Нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорын және өндірістік шығындар теориясы
ЖОСПАРЫ:
Кіріспе
1 Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қызметінің табыстары және оларды талдау
Табыс ұғымы және нарық жағдайында табыстың ролі
1.2 Табыстылықты талдау маңызы, міндеттері және ақпарат көздері
1.3 Табыстылықтың көрсеткіштері және оларды талдау
2 Кәспорынның кірістері мен шығыстары, жалпы түсім мен пайда
2.1 Кәсіпорын қызметінде кірістер мен шығыстардың басты қайнар көздері
2.2 Кәсіпорынның өндірістік шығындарын төмендетудің негізгі бағыттары
2.3 Пайда және шығын есебі
IIІ. Нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорын және өндірістік шығындар теориясы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
3
5
10
12
13
15
18
20
31
33
Кіріспе
Қоғаммен кәсіпорынды басқару заңдары мен тәсілдері адамзатқа ежелден белгілі болған. Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін республикамыздың тәуелсіздігінің 16 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және сайып келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды. Сондықтан бұған дейін ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігінің, қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Қазіргі нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егерде ол нарық талабын аса сауаттылықпен және комплненттілікпен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті қызметкерлерге жоғары табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз ете алса. Біздің міндет Қазақстанда нарықтық экономика үшін оңтайлы болатын мемлекеттіңк қызмет пен басқарылу құрымының, осы заманғы тиімді жүйесін жасау; басым мақсаттарды іске асыруға қабілетті Үкімет құру; ұлттық мүдделердің сақшысы бола алатындай мемлекет қалыптастыру.
Әлемдік шаруашылықтың жаһандық жүйесі - өзінің ережелері бойынша жұмыс істейтін қалыптасқан әрі орнықты тетік. Біз де осы ережелерге сай жұмыс істеуіміз керек. Әлемдік рынокта бізді күтіп тұрған ешкім жоқ, бірақ біз онда қажеттігімізді танытып, іргемізді бекітіп алуымыз қажет.
Біз алдымызға қойып отырған биік мақсаттарға жету барлық биліктің органдары мен институттары, іскер ғылыми және сарапша топтар тарапынан қосымша көп жігер - қайрат жұмылдыруды, көп ретте іске жаңаша қарауды, мүлде тосвн тұрғыдан келуді талап етеді. Сол үшінде Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдап алынды. Бұл - біздің бұдан былайғы дамуымыздың бірден - бір дұрыс арнасы.
Тақырыптың міндеті:
· Ғылыми - техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану;
· өндіріс және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
· экономикалық процестерді мемлекет тарапынан тексеру;
· шығынның белгілі бір мөлшерін тиімді ету;
· өнімнің өзіндік құнын арзандату;
· мемлекеттік стандарттар және тағы басқа.
Тақырыптың өзектілігі: қазіргі нарық жағдайында еңбекті ұйымдастыру және еңбекті жетілдіру, ысырапты қысқарту есебімен шығындарды үнемдеуге әкеліп соғады. Қазіргі кезеңде нақты еңбекті үнемдеудің экономикалық дамуы қоғамдық еңбекті үнемдеумен салыстырғанда нәтижелігі. өндіріс шығындарын төмендетуде мемлекеттік бағдарламалар мен мемлекеттік стандарттардың орындалуы елеулі орын алады.
Зерттеу объектісі: шығындарды жүйелі түрде төмендету - кәсіпорындардың жұмыс істеу тиімділігін арттырудың негізгі құралы болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында залалды кәсіпорындарды қаржылай қолдау қағидаға жатпайды. Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімді ету шаруашылықты жүргізудің әртүрлі мәселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр
1 Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қызметінің табыстары және оларды талдау
Табыс ұғымы және нарық жағдайында табыстың ролі
Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші табыс түсімі болып табылады. Табыс дегеніміз -- тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Былайша айтқанда, табыс -- бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын білдіретін кәсіпорын кызметінің нәтижелі экономикалық көрсеткіші. Кез келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі -- қосымша еңбек-қосымша өнім немесе құн жағынан алғанда, табыс құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес. Шынында да, сатқанша бұйым тек жумсалган шығынды ғана өтеп, ешқандай табыс келтірмесе, кәсіпорынға бұйым шығарудың қажеті не?
Бөлінбеген табыс кең мағынада табыс ретінде түтынуға пайдаланған жәнс еткен жылдардағы табысланбаған табыс кәсіпорынның қаржы орнықтылығын, кейінгі дамуы үшін қаржы көздерінің бар болуын дәлелдейді.
Кәсіпорындарда табысты үлестіру және пайдалану тәртібі оның жарғысында тіркеліп қойылады және оны кәсіпорын басшысы бекітеді. Тиімділік деп кәсіпорын қызметі тиімділігінің ең басты экономикалық көрсеткіші аталады. Оның екі түрі бар:
кәсіпорынның тапқан табысының өндірістің негізгі және айналмалы қорларының құнына қатысы;
кәсіпорынның тапқан табысының сатылған өнімнің озіндік құнына қатысы.
Кәсіпорынның қарауында қалатын барлық пайда екі бөлікке бөлінеді. Біріншісі -- кәсіпорынның мүлкін көбейтеді және тұтыну процесіне қатысады. Екіншісі -- тұтынуға пайдаланатын пайда үлесін сипаттайды. Сонымен, тутынуға багытталган барлық пайданы толық пайдаланудың қажеті жоқ. Мүлікті көбейтуге байлаиысты пайдаланбай қалған пайда қәлдығының үлкен маңызы бар және алдагы жылдардагы мүмкін болатын залалдарды, түрлі шығындарды қаржыландырудың орнын толтыруға бағытталады.
Табыс -- кәсіпорын қызметі тиімділігінің басты шарасы. Таза табыс экономикалық санатының маңызды және кез келген коммерциялық мекемелері қызметінің негізгі мақсаты болып табылады. Нарықтық қатынастарда табыс экономикалық санаты ретінде құрылған материалдық өндіріс саласының таза табысын қамтиды.
Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші табыс түсімі болып табылады. Табыс дегеніміз -- тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Былайша айтқанда, табыс -- бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын білдіретін кәсіпорын кызметінің нәтижелі экономикалық көрсеткіші. Кез келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі -- қосымша еңбек-қосымша өнім немесе құн жағынан алғанда, табыс құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес. Шынында да, сатқанша бұйым тек жумсалган шығынды ғана өтеп, ешқандай табыс келтірмесе, кәсіпорынға бұйым шығарудың қажеті не?
Шынында да, кәсіпорын қорлануының мөлшері неге байланысты? Егер белгілі бір кезеңде ұжым қажет болып отырған онім өндіруді арттырып, оның сапасын жаңсартып, ассортиментін кеңейтсе, егер еңбек өнімділігі артып, өндіріс шығыны азайтылса, табыс мөлшері де өседі. Демек, бұл кәсіпорын өндіріс тиімділігін арттырды деген сөз.
Табыс баланстық және есептеулік болып болінеді. Жалпы баланстық табыс мынадан құралады:
тауарлы өнімдерді сатудан түскен табыс;
тауарлы өнімнің құрамына жатпайтын басқа өнімдерден және қызмет көрсетуден түскен табыс немесе зиян;
сатылатыннан тыс операцияларды жоспарлаудан түскен табыс немесе зияндар.
Оған жататындар: айыппұлдар, сыйлықтар және т.б.
Есептеулік табыс -- бұл негізгі өндірістік және айналмалы нормативтік қорларды және банктерден алған несиелерді шегергендегі бюджетке түсетін жалпы баланстық табыс.
Табыс жоспары бағалар мсн келісім-шарттар, салыстырмалы және қазіргі қолданылып жүрген бағалар не-гізіғтде жасалады. ІІайда көлемін анықтау тікелей ессптеу немете талдау әдістерімен жүргізіледі. Табысты тікелей есептеу әдісімен аныктау - өнімнің әрбір жеке түрлерін көтерме бағамен есептегендегі сатудан түсетін ақшалай түсім және оның өзіндік құнының арасындағы айырмасы болып табылады.
Табыс белгілі бір нысандарды орындайды.
Біріншіден, кәсіпорын ңызметінің нәтижесіне жетуде экономикалық тиімділікті сипаттайды.
Екіншіден, табыс ынталандыру нысанына ие болады. Оның мазмұны, ол бір жолғы қаржы нәтижесі және кәсіпорынның қаржы ресурстарының негізгі элементтері болып табылады.
Үшіншіден, табыс бюджеттің түрлі деңгейін қалыптастырудың бірден-бір көзі. Ол бюджетке салык түрінде түседі және басқа да табыс түсімдерімен қатар қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін қаржыландыруға табысланады.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың маңызы орасан зор. Оны алуға ұмтылу тауар өндірушілерді өнім өткізудің көлемін арттыруға, оған кететін шығындарды азайтуға бағыт көрсетеді
Кәсіпорынның табысы әр түрлі қызмет есебінен алынуы мүмкін. Барлық табысиың жиынтық деңгейі -- кәсіпорынның жалпы табысы. Жалпы табыстың негізгі жиынтық элементтері болатындар:
өнімді сатудағы, қызмет атқарудан, қызмет көрсетудсн түсетін табыс;
негізгі қорларды, сол сияқты басқа да кәсіпорынның мүліктерін сатудан түсетін табыс;
өткізуден тыс операциялардыд қаржы нәтижелері.
Кәсіпорынның пайдасы екі көрсеткішке байланысты:
өнім бағасы жәнс оны өндіруге кететін шығындар. Нарықтағы өнім бағасы -- сұраныс пен ұсыныстың өзара іс-қимылының нәтижесі. Еркін бәсеке жағдайында нарықтық баға құрылымы заңының әсерінен өнім бағасы не жоғары, не төмен болуы өндірушінің немесе сатып алушының қалауынша болуы мүмкін емес, ол автоматты түрде теңеседі.
Табысты үлестіру объектісі косіпорынның баланстық табысы болып табылады. Оны үлестіруді табыстың бір бөлігін бюджетке жолдау деп түсінуге болады. Табысты үлестіру заңдылығы -- салық және басқа да төлем шарттары түрінде түрлі деңгейде бюджетке түсетін бөлігі. Табысты үлестірудің бағытын анықтау, кәсіпорынның қарауында қалатып, құрылым статьясын пайдалану кәсіпорынның құзіретіне жатады.
Табысты үлестірудің принциптері:
- кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметі нәтижесінен алынған табысты шаруашылық субъектісі ретінде мемлекет пен кәсіпорынның арасында бөлінеді;
- мемлекет алған табыстың бөлігі салық және алым ретінде бюджетке түседі, мөлшерлеменің өзгеруі мүмкін емес.
- Салықтың құрамы жәнө алымы, оларды өсептеудің және бюджст жарнама тәртібі заңды түрде белгіленеді;
- салықтан кейінгі кәсіпорынның қарауында қалатын табыс мөлшері өнім көлемінің артуы жәнс өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметінің жақсаруына оның мүдделілігі кемімеуі керек;
- кәсіпорынның қарауында қала табы әуелі кәсіпорынның одан әрі дамуын қамтамасыз ететін қорланымға багытталады, ал қалган бөлігі тек тұтынуга кетеді.
- Кәсіпорынның қарауында қалатын барлық табыс екі бөлікке бөлінеді. Біріншісі -- кәсіпорынның мүлкін көбейтеді және тұтыну процесіне қатысады. Екіншісі -- тұтынуға пайдаланатын табыс үлесін сипаттайды. Сонымен, тутынуға бағытталған барлық табысты толық пайдаланудың қажеті жоқ. Мүлікті көбейтуге байланысты пайдаланбай қалған табыс қалдығының үлкен маңызы бар және алдагы жылдардағы мүмкін болатын залалдарды, түрлі шығындарды қаржыландырудың орнын толтыруға бағытталады.
Бөлінбеген табыс кең мағынада табыс ретінде түтынуға пайдаланған және еткен жылдардағы табысланбаған табыс кәсіпорынның қаржы орнықтылығын, кейінгі дамуы үшін қаржы көздерінің бар болуын дәлелдейді.
Кәсіпорындарда табысты үлестіру және пайдалану тәртібі оның жарғысында тіркеліп қойылады және оны кәсіпорын басшысы бекітеді. Тиімділік деп кәсіпорын қызметі тиімділігінің ең басты экономикалық көрсеткіші аталады. Оның екі түрі бар:
кәсіпорынның тапқан табысының өндірістің негізгі және айналмалы қорларының құнына қатысы;
кәсіпорынның тапқан табысының сатылған өнімнің озіндік құнына қатысы.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады, Табыстылықтың абсолютті көрсеткіші - бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы Шетелдік арнаулы әдебиеттерде "табыстар" ұғымы келесідей түрде анықталады:
Табыстар дегеніміз - қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі.
Ықшамдалған түрде бұл түсінік 1995 жылы 26 желтоқсандағы "Бухгалтерлік есеп туралы" заң күші бар ҚР Президентінің 2732 Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13-бабында былай делінген: "Табыстар - бұл есеп-тік кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы". Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес.
Нарық жағдайында табыстың ролі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей жоспарлы - директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын. Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы (қызметі) ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни кәсіиорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек. Табыс табу кез келгеи кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты больш қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл приицип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның өндірістік техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар болса, олар қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мезімдік несиелерімен жабылуы мүмкін. Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі көрсеткіші болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың ролі ол атқаратын қызметтермен анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі туралы мәселе жөнінде бірыңғай пікір жоқ. Ол тек екі қызмет атқарады:
1)мемлекеттік бюджет табысының көзі;
2)кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму көзі.
Функциялардың және олардың өзара шарттылығындағы бірлігі, табысты шаруашылықты жүргізуші, қоғамның, кәсіпорын ұжымының, және әр жұмысшының экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан табысты құру және бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның (тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін қамтамасыз етеді.
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар қажет болады:
Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет.
Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі ғылыми негізделген болуы керек.
Табысты бөлу (тарату) механизмі белсенді роль атқаруы керек және өндірістің дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор болуы тиіс.
Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, салық салу, акциздер, жал төлемі, дивидендтер, пайыздық мөлшерлемелер, арнайы қорлар, салымдар, пай (жарна) төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары, несие түрлері, валюта және бағалы қағаздар курсы және т.б.) ғана мүмкін.
Бірақ табыстың абсолютті мөлшері кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің тиімділігінің емес, экономикалық тиімділігінің көрсеткішіне жатады. 500 мың теңгелік табыс кәсіпорынның салынған капиталының мөлшері және қызметінің ауқымы бойынша әр түрлі көлемнің табысы болуы мүмкін. Сәйкесінше бұл соманың салыстырмалы деңгейі айтарлықтай деңгейде бірдей болмайды, Сондықтан да алынатын табысты нақты бағалау үшін кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын және табыстылық деңгейін көрсететін рентабельділіктің әр түрлі көрсеткіштері жататын табыстылықтың салыстырмалы керсеткіштері қолданылады.
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылықты жүргізуші субъектінің өзі де, мемлекет те мүдделі. Сондықтан әр кәсіпорында табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы кәрсеткіштеріне жүйелі түрде талдау жасау қажеті.
Табыстылықты талдау маңызы, міндеттері және ақпарат көздері
Нарықтық жағдайдың қозғаушы күші -- бәсеке. Ол өндірісті ұлгайтуды, сапасын жақсартуды және өнімнің бағасын арзандатуды ынталандырады, ғылыми-техникалық жетістіктерді өндіріске толық енгізуді, отандық техниканы, технологияны, өндірісті және еңбөкті ұйымдастыруда үдемелі әдістерді толық қолдануына үлкен ықпалыы тигізеді. Ірі фирмалармен салыстырғанда кіілі кәсіпорындар өздерінің елеулі артықшылығъшен көзге көрінеді. Оларға жоғары серпінділік, ыңшамдылық, өндірістің бәсакелестік сипаты және демократияландырулары тән. Кіші кәсіпорындар жаңа жұмыс орындарын ашады, халық кәсіпшілігін жалғастырады, кіші қалалардың экономикалық және әлеуметтік дамуларына ыкпал етеді.
Пайда -- кәсіпорын қызметі тиімділігінің басты шарасы. Таза пайда экономикалық санатының маңызды және кез келген коммерциялық мекемелері қызметінің негізгі мақсаты болып табылады. Нарықтық қатынастарда пайда экономикалық санаты ретінде құрылған материалдық өндіріс саласының таза пайдасын қамтиды.
Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі болып табылады. Пайда дегеніміз -- тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Былайша айтқанда, пайда -- бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын білдіретін кәсіпорын кызметінің нәтижелі экономикалық көрсеткіші. Кез келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі -- қосымша еңбек-қосымша өнім немесе құн жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес. Шынында да, сатқанша бұйым тек жумсалган шығынды ғана өтеп, ешқандай пайда келтірмесе, кәсіпорынға бұйым шығарудың қажеті не?
Шынында да, кәсіпорын қорлануының мөлшері неге байланысты? Егер бслгілі бір кезеңде ұжым қажет болып отырған онім өндіруді арттырып, оның сапасын жаңсартып, ассортиментін кеңейтсе, егер еңбек өнімділігі артып, өндіріс шығыны азайтылса, пайда мөлшері де өседі. Демек, бұл кәсіпорын өндіріс тиімділігін арттырды деген сөз.
Пайда баланстық және есептеулік болып болінеді. Жалпы баланстың пайда мынадан құралады:
тауарлы өнімдерді сатудан түскен пайда;
тауарлы өнімнің құрамына жатпайтын басқа өнімдсрден және қызмет көрсетуден түскен пайда немесе зиян;
сатылатыннан тыс операцияларды жоспарлаудан түскен пайда немесе зияндар.
Оған жататындар: айыппұлдар, сыйлықтар және т.б.
Есептеулік пайда -- бұл негізгі өндірістік және айналмалы нормативтік қорларды және банктерден алған несиелерді шегергендегі бюджетке түсетін жалпы баланстық пайда.
Үшіншіден, пайда бюджеттің түрлі деңгейін қалыптастырудың бірден-бір көзі. Ол бюджетке салык түрінде түседі және баеқа да табыс түсімдерімен қатар қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін қаржыландыруға пайдаланады.
Нарықтық экономика жағдайында пайданың маңызы орасан зор. Оны алуға ұмтылу тауар өндірушілерді өнім өткізудің көлемін арттыруға, оған кететін шығындарды азайтуға бағыт көрсетеді
Кәсіпорынның пайдасы әр түрлі қызмет есебінен алынуы мүмкін. Барлық пайдаиың жиынтық деңгейі -- кәсіпорынның жалпы пайдасы. Жалпы пайданың негізгі жиынтық элементтері болатындар:
тыс операциялардыд қаржы нәтижелері. Кәсіпорынның пайдасы екі көрсеткішке байланысты:
өнім бағасы жәнс өнімді сатудағы, қызмет атқарудан, қызмет көрсетудсн түсетін пайда;
негізгі қорларды, сол сияқты басқа да кәсіпорынның мүліктерін сатудан түсетін пайда;
өткізуден оны өндіруге кететін шығындар. Нарықтағы өнім бағасы -- сұраныс пен ұсыныстың өзара іс-қимылының нәтижесі. Еркін бәсеке жағдайында нарықтық баға құрылымы заңының әсерінен өнім бағасы не жоғары, не төмен болуы өндірушінің немесе сатып алушының қалауынша болуы мүмкін емес, ол автоматты түрде теңеседі.
Пайданы үлестіру объектісі косіпорынның баланстық пайдасы болып табылады. Оны үлестіруді пайданың бір бөлігін бюджетке жолдау деп түсінуге болады. Пайданы үлестіру заңдылығы -- салық және басқа да төлем шарттары түрінде түрлі деңгейде бюджетке түсетін бөлігі. Пайданы үлестірудің бағытын анықтау, кәсіпорынның қарауында қалатып, құрылым статьясын пайдалану кәсіпрынның құзіретіне жатады.
Пайданы үлестірудің принциптері:
- кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметі нәтижесінен алынған пайданы шаруашылық субъөктісі ретінде мемлекет пен кәсіпорынның арасында бөлінеді;
- мемлекет алған пайданың бөлігі салық және алым ретінде бюджетке түседі, мөлшерлеменің өзгеруі мүмкін емес.
- Салықтың құрамы жәнө алымы, оларды өсептеудің және бюджст жарнама тәртібі заңды түрде белгіленеді;
- салықтан кейінгі кәсіпорынның қарауында қалатын пайда мөлшері өнім көлемінің артуы жәнс өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметінің жақсаруына оның мүдделілігі кемімеуі керек;
- кәсіпорынныд қарауында қалатьга пайда өуелі кәсіпорынныц одан әрі дамуын ңамтамасыз ететін қорланымға багытталады, ал қалган бөлігі тек тұтынуга кетеді.
Табыстылықтың көрсеткіштері және оларды талдау
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылықты жүргізуші субъектінің өзі де, мемлекет те мудделі. Сондықтан әр кәсіпорында табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштеріне жүйелі түрде талдау жасау қажет.
Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын бағалау;
таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;
табыска әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу;
табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
табыстың өсу резервтерін анықтау;
кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;
табыстылықтың (рентабельдіктің) әр түрлі коэффициенттерін және олардың деңгейлеріне әсер етуші факторларды зерттеу.
Кәсіпорын, егер де өзінің жұмысында белгілі бір принциптерге сүйенсе және қажетті бернесін орындаса, алдыға қойған мақсатына жетеді. Осыған орай кәсіпорындардың негізгі міндеттеріне жататындар:
жоғары сапалы өнімдер өндіру, оларды жүйелі түрде жаңалау және қолда бар өндірістік мүмкіншіліктеріне, сұраныстарына сай қызмет көрсету;
өзара алмасушыларын ескере отырып, өндірістік ресурстарды ұқыпты пайдалану;
кәсіпорынның бет алысының отратегиясы мен тактикасын әзірлеу және жағдайлардың өзгеруіне байланысты оларды өзгертіп отыру;
ғылыми-техникалық жетістіктер мен озық тәжірибені, еңбекті ұйымдастыру және басқаларды өндіріске кеңінен енгізу;
өздерінің қызметкерлеріне жағдай жасау, олардың сыныптамаларының өсуін және еңбектерінің үлкен маңыздылығы, олардың тіршілік деңгейлерін арттыру, еңбек ұжымдарында қолайлы саяси-психологиялық ахуалды жақсарту;
кәсіпорынның шығарған өнімінің бәсекеге жарамдылығын камтамасыз ету, кәсіпорынның жақсы атағын қолдау;
баға саясатын икемді жүргізу жәнс басқа да функцияларды іске асыру.
Қорыта айтқанда, ең маңыздысы, кәсіпорындардың барлық функциялары межеленген стратегияны іске асыруға және алдарына қойған мақсаттарына жетуге бағытталғаны жөн.
2 Кәспорынның кірістері мен шығыстары, жалпы түсім мен пайда
2.1 Кәсіпорын қызметінде кірістер мен шығыстардың басты қайнар көздері
Кәсіпорынның қарауында қалатын барлық пайда екі бөлікке бөлінеді. Біріншісі -- кәсіпорынның мүлкін көбейтеді және тұтыну процесіне қатысады. Екіншісі -- тұтынуға пайдаланатын пайда үлесін сипаттайды. Сонымен, тутынуға багытталган барлық пайданы толық пайдаланудың қажеті жоқ. Мүлікті көбейтуге байлаиысты пайдаланбай қалған пайда қәлдығының үлкен маңызы бар және алдагы жылдардагы мүмкін болатын залалдарды, түрлі шығындарды қаржыландырудың орнын толтыруға бағытталады.
Бөлінбеген пайда кең мағынада пайда ретінде түтынуға пайдаланған жәнс еткен жылдардағы пайдаланбаған пайда кәсіпорынның қаржы орнықтылығын, кейінгі дамуы үшін қаржы көздерінің бар болуын дәлелдейді.
Кәсіпорындарда пайданы үлестру және пайдалану тәртібі оның жарғысында тіркеліп қойылады және оны кәсіпорын басшысы бекітеді. Тиімділік деп кәсіпорын қызметі тиімділігінің ең басты экономикалық көрсеткіші аталады. Оның екі түрі бар:
кәсіпорынның тапқан пайдасының өндірістің негізгі және айналмалы қорларының құнына қатысы;
кәсіпорынның тапқан пайдасының сатылған өнімнің озіндік құнына қатысы.
Кәсіпорын қызметінің тиімділік деңгейін бағалау үшін алынған нәтижеге (жалпы табыс, пайда) кеткен шығындар немесе пайдаланган ресурстармен салыстырылады. Пайданың шығындармен өлшемдестігі пайдалылыңты немесе толығынан пайдалылық мөлшерін білдіреді.
Практикада пайдалылық мөлшерін өлшеу екі нұсқада пайдаланады. Бұл пайданың ағындағы шыгындарымен қатынасы (кәсіпорын шыгыидары, өзіндік құн) немесс аванс-тьщ жумсау (негізгі өндірістік қорлар және айналым қаражаты). Бұл екі өлшеуші аванстың жұмсау айналымы жиынтығының көрсеткішіне өзара байланысты.
Өнімнің пайдалылығын барлық сатылған өнімнің және оның жеке турлерін есептегенде ғана мүмкін болады. Бірінші жағдайда ол өнімді сатқандағы пайданың және оны өндіруге және сатуға кеткен шығындардың қатынасын анықтайды. Барлық сатылған өнімнің пай-далылығын тауарлы өнімді сатудан алынган пайданың өткізуден алынған түсімнің қатынасына есептеп шығарады; баланстық пайда жөнінде -- өнімді сатудан алынған түсім; таза пайда жөнінде -- өнімді сатудан алынған түсім. Барлық өнімді сатудағы пайдалылық көрсеткіштері кәсіпорынның ағымдағы шығындарының тиімділігі және өнімді сату табысы жөнінде түсінік білдіреді.
1.Өндіріс қорларының пайдалылығы баланстың пайданың негізгі өндірістік қорлардың және айналым қаржыларының жылдың орташа құнына қатынасы. Бұл көрсеткішті таза пайда арқылы да есептеуге болады
2.Кәсіпорынның жұмсалым пайдалылығы оның қарауындағы мүліктердің құны арқылы есептелінеді Есептегенде баланстык; және таза пайданың көрсеткіштерін пайдаланады.
Кәсіпорынның жеке қаржысының пайдалылыгы таза пайданың баланс арқылы есептелінетін оның жеке қаржысының қатынасымен анықталады.
Пайданы қалыптастыруға ықпал ететін несие бойынша процент мөлшерлемесі:
басқа кәсіпорындардың үлес қосуынан түскен табыстар;
құнды қағаздардан түскен табыстар;
алынған айыппұлдай асып түсу, өсімақы, төлемнің тұрақсыздығы.
Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімдету шаруашылықты жүргізудің әр түрлі мәселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр. Тек қанша өнім өндірілгендігінің ғана емес, оны өндіруге қанша еңбек жұмсалғандығының да маңызы зор. Мәселенің бұлай қойылуы мынаны аңғартады: шикізат пен материалдарды жұмсай отырып, шикізаттың әрбір өлшеміне неғүрлым көп шешім алуға, шығарылған бұйымдардың өзіндік құнын төмендетіп, кәсіпорындардың пайдасын көбейтуге, өндірістің тиімділігін арттыруға жету керек.
Кәсіпорын қызметінің экономикалық тиімділігін молайтудың басты шарты еңбек өиімділігін барынша арттыру және өзіндік құнды арзандату. Басқа да біркелкі жағдайларда өнімнің өзіндік құны неғүрлым арзан болған сайын тиімділік соғұрлым жоғары болатыны белгілі. Кәсіпорынның тиімділігіне сонымен қатар, өнімнің немесе шығаратын тауарлардың сапасы да едәуір ықпал етеді, өйткені жоғары сапалы өндірілетін тауарларды көтеріңкі бағамен сата алады.
Пайда өндіріс және таза табысты бөлу, экономикалық ынталандыру қорын жасау және пайдалану үдерісі кезінде кәсіпорын ұжымдары мен оның жеке мүшелерінің арасында, сонымен бірге мемлекеттік кәсіпорындар мен жеке кәсіпорындар арасында қалыптасатын экономикалық қатынастардың белгілі бағытын білдіреді.
Өндірісті басқарудың жаңа жағдайында ішкі шаруашылықтың күрделі қаржыны қаржыландырып негізгі табыстарды құру және өзіндік айналмалы құралдарды толықтыру ісінде бюджеттік қаржы емес, кәсіпорынның өз табысы негізгі қаржылық көзге айналады.
Жоспарлы пайданың жалпы мөлшерін кәсіпорындардың өздері белгілейді. Кәсіпорындар пайдасының жалпы мөлшеріне мыналар жатады: олардың өнімдерін сатудан түскен пайда, көмекші, ңайта өқдейтія өндірістен және олардың салаларынан, қызмет көрсетуден алынатын кіріс, сатуға жатпайтыи кірістер.
2.2 Кәсіпорынның өндірістік шығындарын төмендетудің негізгі бағыттары
Шығындарды жүйелі түрде төмендету - кәсіпорындардың жұмыс істеу тиімділігін арттырудың негізгі құралы болып табылады.
Ұлттық экономиканың барлық салаларында өндіріс шығындарын төмендетудің мына төмендегі негізгі бағыттарын айтруға болады:
Ғылыми - техникалық процестің жетістіктерін пайдалану.
Өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру.
Экономикалық процестерді мемлекет тарапынан реттеу.
Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиісмді ету - шаруашылықты жүргізудің әр түрлі мәселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр.
01.01.2006 - 01.01.2007 жылдардағы айлар бойынша түскен табыстардың динамикасы
Шығындарды статистикалық зерттеудің теориялық негізі ретінде өндіріс және айналыс шығындары туралы экономикалық ілім қызмет етеді. Кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің практикалық іс-әрекетінде өндіріс және айналыс шығындары өзіндік қүн және шығын формаларына ие болады, Өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындарды анықтауға арналған ақпарат көздері: үйымның, мекеменің бухгалтерлік және статистикалық есеп берулері.
Шығын және аралық тұтыну статистикасының міндеттері:
Кәсіпорындарда, экономика салаларыңда және түтас экономикада әнімді өндіру мен өткізуге кеткен шығындар сомасын анықтау;
Кәсіпорындарда, үйымдарда өнімнің озіндік қүнын есептеу;
Шығынның элементтері, кәсіпорынның меншік формасы, экономика салалары, экономика секторы бойынша шығынның қүрамы мен қүрылымын зерттеу;
Өнімді өндіру мен өткізуге кеткен шығындар динами-касын талдау;
Топтастыру, индекстер, корреляция теориясының көме-гімен енімнің өзіндік қүнына әсер етуші факторларды статисти-калық зерттеу.
Өнім өндірісінің шығындары өнеркәсіп, қүрылыс, ауыл шаруашылығы, орман және балық шаруашылығы сияқты іс-өрекеттердің негізгі түрлері бойынша кәсіпорындардың барлық өндіріс көлеміне қатысты шығындарының толық мөлшерін қамтиды. Экономиканың бүл салаларында жасалған өнім түтынушыға тиісті көлемде және ассортиментте, өзінің түтыну қасиеті сақталған күйінде жеткізілуі тиіс. Айналыс сферасында шығындар өнімдердің орнын ауыстыру, оларды сақтау, өндіру жүмысын аяқтау, өнімдерді қаптау, орау, буып-түю, түтыну-шыға жіберу есебінен көбейеді.
Өнімді өндіру мен өткізуге кеткен шыгындардың жалпы сомасына шыгындардыц цандай түрлері жатады? Статистика өнімді өндіру мен өткізуге кеткен шығын-іірдың көлемін (сомасын) келесі элементтермен анықтайды:
Материалдық шығындар, барлығы. Соның ішінде:
- шикізаттар және негізгі материалдар;
- жартылай фабрикаттар, сатып алу бүйымдары; көмекші материалдар (отын, энергия, табиғи шикізаттарды
-пайдалану үшін төлемақы);
- басқа үйымдар орындаған өндірістік сипатта көрсетілген -үмыстар мен қызметтер үшін төлемақы (қүрылымдық сипат - іғы жүктерді тасымалдау, күрделі және ағымдағы жөндеу);
- материалдық қүндылықтардын жетіспеушілігінен және бұзылуынан болған шығындар;
- басқа да шығындар;
Негізгі капиталдың тозуы;
Материалдық емес активтердің амортизациясы;
Басқа да шығындар, барлығы. Соның ішінде:
- іс-сапарға кеткен шығындар;
- жалгерлік төлемдер;
- кен өндіруші салалардың дайындық жүмыстарына жүм-салған шығындар;
- өкілдік шығындар;
- банктық несиелер бойынша проценттер;
- міндетті сақтандыру төлемдері;
- салықтық төлемдер;
- бюджеттен тыс қорларға аудармалар (зейнетақы, жүмыс-бастылық, медициналық сақтандырудан басқа сақтандырулар);
- коммуналдық шаруашылық, банк, консультациялық, ақпараттық, аудиторлық үйымдар, өрт сөндіру бөлімі, түрмыс-тық қызмет көрсету, соттық, нотариалдық мекемелер, жолаушы-лар көлігі, байланыс және т.б. қызметтерге төлемдер, сондай-ақ маркетинг және жарнама бойынша төлемдер;
Еңбек төлеміне төленген шығындар, барлығы. Соның ішінде:
- тізімдік және тізімдік емес қүрамньщ жалақысы;
- әлеүметтік сақтандьгоүға аүдарымдар;
3.1 Шығындар және аралық тұтынудың құрамы түсінігі
Экономикалық өсу өндіріс мүмкіншілігінің шекарсын жылжытады. Мұндай өсу бір келкі емес. Кейбір енімдерден өндірістік мүмкіншілік көбейе туседі де, ал кейбір өнімдерден бұған керісінше жағдай туындайды. Қысқа мерзімді жоспарда біркелкі әсііеу олардың дүниежүзілік ұсынысын арттырады да, өндіріс қарқынын өтс тез арттырады. Ұсыныстың артуы ездігінен елдің сауда шарттарын екі бағытта өзгертеді;
егерде сауда шарттары жақсарса, ол осы елдегі өсу қарқыньш жылдамдатады, бірақ басқа елге шығын әкеледі;
егер сауда шарттары темендесе, онда экономикалық өсудің жемісі жойылады, сондықтан басқа елдердің әл-ауқаты жақсарады.
Сыртқы сауда экономикасының теориясы, қазіргі кезеңде дүние жүзіндегі елдер экономикасының дамуында болып жатқан өзгерістергс сәйкес, одан әрі дамытуды қажет стеді,. себебі, 1970 жылдардан кейінгі дүние жүзі елдері экономикасының дамуындағы болған үлкен өзгерістер өндіріс жағынан дамыған және жаңа даму жолына түскен елдердің жақындасуын, дүние жүзінде мүлде басқа халықаралық сауда құрылысын дәлелдеуде сыртқы сауда теорияларының бұрынғы тұжырымдарының шектеулі екені белгілі болды.
Кәсіпорынның табысы олардың активтерінің артуы немесе капитал меншігінің көбеюіне әкелетін міндеттемелердің кемуі. Табыс ұғымы жалпы мемлекетте (ұлттық табыс), кәсіпорындарда (жалпы табыс, таза табыс), ал жеке тұлғаларда (халықтың ақшалай табысы, жеке табыс) болып қолданылады.
Кәсіпорынның жалпы табысына ақшалай түсім тауарларды сату және қызмет көрсетуден түсетін ақшалай түсім, атқарылған қызметтен, мүліктік бағалылықты сатудан, несие берілгендегі алынатын тиісті проценттер және басқа да ақшалай және материалдық түсімдер жатады.
Жиі қолданылатын таза табыс ұғымы жалпы табыс және материалдық ресурстардың шығындары арасындағы айырмашылығы болып саналады.
Экономикалық теорияда табыс деп тұрақты және нарықтық субъектілердің қарамағына заңды түрде тікелей түсетін ақша сомаларын айтады. Табыс алудың шарты - бұл қоғамның пайдалы қызметі. Бұл сұраныстың қажетіне жататын тауарларды шығару. Мына төмендегі табыстардың түрлерін айыруға болады:
Жалпы табыс (ЖТ) - бұл тауарлардың белгілі мөлшерін сатудан түскен ақшалай сомасы. Ол тауар бағасын тауар мөлшеріне көбейтуге тең.
Орта табыс (ОТ) - жалпы табысты (ЖТ) өнім өлшемінің мөлшеріне бөлу(К).
Шекті табыс (ШТ) - бұл өнім өлшемін сатуды көбейту арқасында жалпы табыстың үстелуі.
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылықты жүргізуші субъектінің өзі де, мемлекет те мудделі. Сондықтан әр кәсіпорында табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштеріне жүйелі түрде талдау жасау қажет.
Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын бағалау;
таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;
табыска әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу;
табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
табыстың өсу резервтерін анықтау;
кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;
табыстылықтың (рентабельдіктің) әр түрлі коэффициенттерін және олардың деңгейлеріне әсер етуші факторларды зерттеу.
2.3 Пайда және шығын есебі
Кәсіпорынның пайдалы жағын бағалау үшін мынадай ақпаратті міндетті білу қажет:
Сату көлемін болжау;
Тура шығындардың мөлшерлік көлемі;
Үстеме шығындар көлемі.
Сату көлемін болжау. Бизнеске әсер ету факторын анықтауға мыналар жатады:
Сату көлемінің маусымдық ауытқуы
Тауарлардың жаңа түрін жасау
Сауда айналымынан кейбір тауар түрлерін алып тастау
Экономикалық жағдайдың жергілікті ерекшеліктері
өндіріс алаңдарын кеңейту
тауар сату ұйымдары және басқалар.
Тура шығындар. Тура шығындар дегеніміз - бұл тауар сату ұйымдарымен байланысты кеткен шығындар. Түсімді жоспарлау кезінде сату көлеміндегі пайыздық түрдегі шығындарды елестетіп көреу керек. Кей кездерде тауар қоры жоғарылап кетсе мұны да түсімді жоспарлау процесінде негізге алу қажет.
Үстеме шығындар. Көп жағдайларда үстеме шығындардың көлемі үстеме шығындар бағасын бір жылға бөлу арқылы анықталады.
Ереже бойынша, коммерциялық қызметті жасауға байланысты оларға мыналар жатады:
арендалық төлем;
еңбек ақы;
көлік шығындары;
салық төлемдері;
іссапар шығыны;
кеңсе қажеттілігі шығындары;
байланыс қызметін пайдалану шығындары;
банктік несие мен басқа да ақшалай төлемдердің проценттері;
жарнамаға кететін шығын;
амортизациялық бөлінулер.
Қазақстан Республикасының стратегиялық дамуын жүзеге асыруда дүниежүзілік шаруашылық жүйесімен тең құқықты әріптес ретінде интеграцияға бағытталған өзінің жеке сыртқы экономикалық саясатын қалыптастырып, экономикалық реформаларды одан әрі тереңдету нәтижесінде өндірісті түрақтандырып жэне көтеруге, экономикалық тәуелсіздік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге тікелей байланысты.
Сыртқы саудадағы белгілі әр түрлі үлгілер (модельдер) нақты өмірдегі қүбылыстардың бір бөлігін ғана көрсетеді. Ал сыртқы саудаға талдау жасау үшін осы әр түрлі үлгілердің барлығыныд өзара байланысы қажет. Мысалы, 1980 жылдары элемдік саудадағы негізгі бағыт Жапонияға, Тайванға бағытталды, Корея ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қызметінің табыстары және оларды талдау
Табыс ұғымы және нарық жағдайында табыстың ролі
1.2 Табыстылықты талдау маңызы, міндеттері және ақпарат көздері
1.3 Табыстылықтың көрсеткіштері және оларды талдау
2 Кәспорынның кірістері мен шығыстары, жалпы түсім мен пайда
2.1 Кәсіпорын қызметінде кірістер мен шығыстардың басты қайнар көздері
2.2 Кәсіпорынның өндірістік шығындарын төмендетудің негізгі бағыттары
2.3 Пайда және шығын есебі
IIІ. Нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорын және өндірістік шығындар теориясы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
3
5
10
12
13
15
18
20
31
33
Кіріспе
Қоғаммен кәсіпорынды басқару заңдары мен тәсілдері адамзатқа ежелден белгілі болған. Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар екендігін республикамыздың тәуелсіздігінің 16 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және сайып келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды. Сондықтан бұған дейін ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігінің, қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны бұл кәсіпорын. Міне, сондықтан да, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс. Қазіргі нарықтық жағдайда тек мынадай ғана кәсіпорын өміршең бола алады, егерде ол нарық талабын аса сауаттылықпен және комплненттілікпен анықтайтын, сұраныс талабын қанағаттандыратын өнімдерді өндіруді ұйымдастыратын және білікті қызметкерлерге жоғары табыспен, ең соңында, көп пайданы табуды қамтамасыз ете алса. Біздің міндет Қазақстанда нарықтық экономика үшін оңтайлы болатын мемлекеттіңк қызмет пен басқарылу құрымының, осы заманғы тиімді жүйесін жасау; басым мақсаттарды іске асыруға қабілетті Үкімет құру; ұлттық мүдделердің сақшысы бола алатындай мемлекет қалыптастыру.
Әлемдік шаруашылықтың жаһандық жүйесі - өзінің ережелері бойынша жұмыс істейтін қалыптасқан әрі орнықты тетік. Біз де осы ережелерге сай жұмыс істеуіміз керек. Әлемдік рынокта бізді күтіп тұрған ешкім жоқ, бірақ біз онда қажеттігімізді танытып, іргемізді бекітіп алуымыз қажет.
Біз алдымызға қойып отырған биік мақсаттарға жету барлық биліктің органдары мен институттары, іскер ғылыми және сарапша топтар тарапынан қосымша көп жігер - қайрат жұмылдыруды, көп ретте іске жаңаша қарауды, мүлде тосвн тұрғыдан келуді талап етеді. Сол үшінде Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдап алынды. Бұл - біздің бұдан былайғы дамуымыздың бірден - бір дұрыс арнасы.
Тақырыптың міндеті:
· Ғылыми - техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану;
· өндіріс және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
· экономикалық процестерді мемлекет тарапынан тексеру;
· шығынның белгілі бір мөлшерін тиімді ету;
· өнімнің өзіндік құнын арзандату;
· мемлекеттік стандарттар және тағы басқа.
Тақырыптың өзектілігі: қазіргі нарық жағдайында еңбекті ұйымдастыру және еңбекті жетілдіру, ысырапты қысқарту есебімен шығындарды үнемдеуге әкеліп соғады. Қазіргі кезеңде нақты еңбекті үнемдеудің экономикалық дамуы қоғамдық еңбекті үнемдеумен салыстырғанда нәтижелігі. өндіріс шығындарын төмендетуде мемлекеттік бағдарламалар мен мемлекеттік стандарттардың орындалуы елеулі орын алады.
Зерттеу объектісі: шығындарды жүйелі түрде төмендету - кәсіпорындардың жұмыс істеу тиімділігін арттырудың негізгі құралы болып табылады. Нарықтық экономика жағдайында залалды кәсіпорындарды қаржылай қолдау қағидаға жатпайды. Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімді ету шаруашылықты жүргізудің әртүрлі мәселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр
1 Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қызметінің табыстары және оларды талдау
Табыс ұғымы және нарық жағдайында табыстың ролі
Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші табыс түсімі болып табылады. Табыс дегеніміз -- тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Былайша айтқанда, табыс -- бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын білдіретін кәсіпорын кызметінің нәтижелі экономикалық көрсеткіші. Кез келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі -- қосымша еңбек-қосымша өнім немесе құн жағынан алғанда, табыс құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес. Шынында да, сатқанша бұйым тек жумсалган шығынды ғана өтеп, ешқандай табыс келтірмесе, кәсіпорынға бұйым шығарудың қажеті не?
Бөлінбеген табыс кең мағынада табыс ретінде түтынуға пайдаланған жәнс еткен жылдардағы табысланбаған табыс кәсіпорынның қаржы орнықтылығын, кейінгі дамуы үшін қаржы көздерінің бар болуын дәлелдейді.
Кәсіпорындарда табысты үлестіру және пайдалану тәртібі оның жарғысында тіркеліп қойылады және оны кәсіпорын басшысы бекітеді. Тиімділік деп кәсіпорын қызметі тиімділігінің ең басты экономикалық көрсеткіші аталады. Оның екі түрі бар:
кәсіпорынның тапқан табысының өндірістің негізгі және айналмалы қорларының құнына қатысы;
кәсіпорынның тапқан табысының сатылған өнімнің озіндік құнына қатысы.
Кәсіпорынның қарауында қалатын барлық пайда екі бөлікке бөлінеді. Біріншісі -- кәсіпорынның мүлкін көбейтеді және тұтыну процесіне қатысады. Екіншісі -- тұтынуға пайдаланатын пайда үлесін сипаттайды. Сонымен, тутынуға багытталган барлық пайданы толық пайдаланудың қажеті жоқ. Мүлікті көбейтуге байлаиысты пайдаланбай қалған пайда қәлдығының үлкен маңызы бар және алдагы жылдардагы мүмкін болатын залалдарды, түрлі шығындарды қаржыландырудың орнын толтыруға бағытталады.
Табыс -- кәсіпорын қызметі тиімділігінің басты шарасы. Таза табыс экономикалық санатының маңызды және кез келген коммерциялық мекемелері қызметінің негізгі мақсаты болып табылады. Нарықтық қатынастарда табыс экономикалық санаты ретінде құрылған материалдық өндіріс саласының таза табысын қамтиды.
Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші табыс түсімі болып табылады. Табыс дегеніміз -- тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Былайша айтқанда, табыс -- бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын білдіретін кәсіпорын кызметінің нәтижелі экономикалық көрсеткіші. Кез келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі -- қосымша еңбек-қосымша өнім немесе құн жағынан алғанда, табыс құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес. Шынында да, сатқанша бұйым тек жумсалган шығынды ғана өтеп, ешқандай табыс келтірмесе, кәсіпорынға бұйым шығарудың қажеті не?
Шынында да, кәсіпорын қорлануының мөлшері неге байланысты? Егер белгілі бір кезеңде ұжым қажет болып отырған онім өндіруді арттырып, оның сапасын жаңсартып, ассортиментін кеңейтсе, егер еңбек өнімділігі артып, өндіріс шығыны азайтылса, табыс мөлшері де өседі. Демек, бұл кәсіпорын өндіріс тиімділігін арттырды деген сөз.
Табыс баланстық және есептеулік болып болінеді. Жалпы баланстық табыс мынадан құралады:
тауарлы өнімдерді сатудан түскен табыс;
тауарлы өнімнің құрамына жатпайтын басқа өнімдерден және қызмет көрсетуден түскен табыс немесе зиян;
сатылатыннан тыс операцияларды жоспарлаудан түскен табыс немесе зияндар.
Оған жататындар: айыппұлдар, сыйлықтар және т.б.
Есептеулік табыс -- бұл негізгі өндірістік және айналмалы нормативтік қорларды және банктерден алған несиелерді шегергендегі бюджетке түсетін жалпы баланстық табыс.
Табыс жоспары бағалар мсн келісім-шарттар, салыстырмалы және қазіргі қолданылып жүрген бағалар не-гізіғтде жасалады. ІІайда көлемін анықтау тікелей ессптеу немете талдау әдістерімен жүргізіледі. Табысты тікелей есептеу әдісімен аныктау - өнімнің әрбір жеке түрлерін көтерме бағамен есептегендегі сатудан түсетін ақшалай түсім және оның өзіндік құнының арасындағы айырмасы болып табылады.
Табыс белгілі бір нысандарды орындайды.
Біріншіден, кәсіпорын ңызметінің нәтижесіне жетуде экономикалық тиімділікті сипаттайды.
Екіншіден, табыс ынталандыру нысанына ие болады. Оның мазмұны, ол бір жолғы қаржы нәтижесі және кәсіпорынның қаржы ресурстарының негізгі элементтері болып табылады.
Үшіншіден, табыс бюджеттің түрлі деңгейін қалыптастырудың бірден-бір көзі. Ол бюджетке салык түрінде түседі және басқа да табыс түсімдерімен қатар қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін қаржыландыруға табысланады.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың маңызы орасан зор. Оны алуға ұмтылу тауар өндірушілерді өнім өткізудің көлемін арттыруға, оған кететін шығындарды азайтуға бағыт көрсетеді
Кәсіпорынның табысы әр түрлі қызмет есебінен алынуы мүмкін. Барлық табысиың жиынтық деңгейі -- кәсіпорынның жалпы табысы. Жалпы табыстың негізгі жиынтық элементтері болатындар:
өнімді сатудағы, қызмет атқарудан, қызмет көрсетудсн түсетін табыс;
негізгі қорларды, сол сияқты басқа да кәсіпорынның мүліктерін сатудан түсетін табыс;
өткізуден тыс операциялардыд қаржы нәтижелері.
Кәсіпорынның пайдасы екі көрсеткішке байланысты:
өнім бағасы жәнс оны өндіруге кететін шығындар. Нарықтағы өнім бағасы -- сұраныс пен ұсыныстың өзара іс-қимылының нәтижесі. Еркін бәсеке жағдайында нарықтық баға құрылымы заңының әсерінен өнім бағасы не жоғары, не төмен болуы өндірушінің немесе сатып алушының қалауынша болуы мүмкін емес, ол автоматты түрде теңеседі.
Табысты үлестіру объектісі косіпорынның баланстық табысы болып табылады. Оны үлестіруді табыстың бір бөлігін бюджетке жолдау деп түсінуге болады. Табысты үлестіру заңдылығы -- салық және басқа да төлем шарттары түрінде түрлі деңгейде бюджетке түсетін бөлігі. Табысты үлестірудің бағытын анықтау, кәсіпорынның қарауында қалатып, құрылым статьясын пайдалану кәсіпорынның құзіретіне жатады.
Табысты үлестірудің принциптері:
- кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметі нәтижесінен алынған табысты шаруашылық субъектісі ретінде мемлекет пен кәсіпорынның арасында бөлінеді;
- мемлекет алған табыстың бөлігі салық және алым ретінде бюджетке түседі, мөлшерлеменің өзгеруі мүмкін емес.
- Салықтың құрамы жәнө алымы, оларды өсептеудің және бюджст жарнама тәртібі заңды түрде белгіленеді;
- салықтан кейінгі кәсіпорынның қарауында қалатын табыс мөлшері өнім көлемінің артуы жәнс өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметінің жақсаруына оның мүдделілігі кемімеуі керек;
- кәсіпорынның қарауында қала табы әуелі кәсіпорынның одан әрі дамуын қамтамасыз ететін қорланымға багытталады, ал қалган бөлігі тек тұтынуга кетеді.
- Кәсіпорынның қарауында қалатын барлық табыс екі бөлікке бөлінеді. Біріншісі -- кәсіпорынның мүлкін көбейтеді және тұтыну процесіне қатысады. Екіншісі -- тұтынуға пайдаланатын табыс үлесін сипаттайды. Сонымен, тутынуға бағытталған барлық табысты толық пайдаланудың қажеті жоқ. Мүлікті көбейтуге байланысты пайдаланбай қалған табыс қалдығының үлкен маңызы бар және алдагы жылдардағы мүмкін болатын залалдарды, түрлі шығындарды қаржыландырудың орнын толтыруға бағытталады.
Бөлінбеген табыс кең мағынада табыс ретінде түтынуға пайдаланған және еткен жылдардағы табысланбаған табыс кәсіпорынның қаржы орнықтылығын, кейінгі дамуы үшін қаржы көздерінің бар болуын дәлелдейді.
Кәсіпорындарда табысты үлестіру және пайдалану тәртібі оның жарғысында тіркеліп қойылады және оны кәсіпорын басшысы бекітеді. Тиімділік деп кәсіпорын қызметі тиімділігінің ең басты экономикалық көрсеткіші аталады. Оның екі түрі бар:
кәсіпорынның тапқан табысының өндірістің негізгі және айналмалы қорларының құнына қатысы;
кәсіпорынның тапқан табысының сатылған өнімнің озіндік құнына қатысы.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады, Табыстылықтың абсолютті көрсеткіші - бұл табыстар немесе пайдалардың сомасы Шетелдік арнаулы әдебиеттерде "табыстар" ұғымы келесідей түрде анықталады:
Табыстар дегеніміз - қаржының келуі немесе активтер құнының өсуі, не болмаса пассивтердің азаюы түріндегі есепті кезеңдегі экономикалық пайданың ұлғаюы болып табылады, бұл акционерлер салымдарының есебінен өсуден басқа жағдайдағы капиталдың өсуіне әкеледі.
Ықшамдалған түрде бұл түсінік 1995 жылы 26 желтоқсандағы "Бухгалтерлік есеп туралы" заң күші бар ҚР Президентінің 2732 Жарлығында анықталған. Жарлықтың 13-бабында былай делінген: "Табыстар - бұл есеп-тік кезеңдегі активтердің ұлғаюы немесе міндеттемелердің азаюы". Белгілі бір шығындар шығармай әдетте қажетті табыстарды алу мүмкін емес. Өз кезегінде, табыс алмай кәсіпорынның дамуын жүзеге асыру және әлеуметтік мәселелерді шешу мүмкін емес.
Нарық жағдайында табыстың ролі айтарлықтай артты. Өзіміз білетіндей жоспарлы - директивті экономика жағдайында оның ролі төмендетілген болатын. Табыс (пайда) табу кез келген кәсіпорынның мақсатты функциясы (қызметі) ретінде төмендетілді. Нарықтық экономикаға көшумен табыс (пайда) оның, яғни кәсіиорынның қозғаушы күшіне айналды. Тек табыс қана өзара байланысқан үш мәселенің шешімін анықтайды: нені, қалай және кім үшін өндіру керек. Табыс табу кез келгеи кәсіпорынның қызмет етуінің мақсаты больш қалыптасты, ал нарықтық экономика кәсіпорынның негізгі өндірістік және әлеуметтік дамуының көзі болып табылады. Бұл приицип өнімді өндірудегі шығындардың толық ақталуын және кәсіпорынның өндірістік техникалық базасының кеңеюіне негізделеді. Бұл әр кәсіпорын өзінің ағымдағы және күрделі шығындарын өзінің меншікті қаржы көздерінен жабатындығын білдіреді. Уақытша қаржы тапшылығы кезінде, оларға деген қажеттілік, егер бұл ағымдағы шығындар болса, олар қысқа мерзімді ссудаларымен және коммерциялық несиелерімен, сонымен қатар капитал салымдары банктің ұзақ мезімдік несиелерімен жабылуы мүмкін. Табыс есебінен, сондай-ақ кәсіпорынның бюджет алдындағы, банктер мен басқа да кәсіпорындар, ұйымдар алдындағы міндеттемелері орындалады. Сонымен, табыс кәсіпорынның өндірістік және қаржылық қызметін бағалаудағы негізгі көрсеткіші болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайында табыстың ролі ол атқаратын қызметтермен анықталады. ТМД елдеріндегі арнайы әдебиеттерде табыс қызметі туралы мәселе жөнінде бірыңғай пікір жоқ. Ол тек екі қызмет атқарады:
1)мемлекеттік бюджет табысының көзі;
2)кәсіпорын мен бірлестіктердің өндірістік және әлеуметтік даму көзі.
Функциялардың және олардың өзара шарттылығындағы бірлігі, табысты шаруашылықты жүргізуші, қоғамның, кәсіпорын ұжымының, және әр жұмысшының экономикалық мүдделері байланысатын элементі ретінде көрсетеді. Осыдан табысты құру және бөлу (тарату) мәселелерінің маңыздылығы көрінеді, оның (тәжірибелік) шешілуі шаруашылықты жүргізуші субъектінің тиімділігінің алынған және оның иелігінде қалатын табыс көлеміне қажетті тәуелділігін қамтамасыз етеді.
Табыс өз қызметтерін тиімді орындай алуы үшін келесідей негізгі шарттар қажет болады:
Жуықтаудың белгілі бір дәрежесінде, өнім бағасы еңбектің қоғамдық қажетті шығындарын көрсетуі тиіс және ол сондай-ақ еңбек өнімділігінің үздіксіз өсуі мен өзіндік құнның төмендеуін ескеруі қажет.
Бұйымдарды калькуляциялау және өнімнің өзіндік құнын анықтау жүйесі ғылыми негізделген болуы керек.
Табысты бөлу (тарату) механизмі белсенді роль атқаруы керек және өндірістің дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор болуы тиіс.
Табысты тиімді пайдалану тек қалған барлық қаржы тұтқаларының жүйесінде (амортизациялық аударымдар, қаржылық санкциялар, салық салу, акциздер, жал төлемі, дивидендтер, пайыздық мөлшерлемелер, арнайы қорлар, салымдар, пай (жарна) төлемдері, инвестициялар, есеп айырысу нысандары, несие түрлері, валюта және бағалы қағаздар курсы және т.б.) ғана мүмкін.
Бірақ табыстың абсолютті мөлшері кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің тиімділігінің емес, экономикалық тиімділігінің көрсеткішіне жатады. 500 мың теңгелік табыс кәсіпорынның салынған капиталының мөлшері және қызметінің ауқымы бойынша әр түрлі көлемнің табысы болуы мүмкін. Сәйкесінше бұл соманың салыстырмалы деңгейі айтарлықтай деңгейде бірдей болмайды, Сондықтан да алынатын табысты нақты бағалау үшін кәсіпорын қызметінің тиімділігін сипаттайтын және табыстылық деңгейін көрсететін рентабельділіктің әр түрлі көрсеткіштері жататын табыстылықтың салыстырмалы керсеткіштері қолданылады.
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылықты жүргізуші субъектінің өзі де, мемлекет те мүдделі. Сондықтан әр кәсіпорында табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы кәрсеткіштеріне жүйелі түрде талдау жасау қажеті.
Табыстылықты талдау маңызы, міндеттері және ақпарат көздері
Нарықтық жағдайдың қозғаушы күші -- бәсеке. Ол өндірісті ұлгайтуды, сапасын жақсартуды және өнімнің бағасын арзандатуды ынталандырады, ғылыми-техникалық жетістіктерді өндіріске толық енгізуді, отандық техниканы, технологияны, өндірісті және еңбөкті ұйымдастыруда үдемелі әдістерді толық қолдануына үлкен ықпалыы тигізеді. Ірі фирмалармен салыстырғанда кіілі кәсіпорындар өздерінің елеулі артықшылығъшен көзге көрінеді. Оларға жоғары серпінділік, ыңшамдылық, өндірістің бәсакелестік сипаты және демократияландырулары тән. Кіші кәсіпорындар жаңа жұмыс орындарын ашады, халық кәсіпшілігін жалғастырады, кіші қалалардың экономикалық және әлеуметтік дамуларына ыкпал етеді.
Пайда -- кәсіпорын қызметі тиімділігінің басты шарасы. Таза пайда экономикалық санатының маңызды және кез келген коммерциялық мекемелері қызметінің негізгі мақсаты болып табылады. Нарықтық қатынастарда пайда экономикалық санаты ретінде құрылған материалдық өндіріс саласының таза пайдасын қамтиды.
Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі болып табылады. Пайда дегеніміз -- тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың айырмасы. Былайша айтқанда, пайда -- бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын білдіретін кәсіпорын кызметінің нәтижелі экономикалық көрсеткіші. Кез келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсаған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі -- қосымша еңбек-қосымша өнім немесе құн жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес. Шынында да, сатқанша бұйым тек жумсалган шығынды ғана өтеп, ешқандай пайда келтірмесе, кәсіпорынға бұйым шығарудың қажеті не?
Шынында да, кәсіпорын қорлануының мөлшері неге байланысты? Егер бслгілі бір кезеңде ұжым қажет болып отырған онім өндіруді арттырып, оның сапасын жаңсартып, ассортиментін кеңейтсе, егер еңбек өнімділігі артып, өндіріс шығыны азайтылса, пайда мөлшері де өседі. Демек, бұл кәсіпорын өндіріс тиімділігін арттырды деген сөз.
Пайда баланстық және есептеулік болып болінеді. Жалпы баланстың пайда мынадан құралады:
тауарлы өнімдерді сатудан түскен пайда;
тауарлы өнімнің құрамына жатпайтын басқа өнімдсрден және қызмет көрсетуден түскен пайда немесе зиян;
сатылатыннан тыс операцияларды жоспарлаудан түскен пайда немесе зияндар.
Оған жататындар: айыппұлдар, сыйлықтар және т.б.
Есептеулік пайда -- бұл негізгі өндірістік және айналмалы нормативтік қорларды және банктерден алған несиелерді шегергендегі бюджетке түсетін жалпы баланстық пайда.
Үшіншіден, пайда бюджеттің түрлі деңгейін қалыптастырудың бірден-бір көзі. Ол бюджетке салык түрінде түседі және баеқа да табыс түсімдерімен қатар қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру үшін қаржыландыруға пайдаланады.
Нарықтық экономика жағдайында пайданың маңызы орасан зор. Оны алуға ұмтылу тауар өндірушілерді өнім өткізудің көлемін арттыруға, оған кететін шығындарды азайтуға бағыт көрсетеді
Кәсіпорынның пайдасы әр түрлі қызмет есебінен алынуы мүмкін. Барлық пайдаиың жиынтық деңгейі -- кәсіпорынның жалпы пайдасы. Жалпы пайданың негізгі жиынтық элементтері болатындар:
тыс операциялардыд қаржы нәтижелері. Кәсіпорынның пайдасы екі көрсеткішке байланысты:
өнім бағасы жәнс өнімді сатудағы, қызмет атқарудан, қызмет көрсетудсн түсетін пайда;
негізгі қорларды, сол сияқты басқа да кәсіпорынның мүліктерін сатудан түсетін пайда;
өткізуден оны өндіруге кететін шығындар. Нарықтағы өнім бағасы -- сұраныс пен ұсыныстың өзара іс-қимылының нәтижесі. Еркін бәсеке жағдайында нарықтық баға құрылымы заңының әсерінен өнім бағасы не жоғары, не төмен болуы өндірушінің немесе сатып алушының қалауынша болуы мүмкін емес, ол автоматты түрде теңеседі.
Пайданы үлестіру объектісі косіпорынның баланстық пайдасы болып табылады. Оны үлестіруді пайданың бір бөлігін бюджетке жолдау деп түсінуге болады. Пайданы үлестіру заңдылығы -- салық және басқа да төлем шарттары түрінде түрлі деңгейде бюджетке түсетін бөлігі. Пайданы үлестірудің бағытын анықтау, кәсіпорынның қарауында қалатып, құрылым статьясын пайдалану кәсіпрынның құзіретіне жатады.
Пайданы үлестірудің принциптері:
- кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметі нәтижесінен алынған пайданы шаруашылық субъөктісі ретінде мемлекет пен кәсіпорынның арасында бөлінеді;
- мемлекет алған пайданың бөлігі салық және алым ретінде бюджетке түседі, мөлшерлеменің өзгеруі мүмкін емес.
- Салықтың құрамы жәнө алымы, оларды өсептеудің және бюджст жарнама тәртібі заңды түрде белгіленеді;
- салықтан кейінгі кәсіпорынның қарауында қалатын пайда мөлшері өнім көлемінің артуы жәнс өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметінің жақсаруына оның мүдделілігі кемімеуі керек;
- кәсіпорынныд қарауында қалатьга пайда өуелі кәсіпорынныц одан әрі дамуын ңамтамасыз ететін қорланымға багытталады, ал қалган бөлігі тек тұтынуга кетеді.
Табыстылықтың көрсеткіштері және оларды талдау
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылықты жүргізуші субъектінің өзі де, мемлекет те мудделі. Сондықтан әр кәсіпорында табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштеріне жүйелі түрде талдау жасау қажет.
Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын бағалау;
таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;
табыска әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу;
табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
табыстың өсу резервтерін анықтау;
кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;
табыстылықтың (рентабельдіктің) әр түрлі коэффициенттерін және олардың деңгейлеріне әсер етуші факторларды зерттеу.
Кәсіпорын, егер де өзінің жұмысында белгілі бір принциптерге сүйенсе және қажетті бернесін орындаса, алдыға қойған мақсатына жетеді. Осыған орай кәсіпорындардың негізгі міндеттеріне жататындар:
жоғары сапалы өнімдер өндіру, оларды жүйелі түрде жаңалау және қолда бар өндірістік мүмкіншіліктеріне, сұраныстарына сай қызмет көрсету;
өзара алмасушыларын ескере отырып, өндірістік ресурстарды ұқыпты пайдалану;
кәсіпорынның бет алысының отратегиясы мен тактикасын әзірлеу және жағдайлардың өзгеруіне байланысты оларды өзгертіп отыру;
ғылыми-техникалық жетістіктер мен озық тәжірибені, еңбекті ұйымдастыру және басқаларды өндіріске кеңінен енгізу;
өздерінің қызметкерлеріне жағдай жасау, олардың сыныптамаларының өсуін және еңбектерінің үлкен маңыздылығы, олардың тіршілік деңгейлерін арттыру, еңбек ұжымдарында қолайлы саяси-психологиялық ахуалды жақсарту;
кәсіпорынның шығарған өнімінің бәсекеге жарамдылығын камтамасыз ету, кәсіпорынның жақсы атағын қолдау;
баға саясатын икемді жүргізу жәнс басқа да функцияларды іске асыру.
Қорыта айтқанда, ең маңыздысы, кәсіпорындардың барлық функциялары межеленген стратегияны іске асыруға және алдарына қойған мақсаттарына жетуге бағытталғаны жөн.
2 Кәспорынның кірістері мен шығыстары, жалпы түсім мен пайда
2.1 Кәсіпорын қызметінде кірістер мен шығыстардың басты қайнар көздері
Кәсіпорынның қарауында қалатын барлық пайда екі бөлікке бөлінеді. Біріншісі -- кәсіпорынның мүлкін көбейтеді және тұтыну процесіне қатысады. Екіншісі -- тұтынуға пайдаланатын пайда үлесін сипаттайды. Сонымен, тутынуға багытталган барлық пайданы толық пайдаланудың қажеті жоқ. Мүлікті көбейтуге байлаиысты пайдаланбай қалған пайда қәлдығының үлкен маңызы бар және алдагы жылдардагы мүмкін болатын залалдарды, түрлі шығындарды қаржыландырудың орнын толтыруға бағытталады.
Бөлінбеген пайда кең мағынада пайда ретінде түтынуға пайдаланған жәнс еткен жылдардағы пайдаланбаған пайда кәсіпорынның қаржы орнықтылығын, кейінгі дамуы үшін қаржы көздерінің бар болуын дәлелдейді.
Кәсіпорындарда пайданы үлестру және пайдалану тәртібі оның жарғысында тіркеліп қойылады және оны кәсіпорын басшысы бекітеді. Тиімділік деп кәсіпорын қызметі тиімділігінің ең басты экономикалық көрсеткіші аталады. Оның екі түрі бар:
кәсіпорынның тапқан пайдасының өндірістің негізгі және айналмалы қорларының құнына қатысы;
кәсіпорынның тапқан пайдасының сатылған өнімнің озіндік құнына қатысы.
Кәсіпорын қызметінің тиімділік деңгейін бағалау үшін алынған нәтижеге (жалпы табыс, пайда) кеткен шығындар немесе пайдаланган ресурстармен салыстырылады. Пайданың шығындармен өлшемдестігі пайдалылыңты немесе толығынан пайдалылық мөлшерін білдіреді.
Практикада пайдалылық мөлшерін өлшеу екі нұсқада пайдаланады. Бұл пайданың ағындағы шыгындарымен қатынасы (кәсіпорын шыгыидары, өзіндік құн) немесс аванс-тьщ жумсау (негізгі өндірістік қорлар және айналым қаражаты). Бұл екі өлшеуші аванстың жұмсау айналымы жиынтығының көрсеткішіне өзара байланысты.
Өнімнің пайдалылығын барлық сатылған өнімнің және оның жеке турлерін есептегенде ғана мүмкін болады. Бірінші жағдайда ол өнімді сатқандағы пайданың және оны өндіруге және сатуға кеткен шығындардың қатынасын анықтайды. Барлық сатылған өнімнің пай-далылығын тауарлы өнімді сатудан алынган пайданың өткізуден алынған түсімнің қатынасына есептеп шығарады; баланстық пайда жөнінде -- өнімді сатудан алынған түсім; таза пайда жөнінде -- өнімді сатудан алынған түсім. Барлық өнімді сатудағы пайдалылық көрсеткіштері кәсіпорынның ағымдағы шығындарының тиімділігі және өнімді сату табысы жөнінде түсінік білдіреді.
1.Өндіріс қорларының пайдалылығы баланстың пайданың негізгі өндірістік қорлардың және айналым қаржыларының жылдың орташа құнына қатынасы. Бұл көрсеткішті таза пайда арқылы да есептеуге болады
2.Кәсіпорынның жұмсалым пайдалылығы оның қарауындағы мүліктердің құны арқылы есептелінеді Есептегенде баланстык; және таза пайданың көрсеткіштерін пайдаланады.
Кәсіпорынның жеке қаржысының пайдалылыгы таза пайданың баланс арқылы есептелінетін оның жеке қаржысының қатынасымен анықталады.
Пайданы қалыптастыруға ықпал ететін несие бойынша процент мөлшерлемесі:
басқа кәсіпорындардың үлес қосуынан түскен табыстар;
құнды қағаздардан түскен табыстар;
алынған айыппұлдай асып түсу, өсімақы, төлемнің тұрақсыздығы.
Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімдету шаруашылықты жүргізудің әр түрлі мәселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр. Тек қанша өнім өндірілгендігінің ғана емес, оны өндіруге қанша еңбек жұмсалғандығының да маңызы зор. Мәселенің бұлай қойылуы мынаны аңғартады: шикізат пен материалдарды жұмсай отырып, шикізаттың әрбір өлшеміне неғүрлым көп шешім алуға, шығарылған бұйымдардың өзіндік құнын төмендетіп, кәсіпорындардың пайдасын көбейтуге, өндірістің тиімділігін арттыруға жету керек.
Кәсіпорын қызметінің экономикалық тиімділігін молайтудың басты шарты еңбек өиімділігін барынша арттыру және өзіндік құнды арзандату. Басқа да біркелкі жағдайларда өнімнің өзіндік құны неғүрлым арзан болған сайын тиімділік соғұрлым жоғары болатыны белгілі. Кәсіпорынның тиімділігіне сонымен қатар, өнімнің немесе шығаратын тауарлардың сапасы да едәуір ықпал етеді, өйткені жоғары сапалы өндірілетін тауарларды көтеріңкі бағамен сата алады.
Пайда өндіріс және таза табысты бөлу, экономикалық ынталандыру қорын жасау және пайдалану үдерісі кезінде кәсіпорын ұжымдары мен оның жеке мүшелерінің арасында, сонымен бірге мемлекеттік кәсіпорындар мен жеке кәсіпорындар арасында қалыптасатын экономикалық қатынастардың белгілі бағытын білдіреді.
Өндірісті басқарудың жаңа жағдайында ішкі шаруашылықтың күрделі қаржыны қаржыландырып негізгі табыстарды құру және өзіндік айналмалы құралдарды толықтыру ісінде бюджеттік қаржы емес, кәсіпорынның өз табысы негізгі қаржылық көзге айналады.
Жоспарлы пайданың жалпы мөлшерін кәсіпорындардың өздері белгілейді. Кәсіпорындар пайдасының жалпы мөлшеріне мыналар жатады: олардың өнімдерін сатудан түскен пайда, көмекші, ңайта өқдейтія өндірістен және олардың салаларынан, қызмет көрсетуден алынатын кіріс, сатуға жатпайтыи кірістер.
2.2 Кәсіпорынның өндірістік шығындарын төмендетудің негізгі бағыттары
Шығындарды жүйелі түрде төмендету - кәсіпорындардың жұмыс істеу тиімділігін арттырудың негізгі құралы болып табылады.
Ұлттық экономиканың барлық салаларында өндіріс шығындарын төмендетудің мына төмендегі негізгі бағыттарын айтруға болады:
Ғылыми - техникалық процестің жетістіктерін пайдалану.
Өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру.
Экономикалық процестерді мемлекет тарапынан реттеу.
Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиісмді ету - шаруашылықты жүргізудің әр түрлі мәселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр.
01.01.2006 - 01.01.2007 жылдардағы айлар бойынша түскен табыстардың динамикасы
Шығындарды статистикалық зерттеудің теориялық негізі ретінде өндіріс және айналыс шығындары туралы экономикалық ілім қызмет етеді. Кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің практикалық іс-әрекетінде өндіріс және айналыс шығындары өзіндік қүн және шығын формаларына ие болады, Өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындарды анықтауға арналған ақпарат көздері: үйымның, мекеменің бухгалтерлік және статистикалық есеп берулері.
Шығын және аралық тұтыну статистикасының міндеттері:
Кәсіпорындарда, экономика салаларыңда және түтас экономикада әнімді өндіру мен өткізуге кеткен шығындар сомасын анықтау;
Кәсіпорындарда, үйымдарда өнімнің озіндік қүнын есептеу;
Шығынның элементтері, кәсіпорынның меншік формасы, экономика салалары, экономика секторы бойынша шығынның қүрамы мен қүрылымын зерттеу;
Өнімді өндіру мен өткізуге кеткен шығындар динами-касын талдау;
Топтастыру, индекстер, корреляция теориясының көме-гімен енімнің өзіндік қүнына әсер етуші факторларды статисти-калық зерттеу.
Өнім өндірісінің шығындары өнеркәсіп, қүрылыс, ауыл шаруашылығы, орман және балық шаруашылығы сияқты іс-өрекеттердің негізгі түрлері бойынша кәсіпорындардың барлық өндіріс көлеміне қатысты шығындарының толық мөлшерін қамтиды. Экономиканың бүл салаларында жасалған өнім түтынушыға тиісті көлемде және ассортиментте, өзінің түтыну қасиеті сақталған күйінде жеткізілуі тиіс. Айналыс сферасында шығындар өнімдердің орнын ауыстыру, оларды сақтау, өндіру жүмысын аяқтау, өнімдерді қаптау, орау, буып-түю, түтыну-шыға жіберу есебінен көбейеді.
Өнімді өндіру мен өткізуге кеткен шыгындардың жалпы сомасына шыгындардыц цандай түрлері жатады? Статистика өнімді өндіру мен өткізуге кеткен шығын-іірдың көлемін (сомасын) келесі элементтермен анықтайды:
Материалдық шығындар, барлығы. Соның ішінде:
- шикізаттар және негізгі материалдар;
- жартылай фабрикаттар, сатып алу бүйымдары; көмекші материалдар (отын, энергия, табиғи шикізаттарды
-пайдалану үшін төлемақы);
- басқа үйымдар орындаған өндірістік сипатта көрсетілген -үмыстар мен қызметтер үшін төлемақы (қүрылымдық сипат - іғы жүктерді тасымалдау, күрделі және ағымдағы жөндеу);
- материалдық қүндылықтардын жетіспеушілігінен және бұзылуынан болған шығындар;
- басқа да шығындар;
Негізгі капиталдың тозуы;
Материалдық емес активтердің амортизациясы;
Басқа да шығындар, барлығы. Соның ішінде:
- іс-сапарға кеткен шығындар;
- жалгерлік төлемдер;
- кен өндіруші салалардың дайындық жүмыстарына жүм-салған шығындар;
- өкілдік шығындар;
- банктық несиелер бойынша проценттер;
- міндетті сақтандыру төлемдері;
- салықтық төлемдер;
- бюджеттен тыс қорларға аудармалар (зейнетақы, жүмыс-бастылық, медициналық сақтандырудан басқа сақтандырулар);
- коммуналдық шаруашылық, банк, консультациялық, ақпараттық, аудиторлық үйымдар, өрт сөндіру бөлімі, түрмыс-тық қызмет көрсету, соттық, нотариалдық мекемелер, жолаушы-лар көлігі, байланыс және т.б. қызметтерге төлемдер, сондай-ақ маркетинг және жарнама бойынша төлемдер;
Еңбек төлеміне төленген шығындар, барлығы. Соның ішінде:
- тізімдік және тізімдік емес қүрамньщ жалақысы;
- әлеүметтік сақтандьгоүға аүдарымдар;
3.1 Шығындар және аралық тұтынудың құрамы түсінігі
Экономикалық өсу өндіріс мүмкіншілігінің шекарсын жылжытады. Мұндай өсу бір келкі емес. Кейбір енімдерден өндірістік мүмкіншілік көбейе туседі де, ал кейбір өнімдерден бұған керісінше жағдай туындайды. Қысқа мерзімді жоспарда біркелкі әсііеу олардың дүниежүзілік ұсынысын арттырады да, өндіріс қарқынын өтс тез арттырады. Ұсыныстың артуы ездігінен елдің сауда шарттарын екі бағытта өзгертеді;
егерде сауда шарттары жақсарса, ол осы елдегі өсу қарқыньш жылдамдатады, бірақ басқа елге шығын әкеледі;
егер сауда шарттары темендесе, онда экономикалық өсудің жемісі жойылады, сондықтан басқа елдердің әл-ауқаты жақсарады.
Сыртқы сауда экономикасының теориясы, қазіргі кезеңде дүние жүзіндегі елдер экономикасының дамуында болып жатқан өзгерістергс сәйкес, одан әрі дамытуды қажет стеді,. себебі, 1970 жылдардан кейінгі дүние жүзі елдері экономикасының дамуындағы болған үлкен өзгерістер өндіріс жағынан дамыған және жаңа даму жолына түскен елдердің жақындасуын, дүние жүзінде мүлде басқа халықаралық сауда құрылысын дәлелдеуде сыртқы сауда теорияларының бұрынғы тұжырымдарының шектеулі екені белгілі болды.
Кәсіпорынның табысы олардың активтерінің артуы немесе капитал меншігінің көбеюіне әкелетін міндеттемелердің кемуі. Табыс ұғымы жалпы мемлекетте (ұлттық табыс), кәсіпорындарда (жалпы табыс, таза табыс), ал жеке тұлғаларда (халықтың ақшалай табысы, жеке табыс) болып қолданылады.
Кәсіпорынның жалпы табысына ақшалай түсім тауарларды сату және қызмет көрсетуден түсетін ақшалай түсім, атқарылған қызметтен, мүліктік бағалылықты сатудан, несие берілгендегі алынатын тиісті проценттер және басқа да ақшалай және материалдық түсімдер жатады.
Жиі қолданылатын таза табыс ұғымы жалпы табыс және материалдық ресурстардың шығындары арасындағы айырмашылығы болып саналады.
Экономикалық теорияда табыс деп тұрақты және нарықтық субъектілердің қарамағына заңды түрде тікелей түсетін ақша сомаларын айтады. Табыс алудың шарты - бұл қоғамның пайдалы қызметі. Бұл сұраныстың қажетіне жататын тауарларды шығару. Мына төмендегі табыстардың түрлерін айыруға болады:
Жалпы табыс (ЖТ) - бұл тауарлардың белгілі мөлшерін сатудан түскен ақшалай сомасы. Ол тауар бағасын тауар мөлшеріне көбейтуге тең.
Орта табыс (ОТ) - жалпы табысты (ЖТ) өнім өлшемінің мөлшеріне бөлу(К).
Шекті табыс (ШТ) - бұл өнім өлшемін сатуды көбейту арқасында жалпы табыстың үстелуі.
Кәсіпорынның табыстылық көрсеткіштерінің өсуіне шаруашылықты жүргізуші субъектінің өзі де, мемлекет те мудделі. Сондықтан әр кәсіпорында табыстылықтың абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштеріне жүйелі түрде талдау жасау қажет.
Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне мыналар жатады:
табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын бағалау;
таза табыстың қалыптасуының құрамдас элементтерін зерттеу;
табыска әсер ететін факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу;
табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын және тенденцияларын зерттеу;
табыстың өсу резервтерін анықтау;
кәсіпорынның даму перспективасын ескере отырып, табысты тиімді пайдалану жөнінде ұсыныстар жасау;
табыстылықтың (рентабельдіктің) әр түрлі коэффициенттерін және олардың деңгейлеріне әсер етуші факторларды зерттеу.
2.3 Пайда және шығын есебі
Кәсіпорынның пайдалы жағын бағалау үшін мынадай ақпаратті міндетті білу қажет:
Сату көлемін болжау;
Тура шығындардың мөлшерлік көлемі;
Үстеме шығындар көлемі.
Сату көлемін болжау. Бизнеске әсер ету факторын анықтауға мыналар жатады:
Сату көлемінің маусымдық ауытқуы
Тауарлардың жаңа түрін жасау
Сауда айналымынан кейбір тауар түрлерін алып тастау
Экономикалық жағдайдың жергілікті ерекшеліктері
өндіріс алаңдарын кеңейту
тауар сату ұйымдары және басқалар.
Тура шығындар. Тура шығындар дегеніміз - бұл тауар сату ұйымдарымен байланысты кеткен шығындар. Түсімді жоспарлау кезінде сату көлеміндегі пайыздық түрдегі шығындарды елестетіп көреу керек. Кей кездерде тауар қоры жоғарылап кетсе мұны да түсімді жоспарлау процесінде негізге алу қажет.
Үстеме шығындар. Көп жағдайларда үстеме шығындардың көлемі үстеме шығындар бағасын бір жылға бөлу арқылы анықталады.
Ереже бойынша, коммерциялық қызметті жасауға байланысты оларға мыналар жатады:
арендалық төлем;
еңбек ақы;
көлік шығындары;
салық төлемдері;
іссапар шығыны;
кеңсе қажеттілігі шығындары;
байланыс қызметін пайдалану шығындары;
банктік несие мен басқа да ақшалай төлемдердің проценттері;
жарнамаға кететін шығын;
амортизациялық бөлінулер.
Қазақстан Республикасының стратегиялық дамуын жүзеге асыруда дүниежүзілік шаруашылық жүйесімен тең құқықты әріптес ретінде интеграцияға бағытталған өзінің жеке сыртқы экономикалық саясатын қалыптастырып, экономикалық реформаларды одан әрі тереңдету нәтижесінде өндірісті түрақтандырып жэне көтеруге, экономикалық тәуелсіздік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге тікелей байланысты.
Сыртқы саудадағы белгілі әр түрлі үлгілер (модельдер) нақты өмірдегі қүбылыстардың бір бөлігін ғана көрсетеді. Ал сыртқы саудаға талдау жасау үшін осы әр түрлі үлгілердің барлығыныд өзара байланысы қажет. Мысалы, 1980 жылдары элемдік саудадағы негізгі бағыт Жапонияға, Тайванға бағытталды, Корея ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz