи және мәдени ортаның үйлесуі тән. Рекреациялық ресурс келесі екі өлшемге жауап беретін кез келген орын болып табылады: 1) адамның әдеттегі өмір сүру ортасынан ерекшеленетін орын; 2) табиғи қатынаста әр түрлі екі ортаның және одан да көп үйлесімі болып табылатын орын [8].
Статистикалық жағынан ең тартымды аймақ және әртүрлі орталар жиынтығы (су - құрлық, орман - дала, төбе - жазық және т.б.). Ең дұрысы, қарама - қарсы ортаның жиынтығы: таулар + теңіз + әртүрлі мәдени орта. Аумақтарды әлеуметтік - мәдени игеру қажеттілігі - бұл аумақтың белгілі бір қасиеттерінің жиынтығын рекреациялық ресурстарға айналдырудың негізгі себебі мен факторы болып табылады.
Рекреациялық ресурстар көбінесе халықтың рекреациялық қажеттіліктерінен пайда болады, олар өз кезегінде аумақтарды әлеуметтік-мәдени тұрғыдан игерудің міндеттерімен айқындалады. Рекреациялық ағындар игеруге болатын өңірлерге бағытталған. Көпшілік сананың деңгейінде осы жерлерде ең маңызды және беделді рекреациялық ресурстар шоғырланып, қалыптасады [3]. Аумақты игеру процесінің шыңына жеткен кезде оның рекреациялық ресурстарының маңыздылығы айтарлықтай төмендейді. Ешқашан олардың маңыздылығын толық жоққа шығармайды, бірақ бір рекреациялық ресурстарды бұрынғы бағалауға қайтару да жоқ.
Қазіргі уақытта рекреациялық ресурстар терминіне анықтама берілетін түрлі ғылыми және оқу басылымдары бар. Ғалымдардың рекреациялық ресурстар ұғымына берген анықтамаларына тоқталсақ.
Родоман Б. Б.: рекреациялық ресурстар деп демалу үшін пайдаланылуы мүмкін географиялық орта элементтерін (сөздің кең, табиғи-әлеуметтік мағынасында) түсінген [9].
Реймерс Н. Ф. (1990) былай анықтама береді: рекреациялық ресурстар - адамдардың еңбекке қабілеттілігі мен денсаулығын қолдау және қалпына келтіру құралы ретінде демалыспен қамтамасыз ететін табиғи және мәдени ресурстардың бір бөлігі [10].
Михно В. Б. рекреациялық ресурстарға белгілі бір мақсатта рекреациялық қызметті ұйымдастыру үшін пайдаланылуы мүмкін табиғи ортаның компоненттері және әлеуметтік - мәдени сипаттағы феномендер (ерекше нысандар, факторлар) жатады [11].
Рекреациялық ресурстар - бұл рекреациялық шаруашылықты ұйымдастыру үшін қолданыстағы техникалық және материалдық мүмкіндіктер кезінде пайдаланылуы мүмкін табиғи, табиғи - техникалық және әлеуметтік -экономикалық геожүйелер және олардың элементтері [4].
Ғалым Н.С.Мироненко рекреациялық ресурстар ретінде табиғат нысандары мен құбылыстарын, демалыс, туризм және емдеу үшін пайдалануға болатын адам (антропогендік) қызметінің нәтижелерін түсінеді. Бұл анықтама ең табысты және кең деп есептеледі. Рекреациялық ресурстар бірқатар қасиеттерге ие [1].
Біріншіден, олар тарихи, яғни рекреациялық қажеттіліктердің, техникалық-экономикалық және әлеуметтік мүмкіндіктерінің өсуіне қарай түрленуі мүмкін. Мысалы, рекреациялық ресурстар (туристік көрсету объектілері) батпақтар, өнеркәсіптік кәсіпорындар, ескі техника мен жабдықтар және т. б. болады.
Екіншіден, олар аумақтық, яғни үлкен алаңдарды алып жатыр; демалыс әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде қазіргі уақытта ауыл және орман шаруашылығымен бірдей пайдаланатын аумақтарды қажет етеді.
Үшіншіден, белгілі бір мамандануы бар ерекше рекреациялық пункттерді, аудандар мен аймақтарды қалыптастыруға ықпал ете отырып, ұйымдастырушы рөлге ие.
Кейбір авторлар [12] рекреациялық ресурстар ретінде табиғи және антропогендік кешендер элементтерінің барлық жиынтығын, сондай-ақ олардың кеңістіктік - уақыттық үйлесімдерін түсінеді. Олар рекреациялық ресурстарды генезиске және олардың жай-күйін бағалауға негізделген жеті үлкен типке бөледі:
1. Жер бетінің компоненттерінің ресурстары: литосфера, гидрофера және атмосфера;
2. биосфера ресурстары, адамның түрлендіргіш әсерін сезінбейтін әр түрлі табиғи кешендердің элементтерімен ұсынылған;
3. табиғи объектілер мен кешендерге антропогендік әсер ету кезінде туындайтын рекреациялық ресурстардың метаморфты типі;
4. рекреациялық ресурстардың метаморфтық типіне белсенді антропогендік әсер етуді тоқтатумен туындайтын рекреациялық ресурстардың реституциялық-динамикалық типі;
5. адамның шаруашылық қызметі процесінде туындайтын және оның жиі немесе тұрақты болуының арқасында өзінің жай-күйін сақтайтын рекреациялық ресурстардың конструкциялық түрі;
6. табиғаттың апатты құбылыстарына немесе адамның шаруашылық қызметіндегі қателіктерге байланысты рекреациялық ресурстардың деструкциялық түрі: жер сілкіністерінің, көшкіндерінің немесе жанартаулардың атқылауының, сондай-ақ техногендік авариялар мен апаттардың іздері;
7. бұрын антропогендік әсерге ұшыраған, алайда тоқтатылған сәттен бастап ұзақ уақыт кезеңінде ол өзінің табиғи жағдайын қалпына келтіре алатын немесе оған табиғи ауыспалы формация сатысында болатын рекреациялық ресурстардың эпиантропоморфты типі.
Келтірілген деректер негізінде рекреациялық ресурстарды екі үлкен топқа бөлуге болады: табиғи және мәдени-тарихи.
Табиғи рекреациялық ресурстар - белгілі бір уақыт ішінде белгілі бір алаңда көрінетін және рекреация мен туризм мақсаттары үшін пайдаланылуы мүмкін табиғи кешеннің элементтері [2].
Табиғи рекреациялық ресурстар деп сондай-ақ тартымдылық (аттрактивтілік), ландшафттардың қарама-қайшылығы мен кезектесуі, экзотикалық, бірегейлігі, туристік нысандардың өлшемдері мен түрлері, оларды шолу мүмкіндігі сияқты табиғи-аумақтық кешендер, олардың компоненттері мен қасиеттері түсініледі [13]. Демалуды ұйымдастырудың табиғи жағдайларының мынадай топтары бөлінеді: орографиялық; гидрологиялық; климаттық (биоклимат); бальнеологиялық; кешенді (ландшафттық); теңіз маңы; фауналық және флоралық (сирек кездесетін).
Мәдени - тарихи ресурстар - бұл мәдени нысандар, ескерткіштер, тарихи жерлер, этнографиялық әртүрлілік және т.б. рекреациялық ресурстар ретінде олар адамдардың кейбір бөлігінің рекреациялық қажеттілігін қанағаттандыру құралы ретінде оларды талдау кезінде ғана қаралуы мүмкін [14].
Мәдени-тарихи ресурстар:
а) материалдық ресурстар - өндірістің барлық құралдары және қоғамның материалдық құндылықтары (тарих және мәдениет ескерткіштері, халық шаруашылығының барлық салаларының кәсіпорындары); б) рухани ресурстар - ғылымдағы, мәдениеттегі, өнердегі жетістіктер [15]. Бұдан басқа, туристердің демалысы барысында ресурстар сияқты жағдайлар болатын әлеуметтік-экономикалық нысандар бар. Сонымен, курорттық жердің халқы рекреациялық қызметтің шарты ретінде, ал оның демалыс мекемелерінде жұмыс істеуі мүмкін бөлігі - осы шаруашылықтың еңбек ресурстары ретінде әрекет етеді. Рекреациялық ресурстар сыйымдылыққа ие, яғни рекреанттардың белгілі бір санын қабылдауға, экологиялық және табиғи тепе-теңдік жағдайын бұзбай белгілі бір антропогендік жүктемелерге төтеп беруге қабілетті. Рекреациялық ресурстардың сыйымдылығы табиғи кешендер жүйесіндегі туристік ағындардың шекті жүктемесінің маңызды факторы болып табылады және мынадай жүктемелермен айқындалатын рекреациялық ресурстардың көлемімен тығыз байланысты болады: 1) әртүрлі табиғи зоналардағы әртүрлі биогеоценоздарға (серуендеу, жаяу жүргіншілер және экскурсиялық) қатысты анықталатын антропогендік;); 2) ұлғаюы әртүрлі деңгейдегі геожүйелер тұрақтылығының бұзылуына, сондай - ақ адам денсаулығы жағдайында қайтымсыз өзгерістерге әкеп соқтыратын шекті жол берілетін болады [3].
Қазақстанның туризм саласын зерттеуге үлес қосқан ғалым, көптеген зерттеулердің авторы Ердаулетов С.Р. туристік - рекреациялық ресурстар ұғымына былай анықтама береді: туристік - экскурсиялық қызмет көрсету мен емделу, спорттық - сауықтыру және танымдық туризмнің қажеттілігін өтеуге жарамды табиғи және адамның қолымен жасалған нысандардың, қоршаған ортаның құбылыстарының үйлесімділігі деп атаған [16].
Туристік рекреациялық ресурстарды жіктелімі Сазыкин А.М., Мироненко И.С., Мазбаев О.Б. бойынша 2 суретте көрсетілген.
Сурет.1 Туристік рекреациялық ресурстар жіктелімі
Барлық табиғи рекреациялық ресурстар тура, жанама және кешенді болып бөлінеді.
Тікелей рекреациялық ресурстар - бұл адамның дене және рухани күштерін қалпына келтіру мен дамытуға тікелей ықпал ететін табиғаттың денелері мен күштері. Оларға геоморфологиялық, климаттық, гидрологиялық және энергоинформациялық, флоралық, фауналық және кешенді ресурстар жатады. Жанама рекреациялық ресурстар тікелей ресурстарды қалыптастыруға әсер етеді. Оларға мынадай ресурстар жатады: геологиялық, топырақ, ішінара геоморфологиялық, энергоинформациялық, флоралық және фауналық. Кешенді рекреациялық ресурстар-бұл адамның рухани және физикалық күштерін қалпына келтіру үшін медициналық - биологиялық, психоэстетикалық және ғылыми құндылығы бар заттар мен энергияның өзара тығыз байланысқан барлық табиғи рекреациялық ресурстардың үйлесімі [17].
Табиғи рекреациялық ресурстар әртүрлі, бұл олардың егжей-тегжейлі жіктелуін талап етеді. Туризмнің табиғи ресурстарының ішінде үш топты бөлуге болады: алғашқы, табиғи жағдайда; әртүрлі құрылымдарды салу нәтижесінде пайда болған; жасанды түрде жасалған (су қоймалары, тоғандар, орман саябақтары мен орман белдеулері). Тек бәрін ескере жоғарыда айтылғандар рекреациялық табиғи ресурстардың сандық сипаттамасы туралы айтуға болады.
7.1. Туризмді дамытудағы су рекреациялық ресурстарының ролі
Су рекреациялық ресурстары ұғымын рекреациялық қызметтің әртүрлі түрлері үшін қолайлы ресурстық, режимдік және сапалық сипаттамалары бар су нысандарының болуы (немесе жиынтығы) ретінде айқындауға болады.
Су рекреациялық ресурстары әртүрлі дәрежедегі аумақтық бірліктер (елдер, әкімшілік облыстар, өзен бассейндері және т.б.) үшін бағалануы мүмкін. Бұл ретте әртүрлі сандық, режимдік және сапалық сипаттамалары бар - теңіз, көл, өзен, су қоймасы, тоған су нысандарын ескеру қажет. Сондай-ақ су нысандарын пайдалану мен қорғаудың негізгі аспектілеріне назар аудару маңызды.
Су айдындары мен өзендері халықтың демалысын ұйымдастыруда ерекше рөл атқарады, өйткені су айдындары мен өзендері спорттың әр түрлі түрлерімен айналысуға үлкен мүмкіндіктерге ие, туристерге көркем жағалау ландшафтымен эстетикалық әсер етеді. Сондықтан сала мекемелерінің басым бөлігі және қысқа мерзімді және қала маңындағы демалыстың барлық дерлік аймақтары тікелей суағарлар мен су айдындарының жағалауларында немесе олардың жанында орналасқан. Жазғы кезеңде ішкі су нысандарының жағалауындағы демалудың ең көп таралған түрлері шомылу, күн және ауа ванналарын қабылдау, желкенді және су - моторлы спорт, қайықпен және су шаңғысымен сырғанау болып табылады [18].
Су рекреациялық ресурстарының негізгі түрлері сипаты жағынан бір-бірінен ерекшеленеді. Жағалау аймағы мен акватория үшін негізгі салдарлары бойынша оларды екі топқа бөлуге болады: 1) аумақты басымдықпен пайдалану арқылы демалу түрлері; 2) акваторияны басымдықпен пайдалану арқылы демалу түрлері.
Бірінші топқа демалыс үйлеріндегі ұйымдастырылған демалыс, стационарлық және жаяу ұйымдастырылмаған туризм, пикниктер, жергілікті жерді қарау, саңырауқұлақтар мен жидектерді жинау, автомотокөлікті пайдаланып демалу және т. б. жатады. Екінші топқа шомылуды, шағын көлемді моторлы флотты пайдалану арқылы демалуды, байдаркада және яхтада жүруді, балық аулауды, су астында жүзуді, виндсерфингті және т. б. жатқызуға болады [2].
Су нысандарына табиғи (теңіз, мұхиттар, үлкен және кіші өзендер, көлдер) және жасанды (су қоймалары, тоғандар, карьерлер және т.б.) су айдындары жатады. Аумақтың су нысандарымен қамтамасыз етілуі мынадай көрсеткіштерді анықтайды: сулану - су нысандары ұзындығының аумақтың жалпы ауданына (км) қатынасы (км2) және көлдердің су айналары ауданының аумақ ауданына қатынасы [16].
Су айдындарының немесе өзендердің демалуды ұйымдастыру үшін жарамдылығы көбінесе олардың гидрологиялық режимімен (су шығыны мен деңгейінің ауытқуы, ағу жылдамдығы, су температурасы) анықталады. Қолайсыз гидрологиялық жағдайларда су қоймалары мен өзендерді пайдалануға шектеу енгізуге, гидрологиялық режимді жақсарту бойынша арнайы инженерлік - техникалық іс-шараларды жүзеге асыруға тура келеді [10].
Туристік маусымда реттелмеген өзендердің гидрологиялық жағдайлары өзен типімен анықталады. Шағын еңістермен және баяу ағыспен сипатталатын жазықтық өзендер жағалауда демалуға қолайлы. Өзен жағалауларындағы демалыс аймақтарын жобалау кезінде ағыс режимін ескеру қажет. Өзенге қарағанда, ағыс жылдамдығы арнаның ені бойынша біркелкі емес: қисық жағада ол дөңес жағаға қарағанда жоғары. Тиісінше, өзеннің тереңдігі өзгереді, яғни қисық жағада ол көп. Су нысандарын туристік игеру кезінде олардың демалудың жекелеген түрлеріне, мысалы, жағажай - шомылу, су спорттық туризмінің әртүрлі түрлеріне жарамдылығын бағалау маңызды [12].
Жағажайлық - суға шомылу демалысы барлық су объектілерінің жағалауларында ұйымдастырылады. Мұндай демалуды бағалау кезінде суға келу жағдайлары, жағажай жолағының болуы мен сапасы, түбі сипаты, өзен ағысының жылдамдығы мен тереңдігі, ірі су қоймаларында әлсіз толқудың басым болуы, су температурасы қарастырылады [15].
Суға шомылу маусымының ұзақтығы су айдынының климаттық жағдайларымен және температуралық режимімен анықталады: ауа температурасы 20-24 °С болуы тиіс, су температурасы 17 °С төмен емес. Курортологияда 16 ° С температурада шыныққан адамдар мен спортшылар үшін, 19 °С - сау адамдар үшін ғана рұқсат етіледі. Судың жоғары температурасы барлық демалушылардың шомылуына қолайлы. Температурасы 20 - 24 ° С әлсіз, 25 - 27 °С - жылы, 27 °С - өте жылы деп бағаланады [13].
Өзендерде шомылуды ұйымдастыру кезінде ағыс жылдамдығы 0,3 мс кем болып саналады. Теңіздер мен ірі көлдердің жағалауларында шомылу үшін шектеуші фактор судың толуы болып табылады. Суға шомылуға су үш балдан аспайтын кезде жол беріледі. Жағажайдың санитарлық-гигиеналық жағдайы да үлкен маңызға ие.
Қазіргі уақытта жағажайлық - суға шомылу демалыс үшін жасанды су айдындарын белсенді қолдана бастады. Оларға су қоймалары, тоғандар және карьерлер жатады. Су қоймасы - су ағысын реттеу, сумен жабдықтауды жақсарту, ГЭС жұмысын теңестіру, суландыру, кеме қатынасы жағдайларын жақсарту, су тасқындарымен күресу және басқа да шаруашылық қажеттіліктермен күресу мақсатында суды жинау және сақтау үшін әдетте өзен алқабында су тірек құрылыстарымен құрылған жасанды су қоймасы. Су қоймалары яхтинг, виндсерфинг және шомылу үшін кеңінен қолданылады. Бірақ олар халықтың ұйымдастырылмаған демалыс аймағына айналмауы тиіс.
Тоған - 3 - 5 м тереңдіктегі шағын таяз су қоймасы. Тоғандар, әдетте, қала тұрғындарының шомылуы үшін пайдаланылады. Тоғандағы суды мезгіл-мезгіл құяды және тоғандар тазаланады. Көптеген тоғандар тұрғындар демалыс аймағы ретінде пайдаланатын қалалар шегінде орналасқан.
Карьер - тау-кен қазбаларының жиынтығы. Бірте-бірте карьерлер сумен толтырылады, ал олардың жағалаулары жерленеді. Көптеген мансаптарды жергілікті тұрғындар шомылуға пайдаланады. Бірақ мансаптардың бірқатар кемшіліктері бар: олардың түбі тегіс емес, онда көптеген қоқыстар, қалдықтар, ескі техника жиналады, бұл шомылушыларға қауіп төндіреді. Сондықтан түбін тазалау және тегістеу қажет [10].
Жекелеген сауықтыру орындарын салу үшін шағын өзендер мен көлдер қолайлы. Шағын өзендерде каналдармен қосылған әртүрлі су айдындары жүйесінен тұратын гидропарктер салуға болады.
Гидропарктардың бір түрі аквапарктер - әртүрлі су аттракциондары бар ойын - сауық мекемелері болып табылады. Судағы сауықтыру демалысын ұйымдастыру кезінде туристердің саны жағалаудың 1 км 200 адамнан аспауы тиіс. Акваторияны басым пайдалану арқылы демалудың танымал түрлері қайықтар мен салдарда яхтинг және жүзу болып табылады.
Яхтинг үлкен акваторияның (400 га - дан астам) жеткілікті тереңдікте (3м - ден астам) және жағалау сызығының едәуір кесіндісінде болуын талап етеді. Осы акватория шегінде әлсіз толқынның көп қайталануы да қолайлы (үш балдан кем). Желкенді спорт үшін акваторияның сыйымдылығын анықтау кезінде технологиялық (1 га - ға 1 - 2 яхта және психологиялық (5 - 10 га-ға 1 яхта) туристік жүктемелердің өлшемдері ескеріледі. Яхтингті дамыту үшін ең қолайлы жағдайлар теңіз шығанақтарында, ірі көлдер мен су қоймаларында байқалады [20].
Қайықтар мен салдардың құймалары да судағы демалудың танымал түрлері болып табылады. Бұл жағдайда отбасылық және спорттық туризмді ажырату қажет. Отбасылық туризм үшін орман аймағы шегінде ағымдағы тыныш өзеннің өте жарамды. Маршрутты таңдау кезінде өзеннің толымдылығы, оның режимі, тереңдігі, суға жақындауы туралы деректер қажет.
Судағы спорт туризмі байдаркада, каноэде, катамаранда және салдарда әдетте көптеген кедергілері бар өзендер бойынша ағызулар болып табылады. Маршруттың күрделілігі өзен ағысының жылдамдығымен, маршруттың ұзақтығымен және кедергілердің санымен анықталады. Өзен ағысының жылдамдығы оның құлауына байланысты (өзен еңісінің оның ұзындығына қатынасы). Өзендерде жиі кездесетін кедергілер-бұл босағалар, тасты асқын жерлер мен алхоры (сарқырамалар).
Туризмнің су ресурстарының құрылымы. Туризмнің су ресурстары:
oo курорттық - бальнеологиялық;
oo спорттық-туристік;
oo балық аулау - аңшылық болып бөлінеді [16].
Олар туризмнің басты түрі мен су ресурстарын игеру сипаты бойынша ерекшеленеді, бірақ бір мезгілде өзара бірлесіп пайдаланылатын су нысандарымен, материалдық - техникалық құралдармен, сондай - ақ жалпы курорттық - жағажай және су мен судағы демалыс түрлерімен тығыз байланысты.
Курорттық - бальнеологиялық су ресурстары санаториялық - курорттық істе белгілі бір емдік қасиеттері бар жер асты көздерін, тұщы және тұзды көлдерді пайдалану негізінде дамиды. Материалдық-техникалық жағынан олар жер асты емдік минералды сулардың көздері немесе емдік балшығы, рапасы және суы бар көлдер және олардың негізінде сумен балшықпен емдеу орындары салынған. Қарастырылып отырған ресурстардың функционалдығы минералдық сулар мен балшықтарды құраммен, қасиеттермен және емдік қолданумен, табиғи және климаттық жағдайлардың жайлылығымен және басқа да факторлармен анықталады [21].
Спорттық-туристік ресурстарға демалыс, спорт және туризм үшін су объектілерінің әртүрлі түрлері жатады. Бұл ресурстардың тән ерекшелігі-бұл маусымдық. Материалдық-техникалық базаға пайдаланылатын су объектілері, әртүрлі мекемелер (демалыс үйлері, турбазалар және лагерьлер, қайық станциялары, яхт-клубтар және т.б.), көлік құралдары (туристік теплоходтар, катерлер, моторлы қайықтар, яхта, байдаркалар және т. б.), арнайы дайындалған демалыс аймақтары (жабдықталған жағажайлар, жүзу құралдарын жалға беру пункттері, су құтқару станциялары, Акватория дамбаларымен қоршалған және т. б.) қызмет етеді.
Спорттық-туристік ресурстарға рекреациялық жүктеме мынадай: өзенде немесе көлде шомылып жатқан бір адамға 4-23 м2 -еуі акватория, 300 м жуық жағалау аумағында 20 - 46 м2 жағажай, бір салмақты қайыққа - 0,4-2 га; моторлы және желкенді кемеге 1,2 - 8 га; су шаңғысы - 4 - 16 га акватория және т. б. қажет [22].
Балық аулау-аңшылық ресурстары әуесқойлық балық аулау және суда жүзетін және батпақты жабайы құстарды аулау үшін су объектілерін пайдалану базасында дамуда. Бұл ресурстардың материалдық-техникалық құрамы пайдаланылатын балық аулау және аңшылық алқаптармен (өзендер, көлдер, су қоймалары, тоғандар мен батпақтар), су көлігі құралдарымен (моторлы және резеңке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz