Мүліктік экологиялық зиян
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ МАЗМҰНЫНА СИПАТТАМА ...
1.1 Экологиялық зиян түсінігі, түрлері,
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Экологиялық құқықтық бұзушылық түсінігі, түрлері,
құрылымы ... ... ... ... .15
2 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАҢДЫЛЫҚТЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 22
2.1 Тәртіптік жауапкершілік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 22
2.2 Материалдық жауапкершілік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
2.3 Әкімшілік
жауапкнершілік ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...32
2.4 Қылмыстық
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .36
2.5 Азаматтық-құқықтық
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.39
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ САЛАЛЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІК
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда өндірістің дамуымен қатар елімізде экологиялық жағдай
да өршіп тұр. Оның себептері, біріншіден, өндірістік кәсіпорындарынан
шығатын зиянды шығарындылардың көбеюі, олардың техникалық, экологиялық,
санитарлық талаптарды орындамауы, экологиялық таза өнім шығаруда отандық
кәсіпкерлеріміздің қызығушылығының болмауы, табиғи ресурстарды аямай
падалану, адамдардың экологиялық сана сезімінің төмендігі, келешек ұрпақтың
денсаулығын ойламау және т.б. Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға
арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығының 1.2. тармақшасында 2004-2015
жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын әзiрлеудiң
өзектiлiгi және басымдықтарының ішінде бiрiншi кезеңде (2004 - 2007
жылдар) - қоршаған ортаның ластану деңгейiн төмендету және оны тұрақтандыру
жөнiндегi iс-қимыл жоспарын әзiрлеуі көрсетілген [1]. Сонда да экологиялық
жағдайдың әсерінен бала туу, балалардың өкпе, тері ауруларымен ауруының
жиілеп кеткенін ескерсек, бұл кезеңнен өттік деп айту қиын. Әрине,
экономикамызды көтереміз деп бар байлығымыз - шикізатты пайдалана берсек,
оның сарқылу күні де туындайтынын ескеруіміз қажет. Сонымен қатар
инвестиция тарту мақсатында бірнеше шетел өнеркәсіптері ашылып, олардың
қазақстандық экологиялық заңнама талаптарына салғыртықпен қарауы да
табиғатымыздың нашарлауына әкеліп соққанын жоққа шығара алмаймыз.
Кезінде Совет өкіметінде Барлығы - ортақ байлық деген ұранды үлгі ету
арқасында Арал өзенінің экологиялық қасіретке ұшырағанын білеміз, ал қазір
шетел азаматарының, отандық өз басын ойлайтын ғана кәсіпкерлеріміздің жемі
болып отырмыз.
Қазақстанның пайдалы қазбаларға бай екенін білеміз, алайда табиғи
ресурстарды ала бермей, басқа елдерден жеткізілетін табиғи ресурстарды
өңдеумен айналысу уақыты да келді. Сонымен қатар стратегияда қарастырылған
табиғат ресурстарын пайдаланудың ашық саясатын іске асыру қағидасы
көзделген. Трансұлттық корпорациялар қызметі, әсіресе ТҰҚ аумағындағы
қолданыстағы барлау және өндіру жұмыстары ерекше алаңдаушылық туғызады.
Қаржы күшіне қарамастан, олардың қызметі бір жақты пайдалану немесе әуелі
табиғат ресурстарын жұтып жіберуге бағыталған. Олардың қызметіне мемлекет
тарапынан бақылау әлсіреуде.
Еліміз Дүниежүзілік сауда ұйымының (ДСҰ) табалдырығын әне-міне
аттайын деп тұр. ДСҰ-ға кірген соң бізден өнімнің саны емес, сапасы талап
етіледі, әлемдік нарықтағы бәсеке де сапаға бірінші басымдық береді.
Қазіргі таңда шикізатпен айналысатын зауыттардың көбеюіне байланысты
олардан шығатын қалдықтар да көбеюде.
"Қызу әсерiнiң" салдарынан болатын климаттың өзгеруi жалпы әлемдiк
көлемдегi проблема болып табылады және қоршаған ортаның жай-күйiне барынша
ықтимал қатер төндiредi. Оларды тек көме бергеннен экологиялық
жүйеге кері әсерін тигізетініне күмән келтурмеуіміз мүмкін емес. Ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар, орман, су қорлары жерінен жер учаскелерін
жергілікті атқарушы орнандардың жеке меншікке беріп жіберген жағдайлары аз
кездеспейді және алаңдатады.
Бизнестің үлкен қала мегаполистерде шоғырлануына байланысты адамдардың
барлығы ірі қалаларға ұмтылуда. Көптеген экологтар жерде қалалар мен
олардың ортасындағы бос жатқан экологиялық кеңістіктер болған күннің өзінде
мегаполис қалаларда тұтынылатын өнімдерді өндірудегі экологиялық зиян
олардың ықшам орналасу тиімділігінен едәуір асып кететінін дәлелдейді.
Қарағанды қаласын алып қарасақ, қыста қардың беті қарайып жатады. Ол
қардың құрамында ауыр металлдардың бар екенін көрсетеді. Сол себепті де
жаңбырлы суды да ата бабамыздың уақытындағыдай пайдалана алмаймыз. Қыста
көшелерді тазалау барысында жолды тазалау үшін тұз пайдаланылады. Ол жолды
тазалауға кететін тұздың үштен екісі су құбырларына түседі, қалғаны қармен
шығарылады, ауаға тарайды, топыраққа сініп қалады. Қарды ластайтын, ең
алдымен, мұнай өнімдері, хлор тұздары және ауыр металл тұздары. Жолды
тазалауға шығарған тұздың 100%-дан үштен екісіне жуығы су құбырларына
түседі, 10%-ы қармен бірге шығарылады, 1%-ы ауаға тарайды, 1%-ы көгалда
қалады, қалғаны топыраққа түседі. Хлорлы мұздаққа қарсы реагенттер топырақ
пен суға, көгалға ғана емес, инженерлік көлік қондырғыларына да теріс
ықпалын тигізеді.
Елімізде өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің сиреп бара жатқанын
байқаймыз. Оның себебі өсімдіктер мен жануарлардың өмір сүру деңгейінің
жойылуы мен тозуы. Оның ішінде ормандардың жойылуы, топырақтың эроззияға
ұшырауы, сулардың ластануы, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін көп пайдалану
кіреді.
Қазақстан су ресурстарының үлкен жетiспеушiлiгi елдерiнiң санатына
жатады. Қазiргi уақытта су объектiлерiн тау-кен өндiру, металлургия және
химия өнеркәсiбi кәсiпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтерi қарқынды
ластауда және ол нақты экологиялық қатер төндiредi. Ертiс, Нұра, Сырдария,
Iле өзендерi, Балқаш көлi неғұрлым ластанған. Халықты ауыз сумен қамтамасыз
етудiң негiзгi көзi болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған.
1ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ МАЗМҰНЫНА СИПАТТАМА
1.1 Экологиялық зиян түсінігі, түрлері, себептері
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінде экологиялық зиян
анықтамасы берлімеген, тек түрлері ғана көрсетілген. Сондықтан осы терминге
анықтама берген экологиялық құқық мамандарының көзқарастарын талдап
көрейік.
В.В. Петров берген анықтамада зиян деп қоршаған ортаның сандық және
сапалық құртылуын айтады[2, 17б.]. Ол өз кезегінде қоршаған ортаны
ластау, табиғи объектілерді, экожүйені зақымдау, жою арқылы жүзеге
асырылатынын сипаттайды. Аталған зиян екі түрлі болады: экономикалық және
экологиялық. Бірақ бізге М.М. Бринчуктың көзқарасы жақын болады деп
ойлаймын. Оның берген анықтамасында: жеке және заңды тұлғалардың мүлкіне,
адамдардың денсаулығына, материалдық және материалдық емес құндылықтарға
экологиялық құқықтық талаптарды бұзу салдарынан қоршаған орта жағдайының
нашарлауы деп түсіндіріледі [3, 34б.].
Осы орайда “экологиялық құқық бұзушылық салдарынан келтірілген зиян”
және “экологиялық зиян” ұғымдарының ара қатынасын ашып көрсету қажет.
Бұл үшін кейбір бастапқы ережелерді анықтап алайық. Біріншіден, заңмен
қорғалатын кез келген қоғамдық қатынастарға қол сұғудың негізгі құқықтық
тәртіпке келтірілген зиян. Демек, экологиялық құқық бұзушылық жасау барлық
жағдайда жалпы экологиялық құқықтық тәртіпке зиян келтіреді, ал оны біз
экологиялық құқық нормаларымен бекітілетін және реттелетін қоғамдық
қатынастардың ұйымдастырылуы деп түсінеміз.
Сонымен бірге, жекелеген жағдайларда құқықтық нормалармен қатар
субъективтік құқықтар бұзылып, құқық бұзушылықтың нысаны – нақты мүліктік
және мүліктік емес игіліктердің маңызы төмендетіліп жатады.
Сондықтан, заң әдебиетінде зиянның екі түрі көрсетіледі – заң-
әлеуметтік және нақты зиян. Бұл орайда, нақты зиян (субъективтік құқықты
бұзу, мүліктік немесе мүліктік емес игіліктердің маңызын төмендету) болмаса
да, заң-әлеуметтік маңызы бар зиянның туындауы мүмкін екендігіне назар
аударылады[4, 135 б.].
Сонымен, заңға қарсы әрекет салдары ретінде экологиялық-құқықтық
нормалармен қорғалатын қоғамдық қатынастарды бұзушылық экологиялық құқық
бұзушылық объектісіне келтірілген зиянның әлеуметтік сипатын ашып
көрсетеді. Сондай-ақ, экологиялық құқық бұзушылық нысанасына тікелей
жағымсыз әсер еткен жағдайда, мұндай әрекеттер өзінің физикалық сипаты
бойынша материалдық болып, заттай объектілерді бұзу немесе жою арқылы
танылады. Осы зерттеулерге сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады:
кез келген құқықтық экологиялық талаптарды бұзушылық қоршаған ртаға оның
сапасын нашарлату немесе санын азайту арқылы нақты зиян келтіре бермейді.
Жоғарыдағы айтылғандардың негізінде экологиялық құқық бұзушылық арқылы
келтірілген зиянды былай топтастыруға болады;
а) жалпы экологиялық құқықтық тәртіпке келтірілген зиян (заң-әлеуметтік
мағынадағы зиян;
ә) қоршаған ортаның сапасын нашарлату немесе сандық көрсеткіштерін
азайту арқылы келтірілген нақты зиян [5, 22б].
Экологиялық құқық бұзушылықтар арқылы келтірілген нақты зиян да өзінің
құрылымы бойынша біркелкі емес. Біздіңше, кейбір экологиялық заңдарды
бұзушылық, мысалы, заңсыз аң, құс, балық аулау, заңсыз ормандағы ағаштарды
кесу және т.б., қоршаған ортаның сапасы және экологиялық тепе-теңдікті
сақтау тұрғысынан жағымсыз экологиялық салдарға соқтырмайды, бірақ табиғи
ресурстардың меншік иесі-мемлекетке немесе жекелеген табиғат пайдаланушыға
мүліктік зиян келтіреді.
Сондықтан, мұндай зиянды топтастыру үшін қоршаған ортаға келтірілетін
жағымсыз әсерлердің экологиялық тұрғыдан неғұрлым маңыздыларын егжей-
тегжейлі қарастырған жөн.
Экологиялық зиян, біріншіден, қоршаған орта күйінің сапасына
келтірілетін болғандықтан, оның сипаттамасын берер алдында құқықтық қорғау
нысанасының дұрыс, бұзылмаған қалпының сипаттамасын беру керек. Бір сөзбен
айтқанда, қоршаған ортаның сапасы түсінігін беру керек.
Заң әдебиетінде қоршаған ортаның сапасы мәселесі туралы біраз айтылып
жүр. Кейде қоршаған ортаның сапасы деп адам мекендеген орта ішіндегі, адам
мен оның мекендеген ортасы арасындағы заттар мен қуаттардың үнемі және
тұрақты түрде алмасуы қабілетін сақтаған, шаруашылық қызмет барысында
жетілдірілген және өзгерген табиғи экологиялық жүйелердің күйі деп
түсіндіріледі[6]. Кейбір авторлар қоршаған ортаның сапасы биологиялық,
химиялық және өзге де қасиеттермен белгіленеді деп көрсетеді, үшіншілері
оны-табиғи ортаның нормативтік жағынан бекітілген, мемлекет тарапынан
қамтамасыз етілген, адам мен қоғамның дамуының осы кезеңінде олардың
биологиялық, экономикалық және ілеуметтік-мәдени талаптарын
қанағаттандыратын жиынтығы деп нақтылай түседі[7, 67б].
Біздің ойымызша, қоршаған ортаның сапасы төмендегі өлшемдердің
жиынтығымен сипатталады: биологиялық тұрғыдан алып қарағанда, қоршаған
ортаның адамның өмірі мен денсаулықы үшін қолайлы күйі оның сапасының
өлшемі болып табылады. Табиғаттағы құбылыстар мен процестердің өзара
байланысы мен өзара шарттасуын ескерсек, адам өзінің мекендеген табиғи
ортасымен өзара әрекеттеседі. Адамның табиғи физиологиялық - дем алу, шөл
басу, тамақтану сияқты қажеттіліктерін табиғаттың жеке элементтері тікелей
қанағаттандырады. Ал, бұл-қоршаған ортаның биологиялық тұрғыдан тазалық
(ластанбаған) өлшеміне сәйкес келу қажет екенін білдіреді. Табиғи
байлықтар өздерінің экономикалық қасиеттеріне және белгілі экономикалық
мүмкіндіктеріне байланысты адамдардың әртүрлі материалдық қажеттіліктерін
қанағаттандыру көзі болып табылады. Осының салдарынан адамның минералды
ресурстарды, өсімдіктер мен жануарлар өнімдерін пайдаланбауы мүмкін емес,
ал бұл қоршаған ортаның кейбір құрамының санының азаюына әкеп соқтырады.
Нәтижесінде сапалық өзгерістер (экологиялық тепе-теңдіктің, табиғи
экологиялық жүйелердің бұзылуы, т.с.с.) туындауы мүмкін. Алайда
жаңартылатын табиғи ресурстарды олардың өзінен өзі қалпына келуінің табиғи
жолдарын ескере отырып, оларды ақылмен және ғылыми негізде пайдалану немесе
жаңартылмайтын табиғи ресурстарды тұтынудың әлеуметтік және экономикалық
тұрғыдан негізделген режимі қоршаған ортадағы тепе-теңдіктің бұзылуына
шектеу болар еді. Сонымен, экономикалық тұрғыдан қоршаған ортаның сапасы
адамзаттың даму барысына көбейе түсетін материалдық қажеттіліктерін
(өнеркәсіп, ауыл шаруашылық, энергетика, көлік т.б.) қанағаттандыруды
қамтамасыз етуге тиіс. Сондықтан, қоршаған ортаның қолайлы күйінің
экономикалық көрсеткіштері оның ресурстарының сыйымдылығы (бітпеушілігі)
және табиғи ресурстарының өндірушілік қабілеті болып табылады. Әлеуметтік
тұрғыдан алып қарағанда қоршаған ортаның сапасы адамның эстетикалық,
рекреациялық, ғылыми, мәдени қажеттіліктеріне жауап беруі тиіс, себебі
табиғатпен қарым-қатынас барысында адам өзінің физиологиялық және
материалдық қана емес, сонымен бірге рухани қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Бұған орайда қоршаған ортаның сапасын алуан-түрлілік және
эстетикалық байлық сияқты өлшемдерге жауап беруі қажет. Құрылымдық
функционалдық тұрғыдан алып қарағанда қоршаған орта экологиялық орнықтылық
(экологиялық құрамдастардың балансы), табиғи экологиялық байланыстардың
сақталуы сияқты өлшемдерге сәйкес келуге тиіс.
Сонымен, қоршаған орта сапасының өлшемдеріне:
- қоршаған ортаның тазалығы (ластанбағандығы);
- табиға ресурстардың сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи
ресурстардың өндірушілік қабілеті;
- алуан түрлілік және эстетикалық байлық;
- экологиялық орталық және табиғи экологиялық байланыстардың сақталуы
жатады.
Бұл қоршаған орта келтірілетін зиянның құрылымына не әлеуметтік-мәдени,
не экономикалық, не биологиялық аспектілердің барын білдіреді. Сондай-ақ
олардың жалғаса пайда болуы мүмкін. Экологиялық тепе-теңдіктің жоғалуына
әкеп соқтыратын, табиғи экологиялық байланыстардың құрылымдық-функционалдық
бұзылуы экономикалық және (немесе) биологиялық аспектілердің деңгейіне
байланысты.
Бұл орайда, жоғарыда аталған аспектілердің кез келгені жалпы қоғам үшін
және жекелеген табиғат пайдаланушы үшін міндетті түрде жағымсыз материалдық
салдарға әкеп соқтыратынын атап көрсеткен жөн, ал ол табиғи объектілерді
қайта өңдеуге және жақсартуға бұрын жұмсалған қаражаттарды, көзделген
табысты жоғалтуға, оны қалпына келтіру үшін шығындануға мәжбүр етеді.
Сондықтан біз А.Хаджиевтің экологиялық зиян келтірген кезде оның сырының
міндетті түрде жағымсыз экономикалық салдардың ере жүретіні туралы пікірін
толық қуаттаймыз[8, 18б.]. Алайда, біз оның табиғатқа келтірілген
экономикалық зиянның экологиялық зардаптар келтіре алмайтыны туралы
тұжырымына келісе алмаймыз.
Мысалы, аулауға рұқсат етілген жануарлар, құстар, балықтардың табиғи
ортасында оларды заңсыз аулаудың салдарынан келтірілген зиянның экологиялық
өлшемдері жоқ. Мұндай әрекеттердің заңсыздығы тиісті рұқсат қағаздарының
болмауында, сондықтан бұл жерде жағымсыз экологиялық салдардың пайда болуы
туралы айтуға ешқандай негіз жоқ. Ірі атылған броконьерлік оқ болашақта
биосфераның өзгеруіне әкеп соғады десек, шындыққа қарсы шығамыз.
Сондықтан табиғи ресурстар санының азаюына әкеп соқтырған (отауға және
сатуға арналған орман алқаптарының жойылуы, т.с.с.) нақты зиян олардың
жүдеуіне немесе өзге жағымсыз экологиялық салдарға әкеледі деуге болмайды.
Мұндайда мемлекетке немесе табиғат пайдаланушыға келтірілген мүліктік зиян
туралы айтқан жөн.
Бұл көзқарасты Д.Л.Байдельдинов те қолдайды. Ол табиғатқа келтірілген
зиянды екі дербес: экономикалық және экологиялық зиянға ұсынады.
“Экономикалық зиян табиғат пайдаланушылардың мүліктік мүддесін қозғайды
және заттандыруға келеді. Мұндай зиянның орнын толтыру жалпы азаматтық-
құқықтық жауапкершілік негіздер бойынша жүргізіледі. Экологиялық зиян
табиғаттың хал-ахуалын қозғайды. Экологиялық зиянның салдарын жою үшін
ақшалай төлемдер емес, табиғи объектіні бастапқы қалпына келтіру жөніндегі
жұмыстар жүргізілуі қажет”[9, 20б.].
Экологиялық зияндға тәні екі белгілер тобын ажыратуға болады: жалпы
және арнайы.
Жалпы белгілер Қазақстан Республбилкасының Азаматтық кодексінің 917-ші
бабында көрсетілген – жеке адамға зиян келтіру жән мүлікке зиян
келтіру[10].
Бұл жалпы белгілер экологиялық зиянға тән деп айтуға болады.
Б.В.Ерофеевтің оқу құралында бұл белгілер Қоршаған ортаны қорғау туралы
Заңның 79-шы бабына сілтеме жасаған[7,72б.]. Біздің экологиялық
кодексімізде экологиялық зиян белгілеріне бұндай сілтемелер жоқ.
Арнайы белгілерге экологиялық заңнама нормаларымен реттелетін
белгілерді жатқызуға болады. Олар Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану
туралы Заңда, Экологиялық кодексте, Су кодексінде, Орман кодексінде және
т.б. заңнамаларда белгіленген [11, 70б.]. Сонымен қатар бұл объектілерге
келтірілетін зянның өтемақысы да азаматтық құқық нормаларымен реттеледі,
зиян келтіруші адам толық өтеуге тиіс деуге болады [12].
Бізде қоршаған орта шексіз болғандықтан, экологиялық зиянның түрлері де
әртүрлі болады.
Оның көрінісі табиғи ресурстардың таусылуында, олардың сарқылуында,
табиғи объектілер арасындағы экологиялық байланыстың үзілуінде, қоршаған
ортаның табиғи элементтерінің түрлік қатынасының бұзылуында көрінеді.
Сонымен бірге экологиялық құқық бұзушылықтардың әртүрлігіне қарамастан
оларды топтастыруға болады:
- табиғи ресурстық экологиялық зиян. Мұнда зиян табиғи объектілерге
келеді, әсіресе экономикалық маңызды жақтарына.
Бұлар үшін жауапкершілік арнайы табиғи ресурстық заңдарда көрсетілен.
Оларды төменде қарастырамыз.
- гуманитарлық экологиялық зиян – қоршаған ортаның негізгі объектісі
болып табылатын – адамға келтірілетін зиян.
Гуманитарлық зиян адам денсаулығына зиянды ықпал етумен, оған физикалық
және моральдық зиян келтірумен, адам және азаматтың экологиялық құқықтарын
кемсітумен ерекшеленді. Мысалы, арнайы емдеу-демалыс орындарында
экологиялық жағдайды бұзу адамның демалуға және емделуге құқықтарын бұзады.
- Мүліктік экологиялық зиян. Мұнда жәбір шеккен объектілер органикалық
емес тұрғыда болады. Мысалы, шахтадағы жарылыстан тау құрылыстарының
құртылуы, селден гидротехникалық құрылғылардың бұзылуы.
С.Д.Бекишеваның Экологическое право атты еңбегінде қоршаған ортаға
зиян келесі неіздерде айқындалған:
- қоршаған ораны ластау арқылы
- қоршаған ортаны қалдықтармен ластау
- табиғи ресурстардың сарқылуы
- табиғи объектілерді құрту, жою,зақымдау
- экологиялық жүйелерді бұзу[13, 100б.].
Сонымен қатар экологиялық зиян органикалық негіздегі мүліктік
объектілерге де келтірілуі мүмкін. Мысалы, ауылшаруашылық дақылдарының
жемісін таптау, жем болуы, сиырлар мен басқа да малдарды қасқырлардың,
аюлардың жеп кетуі.
Тәжірибеде бұл үш түр тығыз байланыста болады, оларды басқа мүліктік
зияннан айыру мүмкін емес болады. Мысалы, бидай өнімін жинау кезінде өртке
қарсы ережелерді сақатамау садарына басқа орман учаскесі жанып кетуі
экологиялық зиян мен қатар мүліктік зиянда келтіріп отыр.
Сонымен, экологиялық зиян үш түрде көрініс табады: табиғи ресурстық,
гуманитарлық, мүліктік.
Қоршаған ортаның қандайда болмасын жекелеген құрамына жағымсыз әсер
оның жалпы жай-күйінің әсер ететіндіктен жеке табиғи объектілерге зиян
келтіру туралы тікелей айтылмайды. Сондықтан табиғи объектіге келтірілген
зиян қоршаған ортаға келтірілген зиянның түрі болып табылады.
Экологиялық зиянның ерекшеліктерінің анық көрінетініне ғалымдардың
барлығы ортақ.
Біріншіден, жағымсыз антропогендік әсер көбіне нақты табиғи объектіне
тікелей зиян келтіріп қана қоймай, онымен байланысты басқа да объектілерге
немесе жалпы қоршаған ортаға зиян келтіреді. Бұл бұзылған жойылған
объектінің барлық табиғат жүйесімен экологиялық байланыстардың жойылуына
әкеп соқтырады.
Табиғи-ғылыми тұрғыдан табиғат орта қолдан өзгертілген кез келген
жағдайда жасанды өзгерісті немесе жаңа табиғи жүйелерді жоюға бағытталған,
бір-біріне тізілген табиғи реакциялар пайда болады.
Сонымен, қоршаған ортаға элементтерінің өзара байланысына және өзара
тәуелділігіне негізделген зиянды салдар “тізбекшісінің” туындау мүмкіндігі
– экологиялық зиянның ерекшелігі болып табылады.
Екіншіден, зиянды салдардың барлығы бірден біліне бермейді, олардың
көбі потенциялды сипатта.
Үшіншіден, экологиялық зиянның маңызды бір ерекшелігі – оны
экономикалық тұрғыдан бағалау үшін алдымен жағымсыз антропогендік әсер
салдарының көлемін анықтау қажет. Сондықтан, тап сол кезеңдегі ғылыми-
техникалық мүмкіндіктерге сәйкес анықталып, көлемі белгіленген жағымсыз
өзгерістерді ғана экологиялық зиян деп тануға болады.
Төртіншіден, экологиялық зиянның пайда болуының ерекше нысандары бар.
Олар туралы төменде айтылады.
Экологиялық зиянның пайда болу нысандары алуан түрлі.
Ол адам мекендеген қоршаған табиғи ортадағы сан мен сапалық шығындар
арқылы байқалады. Қоршаған ортаның немесе оның жеке объектілерінің
ластануы; олардың бұзылуы немесе жойылуы (яғни, олардың сан немесе сапалық
жағынан ішінара немесе толық жарамсыз болуы); ортаның тозуы және оның
компонентері арасындағы экологиялық байланыстардың бұзылуы (табиғи
объектілер және жалпы қоршаған орта қызметінің азаюы немесе жоғалуы,
жойылуы) арқылы байқалады.
Қоршаған ортаны ластаудың негізгі түрлері – физикалық, химиялық,
биологиялық ластау[14, 120б.].
Физикалық ластау қоршаған ортаның физикалық өлшемдерінің температуралық-
энергетикалық (жылумен ластау), толқынды (жарық, шу, электромагнитті
ластау) өзгерістерімен байланысты.
Жылумен ластау – температураның табиғи деңгейден кезен-кезенімен немесе
ұзақ мерзімге көтерілуі.
Жарықпен ластау - өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі құбылыстарға әкеп
соқтыруы мүмкін жасанды жарық көздерінің әсері нәтижесінде мекендердегі
табиғи жарықтың бұзылуы.
Шумен ластау – көлік, өнеркәсіптік құрылыстар, тұрмыстық құралдар
жұмысының нәтижесінде және т.б. себептерден табиғи шу деңгейінен асу және
шу сипаттамаларының (дыбыс мерзімділігінің, күшінің қалыптан тыс өзгеруі.)
Электромагниттік ластау қоршаған ортаның электромагниттік қасиеттерінің
(электр, радио, ТД жүйелерінен және т.б.) өзгеруі нәтижесінде туындайды.
Электромагниттік ластау кең ауқымды және жергілікті құбылыстарды туғыза
отырып, электрондық жүйелер жұмысының бұзылуына және нәзік клеткалық және
моликулярлық биолигиялық құрылымдардың өзгеруіне әкеліп соқтырады.
Электромагниттік өзгерістерден қорғалудың негізгі тәсілі – ластау көзінен
қауіпсіз ара қашықтық белгілеу қажет. Электромагниттік толқындар көбіне
ғимараттар қабырғалары мен төбелерінің материалдары арқылы сіңіріліп,
шағылысады.
Радиоактивтік ластау - қоршаған ортадағы элементтер мен заттардың
табиғи радиоактивтік ахуал мен деңгейден асып кетуімен байланысты (бұл
ретте радиоактивтік ластау физикалық және химиялық ластау ретінде бірдей
қарастырылуы мүмкін). Ядролық реакторлардың жұмысы, сондай-ақ изитоптарды
өндіру және қолдану барысында пайда болатын қолданылмайтын радиоактивтік
заттар – радиоактивтік қалдықтар болып табылады. Радиоактивтік қалдықтарға
сондай-ақ радионуклидтер құрамы белгіленген нормадан асып, өз қорын игерген
және әрі қарай қолдануға келмейтін материалдар, бұйымдар, құрал-жабдықтар
немесе зақымданған радионуклид көздері жатады. Физикалық жай-күйі бойынша
радиоактивтік қалдықтар шаң-газ тектес, сұйық және қатты, ал белсенділігі
бойынша баяу, орташа және жоғары белсенділерге бөлінеді. Шаң-газ
тастандылары радиоактивтік аэрозольдардан тазалау шаң ұстағыштардың барлық
түрлерін қолдану арқылы жүзеге асырылады. Баяу және орта белсенді суларды
радионуклидтерден тазалау үшін әртүрлі тәсілдер қолданылады (буындыру, ион
алмасу, сорбиялық тәсілдер және т.б.). Радиоактивтік қалдықтар арнайы
полигондарда мұқият көмілуге тиіс.
Химиялық ластау - қалыпты қоршаған ортада жоқ немесе оның табиғи
құрамын қалпынан арттырып өзгертетін ұлы заттардың оған енуі нәтижесінде
қоршаған ортаның табиғи химиялық қасиеттерінің өзгеруі.
Құрамында қоршаған ортаға енген кезде оған тікелей немесе жанама түрде,
қолма-қол немесе келешекте қоршаған ортаға зиян келтіре алатын заттарды
немесе қоспалары бар органикалық немесе органикалық емес химиялық зат,
қоспа немесе өнім улы зат болып табылады.
Мысалы, мұнай өңдеу барысында жанар май жағылған кезде қоршаған ортаға
құрамында физиологиялық тұрғыдан белсенді азот, сера, көміртегі бар газдар
шығарылады, ал олар орталық жүйке жүйесіне әсер етеді, тұншықтыруға, қан
қысымының түсуіне әкеп соғады. Сонымен бірге, су, топырақ және атмосфералық
ауа күйіндегі химиялық өзгерістер ақыр соңында жануарлар мен өсімдіктердің
өзгеруіне әкеледі.
Биологиялық ластау аз зерттелген ұғым. Сондықтан оның жалпы танылған
түсінігі жоқ. Бұл жерде жануарлар санының (биомассаның) табиғи қалыптан
артып, көбеюі, сондай-ақ табиғи ортаға бұрын болмаған жануарлардың пайда
болуы туралы айтылуда. Биологиялық ластау салдары адам үшін зиянды арам-
шөптердің, жәндіктер мен жануарлар санының күрт өсуі арқылы білінеді.
Жоғарыда айтылған биологиялық объектілердің кейбірінің жұқпалы ауруларға
шалдықтыратыны қосымша қауіп төндіреді. Қоршаған ортаға зиянды биологиялық
әсердің өзге де салалары пайда болуы мүмкін: кей жануарлар өрісінің көбеюі
жемшөп қорының тозуына, ал ақыр соңында – жерлердің шөлге айналуына әкеп
соқтыруы мүмкін. Сондықтан да, “Жануарлар дүниесін қорғау, өсімдіктерді
молайту және пайдалану туралы” ҚР Заңында жануарларды жаңа мекендеу
орындарына көшіру, фауна үшін жануарлардың жаңа түрлерін жерсіндіру,
жануарларды қайта жерсіндіру және будандастыру, Қазақстанға енгізу және
одан тыс шығару тек ғылыми-зерттеу институттарының тиісті қорытындылары
ескеріле отырып, рұқсат алу тәртібі бойынша жүргізіледі [15]. Биотехнология
мен тек инженериясының дамуы – агрессивті микроорганизмдердің қоршаған
ортаға келіп түсу мүмкіндігі де жаңа экологиялық қауіп төндіруде.
Антропогендік қызмет нәтижесінде қалыптық деңгейден асатын және жердің
қор экономикалық және санитарлық-гигиеналық құндылығын төмендететін,
ауылшаруашылық өнімнің, қоршаған ортаның өзге объектілерінің сапасын,
халықтың тұрмысын нашарлататын әртүрлі заттар мен организмдердің жерде
жиналуын – жерді ластау деп ұғыну қажет.
Жерді ластаудың негізгі түрлеріне мыналар жатады:
- физикалық (радиоактивтік) ластау – жерлердің радионуклидтермен, оның
ішінде пайдалы қазбаларды алу және өңдеу, ядролық жарылыс, ядролық
қондырғыштардың жұмысы, иондық сәуле көздерін, радиоактивті заттарды сақтау
және көму орындарын пайдалану, ядролық радиациялық апаттар, сондай-ақ
радиоактивті заттармен байланысты өзге де қызмет нәтижесінде ластануы;
- химиялық ластау - өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, тұрмыстық және өзге
де адам қызметінің ықпалымен топырақтың құнарлылығы мен сапасының
төмендеуіне әкеп соқтыратын, топырақтың химиялық құрамының өзгеруі;
- биологиялық ластау – жерлердің бактериологиялық, гельминтологиялық,
энтомологиялық және арамшөп-карантиндік ластануы;
- шаруашылық-тұрмыстық ластау – жерлердің өндірістік қалдықтарымен және
ағынды сулармен ластануы.
Суды коммуналдық, өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, балықшаруашылық және
басқа да мақсаттарда пайдалануы мүмкін болмаған жағдайда оны судың ластануы
деп түсіну керек, ал нәтижесінде су объектісінің гидрологиялық күйін
нашарлататын және суды пайдалануға кедергі жасайтын өндірістік және
тұрмыстық қатты қалдықтарды суға тастау – суды қоқыстандыру болып табылады
(ҚР Су кодексінің 100-бабы) [16]. Су объектiлерiнiң жай-күйiне әсер ететiн
кәсiпорындар мен басқа да құрыстарды орналастыру қоршаған ортаны қорғау,
жер қойнауын қорғау, санитарлық-эпидемиологиялық, өнеркәсiп қауiпсiздiгi,
су ресурстарын ұдайы молайту және ұтымды пайдалану шарттары мен ережелерi
сақтала отырып, сондай-ақ аталған объектiлер қызметiнiң экологиялық салдары
ескерiле отырып жүргiзiледi делінген. Cу ресурстарын пайдалану мен қорғау
ластаушы заттарды ағызылу нүктелерiнде нормалауға тиiстi бассейн, ағын су
немесе учаске шегiнде барлық ұйымдардың су шаруашылығы қызметiн
жинақтап нормалауға негiзделедi.
Ағызылатын суды тазарту дәрежесiне және сапасына қойылатын талаптар су
объектiсiн ықтимал мақсатты пайдалану бағыттары бойынша айқындалып,
есептеулермен негiзделедi және онда су объектiсiнiң нақты жай-күйi,
техникалық жјне экономикалық мүмкiндiгi, жоспарланатын көрсеткiштерге қол
жеткiзумерзiмдерi ескерiлуге тиiс.
Су қорын пайдалану және қорғау саласындағы уәкiлеттi орган жер
қойнауын пайдалану және қорғау жөнiндегi уәкiлеттi органмен және Қазақстан
Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы
органымен бiрлесе отырып, су объектiсiнiң әрбiр бассейнi үшiн судың жай-
күйi мен сапа өлшемдерiнiң мақсатты көрсеткiштерiн әзiрлеуге
мiндеттi.
Бассейн iшiндегi су объектiлерi жай-күйінің мақсатты көрсеткiштерiне
кезеңдеп көшу мерзiмдерiн бассейндiк басқармалар мен жер қойнауын пайдалану
және қорғау жөнiндегi уәкiлеттi органның аумақтық органдары және Қазақстан
Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы органы
су қорын пайдалану және қорғау саласындағы уәкiлеттi орган Қазақстан
Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы
органымен және жер қойнауын пайдалану мен қорғау жөнiндегi уәкiлеттi
органмен бiрлесе отырып бекiткен әдiстеменiң негiзiнде белгiлейдi. Кешендi
су жiберу санитарлық-эпидемиологиялық және табиғат қорғау талаптарын
қамтамасыз ету жағдайларын негiзге алып, сондай-ақ экономика салаларының
қажеттерi ескерiле отырып белгiленедi.
Табиғат қорғау және санитарлық-эпидемиологиялық су жiберу басым
бағыт болып табылады.
Табиғат қорғау су жiберуi су объектiсiнiң табиғи жағдайының
сақталуын қамтамасыз етуге тиiс. Ең төменгi шығысты сақтаудан басқа,
табиғат қорғау су жiберуi су жайылуы мен су тасуы кезiнде су объектiлерiнiң
кезеңдiк шайылуын қамтамасыз етуге тиiс.
Табиғат қорғау және санитарлық-эпидемиологиялық су жiберудiң көлемiн
су қорын пайдалану және қорғау саласындағы уәкiлеттi орган су объектiлерi
бассейндерi бойынша белгiлейдi.
Авариялық су жiберу су тасыған және су жайылған кезде су
объектiсiндегi судыѕ қалыпты деңгейде ұсталуын және су объектiлерi
арналарының шайылуын қамтамасыз етуге тиiс.
Сонымен, шаруашылық қызмет барысында қоршаған орта міндетті түрде
ластанады. Қоршаған ортаны нормативтен тыс ластау мемелекеттік аспаптық
бақылау, талдау мен есеп айыру әдістемесі барысында анықталған шығарындылар
мен тастандылардың белгіленген лимидтерден артықтығынан және ластандырғыш
заттарды орналастыру табиғи ортаның нормативтен тыс ластануына әкеп
соқтырады.
Бүгінгі таңда қоршаған ортаға зиянды әсерлердің шектеулі өлшемдерін
анықтау, сондай-ақ атмосфералық ауаны, сулар мен топырақты химиялық,
физикалық және биологиялық сипаттамалар бойынша сапасын бағалау үшін
экологиялық нормалау жүйесі, яғни қоршаған орта сапасының нормативтерін
белгілеу жүйесі қолданылуда.
Қоғамның экономикалық және экологиялық мүдделері арасындағы шын мәнінде
қажетті ымыра ретінде бұл нормативтер қоршаған ортаның сапалы күйін
мүмкіндігінше ғылыми негізде қамтамасыз етуге арналған.
Сонымен, экологиялық зиян дегеніміз - экологиялық зиянның негізгі
түріне: табиғи ресурстарды ластау тоздыру, жою, бұзу, табиғи экологиялық
ресурстарды бүлдіру, қоршаған ортаны қорғау турады заңдарды бұзудың
нәтижесінде қоршаған ортаның жай-күйі сапасының нашарлауын немесе жағымсыз
экологиялық салдарға әкеп соқтыра алатын оның санының азаюын, сондай-ақ
осымен байланысты заңмен қорғалатын материалдық және материалдық емес
игіліктердің, оның ішінде адамның өмірі мен денсаулығының азаюын ұғынған
жөн.
1.2 Экологиялық құқықтық бұзушылық түсінігі, түрлері, құрылымы
Ресей Федерациясының Қоршаған ортаны қорғау туралы Заңының 41
бабында экологиялық құқық бұзушылық деп адам денсаулығына және қоршаған
ортаға зиян келтіретін табиғат қорғау заңнамасын бұзған әрекет немесе
әррекетсіздік деп жазылған [17]. Бірақ кейінгі экологиялық заңдарда, біздің
Экологиялық кодексімізде бұндай анықтама жоқ. Жоғарыда айтылған анықтама да
толық емес деп айтуға болады. Экологиялық құқық бұзушылықтың мінездемесінде
келесі екі жағдайға көңіл бөлу керек. Біріншіден, экологиялық құқыққа қарсы
әрекет міндетті кінәлі болмауы тиіс. ҚРАК 931-бабында қызметі
айналасындағылар үшін жоғары қауіптілікпен байланысты заңды тұлғалар мен
азаматтар (көлік ұйымдары, өнеркәіп орындары, құрылыстар, көлік
құралдарының иелері және т.б.), егер зиян дүлей күштердің немесе
жәбірленушінің теріс пиғылының салдарынан пайда болғанын дәлелдемесе,
жоғары қауіптілік көздері келтірен зиянды өтеу міндетті делінген. Ал Ресей
Федерациясының Азаматтық кодексінің 1079 бабына сай, жоғары қауіпітілік
көздерінен туындайтын зиян зиян келтірушінің кінәсіне байланысты емесе
өтеледі делінген[18], яғни, бізде заңды жауаптылықа кінәсіздік презумпциясы
көрсетіліп отыр.
Екінші жағдайда келтірілге экологиялық құықы бұзушылық міндетті түрде
зиян келтірмейді. Кейбір жағдайда зиян көтірмелі де мүмкін, бірақ келтіру
қауіпі туындауы мүмкні. Мысалы, агрохимикатық жұмыстарды оррындағаннан
кейін агрохимикаттар жерле қалып қойды. Мұнда ауылшаруашлық жеріне ешқандай
зиян келмеді деуге болады, бірақ егер жаңбыр жауып, тасқын болған жағдайда
олар жерге джайылып, жердің жай күйін нашарлаудамммкні еді.
Көбіненсе эколоигялық жауапкершілік азаматраың заңды құықытарын және
мүдделерін бұзумен айқындалады. Мысалы,азаматтың қоршаған ортаны қорғау
жағдайы мен шаралары туратолық, уақтылы анықтама алмауы.
Қоғамдық қауіптіліге қарай эколгиялыққұқық бұзушылықтар қылмыстар мен
теріс қылықтарға бөлуге болады. Біріншісі – қауіптілігі төмен қоғамдық
әрекет және ол тәртіптік, материалдық, азаматтық және әкімшілік болады.
Экологиялық тәртіпті бұзу мен табиғи ортаға және табиғат ресурстарын және
адам денсаулығы мен өміріне зиян келтіру тығыз байланысты. Себебі
экологиялық тәртіп бұзылғана жағдайда, оның табиғатқа, табиғи ресурстарға,
адам денсаулығы мен өміріне кері әсері болады. Оның бірінші түрі: табиғи
техногендік және төтенше табиғи оқиғалардан экологиялық жағдайдың
нашарлануы мүмкін. Бір адамның және қоғамның экологиялық қызметінде олардың
алдын-ала зиян әсерлерін болдырмау, жеңілдету шараларын қолдану міндеті
қойылған жағдайларда және антропогендік әсерлердің пайда болуы заңдық
жауапкершілік туғызады. Соған орай алдын алу шараларын қолданбаған кінәлі
адамдардың жауапкершілікке тартылуы заңның талабынан туындайды.
Қоршаған ортаны қорғау туралы және салалық экологиялық заңдарда
экологиялық тәртіптерді бұзғаны үшін жауапкершілікке жататын заң
бұзушылықтар аталмайды. Ол әсіресе кейінгі 90 жылдарда қабылданған заңдарға
әдетке айналған.
Әрбір жеке құқық саласында заң бұзушылық болуы мүмкін болса, ол әр бір
заңдық жауапкершілікті сол заңның өзі атап беруі осы заңның міндеті болуы
қажет. Мұның экологиялық қатынастар саласында жеке заңдылықты сақтау үшін
өте қажетті мәні бар. Осыны еске алып, Қазақстан Республикасының Орман
кодексі орман заңдарын бұзғандық үшін жауаптылықтың (75-бап) [19], Су
кодексі су заңдарын бұзғаны үшін жауаптылықтың (120-бап) пайда болу
негіздерін көрсетіп берді. Заңның мұндай нормалары жоғарыда аталғанындай
экологиялық тәртіпті, экологиялық қатынастарда заңдылықты сақтауға және осы
салада заңды жауапкершіліктің құқық негіздерінің жариялығын және ол туралы
ақппараттың болуына саяды[20,129б.]. Осы талаптарға Экологиялық кодекс сай
келеді. Оның 47-бабында экологиялық сараптама саласындағы Қазақстан
Республикасының табиғат қорғау заңдарын бұзушылықтың түрлерін атап
көрсеткен. Олардың жалпы саны 12 және экологиялық сараптама саласында заң
бұзғаны үшін Қазақстан Республикасының заңдарында басқа да заң бұзушылықтар
қаралуы мүмкін деп ескертілген. Бірақ өкінішке орай “Жер қойнауы және жер
қойнауын пайдалану туралы” Занда осы Заңның тәртіптерін бұзғаны үшін заңды
жауапкершіліктің пайда болуы туралы сөзде, бапта жоқ[21]. Қазақстан
республикасының Жер кодексінде жер заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік 122-
бапта аталғанымен не үшін осы заңның қандай тәртіптері мен талаптары
бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің түрлері және оның пайда болу негіздері
аталмай қалған [22].
Қоршаған ортаны қорғау заңдарының мынадай салаларда бұзылу түрлерін
атап айтуға болады:
а) қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды пайдалану жөніндегі
заңдарды бұзу;
ә) қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды лицензиялау
жөніндегі қызметті лицензиялау саласында заңдардың бұзылуы;
б) қоршаған орта табиғи ресурстардың мемлекеттік мониторингі
саласындағы заң талаптарының бұзылуы;
в) қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетіктері жөніндегі заң
талаптарының бұзылуы;
г) қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануды
басқару саласындағы заң бұзушылық;
д) қоршаған ортаны қорғаудың және табиғи ресурстарды ұтымды
пайдаланудың жүзеге асыру механизмдері жөніндегі заңдардың бұзылуы;
е) шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптардың
бұзылуы;
ж) төтенше экологиялық ахуал және экологиялық апат аймақтары туралы
заңдардың талаптарының бұзылуы;
з) қоршаған ортаны қорғау, ақпарат және статистика саласындағы заң
талаптарының бұзылуы;
и) жер туралы заңдарды бұзушылық;
к) жер қойнауын қорғау және жер қойнауын пайдалану туралы заң
бұзушылық;
л) ерекше қорғалатын табиғи аймақ туралы заң талаптарының бұзылуы;
орман заңдарының бұзылуы;
м) су заңдарының бұзылуы;
н) атмосфералық ауаны қорғау заңының бұзылуы;
о) жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы
заңның бұзылуы;
п) орман емес өсімдіктер дүниесін қорғау туралы заңның бұзылуы;
р) қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану
саласында басқа да заңнамаларда бұзушылықтар қаралуы мүмкін.
Қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану туралы
заң нормаларының бір-бірімен тығыз байланыста болатынын ескерсек
экологиялық заң бұзушылық пен экологиялық заңдық жауапкершіліктің де бір-
бірімен тығыз байланыста болатынын байқауға болады. Өйткені экологиялық
жауапкершіліктің арқауы – экологиялық заң бұзушылық болып табылады.
Экологиялық құқық бұзушылық түрлеріне қарай тәртіптік, материалдық,
әкімшілік, қылмытық және азаматтық жауапкершіліктер пайда болады.
Жоғарыда аталғандарды қорытындылай келе экологиялық құқық бұзушылықтың
белгілері келесідей болады деуге болады: құқық бұзушының кінәсінің болуы.
Бұл белгі міндетті болып табылмайды, кейбір жағдайда ол жоқ болуы да
мүмкін, мысалы, жоғары қауіпті көзінен келтірілетін зиян негізінде жолдан
өтіп бара жатқан аю мен көліктің соғысуы.
Зиян келтірушінің кінәсі қасақана немесе абайсызда болуы мүмкін.
Табиғатты қорғау саласындағы кейбір құқық бұзушылықтар ды тек қасақанаға
ғана жатқыза аламыз (заңсыз орман кесу, заңсыз аң аулау) [23].
Кейбір экологиялық құқық бұзушылықтар қасақана да, абайсызда да болуы
мүмкін (суды ластаған кезде, жерді, атмосфералық ауаны). Мысалы, бір апта
бойы Өскеменде сарқынды су ағызылып жатты, себебі жергілікті фабрикада
техникалық авария пайда болған, бұл ретте құқық бұзуышының кінәсі жоқ[24].
Мұнда бірнеше көзқарастар бар:
Мысалы, В.В. Петров қоршаған ортаны ластау, құрту, табиғи объектілерді
құрту, адамдардың денсаулықтарына зақым келтіру, табиғи объектілерді
құртумен жүзеге асырылатын қоршаған ортаға зиянды сандық және сапалық
шығындар деп қарастырады[2, 92б.].
а) Құқыққа қарсы әрекет пен пайда болған зиян арасында себепті байланыс
немесе болу қауіпінің туындауы
ә) Жазалаушылық. Құқық бұзушыға заңды жауапкершілік шаралары
қолданылады.
Кейбіреу экологиялық құқық бұзушылық объектісі ретінде материалдық
және материялдық емес игіліктерді, атап айтқанда, заң бойынша ластаудан,
тозу және күйреуден қорғалатын табиғи объектілер мен кешендерді, сондай-ақ
жалпы қоршаған ортаны, табиғи ортаның сапасына байланысты адамның
денсаулығы мен материалдық құндылықтарды[2, 272б.] не қоршаған ортаның
сапасын [7, 108б.], басқалары-құқық қорғау мүддесін алып жүр. Кейбір
ғалымдар заң тұрғысынан маңызды әлеуметтік қатынастар мен оларды реттейтін
құқықтық нормалардың ажырамас байланысы туралы тұжырымға негіздеп, құқық
бұзушылық объектісінің құрамына заңнаманың табиғатты қорғау және табиғи
ресурстар саласындағы нормаларын және олар реттейтін қоғамдық қатынастарды
енгізіп отыр[8, 117б.].
С.Д.Бекишеваның көзқарасы бойынша объект деп табиғи ресурстардың жеке
түрлерін қорғау және пайдалануға бағытталған қоғамдық қатынастарды
айтамыз[13, 120б.]. Міне, осы айтылғандар экологиялық құқық ғалымындағы
осы құқықтық санат бойынша біркелкі түсініктің жоқтығын білдіреді.
Бізге экологиялық құқық бұзушылық объектісі ұғымын экологиялық
сипаттағы қоғамдық қатынастардың күрделі тұтас кешені ретінде қарастырып
отырған ғалымдардың көзқарасы жақын.
Мысалы, қазақстандық ғалымдардың “Правовое обеспечение рационального
природопользования” атты еңбегінде экологиялық құқық бұзушылық объектісі
адамның қызметі мен қоршаған ортаның арасындағы тиімді қарым-қатынасты
қолдануға, табиғи байлықты сақтап, қалпына келтіруге, оларды тиімді
пайдалануға бағытталған, қоғам қызметінің нәтижелерінің тікелей немесе
жанама түрде табиғатқа және адам денсаулығына зиянды ықпалының алдын алатын
шаралар жүйесін жүзеге асыру барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар,
сондай-ақ мемлекеттің табиғи объектілеріне жеке меншікті қорғау жөнінде
қалыптасқан қатынастар ретінде берілген[25,118б].
Осы соңғы көзқарасты қолдай отырып, қазіргі өзгерген экономикалық және
саяси-әлеуметтік жағдайлар бұл ұғымды кеңейтіп, оған субъективтік
экологиялық құққытарды (оның ішінде табиғи ресурстарға мүліктік құқықтарды)
қорғау бойынша қалыптасқан қоғамдық қатынастарды қосуды талап етеді.
Сонымен, құқық нормалары арқылы реттелетін және қорғалатын, табиғи
ресурстарға меншік және өзге мүліктік құқық қатынастардан, табиғатты
пайдалану саласындағы басқарушылық қатынастарынан, қоршаған ортаны зиянды
әсерден қорғау жөніндегі қатынастардан, субъективтік экологиялық құқықтарды
және адам мен азаматтың заңды құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастардан
тұратын, жалпы қоршаған орта мен оның жеке құрамдары бойынша қоғамдық
қатынастардаң жиынтығы экологиялық құқық бұзушылық объектісі болып
табылады.
Мұндай түсінік экологиялық заңсыз әрекет нәтижесінде жағымсыз әсер алуы
мүмкін алуан түрлі әлеуметтік қатынастардың тұтастай кешенін қамтиды.
Экологиялық құқық объектілері дегеніміз – экономикалық, экологиялық,
рекреациялық және өзге маңызы болғандықтан оларды пайдалану және қорғау
бойынша қатынастары құқықпен реттелетін экологиямен өзара байланыстағы
қоршаған ортаның құрамдас бөліктері. Құқықтық қорғауға алынған табиғи
объектілердің шеңбері Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінің 7
бабында белгіленген. Оларға: атмосфералық ауа, жер үсті және жер асты
сулары, ормандар мен өзге де өсімдіктер, жер, оның қойнауы, жануарлар
дүниесі, тірі организмдердің гендік қоры, табиғи экологиялық жүйелері,
жердің озон қабаты мен өсімдіктер, сондай-ақ климат жатады.
Табиғи объектілердің қоршаған ортаның ажырамас құрамы ретінде міндетті
түрде мынадай белгілері:
- табиғи жаратылысы;
- экологиялық жүйелермен өзара байланысы болуы тиіс.
- Әлеуметтік-экономикалық құндылық, яғни объект қоршаған табиғи орта
сапасын қамтамасыз ету тиіс және қоғам үшін құндылығы не маңызы болу тиіс.
Бұл белгілерінің екіншісінің анықтаушы маңызы бар, себебі заңсыз
әрекетті экологиялық құқыққа қарсы әрекеттер қатарына жатқызу үшін ол
жасалған кезде құқыққа қарсы әрекеттің заты қоршаған ортамен өзара табиғи
байланыста болуға тиіс. Бұл белгі бойынша үй жануарларын ұрлауды,
зоопарктегі жабайы аңдарды жоюды және т.б. экологиялық құқық бұзушылықтарға
жатқызуға болмайды.
Экологиялық құқық бұзушылықтың объективтік жағы табиғи ресустарды
ұтымды пайдалану мен қорғау бойынша жеке, заңды тұлғалардың құқықтары мен
мүдделерін қорғау бойынша қоғамдық қатынастарға қауіп төндіру.
Объективтік жақтың белгілеріне әрекет немесе әрекетсіздік, қоғамдық
қауіпті салдар, әрекет пен салдар арысындағы байланыс, уақыты, орны,
жағдайы және құқық бұзу тәсілдері.
Белгілі жағдайдағы объективтік белгілердің мысалын көрейік: Бұрлытөбе
АІІБ-ің қызметкерлері ақбөкендерді заңсыз атумен айналысқан браконьерлерді
ұстап алады. Браконьерлер аңға ұзақ жылдамдықтағы екі авокөлікте, автомат
қаруымен шығып 55 ақбөкенді атып үлгерген. Ақбөкендер қатал қыста жемсіз
қалып, әлсіреген [13, 110б.].
а) Мұнда әрекеттің көрінісі тұр. Яғни құқық бұзушылардың белсенді
әрекетін көрінісі тапқан.
ә) Қоғамдық қауіпті салдар бар – 55 ақбөкеннің жойылуы, мемлекетке
материалдық зиян келтірілуі.
б) Браконьерлер мен қылмыстық салдар арасында себепті байланыс бар.
в) Мұнда құқық бұзушылықтың жасау әдісі мен жағдайы маңызды. Қылмыс
тиым салынған қарулармен мен әдістермен (қолдан жасалған автомат қаруы,
жануарларды мұздық үстінен немесt терең қар үстінен қуу, автокөлік
амалдарын қолдану).
Әрекетсіздіктің мысалы ретінде экологиялық зиянсыз өндірісті қамтамасыз
ету бойынша кәсіпорындардың тиісті шараларды қолданбауы.
Кейбір экологиялық құықыбұзушылықтарда оны дау оны мен уақыты маңызды
болады. Мысалы, тиым салынған жерлерде аң аулау – қорықтарда, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтарда, резерваттарда; тийым салынған уақыттарда.
Субъективткі белгісі болып болып жатқан қоғамдық қауіпті әрекетке, және
оның салдарларына психикалық қатынасы табылады. Оның белгілеріне себеп,
мақсат, кінә жатады.
Кінә дер құқық бұзушының өз құқық қайшы әрекетіне немесе
әрекетсіздігіне психикалық қатынасын айтамыз. Кейбір авторлар кінәні
экологиялық құқықта қатаң шара қолдану ретінде жанама қасақаналықпен
саралау тиіс дейді. Өйткені адам қоршаған ортаны құртуға сонша мүдделігі
жоқ болады [27, 64б.]. Заң бойынша кінәнің екі түрі болады: қасақана және
абайсызда. Қасақана деп құқық бұзушы өз әрекетінің қоғамды қауіпті салдарын
алдын ала біле тұра оларға жол береді немесе қалайды, мысалы, кәсіпкер өз
өндірісінің уытқы затарын орман алқабына тастайды, яғни, заңмен көзделмеген
жерде. Абайсыздық екі түрде болады. Менмендік пен немқұрайлық. Егер адам
экологиялық талаптарды бұза отырып, өз ісі әрекетінің қоғамға қауіпті
екенін ұғынып, онық қоғамға қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын
ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілтктікпен
болғызбау мүмкінігіне сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған қылмыс деп
аталады. Егер адам қажетті ұқыптылықпен сақтық болғанда ол зардаптарды
болжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс әрекетінің
қоғамды қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін болжап білмесе, қылмыс
немқұрайлықпен жасалған қылмыс деп танылады.
Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінде өресекел абайсыздық ұғымы
бар[18]. Бізде ол менмендік ұғымына жақын тұр. Бірақ мұнда ол
жәбірленушінің өзінің өрескел абайсыздығына, зиянның ұлғаюына немесе пайда
болуына себеп болған.
Негізгі себептер болып табиғи ресурстарды заңсыз иелену бойынша арам
пиғылды мүдде болуы, табиғат арқылы жеке байып кету, бұзақылық пиғылының
болуы.
Мақсаттары қажеттілігінің ойластырған моделі. Мысалы, көл
уылдырықтарды, балықтарды заңсыз аулаған браконьердің мақсаты заңсыз баю
болған.
Экологиялық құқық бұзушылықтың субъектісі заңды тұлғалар,
қызметкерлер, жеке тұлғалар, соның ішінде шетел азаматтаы, немесеҚазақстан
территориясында оның юрисдикциясына қатысты жерде табиғат пайдалану немсе
қорғау бойынша құықы бұзушылық жасаған адамдар жатады. Заңды тұлғалар,
кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар, компаниялар жатады. Субъектілердің құрамы
экологиялық құқық бұзушылықтың түріне қарай сараланады. Мысалы, тіртіптік
жауапкершіліктің субъектілері болып кәсіпорынның лауазымды тұлғалары мен
жұмыскерлері табылады, қылмыстың – лауазымды тұлғалар мен азаматтар,
әкімшіліктің – заңды тұлғалар, лауазымды адамдар мен азаматтар жатады.
Заңды тұлғалардың ұғымы АК 33-бабында белгіленген,Әкімшілік және қылмыстық
жауаптылық экологиялық құқық бұзушылықтар үшін 16 жастан басталады.
Азаматтық іс жүргізуге байланысты азаматтар 14-18 жастан шектеуді
жауапкершілікте ие болады, 18-жастан толық[28].
Осы кезден бастан тұлға толық әрекет қабілетті болады. Еңбек заңнамасы
экологиялық құқық бұзушылық саласында тәртіптік және материалдық
жауапкершілікте жас шектеулерін белгілемеген [29].
Экологиялық құқық бұзушылықтарды әртүрлі критерийлер бойынша
топтастыруға болады:
Қолданылатын санкциялар бйынша экологиялық құқық бұзушылықтар әкімшлік,
қылмыстық, тәртпітік, материалдық және азаматтық-құқықтық болады.
Қауіп төнетін пәніне қарай: жер, су, орман, жер қойнауы, жануарлар
дүниесі заңнамаларын бұзу, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы
заңнамаларды бұзу болып бөлінеді.
Қоғамдық қауіптіліген қарай экологиялық құқық бұзушылықтар экологиялық
қылмыстар мен экологиялық проступкаларға бөлінеді, олар өз кезеңінде
әкімшілік, азаматтық, тәртіптік, материалдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ МАЗМҰНЫНА СИПАТТАМА ...
1.1 Экологиялық зиян түсінігі, түрлері,
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Экологиялық құқықтық бұзушылық түсінігі, түрлері,
құрылымы ... ... ... ... .15
2 ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАҢДЫЛЫҚТЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЗАҢДЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 22
2.1 Тәртіптік жауапкершілік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 22
2.2 Материалдық жауапкершілік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
2.3 Әкімшілік
жауапкнершілік ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...32
2.4 Қылмыстық
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .36
2.5 Азаматтық-құқықтық
жауапкершілік ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.39
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯ ҚҰҚЫҒЫНДАҒЫ САЛАЛЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІК
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 64
КІРІСПЕ
Қазіргі таңда өндірістің дамуымен қатар елімізде экологиялық жағдай
да өршіп тұр. Оның себептері, біріншіден, өндірістік кәсіпорындарынан
шығатын зиянды шығарындылардың көбеюі, олардың техникалық, экологиялық,
санитарлық талаптарды орындамауы, экологиялық таза өнім шығаруда отандық
кәсіпкерлеріміздің қызығушылығының болмауы, табиғи ресурстарды аямай
падалану, адамдардың экологиялық сана сезімінің төмендігі, келешек ұрпақтың
денсаулығын ойламау және т.б. Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға
арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығының 1.2. тармақшасында 2004-2015
жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын әзiрлеудiң
өзектiлiгi және басымдықтарының ішінде бiрiншi кезеңде (2004 - 2007
жылдар) - қоршаған ортаның ластану деңгейiн төмендету және оны тұрақтандыру
жөнiндегi iс-қимыл жоспарын әзiрлеуі көрсетілген [1]. Сонда да экологиялық
жағдайдың әсерінен бала туу, балалардың өкпе, тері ауруларымен ауруының
жиілеп кеткенін ескерсек, бұл кезеңнен өттік деп айту қиын. Әрине,
экономикамызды көтереміз деп бар байлығымыз - шикізатты пайдалана берсек,
оның сарқылу күні де туындайтынын ескеруіміз қажет. Сонымен қатар
инвестиция тарту мақсатында бірнеше шетел өнеркәсіптері ашылып, олардың
қазақстандық экологиялық заңнама талаптарына салғыртықпен қарауы да
табиғатымыздың нашарлауына әкеліп соққанын жоққа шығара алмаймыз.
Кезінде Совет өкіметінде Барлығы - ортақ байлық деген ұранды үлгі ету
арқасында Арал өзенінің экологиялық қасіретке ұшырағанын білеміз, ал қазір
шетел азаматарының, отандық өз басын ойлайтын ғана кәсіпкерлеріміздің жемі
болып отырмыз.
Қазақстанның пайдалы қазбаларға бай екенін білеміз, алайда табиғи
ресурстарды ала бермей, басқа елдерден жеткізілетін табиғи ресурстарды
өңдеумен айналысу уақыты да келді. Сонымен қатар стратегияда қарастырылған
табиғат ресурстарын пайдаланудың ашық саясатын іске асыру қағидасы
көзделген. Трансұлттық корпорациялар қызметі, әсіресе ТҰҚ аумағындағы
қолданыстағы барлау және өндіру жұмыстары ерекше алаңдаушылық туғызады.
Қаржы күшіне қарамастан, олардың қызметі бір жақты пайдалану немесе әуелі
табиғат ресурстарын жұтып жіберуге бағыталған. Олардың қызметіне мемлекет
тарапынан бақылау әлсіреуде.
Еліміз Дүниежүзілік сауда ұйымының (ДСҰ) табалдырығын әне-міне
аттайын деп тұр. ДСҰ-ға кірген соң бізден өнімнің саны емес, сапасы талап
етіледі, әлемдік нарықтағы бәсеке де сапаға бірінші басымдық береді.
Қазіргі таңда шикізатпен айналысатын зауыттардың көбеюіне байланысты
олардан шығатын қалдықтар да көбеюде.
"Қызу әсерiнiң" салдарынан болатын климаттың өзгеруi жалпы әлемдiк
көлемдегi проблема болып табылады және қоршаған ортаның жай-күйiне барынша
ықтимал қатер төндiредi. Оларды тек көме бергеннен экологиялық
жүйеге кері әсерін тигізетініне күмән келтурмеуіміз мүмкін емес. Ерекше
қорғалатын табиғи аумақтар, орман, су қорлары жерінен жер учаскелерін
жергілікті атқарушы орнандардың жеке меншікке беріп жіберген жағдайлары аз
кездеспейді және алаңдатады.
Бизнестің үлкен қала мегаполистерде шоғырлануына байланысты адамдардың
барлығы ірі қалаларға ұмтылуда. Көптеген экологтар жерде қалалар мен
олардың ортасындағы бос жатқан экологиялық кеңістіктер болған күннің өзінде
мегаполис қалаларда тұтынылатын өнімдерді өндірудегі экологиялық зиян
олардың ықшам орналасу тиімділігінен едәуір асып кететінін дәлелдейді.
Қарағанды қаласын алып қарасақ, қыста қардың беті қарайып жатады. Ол
қардың құрамында ауыр металлдардың бар екенін көрсетеді. Сол себепті де
жаңбырлы суды да ата бабамыздың уақытындағыдай пайдалана алмаймыз. Қыста
көшелерді тазалау барысында жолды тазалау үшін тұз пайдаланылады. Ол жолды
тазалауға кететін тұздың үштен екісі су құбырларына түседі, қалғаны қармен
шығарылады, ауаға тарайды, топыраққа сініп қалады. Қарды ластайтын, ең
алдымен, мұнай өнімдері, хлор тұздары және ауыр металл тұздары. Жолды
тазалауға шығарған тұздың 100%-дан үштен екісіне жуығы су құбырларына
түседі, 10%-ы қармен бірге шығарылады, 1%-ы ауаға тарайды, 1%-ы көгалда
қалады, қалғаны топыраққа түседі. Хлорлы мұздаққа қарсы реагенттер топырақ
пен суға, көгалға ғана емес, инженерлік көлік қондырғыларына да теріс
ықпалын тигізеді.
Елімізде өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің сиреп бара жатқанын
байқаймыз. Оның себебі өсімдіктер мен жануарлардың өмір сүру деңгейінің
жойылуы мен тозуы. Оның ішінде ормандардың жойылуы, топырақтың эроззияға
ұшырауы, сулардың ластануы, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін көп пайдалану
кіреді.
Қазақстан су ресурстарының үлкен жетiспеушiлiгi елдерiнiң санатына
жатады. Қазiргi уақытта су объектiлерiн тау-кен өндiру, металлургия және
химия өнеркәсiбi кәсiпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтерi қарқынды
ластауда және ол нақты экологиялық қатер төндiредi. Ертiс, Нұра, Сырдария,
Iле өзендерi, Балқаш көлi неғұрлым ластанған. Халықты ауыз сумен қамтамасыз
етудiң негiзгi көзi болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған.
1ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ МАЗМҰНЫНА СИПАТТАМА
1.1 Экологиялық зиян түсінігі, түрлері, себептері
Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінде экологиялық зиян
анықтамасы берлімеген, тек түрлері ғана көрсетілген. Сондықтан осы терминге
анықтама берген экологиялық құқық мамандарының көзқарастарын талдап
көрейік.
В.В. Петров берген анықтамада зиян деп қоршаған ортаның сандық және
сапалық құртылуын айтады[2, 17б.]. Ол өз кезегінде қоршаған ортаны
ластау, табиғи объектілерді, экожүйені зақымдау, жою арқылы жүзеге
асырылатынын сипаттайды. Аталған зиян екі түрлі болады: экономикалық және
экологиялық. Бірақ бізге М.М. Бринчуктың көзқарасы жақын болады деп
ойлаймын. Оның берген анықтамасында: жеке және заңды тұлғалардың мүлкіне,
адамдардың денсаулығына, материалдық және материалдық емес құндылықтарға
экологиялық құқықтық талаптарды бұзу салдарынан қоршаған орта жағдайының
нашарлауы деп түсіндіріледі [3, 34б.].
Осы орайда “экологиялық құқық бұзушылық салдарынан келтірілген зиян”
және “экологиялық зиян” ұғымдарының ара қатынасын ашып көрсету қажет.
Бұл үшін кейбір бастапқы ережелерді анықтап алайық. Біріншіден, заңмен
қорғалатын кез келген қоғамдық қатынастарға қол сұғудың негізгі құқықтық
тәртіпке келтірілген зиян. Демек, экологиялық құқық бұзушылық жасау барлық
жағдайда жалпы экологиялық құқықтық тәртіпке зиян келтіреді, ал оны біз
экологиялық құқық нормаларымен бекітілетін және реттелетін қоғамдық
қатынастардың ұйымдастырылуы деп түсінеміз.
Сонымен бірге, жекелеген жағдайларда құқықтық нормалармен қатар
субъективтік құқықтар бұзылып, құқық бұзушылықтың нысаны – нақты мүліктік
және мүліктік емес игіліктердің маңызы төмендетіліп жатады.
Сондықтан, заң әдебиетінде зиянның екі түрі көрсетіледі – заң-
әлеуметтік және нақты зиян. Бұл орайда, нақты зиян (субъективтік құқықты
бұзу, мүліктік немесе мүліктік емес игіліктердің маңызын төмендету) болмаса
да, заң-әлеуметтік маңызы бар зиянның туындауы мүмкін екендігіне назар
аударылады[4, 135 б.].
Сонымен, заңға қарсы әрекет салдары ретінде экологиялық-құқықтық
нормалармен қорғалатын қоғамдық қатынастарды бұзушылық экологиялық құқық
бұзушылық объектісіне келтірілген зиянның әлеуметтік сипатын ашып
көрсетеді. Сондай-ақ, экологиялық құқық бұзушылық нысанасына тікелей
жағымсыз әсер еткен жағдайда, мұндай әрекеттер өзінің физикалық сипаты
бойынша материалдық болып, заттай объектілерді бұзу немесе жою арқылы
танылады. Осы зерттеулерге сүйене отырып, мынадай тұжырым жасауға болады:
кез келген құқықтық экологиялық талаптарды бұзушылық қоршаған ртаға оның
сапасын нашарлату немесе санын азайту арқылы нақты зиян келтіре бермейді.
Жоғарыдағы айтылғандардың негізінде экологиялық құқық бұзушылық арқылы
келтірілген зиянды былай топтастыруға болады;
а) жалпы экологиялық құқықтық тәртіпке келтірілген зиян (заң-әлеуметтік
мағынадағы зиян;
ә) қоршаған ортаның сапасын нашарлату немесе сандық көрсеткіштерін
азайту арқылы келтірілген нақты зиян [5, 22б].
Экологиялық құқық бұзушылықтар арқылы келтірілген нақты зиян да өзінің
құрылымы бойынша біркелкі емес. Біздіңше, кейбір экологиялық заңдарды
бұзушылық, мысалы, заңсыз аң, құс, балық аулау, заңсыз ормандағы ағаштарды
кесу және т.б., қоршаған ортаның сапасы және экологиялық тепе-теңдікті
сақтау тұрғысынан жағымсыз экологиялық салдарға соқтырмайды, бірақ табиғи
ресурстардың меншік иесі-мемлекетке немесе жекелеген табиғат пайдаланушыға
мүліктік зиян келтіреді.
Сондықтан, мұндай зиянды топтастыру үшін қоршаған ортаға келтірілетін
жағымсыз әсерлердің экологиялық тұрғыдан неғұрлым маңыздыларын егжей-
тегжейлі қарастырған жөн.
Экологиялық зиян, біріншіден, қоршаған орта күйінің сапасына
келтірілетін болғандықтан, оның сипаттамасын берер алдында құқықтық қорғау
нысанасының дұрыс, бұзылмаған қалпының сипаттамасын беру керек. Бір сөзбен
айтқанда, қоршаған ортаның сапасы түсінігін беру керек.
Заң әдебиетінде қоршаған ортаның сапасы мәселесі туралы біраз айтылып
жүр. Кейде қоршаған ортаның сапасы деп адам мекендеген орта ішіндегі, адам
мен оның мекендеген ортасы арасындағы заттар мен қуаттардың үнемі және
тұрақты түрде алмасуы қабілетін сақтаған, шаруашылық қызмет барысында
жетілдірілген және өзгерген табиғи экологиялық жүйелердің күйі деп
түсіндіріледі[6]. Кейбір авторлар қоршаған ортаның сапасы биологиялық,
химиялық және өзге де қасиеттермен белгіленеді деп көрсетеді, үшіншілері
оны-табиғи ортаның нормативтік жағынан бекітілген, мемлекет тарапынан
қамтамасыз етілген, адам мен қоғамның дамуының осы кезеңінде олардың
биологиялық, экономикалық және ілеуметтік-мәдени талаптарын
қанағаттандыратын жиынтығы деп нақтылай түседі[7, 67б].
Біздің ойымызша, қоршаған ортаның сапасы төмендегі өлшемдердің
жиынтығымен сипатталады: биологиялық тұрғыдан алып қарағанда, қоршаған
ортаның адамның өмірі мен денсаулықы үшін қолайлы күйі оның сапасының
өлшемі болып табылады. Табиғаттағы құбылыстар мен процестердің өзара
байланысы мен өзара шарттасуын ескерсек, адам өзінің мекендеген табиғи
ортасымен өзара әрекеттеседі. Адамның табиғи физиологиялық - дем алу, шөл
басу, тамақтану сияқты қажеттіліктерін табиғаттың жеке элементтері тікелей
қанағаттандырады. Ал, бұл-қоршаған ортаның биологиялық тұрғыдан тазалық
(ластанбаған) өлшеміне сәйкес келу қажет екенін білдіреді. Табиғи
байлықтар өздерінің экономикалық қасиеттеріне және белгілі экономикалық
мүмкіндіктеріне байланысты адамдардың әртүрлі материалдық қажеттіліктерін
қанағаттандыру көзі болып табылады. Осының салдарынан адамның минералды
ресурстарды, өсімдіктер мен жануарлар өнімдерін пайдаланбауы мүмкін емес,
ал бұл қоршаған ортаның кейбір құрамының санының азаюына әкеп соқтырады.
Нәтижесінде сапалық өзгерістер (экологиялық тепе-теңдіктің, табиғи
экологиялық жүйелердің бұзылуы, т.с.с.) туындауы мүмкін. Алайда
жаңартылатын табиғи ресурстарды олардың өзінен өзі қалпына келуінің табиғи
жолдарын ескере отырып, оларды ақылмен және ғылыми негізде пайдалану немесе
жаңартылмайтын табиғи ресурстарды тұтынудың әлеуметтік және экономикалық
тұрғыдан негізделген режимі қоршаған ортадағы тепе-теңдіктің бұзылуына
шектеу болар еді. Сонымен, экономикалық тұрғыдан қоршаған ортаның сапасы
адамзаттың даму барысына көбейе түсетін материалдық қажеттіліктерін
(өнеркәсіп, ауыл шаруашылық, энергетика, көлік т.б.) қанағаттандыруды
қамтамасыз етуге тиіс. Сондықтан, қоршаған ортаның қолайлы күйінің
экономикалық көрсеткіштері оның ресурстарының сыйымдылығы (бітпеушілігі)
және табиғи ресурстарының өндірушілік қабілеті болып табылады. Әлеуметтік
тұрғыдан алып қарағанда қоршаған ортаның сапасы адамның эстетикалық,
рекреациялық, ғылыми, мәдени қажеттіліктеріне жауап беруі тиіс, себебі
табиғатпен қарым-қатынас барысында адам өзінің физиологиялық және
материалдық қана емес, сонымен бірге рухани қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Бұған орайда қоршаған ортаның сапасын алуан-түрлілік және
эстетикалық байлық сияқты өлшемдерге жауап беруі қажет. Құрылымдық
функционалдық тұрғыдан алып қарағанда қоршаған орта экологиялық орнықтылық
(экологиялық құрамдастардың балансы), табиғи экологиялық байланыстардың
сақталуы сияқты өлшемдерге сәйкес келуге тиіс.
Сонымен, қоршаған орта сапасының өлшемдеріне:
- қоршаған ортаның тазалығы (ластанбағандығы);
- табиға ресурстардың сыйымдылығы (бітпеушілігі) және табиғи
ресурстардың өндірушілік қабілеті;
- алуан түрлілік және эстетикалық байлық;
- экологиялық орталық және табиғи экологиялық байланыстардың сақталуы
жатады.
Бұл қоршаған орта келтірілетін зиянның құрылымына не әлеуметтік-мәдени,
не экономикалық, не биологиялық аспектілердің барын білдіреді. Сондай-ақ
олардың жалғаса пайда болуы мүмкін. Экологиялық тепе-теңдіктің жоғалуына
әкеп соқтыратын, табиғи экологиялық байланыстардың құрылымдық-функционалдық
бұзылуы экономикалық және (немесе) биологиялық аспектілердің деңгейіне
байланысты.
Бұл орайда, жоғарыда аталған аспектілердің кез келгені жалпы қоғам үшін
және жекелеген табиғат пайдаланушы үшін міндетті түрде жағымсыз материалдық
салдарға әкеп соқтыратынын атап көрсеткен жөн, ал ол табиғи объектілерді
қайта өңдеуге және жақсартуға бұрын жұмсалған қаражаттарды, көзделген
табысты жоғалтуға, оны қалпына келтіру үшін шығындануға мәжбүр етеді.
Сондықтан біз А.Хаджиевтің экологиялық зиян келтірген кезде оның сырының
міндетті түрде жағымсыз экономикалық салдардың ере жүретіні туралы пікірін
толық қуаттаймыз[8, 18б.]. Алайда, біз оның табиғатқа келтірілген
экономикалық зиянның экологиялық зардаптар келтіре алмайтыны туралы
тұжырымына келісе алмаймыз.
Мысалы, аулауға рұқсат етілген жануарлар, құстар, балықтардың табиғи
ортасында оларды заңсыз аулаудың салдарынан келтірілген зиянның экологиялық
өлшемдері жоқ. Мұндай әрекеттердің заңсыздығы тиісті рұқсат қағаздарының
болмауында, сондықтан бұл жерде жағымсыз экологиялық салдардың пайда болуы
туралы айтуға ешқандай негіз жоқ. Ірі атылған броконьерлік оқ болашақта
биосфераның өзгеруіне әкеп соғады десек, шындыққа қарсы шығамыз.
Сондықтан табиғи ресурстар санының азаюына әкеп соқтырған (отауға және
сатуға арналған орман алқаптарының жойылуы, т.с.с.) нақты зиян олардың
жүдеуіне немесе өзге жағымсыз экологиялық салдарға әкеледі деуге болмайды.
Мұндайда мемлекетке немесе табиғат пайдаланушыға келтірілген мүліктік зиян
туралы айтқан жөн.
Бұл көзқарасты Д.Л.Байдельдинов те қолдайды. Ол табиғатқа келтірілген
зиянды екі дербес: экономикалық және экологиялық зиянға ұсынады.
“Экономикалық зиян табиғат пайдаланушылардың мүліктік мүддесін қозғайды
және заттандыруға келеді. Мұндай зиянның орнын толтыру жалпы азаматтық-
құқықтық жауапкершілік негіздер бойынша жүргізіледі. Экологиялық зиян
табиғаттың хал-ахуалын қозғайды. Экологиялық зиянның салдарын жою үшін
ақшалай төлемдер емес, табиғи объектіні бастапқы қалпына келтіру жөніндегі
жұмыстар жүргізілуі қажет”[9, 20б.].
Экологиялық зияндға тәні екі белгілер тобын ажыратуға болады: жалпы
және арнайы.
Жалпы белгілер Қазақстан Республбилкасының Азаматтық кодексінің 917-ші
бабында көрсетілген – жеке адамға зиян келтіру жән мүлікке зиян
келтіру[10].
Бұл жалпы белгілер экологиялық зиянға тән деп айтуға болады.
Б.В.Ерофеевтің оқу құралында бұл белгілер Қоршаған ортаны қорғау туралы
Заңның 79-шы бабына сілтеме жасаған[7,72б.]. Біздің экологиялық
кодексімізде экологиялық зиян белгілеріне бұндай сілтемелер жоқ.
Арнайы белгілерге экологиялық заңнама нормаларымен реттелетін
белгілерді жатқызуға болады. Олар Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану
туралы Заңда, Экологиялық кодексте, Су кодексінде, Орман кодексінде және
т.б. заңнамаларда белгіленген [11, 70б.]. Сонымен қатар бұл объектілерге
келтірілетін зянның өтемақысы да азаматтық құқық нормаларымен реттеледі,
зиян келтіруші адам толық өтеуге тиіс деуге болады [12].
Бізде қоршаған орта шексіз болғандықтан, экологиялық зиянның түрлері де
әртүрлі болады.
Оның көрінісі табиғи ресурстардың таусылуында, олардың сарқылуында,
табиғи объектілер арасындағы экологиялық байланыстың үзілуінде, қоршаған
ортаның табиғи элементтерінің түрлік қатынасының бұзылуында көрінеді.
Сонымен бірге экологиялық құқық бұзушылықтардың әртүрлігіне қарамастан
оларды топтастыруға болады:
- табиғи ресурстық экологиялық зиян. Мұнда зиян табиғи объектілерге
келеді, әсіресе экономикалық маңызды жақтарына.
Бұлар үшін жауапкершілік арнайы табиғи ресурстық заңдарда көрсетілен.
Оларды төменде қарастырамыз.
- гуманитарлық экологиялық зиян – қоршаған ортаның негізгі объектісі
болып табылатын – адамға келтірілетін зиян.
Гуманитарлық зиян адам денсаулығына зиянды ықпал етумен, оған физикалық
және моральдық зиян келтірумен, адам және азаматтың экологиялық құқықтарын
кемсітумен ерекшеленді. Мысалы, арнайы емдеу-демалыс орындарында
экологиялық жағдайды бұзу адамның демалуға және емделуге құқықтарын бұзады.
- Мүліктік экологиялық зиян. Мұнда жәбір шеккен объектілер органикалық
емес тұрғыда болады. Мысалы, шахтадағы жарылыстан тау құрылыстарының
құртылуы, селден гидротехникалық құрылғылардың бұзылуы.
С.Д.Бекишеваның Экологическое право атты еңбегінде қоршаған ортаға
зиян келесі неіздерде айқындалған:
- қоршаған ораны ластау арқылы
- қоршаған ортаны қалдықтармен ластау
- табиғи ресурстардың сарқылуы
- табиғи объектілерді құрту, жою,зақымдау
- экологиялық жүйелерді бұзу[13, 100б.].
Сонымен қатар экологиялық зиян органикалық негіздегі мүліктік
объектілерге де келтірілуі мүмкін. Мысалы, ауылшаруашылық дақылдарының
жемісін таптау, жем болуы, сиырлар мен басқа да малдарды қасқырлардың,
аюлардың жеп кетуі.
Тәжірибеде бұл үш түр тығыз байланыста болады, оларды басқа мүліктік
зияннан айыру мүмкін емес болады. Мысалы, бидай өнімін жинау кезінде өртке
қарсы ережелерді сақатамау садарына басқа орман учаскесі жанып кетуі
экологиялық зиян мен қатар мүліктік зиянда келтіріп отыр.
Сонымен, экологиялық зиян үш түрде көрініс табады: табиғи ресурстық,
гуманитарлық, мүліктік.
Қоршаған ортаның қандайда болмасын жекелеген құрамына жағымсыз әсер
оның жалпы жай-күйінің әсер ететіндіктен жеке табиғи объектілерге зиян
келтіру туралы тікелей айтылмайды. Сондықтан табиғи объектіге келтірілген
зиян қоршаған ортаға келтірілген зиянның түрі болып табылады.
Экологиялық зиянның ерекшеліктерінің анық көрінетініне ғалымдардың
барлығы ортақ.
Біріншіден, жағымсыз антропогендік әсер көбіне нақты табиғи объектіне
тікелей зиян келтіріп қана қоймай, онымен байланысты басқа да объектілерге
немесе жалпы қоршаған ортаға зиян келтіреді. Бұл бұзылған жойылған
объектінің барлық табиғат жүйесімен экологиялық байланыстардың жойылуына
әкеп соқтырады.
Табиғи-ғылыми тұрғыдан табиғат орта қолдан өзгертілген кез келген
жағдайда жасанды өзгерісті немесе жаңа табиғи жүйелерді жоюға бағытталған,
бір-біріне тізілген табиғи реакциялар пайда болады.
Сонымен, қоршаған ортаға элементтерінің өзара байланысына және өзара
тәуелділігіне негізделген зиянды салдар “тізбекшісінің” туындау мүмкіндігі
– экологиялық зиянның ерекшелігі болып табылады.
Екіншіден, зиянды салдардың барлығы бірден біліне бермейді, олардың
көбі потенциялды сипатта.
Үшіншіден, экологиялық зиянның маңызды бір ерекшелігі – оны
экономикалық тұрғыдан бағалау үшін алдымен жағымсыз антропогендік әсер
салдарының көлемін анықтау қажет. Сондықтан, тап сол кезеңдегі ғылыми-
техникалық мүмкіндіктерге сәйкес анықталып, көлемі белгіленген жағымсыз
өзгерістерді ғана экологиялық зиян деп тануға болады.
Төртіншіден, экологиялық зиянның пайда болуының ерекше нысандары бар.
Олар туралы төменде айтылады.
Экологиялық зиянның пайда болу нысандары алуан түрлі.
Ол адам мекендеген қоршаған табиғи ортадағы сан мен сапалық шығындар
арқылы байқалады. Қоршаған ортаның немесе оның жеке объектілерінің
ластануы; олардың бұзылуы немесе жойылуы (яғни, олардың сан немесе сапалық
жағынан ішінара немесе толық жарамсыз болуы); ортаның тозуы және оның
компонентері арасындағы экологиялық байланыстардың бұзылуы (табиғи
объектілер және жалпы қоршаған орта қызметінің азаюы немесе жоғалуы,
жойылуы) арқылы байқалады.
Қоршаған ортаны ластаудың негізгі түрлері – физикалық, химиялық,
биологиялық ластау[14, 120б.].
Физикалық ластау қоршаған ортаның физикалық өлшемдерінің температуралық-
энергетикалық (жылумен ластау), толқынды (жарық, шу, электромагнитті
ластау) өзгерістерімен байланысты.
Жылумен ластау – температураның табиғи деңгейден кезен-кезенімен немесе
ұзақ мерзімге көтерілуі.
Жарықпен ластау - өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі құбылыстарға әкеп
соқтыруы мүмкін жасанды жарық көздерінің әсері нәтижесінде мекендердегі
табиғи жарықтың бұзылуы.
Шумен ластау – көлік, өнеркәсіптік құрылыстар, тұрмыстық құралдар
жұмысының нәтижесінде және т.б. себептерден табиғи шу деңгейінен асу және
шу сипаттамаларының (дыбыс мерзімділігінің, күшінің қалыптан тыс өзгеруі.)
Электромагниттік ластау қоршаған ортаның электромагниттік қасиеттерінің
(электр, радио, ТД жүйелерінен және т.б.) өзгеруі нәтижесінде туындайды.
Электромагниттік ластау кең ауқымды және жергілікті құбылыстарды туғыза
отырып, электрондық жүйелер жұмысының бұзылуына және нәзік клеткалық және
моликулярлық биолигиялық құрылымдардың өзгеруіне әкеліп соқтырады.
Электромагниттік өзгерістерден қорғалудың негізгі тәсілі – ластау көзінен
қауіпсіз ара қашықтық белгілеу қажет. Электромагниттік толқындар көбіне
ғимараттар қабырғалары мен төбелерінің материалдары арқылы сіңіріліп,
шағылысады.
Радиоактивтік ластау - қоршаған ортадағы элементтер мен заттардың
табиғи радиоактивтік ахуал мен деңгейден асып кетуімен байланысты (бұл
ретте радиоактивтік ластау физикалық және химиялық ластау ретінде бірдей
қарастырылуы мүмкін). Ядролық реакторлардың жұмысы, сондай-ақ изитоптарды
өндіру және қолдану барысында пайда болатын қолданылмайтын радиоактивтік
заттар – радиоактивтік қалдықтар болып табылады. Радиоактивтік қалдықтарға
сондай-ақ радионуклидтер құрамы белгіленген нормадан асып, өз қорын игерген
және әрі қарай қолдануға келмейтін материалдар, бұйымдар, құрал-жабдықтар
немесе зақымданған радионуклид көздері жатады. Физикалық жай-күйі бойынша
радиоактивтік қалдықтар шаң-газ тектес, сұйық және қатты, ал белсенділігі
бойынша баяу, орташа және жоғары белсенділерге бөлінеді. Шаң-газ
тастандылары радиоактивтік аэрозольдардан тазалау шаң ұстағыштардың барлық
түрлерін қолдану арқылы жүзеге асырылады. Баяу және орта белсенді суларды
радионуклидтерден тазалау үшін әртүрлі тәсілдер қолданылады (буындыру, ион
алмасу, сорбиялық тәсілдер және т.б.). Радиоактивтік қалдықтар арнайы
полигондарда мұқият көмілуге тиіс.
Химиялық ластау - қалыпты қоршаған ортада жоқ немесе оның табиғи
құрамын қалпынан арттырып өзгертетін ұлы заттардың оған енуі нәтижесінде
қоршаған ортаның табиғи химиялық қасиеттерінің өзгеруі.
Құрамында қоршаған ортаға енген кезде оған тікелей немесе жанама түрде,
қолма-қол немесе келешекте қоршаған ортаға зиян келтіре алатын заттарды
немесе қоспалары бар органикалық немесе органикалық емес химиялық зат,
қоспа немесе өнім улы зат болып табылады.
Мысалы, мұнай өңдеу барысында жанар май жағылған кезде қоршаған ортаға
құрамында физиологиялық тұрғыдан белсенді азот, сера, көміртегі бар газдар
шығарылады, ал олар орталық жүйке жүйесіне әсер етеді, тұншықтыруға, қан
қысымының түсуіне әкеп соғады. Сонымен бірге, су, топырақ және атмосфералық
ауа күйіндегі химиялық өзгерістер ақыр соңында жануарлар мен өсімдіктердің
өзгеруіне әкеледі.
Биологиялық ластау аз зерттелген ұғым. Сондықтан оның жалпы танылған
түсінігі жоқ. Бұл жерде жануарлар санының (биомассаның) табиғи қалыптан
артып, көбеюі, сондай-ақ табиғи ортаға бұрын болмаған жануарлардың пайда
болуы туралы айтылуда. Биологиялық ластау салдары адам үшін зиянды арам-
шөптердің, жәндіктер мен жануарлар санының күрт өсуі арқылы білінеді.
Жоғарыда айтылған биологиялық объектілердің кейбірінің жұқпалы ауруларға
шалдықтыратыны қосымша қауіп төндіреді. Қоршаған ортаға зиянды биологиялық
әсердің өзге де салалары пайда болуы мүмкін: кей жануарлар өрісінің көбеюі
жемшөп қорының тозуына, ал ақыр соңында – жерлердің шөлге айналуына әкеп
соқтыруы мүмкін. Сондықтан да, “Жануарлар дүниесін қорғау, өсімдіктерді
молайту және пайдалану туралы” ҚР Заңында жануарларды жаңа мекендеу
орындарына көшіру, фауна үшін жануарлардың жаңа түрлерін жерсіндіру,
жануарларды қайта жерсіндіру және будандастыру, Қазақстанға енгізу және
одан тыс шығару тек ғылыми-зерттеу институттарының тиісті қорытындылары
ескеріле отырып, рұқсат алу тәртібі бойынша жүргізіледі [15]. Биотехнология
мен тек инженериясының дамуы – агрессивті микроорганизмдердің қоршаған
ортаға келіп түсу мүмкіндігі де жаңа экологиялық қауіп төндіруде.
Антропогендік қызмет нәтижесінде қалыптық деңгейден асатын және жердің
қор экономикалық және санитарлық-гигиеналық құндылығын төмендететін,
ауылшаруашылық өнімнің, қоршаған ортаның өзге объектілерінің сапасын,
халықтың тұрмысын нашарлататын әртүрлі заттар мен организмдердің жерде
жиналуын – жерді ластау деп ұғыну қажет.
Жерді ластаудың негізгі түрлеріне мыналар жатады:
- физикалық (радиоактивтік) ластау – жерлердің радионуклидтермен, оның
ішінде пайдалы қазбаларды алу және өңдеу, ядролық жарылыс, ядролық
қондырғыштардың жұмысы, иондық сәуле көздерін, радиоактивті заттарды сақтау
және көму орындарын пайдалану, ядролық радиациялық апаттар, сондай-ақ
радиоактивті заттармен байланысты өзге де қызмет нәтижесінде ластануы;
- химиялық ластау - өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, тұрмыстық және өзге
де адам қызметінің ықпалымен топырақтың құнарлылығы мен сапасының
төмендеуіне әкеп соқтыратын, топырақтың химиялық құрамының өзгеруі;
- биологиялық ластау – жерлердің бактериологиялық, гельминтологиялық,
энтомологиялық және арамшөп-карантиндік ластануы;
- шаруашылық-тұрмыстық ластау – жерлердің өндірістік қалдықтарымен және
ағынды сулармен ластануы.
Суды коммуналдық, өнеркәсіптік, ауылшаруашылық, балықшаруашылық және
басқа да мақсаттарда пайдалануы мүмкін болмаған жағдайда оны судың ластануы
деп түсіну керек, ал нәтижесінде су объектісінің гидрологиялық күйін
нашарлататын және суды пайдалануға кедергі жасайтын өндірістік және
тұрмыстық қатты қалдықтарды суға тастау – суды қоқыстандыру болып табылады
(ҚР Су кодексінің 100-бабы) [16]. Су объектiлерiнiң жай-күйiне әсер ететiн
кәсiпорындар мен басқа да құрыстарды орналастыру қоршаған ортаны қорғау,
жер қойнауын қорғау, санитарлық-эпидемиологиялық, өнеркәсiп қауiпсiздiгi,
су ресурстарын ұдайы молайту және ұтымды пайдалану шарттары мен ережелерi
сақтала отырып, сондай-ақ аталған объектiлер қызметiнiң экологиялық салдары
ескерiле отырып жүргiзiледi делінген. Cу ресурстарын пайдалану мен қорғау
ластаушы заттарды ағызылу нүктелерiнде нормалауға тиiстi бассейн, ағын су
немесе учаске шегiнде барлық ұйымдардың су шаруашылығы қызметiн
жинақтап нормалауға негiзделедi.
Ағызылатын суды тазарту дәрежесiне және сапасына қойылатын талаптар су
объектiсiн ықтимал мақсатты пайдалану бағыттары бойынша айқындалып,
есептеулермен негiзделедi және онда су объектiсiнiң нақты жай-күйi,
техникалық жјне экономикалық мүмкiндiгi, жоспарланатын көрсеткiштерге қол
жеткiзумерзiмдерi ескерiлуге тиiс.
Су қорын пайдалану және қорғау саласындағы уәкiлеттi орган жер
қойнауын пайдалану және қорғау жөнiндегi уәкiлеттi органмен және Қазақстан
Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы
органымен бiрлесе отырып, су объектiсiнiң әрбiр бассейнi үшiн судың жай-
күйi мен сапа өлшемдерiнiң мақсатты көрсеткiштерiн әзiрлеуге
мiндеттi.
Бассейн iшiндегi су объектiлерi жай-күйінің мақсатты көрсеткiштерiне
кезеңдеп көшу мерзiмдерiн бассейндiк басқармалар мен жер қойнауын пайдалану
және қорғау жөнiндегi уәкiлеттi органның аумақтық органдары және Қазақстан
Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы органы
су қорын пайдалану және қорғау саласындағы уәкiлеттi орган Қазақстан
Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы орталық атқарушы
органымен және жер қойнауын пайдалану мен қорғау жөнiндегi уәкiлеттi
органмен бiрлесе отырып бекiткен әдiстеменiң негiзiнде белгiлейдi. Кешендi
су жiберу санитарлық-эпидемиологиялық және табиғат қорғау талаптарын
қамтамасыз ету жағдайларын негiзге алып, сондай-ақ экономика салаларының
қажеттерi ескерiле отырып белгiленедi.
Табиғат қорғау және санитарлық-эпидемиологиялық су жiберу басым
бағыт болып табылады.
Табиғат қорғау су жiберуi су объектiсiнiң табиғи жағдайының
сақталуын қамтамасыз етуге тиiс. Ең төменгi шығысты сақтаудан басқа,
табиғат қорғау су жiберуi су жайылуы мен су тасуы кезiнде су объектiлерiнiң
кезеңдiк шайылуын қамтамасыз етуге тиiс.
Табиғат қорғау және санитарлық-эпидемиологиялық су жiберудiң көлемiн
су қорын пайдалану және қорғау саласындағы уәкiлеттi орган су объектiлерi
бассейндерi бойынша белгiлейдi.
Авариялық су жiберу су тасыған және су жайылған кезде су
объектiсiндегi судыѕ қалыпты деңгейде ұсталуын және су объектiлерi
арналарының шайылуын қамтамасыз етуге тиiс.
Сонымен, шаруашылық қызмет барысында қоршаған орта міндетті түрде
ластанады. Қоршаған ортаны нормативтен тыс ластау мемелекеттік аспаптық
бақылау, талдау мен есеп айыру әдістемесі барысында анықталған шығарындылар
мен тастандылардың белгіленген лимидтерден артықтығынан және ластандырғыш
заттарды орналастыру табиғи ортаның нормативтен тыс ластануына әкеп
соқтырады.
Бүгінгі таңда қоршаған ортаға зиянды әсерлердің шектеулі өлшемдерін
анықтау, сондай-ақ атмосфералық ауаны, сулар мен топырақты химиялық,
физикалық және биологиялық сипаттамалар бойынша сапасын бағалау үшін
экологиялық нормалау жүйесі, яғни қоршаған орта сапасының нормативтерін
белгілеу жүйесі қолданылуда.
Қоғамның экономикалық және экологиялық мүдделері арасындағы шын мәнінде
қажетті ымыра ретінде бұл нормативтер қоршаған ортаның сапалы күйін
мүмкіндігінше ғылыми негізде қамтамасыз етуге арналған.
Сонымен, экологиялық зиян дегеніміз - экологиялық зиянның негізгі
түріне: табиғи ресурстарды ластау тоздыру, жою, бұзу, табиғи экологиялық
ресурстарды бүлдіру, қоршаған ортаны қорғау турады заңдарды бұзудың
нәтижесінде қоршаған ортаның жай-күйі сапасының нашарлауын немесе жағымсыз
экологиялық салдарға әкеп соқтыра алатын оның санының азаюын, сондай-ақ
осымен байланысты заңмен қорғалатын материалдық және материалдық емес
игіліктердің, оның ішінде адамның өмірі мен денсаулығының азаюын ұғынған
жөн.
1.2 Экологиялық құқықтық бұзушылық түсінігі, түрлері, құрылымы
Ресей Федерациясының Қоршаған ортаны қорғау туралы Заңының 41
бабында экологиялық құқық бұзушылық деп адам денсаулығына және қоршаған
ортаға зиян келтіретін табиғат қорғау заңнамасын бұзған әрекет немесе
әррекетсіздік деп жазылған [17]. Бірақ кейінгі экологиялық заңдарда, біздің
Экологиялық кодексімізде бұндай анықтама жоқ. Жоғарыда айтылған анықтама да
толық емес деп айтуға болады. Экологиялық құқық бұзушылықтың мінездемесінде
келесі екі жағдайға көңіл бөлу керек. Біріншіден, экологиялық құқыққа қарсы
әрекет міндетті кінәлі болмауы тиіс. ҚРАК 931-бабында қызметі
айналасындағылар үшін жоғары қауіптілікпен байланысты заңды тұлғалар мен
азаматтар (көлік ұйымдары, өнеркәіп орындары, құрылыстар, көлік
құралдарының иелері және т.б.), егер зиян дүлей күштердің немесе
жәбірленушінің теріс пиғылының салдарынан пайда болғанын дәлелдемесе,
жоғары қауіптілік көздері келтірен зиянды өтеу міндетті делінген. Ал Ресей
Федерациясының Азаматтық кодексінің 1079 бабына сай, жоғары қауіпітілік
көздерінен туындайтын зиян зиян келтірушінің кінәсіне байланысты емесе
өтеледі делінген[18], яғни, бізде заңды жауаптылықа кінәсіздік презумпциясы
көрсетіліп отыр.
Екінші жағдайда келтірілге экологиялық құықы бұзушылық міндетті түрде
зиян келтірмейді. Кейбір жағдайда зиян көтірмелі де мүмкін, бірақ келтіру
қауіпі туындауы мүмкні. Мысалы, агрохимикатық жұмыстарды оррындағаннан
кейін агрохимикаттар жерле қалып қойды. Мұнда ауылшаруашлық жеріне ешқандай
зиян келмеді деуге болады, бірақ егер жаңбыр жауып, тасқын болған жағдайда
олар жерге джайылып, жердің жай күйін нашарлаудамммкні еді.
Көбіненсе эколоигялық жауапкершілік азаматраың заңды құықытарын және
мүдделерін бұзумен айқындалады. Мысалы,азаматтың қоршаған ортаны қорғау
жағдайы мен шаралары туратолық, уақтылы анықтама алмауы.
Қоғамдық қауіптіліге қарай эколгиялыққұқық бұзушылықтар қылмыстар мен
теріс қылықтарға бөлуге болады. Біріншісі – қауіптілігі төмен қоғамдық
әрекет және ол тәртіптік, материалдық, азаматтық және әкімшілік болады.
Экологиялық тәртіпті бұзу мен табиғи ортаға және табиғат ресурстарын және
адам денсаулығы мен өміріне зиян келтіру тығыз байланысты. Себебі
экологиялық тәртіп бұзылғана жағдайда, оның табиғатқа, табиғи ресурстарға,
адам денсаулығы мен өміріне кері әсері болады. Оның бірінші түрі: табиғи
техногендік және төтенше табиғи оқиғалардан экологиялық жағдайдың
нашарлануы мүмкін. Бір адамның және қоғамның экологиялық қызметінде олардың
алдын-ала зиян әсерлерін болдырмау, жеңілдету шараларын қолдану міндеті
қойылған жағдайларда және антропогендік әсерлердің пайда болуы заңдық
жауапкершілік туғызады. Соған орай алдын алу шараларын қолданбаған кінәлі
адамдардың жауапкершілікке тартылуы заңның талабынан туындайды.
Қоршаған ортаны қорғау туралы және салалық экологиялық заңдарда
экологиялық тәртіптерді бұзғаны үшін жауапкершілікке жататын заң
бұзушылықтар аталмайды. Ол әсіресе кейінгі 90 жылдарда қабылданған заңдарға
әдетке айналған.
Әрбір жеке құқық саласында заң бұзушылық болуы мүмкін болса, ол әр бір
заңдық жауапкершілікті сол заңның өзі атап беруі осы заңның міндеті болуы
қажет. Мұның экологиялық қатынастар саласында жеке заңдылықты сақтау үшін
өте қажетті мәні бар. Осыны еске алып, Қазақстан Республикасының Орман
кодексі орман заңдарын бұзғандық үшін жауаптылықтың (75-бап) [19], Су
кодексі су заңдарын бұзғаны үшін жауаптылықтың (120-бап) пайда болу
негіздерін көрсетіп берді. Заңның мұндай нормалары жоғарыда аталғанындай
экологиялық тәртіпті, экологиялық қатынастарда заңдылықты сақтауға және осы
салада заңды жауапкершіліктің құқық негіздерінің жариялығын және ол туралы
ақппараттың болуына саяды[20,129б.]. Осы талаптарға Экологиялық кодекс сай
келеді. Оның 47-бабында экологиялық сараптама саласындағы Қазақстан
Республикасының табиғат қорғау заңдарын бұзушылықтың түрлерін атап
көрсеткен. Олардың жалпы саны 12 және экологиялық сараптама саласында заң
бұзғаны үшін Қазақстан Республикасының заңдарында басқа да заң бұзушылықтар
қаралуы мүмкін деп ескертілген. Бірақ өкінішке орай “Жер қойнауы және жер
қойнауын пайдалану туралы” Занда осы Заңның тәртіптерін бұзғаны үшін заңды
жауапкершіліктің пайда болуы туралы сөзде, бапта жоқ[21]. Қазақстан
республикасының Жер кодексінде жер заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік 122-
бапта аталғанымен не үшін осы заңның қандай тәртіптері мен талаптары
бұзғаны үшін заңды жауапкершіліктің түрлері және оның пайда болу негіздері
аталмай қалған [22].
Қоршаған ортаны қорғау заңдарының мынадай салаларда бұзылу түрлерін
атап айтуға болады:
а) қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды пайдалану жөніндегі
заңдарды бұзу;
ә) қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды лицензиялау
жөніндегі қызметті лицензиялау саласында заңдардың бұзылуы;
б) қоршаған орта табиғи ресурстардың мемлекеттік мониторингі
саласындағы заң талаптарының бұзылуы;
в) қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық тетіктері жөніндегі заң
талаптарының бұзылуы;
г) қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануды
басқару саласындағы заң бұзушылық;
д) қоршаған ортаны қорғаудың және табиғи ресурстарды ұтымды
пайдаланудың жүзеге асыру механизмдері жөніндегі заңдардың бұзылуы;
е) шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын экологиялық талаптардың
бұзылуы;
ж) төтенше экологиялық ахуал және экологиялық апат аймақтары туралы
заңдардың талаптарының бұзылуы;
з) қоршаған ортаны қорғау, ақпарат және статистика саласындағы заң
талаптарының бұзылуы;
и) жер туралы заңдарды бұзушылық;
к) жер қойнауын қорғау және жер қойнауын пайдалану туралы заң
бұзушылық;
л) ерекше қорғалатын табиғи аймақ туралы заң талаптарының бұзылуы;
орман заңдарының бұзылуы;
м) су заңдарының бұзылуы;
н) атмосфералық ауаны қорғау заңының бұзылуы;
о) жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы
заңның бұзылуы;
п) орман емес өсімдіктер дүниесін қорғау туралы заңның бұзылуы;
р) қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану
саласында басқа да заңнамаларда бұзушылықтар қаралуы мүмкін.
Қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану туралы
заң нормаларының бір-бірімен тығыз байланыста болатынын ескерсек
экологиялық заң бұзушылық пен экологиялық заңдық жауапкершіліктің де бір-
бірімен тығыз байланыста болатынын байқауға болады. Өйткені экологиялық
жауапкершіліктің арқауы – экологиялық заң бұзушылық болып табылады.
Экологиялық құқық бұзушылық түрлеріне қарай тәртіптік, материалдық,
әкімшілік, қылмытық және азаматтық жауапкершіліктер пайда болады.
Жоғарыда аталғандарды қорытындылай келе экологиялық құқық бұзушылықтың
белгілері келесідей болады деуге болады: құқық бұзушының кінәсінің болуы.
Бұл белгі міндетті болып табылмайды, кейбір жағдайда ол жоқ болуы да
мүмкін, мысалы, жоғары қауіпті көзінен келтірілетін зиян негізінде жолдан
өтіп бара жатқан аю мен көліктің соғысуы.
Зиян келтірушінің кінәсі қасақана немесе абайсызда болуы мүмкін.
Табиғатты қорғау саласындағы кейбір құқық бұзушылықтар ды тек қасақанаға
ғана жатқыза аламыз (заңсыз орман кесу, заңсыз аң аулау) [23].
Кейбір экологиялық құқық бұзушылықтар қасақана да, абайсызда да болуы
мүмкін (суды ластаған кезде, жерді, атмосфералық ауаны). Мысалы, бір апта
бойы Өскеменде сарқынды су ағызылып жатты, себебі жергілікті фабрикада
техникалық авария пайда болған, бұл ретте құқық бұзуышының кінәсі жоқ[24].
Мұнда бірнеше көзқарастар бар:
Мысалы, В.В. Петров қоршаған ортаны ластау, құрту, табиғи объектілерді
құрту, адамдардың денсаулықтарына зақым келтіру, табиғи объектілерді
құртумен жүзеге асырылатын қоршаған ортаға зиянды сандық және сапалық
шығындар деп қарастырады[2, 92б.].
а) Құқыққа қарсы әрекет пен пайда болған зиян арасында себепті байланыс
немесе болу қауіпінің туындауы
ә) Жазалаушылық. Құқық бұзушыға заңды жауапкершілік шаралары
қолданылады.
Кейбіреу экологиялық құқық бұзушылық объектісі ретінде материалдық
және материялдық емес игіліктерді, атап айтқанда, заң бойынша ластаудан,
тозу және күйреуден қорғалатын табиғи объектілер мен кешендерді, сондай-ақ
жалпы қоршаған ортаны, табиғи ортаның сапасына байланысты адамның
денсаулығы мен материалдық құндылықтарды[2, 272б.] не қоршаған ортаның
сапасын [7, 108б.], басқалары-құқық қорғау мүддесін алып жүр. Кейбір
ғалымдар заң тұрғысынан маңызды әлеуметтік қатынастар мен оларды реттейтін
құқықтық нормалардың ажырамас байланысы туралы тұжырымға негіздеп, құқық
бұзушылық объектісінің құрамына заңнаманың табиғатты қорғау және табиғи
ресурстар саласындағы нормаларын және олар реттейтін қоғамдық қатынастарды
енгізіп отыр[8, 117б.].
С.Д.Бекишеваның көзқарасы бойынша объект деп табиғи ресурстардың жеке
түрлерін қорғау және пайдалануға бағытталған қоғамдық қатынастарды
айтамыз[13, 120б.]. Міне, осы айтылғандар экологиялық құқық ғалымындағы
осы құқықтық санат бойынша біркелкі түсініктің жоқтығын білдіреді.
Бізге экологиялық құқық бұзушылық объектісі ұғымын экологиялық
сипаттағы қоғамдық қатынастардың күрделі тұтас кешені ретінде қарастырып
отырған ғалымдардың көзқарасы жақын.
Мысалы, қазақстандық ғалымдардың “Правовое обеспечение рационального
природопользования” атты еңбегінде экологиялық құқық бұзушылық объектісі
адамның қызметі мен қоршаған ортаның арасындағы тиімді қарым-қатынасты
қолдануға, табиғи байлықты сақтап, қалпына келтіруге, оларды тиімді
пайдалануға бағытталған, қоғам қызметінің нәтижелерінің тікелей немесе
жанама түрде табиғатқа және адам денсаулығына зиянды ықпалының алдын алатын
шаралар жүйесін жүзеге асыру барысында қалыптасатын қоғамдық қатынастар,
сондай-ақ мемлекеттің табиғи объектілеріне жеке меншікті қорғау жөнінде
қалыптасқан қатынастар ретінде берілген[25,118б].
Осы соңғы көзқарасты қолдай отырып, қазіргі өзгерген экономикалық және
саяси-әлеуметтік жағдайлар бұл ұғымды кеңейтіп, оған субъективтік
экологиялық құққытарды (оның ішінде табиғи ресурстарға мүліктік құқықтарды)
қорғау бойынша қалыптасқан қоғамдық қатынастарды қосуды талап етеді.
Сонымен, құқық нормалары арқылы реттелетін және қорғалатын, табиғи
ресурстарға меншік және өзге мүліктік құқық қатынастардан, табиғатты
пайдалану саласындағы басқарушылық қатынастарынан, қоршаған ортаны зиянды
әсерден қорғау жөніндегі қатынастардан, субъективтік экологиялық құқықтарды
және адам мен азаматтың заңды құқықтарын қорғау жөніндегі қатынастардан
тұратын, жалпы қоршаған орта мен оның жеке құрамдары бойынша қоғамдық
қатынастардаң жиынтығы экологиялық құқық бұзушылық объектісі болып
табылады.
Мұндай түсінік экологиялық заңсыз әрекет нәтижесінде жағымсыз әсер алуы
мүмкін алуан түрлі әлеуметтік қатынастардың тұтастай кешенін қамтиды.
Экологиялық құқық объектілері дегеніміз – экономикалық, экологиялық,
рекреациялық және өзге маңызы болғандықтан оларды пайдалану және қорғау
бойынша қатынастары құқықпен реттелетін экологиямен өзара байланыстағы
қоршаған ортаның құрамдас бөліктері. Құқықтық қорғауға алынған табиғи
объектілердің шеңбері Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінің 7
бабында белгіленген. Оларға: атмосфералық ауа, жер үсті және жер асты
сулары, ормандар мен өзге де өсімдіктер, жер, оның қойнауы, жануарлар
дүниесі, тірі организмдердің гендік қоры, табиғи экологиялық жүйелері,
жердің озон қабаты мен өсімдіктер, сондай-ақ климат жатады.
Табиғи объектілердің қоршаған ортаның ажырамас құрамы ретінде міндетті
түрде мынадай белгілері:
- табиғи жаратылысы;
- экологиялық жүйелермен өзара байланысы болуы тиіс.
- Әлеуметтік-экономикалық құндылық, яғни объект қоршаған табиғи орта
сапасын қамтамасыз ету тиіс және қоғам үшін құндылығы не маңызы болу тиіс.
Бұл белгілерінің екіншісінің анықтаушы маңызы бар, себебі заңсыз
әрекетті экологиялық құқыққа қарсы әрекеттер қатарына жатқызу үшін ол
жасалған кезде құқыққа қарсы әрекеттің заты қоршаған ортамен өзара табиғи
байланыста болуға тиіс. Бұл белгі бойынша үй жануарларын ұрлауды,
зоопарктегі жабайы аңдарды жоюды және т.б. экологиялық құқық бұзушылықтарға
жатқызуға болмайды.
Экологиялық құқық бұзушылықтың объективтік жағы табиғи ресустарды
ұтымды пайдалану мен қорғау бойынша жеке, заңды тұлғалардың құқықтары мен
мүдделерін қорғау бойынша қоғамдық қатынастарға қауіп төндіру.
Объективтік жақтың белгілеріне әрекет немесе әрекетсіздік, қоғамдық
қауіпті салдар, әрекет пен салдар арысындағы байланыс, уақыты, орны,
жағдайы және құқық бұзу тәсілдері.
Белгілі жағдайдағы объективтік белгілердің мысалын көрейік: Бұрлытөбе
АІІБ-ің қызметкерлері ақбөкендерді заңсыз атумен айналысқан браконьерлерді
ұстап алады. Браконьерлер аңға ұзақ жылдамдықтағы екі авокөлікте, автомат
қаруымен шығып 55 ақбөкенді атып үлгерген. Ақбөкендер қатал қыста жемсіз
қалып, әлсіреген [13, 110б.].
а) Мұнда әрекеттің көрінісі тұр. Яғни құқық бұзушылардың белсенді
әрекетін көрінісі тапқан.
ә) Қоғамдық қауіпті салдар бар – 55 ақбөкеннің жойылуы, мемлекетке
материалдық зиян келтірілуі.
б) Браконьерлер мен қылмыстық салдар арасында себепті байланыс бар.
в) Мұнда құқық бұзушылықтың жасау әдісі мен жағдайы маңызды. Қылмыс
тиым салынған қарулармен мен әдістермен (қолдан жасалған автомат қаруы,
жануарларды мұздық үстінен немесt терең қар үстінен қуу, автокөлік
амалдарын қолдану).
Әрекетсіздіктің мысалы ретінде экологиялық зиянсыз өндірісті қамтамасыз
ету бойынша кәсіпорындардың тиісті шараларды қолданбауы.
Кейбір экологиялық құықыбұзушылықтарда оны дау оны мен уақыты маңызды
болады. Мысалы, тиым салынған жерлерде аң аулау – қорықтарда, ерекше
қорғалатын табиғи аумақтарда, резерваттарда; тийым салынған уақыттарда.
Субъективткі белгісі болып болып жатқан қоғамдық қауіпті әрекетке, және
оның салдарларына психикалық қатынасы табылады. Оның белгілеріне себеп,
мақсат, кінә жатады.
Кінә дер құқық бұзушының өз құқық қайшы әрекетіне немесе
әрекетсіздігіне психикалық қатынасын айтамыз. Кейбір авторлар кінәні
экологиялық құқықта қатаң шара қолдану ретінде жанама қасақаналықпен
саралау тиіс дейді. Өйткені адам қоршаған ортаны құртуға сонша мүдделігі
жоқ болады [27, 64б.]. Заң бойынша кінәнің екі түрі болады: қасақана және
абайсызда. Қасақана деп құқық бұзушы өз әрекетінің қоғамды қауіпті салдарын
алдын ала біле тұра оларға жол береді немесе қалайды, мысалы, кәсіпкер өз
өндірісінің уытқы затарын орман алқабына тастайды, яғни, заңмен көзделмеген
жерде. Абайсыздық екі түрде болады. Менмендік пен немқұрайлық. Егер адам
экологиялық талаптарды бұза отырып, өз ісі әрекетінің қоғамға қауіпті
екенін ұғынып, онық қоғамға қауіпті зардаптары болуы мүмкін екенін алдын
ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілтктікпен
болғызбау мүмкінігіне сенсе, қылмыс менмендікпен жасалған қылмыс деп
аталады. Егер адам қажетті ұқыптылықпен сақтық болғанда ол зардаптарды
болжап білуге тиіс және болжап біле алатын бола тұра өз іс әрекетінің
қоғамды қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін болжап білмесе, қылмыс
немқұрайлықпен жасалған қылмыс деп танылады.
Ресей Федерациясының Азаматтық кодексінде өресекел абайсыздық ұғымы
бар[18]. Бізде ол менмендік ұғымына жақын тұр. Бірақ мұнда ол
жәбірленушінің өзінің өрескел абайсыздығына, зиянның ұлғаюына немесе пайда
болуына себеп болған.
Негізгі себептер болып табиғи ресурстарды заңсыз иелену бойынша арам
пиғылды мүдде болуы, табиғат арқылы жеке байып кету, бұзақылық пиғылының
болуы.
Мақсаттары қажеттілігінің ойластырған моделі. Мысалы, көл
уылдырықтарды, балықтарды заңсыз аулаған браконьердің мақсаты заңсыз баю
болған.
Экологиялық құқық бұзушылықтың субъектісі заңды тұлғалар,
қызметкерлер, жеке тұлғалар, соның ішінде шетел азаматтаы, немесеҚазақстан
территориясында оның юрисдикциясына қатысты жерде табиғат пайдалану немсе
қорғау бойынша құықы бұзушылық жасаған адамдар жатады. Заңды тұлғалар,
кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар, компаниялар жатады. Субъектілердің құрамы
экологиялық құқық бұзушылықтың түріне қарай сараланады. Мысалы, тіртіптік
жауапкершіліктің субъектілері болып кәсіпорынның лауазымды тұлғалары мен
жұмыскерлері табылады, қылмыстың – лауазымды тұлғалар мен азаматтар,
әкімшіліктің – заңды тұлғалар, лауазымды адамдар мен азаматтар жатады.
Заңды тұлғалардың ұғымы АК 33-бабында белгіленген,Әкімшілік және қылмыстық
жауаптылық экологиялық құқық бұзушылықтар үшін 16 жастан басталады.
Азаматтық іс жүргізуге байланысты азаматтар 14-18 жастан шектеуді
жауапкершілікте ие болады, 18-жастан толық[28].
Осы кезден бастан тұлға толық әрекет қабілетті болады. Еңбек заңнамасы
экологиялық құқық бұзушылық саласында тәртіптік және материалдық
жауапкершілікте жас шектеулерін белгілемеген [29].
Экологиялық құқық бұзушылықтарды әртүрлі критерийлер бойынша
топтастыруға болады:
Қолданылатын санкциялар бйынша экологиялық құқық бұзушылықтар әкімшлік,
қылмыстық, тәртпітік, материалдық және азаматтық-құқықтық болады.
Қауіп төнетін пәніне қарай: жер, су, орман, жер қойнауы, жануарлар
дүниесі заңнамаларын бұзу, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы
заңнамаларды бұзу болып бөлінеді.
Қоғамдық қауіптіліген қарай экологиялық құқық бұзушылықтар экологиялық
қылмыстар мен экологиялық проступкаларға бөлінеді, олар өз кезеңінде
әкімшілік, азаматтық, тәртіптік, материалдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz