ЭТНИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
ТАҚЫРЫБЫ: ҚР ЭТНИКААРАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕЛУІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЭТНИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..10-41
1. Этникалық құбылыс пен этникааралық интеграцияның түсінігі және
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2. Этникалық қатынастарды құқықтық реттеудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 ҚР ЭТНИКААРАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ ДАМЫТУШЫ
БЕЛГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 42-60
2.1 Біртұтас мемлекеттегі этникааралық интеграцияның негізгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.2 Қазақстан Республикасындағы этникааралық интеграцияны нығайтушы
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .64
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеу барысында этникааралық
интеграцияның құқықтық негіздерінен басқа, жалпы этникалық қатынастарды
мемлекеттік, құқықтық реттеу мәселелері де қарастырылады. Өйткені,
Қазақстан Республикасындағы ішкі интеграциялық процестерді құқықтық
қамтамасыз ету мәселесін этникалық қатынастарды құқықтық реттеудің негізгі
сұрақтарын қарастырмай шешу мүмкін емес.
Қазақ даласы басынан өткерген түрлі тарихи кезеңдер әуелден қазақ ұлты
мекендеген осынау кеңістіктің этникалық құрылымына да елеулі өзгерістер
алып келгені мәлім. Сырттан әсер ету факторымен қазақ даласы көпэтникалық
қоғамға айналды. Бұған кейін мемлекеттік тұрғыда ортақ тарихи тағдыр
деген баға берілген болатын. Бүгін Қазақстан Республикасы ерекше, көп
этникалық қоғам болып табылады. Қазақстанды 100-ден астам түрлі этникалық
топтар мекендейді. Бұл, күрделі әрі жан-жақты әлеуметтік қатынастар –
этникалық қатынастардың туындауының басты себебі болып табылады. Өз
кезегінде басқа қоғамдық әлеуметтік қатынастар сияқты этникалық қатынастар
да құқықтық реттеуді қажет етеді.
Зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасындағы этникалық
қатынастардың құқықтық реттелуін қарастыра келе, оның негізгі бағыты
ретінде этникааралық интеграцияның құқықтық негіздерін саралау, тиісінше,
этникааралық интеграция процесінің қалыпты дамуын және Қазақстан
Республикасындағы ұлттық бірлікті бүгінгі заман талабына сай сақтау,
сонымен қатар оған төнген қатерлерден қорғау мәселесін қарастыру және
осылардың негізінде Қазақстан Республикасындағы этникааралық интеграция
процесін жетілдіруге, нығайтуға байланысты тұжырымдар жасау болып табылады.
Жұмыстың зерттеу нысаны Қазіргі кездегі әлемдегі этникалық процестерге
жалпы зерттеу нысаны тәуелсіз мемлекеттердегі, сондай-ақ әлемдегі этникалық
процестердің дамытуы бірқатар ерекшеліктерге ие болып отырғанын байқаймыз.
Бүгінгі күні жаһандану мен халықаралық интеграциялық процестердің, сондай-
ақ этникалықтың қарқынды дамуының әсерінен әлемдегі, көптеген мемлекеттегі
ұлттық бірлік пен ондағы ішкі интеграциялық процестерге қатер төніп отыр.
Ең үздік деген этникалық, ұлттық бірліктер мен жоғары интеграциялық даму
үлгісі ретінде танылатын мемлекеттік ұйымдардың өзінің ішкі тұтастығына,
азаматтық бірегейлігіне нұқсан келуде. Өркениеттік, мәдени көзқарастардың
алшақтығы, сондай-ақ этникалық ерекшеліктер бір қоғамда өмір сүруші
адамдар арасындағы келіспеушіліктің себебіне айналуда. Осының бәрі
Қазақстан жағдайындағы ұлттық бірліктің, ішкі интеграциялық процестердің
құқықтық негіздерін бүгінгі күннің талабына лайықты етіп оның дамуына
кедергі келтіруі мүмкін факторлардан қорғауды қамтамасыз ететіндей етіп
жетілдіру қажеттілігін тудырады.
Зерттеудің пәні. Қазақстан Республикасындағы этникалық қатынастарды
реттеудің басты пәні және негізгі бағыты этникааралық интеграцияның дамуын
қамтамасыз ету болып табылады. Себебі көпэтникалық қоғамда мемлекеттің
біртұтастығының негізі болып табылатын ұлттық бірліктің қалыптасуы және
дамуы этникааралық интеграция процесі нәтижесінде жүзеге асады. Бұл туралы
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014 жылғы 17
қаңтардағы Қазақстан халқына арнаган Жолдауында менің түсінігімше біздің
әлемдік рейтингтің кестесінде жоғары бөлімнен орын алған елдер тобына
кіруге мүмкіндік беретін басты құралдар мыналардан тұратын болады дей
келе, біз этникааралық және мәдениетаралық келісім мен Қазақстан халқының
бірігу прогресін қамти отырып, қазақ халқының көпғасырлық дәстүрлерін,
тілін және мәдениетін сақтаймыз және дамытамыз [1] деп көрсеткен болатын.
Зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылған:
а) Этникалық қатынастар мен құқықтық байланыстарды талдай отырып,
этникалық мәселелерді мемлекеттік-құқықтық реттеуді теориялық тұрғыда
тұжырымдау;
ә) Қазақстан Республикасындағы этникалық қатынастарды мемлекеттік-
құқықтық реттеудің негізгі қағидаларын анықтау;
б) Этникалық қатынастардың құқықтық реттелуі тақырыбын халықаралық
құқық және адам құқығы тұрғысында талдау;
в) Қазақстан Республикасындағы этникалық қатынастардың реттелуінің
негізгі бағыты ретінде этникааралық интеграция процесінің орны мен рөліне
сипаттама беру;
г) Қазақстан Республикасындағы этникааралық интеграцияның
конституциялық құқықтық негіздеріне талдау жүргізу;
ғ) Қазақстан Республикасындағы этникааралық қатынастарды реттеуге
қатысушы институттардың этникааралық интеграциялық процестегі рөліне
сипаттама жасау;
д) Қазақстан Республикасындағы ұлттық бірлік пен этникааралық
интеграция процесін жетілдіру, нығайту және оның қалыпты дамуын қамтамасыз
ету мәселеріне талдау жасау.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Көпэтникалық Қазақстан Республикасындағы
этникалық қатынастардың өркениетті түрде тиімді реттелуі мен этникааралық
интеграцияның жоғары деңгейде дамуы жан-жақты саяси-экономикалық және
әлеуметтік дамуға мүмкіндік беретін қоғамдық тұрақтылық пен қауіпсіздіктің
негізі болып табылады, сондай-ақ жоғары деңгейде қалыптасқан ішкі
интеграция қоғамды біртұтас саяси ұйым етіп біріктіріп ел азаматтарының
толық мағынасындағы халықтық біртұтастығының қалыптасуын қамтамасыз
етеді.
Бүгінде Қазақстанда өмір сүріп отырған этникалық топ өкілдері бейбіт
және өзара түсінікте өмір сүруде. Республика Президенті жанындағы адам
құқықтары жөніндегі комиссияның Қазақстандағы адам құқықтарының сақталуы
туралы баяндамасында елдегі этникааралық қатынастарда этникалық топтардың
құқықтары Конституция мен негізгі халықаралық құқықтық актілер талаптарына
толық сәйкес келетіндігін баяндады. Ал Қазақстан Республикасы Президенті
жанындағы адам құқықтары жөніндегі өкіл өзінің 2011 жылғы есебінде
Батыстық либералдық дәстүрлер мен төзімділіктің, конфессияаралық
келісімнің өзімізде бар тәжірибенің жиынтығы Қазақстанға өзін айрықша ашық
және демократиялық етіп көрсетуіне адамдардың өзін-өзі дамыту үшін, өзінің
ішкі бостандығы мен қадір-қасиетін ұғынуына қажетті жағдай туғызуға
мүмкіндік жасауда деп көрсеткен болатын.
Бірақ бұл негізгі көрсеткіш немесе жетер биік емес екені анық. Бұл
жөнінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014 жылғы
Қазақстан халқына Жолдауында: Біз өзіміздің жатсынбас тұрпатымызбен,
этносаралық, конфессияаралық татулығымызбен және өзара үндесуімізбен күллі
әлемге танымалмыз. Еліміздің өсіп келе жатқан бітімгершілік әлеуеті алдағы
уақытта да мұқият сақталып, дамытыла береді деп көрстекен болатын.
Мәселенің деректік көзі. Қазақстанда этникааралық интеграция немесе
ішкі интеграция процесі жүзеге асуда. Елде қазірдің өзінде ішкі
интеграцияның алғашқы кезеңдері сәтті өткені байқалады. Соған қарамастан
этникалық қатынастарды реттеудің заңдық базасы толық қалыптаспаған.
Сондықтан бүгінгі күнгі көптеген мемлекеттердегі этникалық процестердегі
өзгерістерді ескере отырып Қазақстан Республикасындағы этникааралық
интеграцияның әрі қарай дамуын конституциялық құқықтық қамтамасыз етуге
бағытталған этникалық қатынастарды реттейтін құқықтық негіздерді анықтауға
айқын қажеттілік туындап отыр.
Еліміздің алдына қойылып отырған демократиялық, құқықтық, әлеуметтік,
зайырлы мемлекет құру барысында және әлемдік қауымдастықта лайықты орынды
иелену үшін көпэтникалық қатынастарды және этникааралық интеграцияны
реттеудің негіздерін анықтау, сондай-ақ оны құқықтық негіздермен қамтамасыз
ету үлкен маңызға ие деп ойлаймыз. Біздіңше, осы орайда еліміздегі
этникалық қатынастарды мемлекеттік-құқықтық реттеудің негізгі тетіктері мен
құралдарын этникааралық интеграция процесін құқықтық қамтамасыз ету
тұрғысында қарастыру және түрлі көпэтникалық елдердің интеграциялық
тәжірибесіне сүйене отырып талдау Қазақстан жағдайында өте өзекті мәселе
болып табылады.
Әдіснамалық және теориялық негіздері. Зерттеліп отырған тақырыптың
әдіснамалық және теориялық негіздерінің маңызы да аса зор. Шетелдерде
этникалық қатынастардың құқықтық реттелуі мәселесі әлдеқашан конституциялық
құқықтың дәстүрлі тақырыптарының біріне айналған. Ал Қазақстан жағдайында
жекелеген ғылыми жұмыстардан басқа этникалық мәселе кешенді түрде арнайы,
құқықтану ғылымының зерттеу обьектісіне айналмаған. Біздіңше, Қазақстан
Республикасында да этникалық қатынастар мәселесі құқықтану ғылымында өз
орнын иеленуі тиіс. Бұл тақырыптың ғылыми теориялық тұрғыдағы маңызын
айқындайды деп ойлаймыз.
Этникалық қатынастарды құқықтық реттеу мәселесінің жекелеген
тақырыптары немесе кейбір сұрақтары кеңістік кезеңде және одан кейінгі
уақыттарда бірнеше заңгер ғалымдардың өзекті еңбектерінің тақырыптарына
айналған. Бірақ этникалық мәселенің ерекшелігін ескерсек, Қазақстан
жағдайындағы этникалық қатынастардың зерттелуінде, әсіресе оны Қазақстан
Республикасындағы этникааралық интеграция тақырыбы аясында қарастырсақ,
тәуелсіздік алып дербес мемлекеттің қалыптасуы кезіндегі зерттелуі ерекше
маңызға ие.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми әдістері. Сондай-ақ диплом жұмыста
зерттеу тақырыбының ерекшелігіне байланысты этникалық қатынастар мәселесі
туралы әдебиеттерде кеңінен таралған диалектикалық-прагматикалық ғылыми
ойлау әдісі қолданылды, яғни ешбір ұлт пен этникалық топ мүддесін біржақты
көздемеу басты назарда ұсталды. Басқаша айтқанда, ғылыми ақпаратты талдауда
әлдебір ұлт немесе этникалық топтың мүддесі тұрғысында емес, объективті
ақиқатқа жету, жалпы мемлекеттік даму, адам құқықтарының құрметтелуі
көзқарасының басым болуы негізгі назарда болды.
Зерттеудің ақпараттық және эмпирикалық негіздерін анықтамалық
материалдар, статистикалық мәліметтер, ақпарат құралдарындағы хабарламалар,
жекелеген жағдайда сот тәжірибесінен алынған материалдар, сондай-ақ
Республикалық мерзімді бұқаралық ақпарат құралдарындағы этникалық мәселелер
тақырыбындағы мақалаларға жасалған талдау құрайды.
Сонымен қатар, дипломдық зерттеуде Қазақстан Республикасының заңдары,
өзге де бағдарламалық құжаттар, Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан халқына Жолдаулары мен өзге де баяндамалары және Ұлттық мәдени
орталықтардың Жарғылық құжаттары қолданылады. Сондай-ақ шет мемлекеттермен
салыстырмалы түрде талдау жүргізу барысында шетелдердің заңдары және
этникалық, мәдени тұрғыдағы құқықтарға халықаралық құқықтық талдау жасауда
Біріккен Ұлттар Ұйымының Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының,
Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық кеңесінің, Тәуелсіз мемлекеттер
достастығының актілері өзге де халықаралық құқықтық актілер қолданылды.
Осы орайда, этникалық қатынастардың жекелеген тақырыбына арналған
тәуелсіздік кезеңіндегі алғашқы диссертациялық зерттеу ретінде
С.Ж. Айдарбаевтың Қазақстандағы этникалық азшылықтың халықаралық құқықтық
және мемлекетшілік тұрғыдағы құқықтық статусы атты еңбегін бөліп айту
керек. Сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы этникалық процестердің
мемлекеттік құқықтық ережеленуін саясаттану тұрғысында
Қ.Е. Көшербаевтың (1999 ж. қорғалған) Қазақстандағы этносаяси процестің
ережеленуінің ерекшеліктері тақырыбындағы саясаттану ғылымы бойынша
диссертациясында қарастырылған.
Қазақстан Республикасындағы этникалық мәселені мемлекеттік-құқықтық
тұрғыда қарастырып жүрген заңгер ғалымдардың қатарына
К.К. Айтхожинді, М.Т. Баймахановты, А.К. Котовты, Ө.Қ. Қопабаевты,
Ғ.С. Сапарғалиевті жатқызуға болады. Алайда, құқықтану ғылымы саласы
бойынша жазылған еңбектердің бірде-бірінде Қазақстан Республикасындағы
этникалық қатынастар құбылыс немесе процесс ретінде тұтастай алынып кешенді
түрде әлі күнге дейін зерттелмеген.
Оның үстіне, этникалық мәселені құқықтық тұрғыда қарастырған бұрынғы
еңбектерде этникалық қатынастар тек саяси-әлеуметтік мәселе ретінде ғана
қаралған.
Этникалық қатынастар мәселесін қарастырған заңгерлердің еңбектерінде
этникалық құбылыс пен этникалық қатынастардың табиғатына үңіліп, мәнін аша
отырып зерттеу жүзеге асырылмаған. Яғни, этникалық мәселені құқықтану
тұрғысында талдауда этностану ғылымының тұжырымдарын пайдалану қолға
алынбаған.
Соған қарамастан, Қазақстан Республикасындағы этникалық мәселелер мен
этникааралық интеграция тақырыбы саясаттану, әлеуметтану ғылымдар салалары
тұрғысында өте тыңғылықты деңгейде зерттеліп келе жатыр. Осындай жұмыстарды
саясаттанушы, әлеуметтанушы және философ ғалымдар Б. Әбдіғалиевтің, Н.Ж.
Байтенованың, С.М. Борбасовтың, В.Д. Курганскаяның, В.Д. Дунаевтың, Қ.Е.
Көшербаевтың, Г.В. Малининнің, Ә. Нысанбаевтың,
С.Т. Сейдумановтың, З.К. Шаукеновтың, т.б. еңбектерінен көруге болады.
Сонымен, жалпы осы дипломдық жұмыс этникалық мәселенің мемлекеттік
құқықтық тұрғыда зерттелуінің деңгейін, сондай-ақ, этникалық қатынастардың
құқықтық реттелуі мен этникааралық интеграцияның құқықтық негіздерін
зерттеуді мақсат еткендігін ескерсек, өзінің зерттеу обьектісінің сипаты
жағынан да құқықтану ғылымы саласындағы алғашқы кешенді еңбек екендігімен
де жаңа бағыттағы зерттеу болып табылады.
Зерттеудің обьектісі. Қазақстан Республикасындағы этникалық
қатынастардың мемлекеттік-құқықтық реттелуі, этниаралық интеграция
процесінің қазіргі жағдайы мен дамуы болып табылады. Қазақстан
Республикасындағы этникалық қатынастармен қатар этникааралық интеграция
процесс ретінде кешенді түрде алынып қаралады. Оның мемлекеттік-құқықтық
реттелуі, дамуы көпэтникалық шет мемлекеттердің және халықаралық құқықтық
тәжірибелердің аясында талданады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздерін этникалық қатынастар
мәселесін түрлі ғылым салалары тұрғысынан талдаған ғалымдардың
еңбектеріндегі тұжырымдар құрайды.
Оның ішінде заңгер ғалымдар жасаған ғылыми қорытындылардың орны
ерекше. Этникалық қатынастардың мемлекеттік-құқықтық тұрғысын жеткілікті
түсінуде ашып көрсетуде этникалық-құқықтық мәселелерді мемлекеттік-құқықтық
тұрғыда зерттеген Қазақстандық және ғалымдар: Р.Г. Абдулгатипов, С.А.
Авакьян, С.Ж. Айдарбаев, К.К. Айтхожин, М.Т. Баймаханов, А.К. Бейн, Н.А.
Богданова, А.Ф. Болтенкова, Н.С. Бондарь, Т.А. Василева, О.А. Ганцкая, Ц.М.
Годердзвишвили, Джаляль Хдейр Аль-Зубейди, Э.Кисс, М.Г. Кириченко, А.И.
Коваленко, А.К. Котов, Н.С. Крылова, Ө.Қ. Қопабаев, Е.А. Лукашева,
К. Нангенгаст, П.А. Оль, Р.А. Ромашов, С.И. Русинова, Б.А. Садурский,
Ғ.С. Сапарғалиев, Е.Е. Тренин, С.В. Чиркин, Ш.З. Уразаев,
И.К.Фазылходжаева, С.С.Юрьев, т.б. еңбектеріндегі тұжырымдарды пайдаландық.
Зерттеу барысында мақсатқа жету үшін жалпы логикалық әдістер (талдау,
жүйелеу әдісі және т.б.), сонымен қатар құқықтану ғылымындағы жапы ғылыми
зерттеу әдістері, оның ішінде конституциялық құқықтық зерттеу әдістері:
тарихи әдіс, салыстырмалы құқықтық әдіс, т.б. қолданылды.
Осы дипломдық зерттеудің алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне қол
жеткізу үшін этникалық мәселені құқықтық тұрғыда қарау кезінде неғұрлым дәл
ғылыми қорытындыға қол жеткізу ниетімен этностану ғылымының көмегіне
жүгінуді жөн көрдік. Яғни, ғылыми зерттеу кезінде құқықтану ғылымы мен
этностану ғылымын түйістіре отырып қорытынды жасауға басты назар аударылды.
Осыған орай, зерттеудің ғылыми мазмұнын арттыра түсу мақсатында
этникалық қатынастарды жүйелі түрде қарастырып қана қоймай, этникалық
құбылыс пен этносаралық қатынастардың табиғи мәнін аша отырып зерттеуге қол
жеткізу үшін көптеген этностанушы ғалымдардың ғылыми теориялық еңбектерінің
нәтижелеріне назар аудардық.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы.
Дипломдық зерттеудің ғылыми жаңалығы осы зерттеу жұмысында Қазақстандағы
этникалық қатынастарды құқықтық реттеу және этникааралық интеграция
процесін құқықтық қамтамасыз ету мәселелерінің алғаш рет кешенді түрде
зерттелуімен, сондай-ақ осы тақырыптың бүгінгі күнгі әлемдік деңгейдегі
жаһандану мен халықаралық интеграция процесінде мемлекеттің ұлттық бірлік
сипатын сақтауда өзектілігімен және зерттеуде пайдаланылатын ғылыми зерттеу
әдістері кешенінің ерекше құрамымен анықталады. Осы дипломдық жұмыс
Қазақстан Республикасындағы этникааралық интеграция (бірігу) процесін
құқықтық қамтамасыз ету мәселесін алғаш рет кешенді түрде қарастыру арқылы
республикадағы ұлттық бірліктің сақталуы мен интеграциялық процестерді
жетілдіру, оның қалыпты дамуына кедергі келтіруші факторлардан қорғау
мәселесін мемлекеттік-құқықтық тұрғыда шешуші еңбек ретінде ұсынылады.
Осы ғылыми жұмысты теориялық негіздеу барысында этностану мәселесімен
түрлі тұрғыда (этнографиялық, этносоциологиялық, этнофилософиялық,
этносаяси, т.б.) шұғылданған ғалымдар: Б. Абдығалиев,
Р. Абсаттаров, Е.Н. Арынов, Ж. Әлиев, Н.Ж. Байтенова, С.М. Борбасов,
Ю.В. Бромлей, Л.Н. Гумилев, В.Д. Дунаев, В.А. Евтух, Е.О. Ероменко,
Г. Исмуханова, И.Ю. Заринов, К.Е. Көшербаев, В.Д. Курганская,
Р. Қадыржанов, А. Қосубаев, Г.В. Малинин, Н.Э. Масанов, К. Марданов,
Н.И. Новикова, Ә. Нысанбаева, Н. Романова, С.Е. Рыбаков, С.Т. Сейдуманов,
С.В. Соколовский, М.М. Сужиков, В.А. Тишков, С. Хантингтон, З.К. Шаукенов,
А.Б. Элебаевалардың еңбектеріне де сүйендік.
Ал этникааралық интеграция процесінің өзін терең танып, оның құқықтық
негіздерін, қалыпты дамуын, сонымен қатар қазіргі заман талабына сай
жетілдіру мәселелерін талдауда ұлттық бірлікті сақтап қалу тақырыбында
этникааралық интеграция процесінің түрлі жақтарын зерттеген ғалымдар:
Н.Ж. Байтенова, Джозеф Ротшильд, Карл Дойч, Майкл Шадсон, Патрик. Дж.
Бьюкеннен, Юрген Хабермастардың ғылыми тұжырымдарына жүгіндік.
Сонымен қатар, дипломдық зерттеуде мәселеге құқықтық тұрғыда қарау
алға қойылған ғылыми зерттеуде пайдаланылған басты теориялық әдістемелік
негіздер, мына заңгер ғалымдар: К.К. Айтхожин, С.С. Алексеев,
М.Т. Баймаханов, С.З. Зиманов, А.К. Котов, Ө.Қ. Қопабаев, Б.А. Майлыбаев,
В. Малиновский, А. Матюхин, Р.А. Мюллерсон, М. Ориу, А.М. Осавелюк,
С. Өзбекұлы, Ғ.С. Сапарғалиев, В.Н. Уваров, А.С. Явич, А.А. Черняков,
Н.А. Ушаков, т.б. еңбектеріндегі ғылыми теориялық тұжырымдардан құралады.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі бөлімен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде этникалық
қатынастарды құқықтық реттеудің ғылыми негіздері, онда этникалық құбылыс
пен этникааралық интеграцияның түсінігі және мәні, этникалық қатынастарды
құқықтық реттеудің теориялық негіздері туралы қамтылған, ал екінші бөлім ҚР
этникааралық интеграцияның дамытушы белгілері, онда біртұтас мемлекеттегі
этникааралық интеграцияның негізгі ерекшеліктері мен Қазақстан
Республикасындағы этникааралық интеграцияны нығайтушы факторлар
қарастырылды.
1 ЭТНИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Этникалық құбылыс пен этникааралық интеграцияның түсінігі және
мәні
Этностану ғылымының негізгі аксиомаларының бірі ол – әлемде ешбір
этносқа жатпайтын бірде-бір адамның жоқ екендігі. Кез келген адам адамзат
қауымына белгілі-бір этнос өкілі ретінде кіреді. Және кез келген адам үшін
оның ішкі жан дүниесінде өз этносына деген көзқарас ерекше орынды иеленеді.
Біздіңше, осы қасиет этникалық тақырыпты әрқашан өзекті етеді. Бұл өз
кезегінде кез келген адам бойында этникалық жанартудың, этникалық
құбылыстың бар екендігін дәлелдей түседі. Яғни, әрбір адамда (оның ішкі жан
дүниесінде) өз этносының ерекшелігіне сай және соны құрайтын өзіндік
этникалық әлемі бар. Басқаша айтқанда, әрбір адамның бойында бар мен
деген қасиеті этникалық мазмұнға ие. Әрбір адамның бойында әртүрлі бейнеде
(идеялық, әлеуметтік, т.б.) және әртүрлі деңгейде (азаматтық, ұлтшылдық,
радикалды ұлтшылдық, т.б.) кездесетін ажырағысыз құбылыс болып табылатын-
этникалық – ғылымда кеңінен қолданылатын адамдардың мәдени ерекшеленген
тобын көрсететін категория болып табылады.
Кез келген ғылымның өз зерттеу объектісі, өзінің іздеген құпиясы бар
десек, этностану ғылымының негізгі зерттеу нысанасы әрбір адамның бойында
бар, оның әлеуметтік-табиғи және мәдени кешенін құрайтын этнос әлемінің,
этникалық құбылыстың құпиясын іздеу, мәнін ашу, ал қоғамтану тұрғысында
алсақ, адамның этникалық белгісінің қоғамдық қатынастардағы орны мен ролін,
әсерін анықтау болып табылады [2].
Осы бөлімде этностану ғылымының тұжырымдарының негізінде этнос,
этникалық, этникалық қатынастар және этникалық интеграция ұғымдарының мәнін
ашуға, анықтауға басты көңіл бөлінеді. Мұндай анықтау этникалық
қатынастарды құқықтық реттеу мәселесін қарастырмас бұрын зерттеу
объектісінің әлеуметтік құрамын терең тану қажеттілігінен туындап отыр.
Оның үстіне, мемлекеттегі, қоғамдағы қалыпты орныққан этникалықтың,
этностың түсінігі этникалық қатынастарды реттеу кезінде маңызды орынды
иеленеді.
Сонымен, этностану ғылымы деп – өзінің зерттеу объектісін қандайда
болмасын этнос мәселесі немесе этникалық құбылыс құрайтын ғылым салаларының
жиынтығын айтамыз (мұнда әрине, этностану ғылымы сөз тіркесі шартты атау
ретінде қолданылатын болады). Бұл ғылым салалары әр түрлі бағытта
болғанымен, оларды ортақ зерттеу объектісі жақындастырады. Зерттеу
объектісі этнос және этникалық құбылыс болып табылатын ғылым салаларын
кешенді түрде этностану ғылымы деп қарастыру осы бір күрделі әрі жан-
жақты құбылысты қоғамтану тұрғысында зерттеуде әдістемелік маңызға ие.
Этнос және этникалық құбылыс мәселелерін қарастырушы ғылым салаларына
ортақ үлкен мәселе – этностанудағы категориялық аппаратқа, яғни этникалық
құбылыстың әртүрлі сипатта түсіндірілуіне байланысты болып келеді.
Сондықтан этнос туралы ғылымының қоғамтану тұрғысында этникалық құбылыстың
түсінігін мейілінше кеңінен қарастыратын этнос теориясы маңызды орынды
иеленеді.
Этнос теориясы – этностану ғылымы пайда болған кезден бері жүріп өткен
жолының нәжижесі. Этнос теориясы – этникалық құбылыстың және этникалық
қауымдықтардың әр түрлі сипатта кездесетін түрлерін тиісінше толығымен
қамтуға баса назар аударады. Бұл этностану ғылымының жеткен нәтижесінің
теориялық тұжырымдары болып табылады. Әрине, алғашқы этнографиялық еңбектер
18-ғасырдың аяғында жазыла бастағанымен этнос теориясының бастау алу
кездері 19- ғасырдың аяғымен 20-ғасырдың басында. Этнос ұғымының алғаш
ғылыми тілде қолданыла бастауы 1920 жылдары жарық көрген С.М.
Широкогоровтың Этнос: исследование основаных принципов изменение
этнических и этнографических явлении (1923) деген еңбегімен байланыстырады
[3]. Алайда этнос туралы алғашқы теориялық тұжырымдар ұлт теориясы
атауымен 19-ғасырдың аяғында неміс ғалымдары Отто Бауэр, К. Каутский, т.б.
еңбектерінде көрініс тапты. Кейін келе этнос ұғымы категориялық
аппараттар ретінде қолданылып, этникалық құбылыстың табиғаты, мәні ашылды.
Содан бері этнос теориясында бірнеше бағыттары мен көзқарастар, бірнеше ұлт
туралы теориялар қалыптасты. Ал енді қазіргі кезде этнос туралы ғылымда
қалыптасқан этнос, этникалық құбылыс туралы көзқарастар мен бағыттарға
қысқаша тоқталып шолу жасап көрейік.
Төменгі шолу этнос теориясында қалыптасқан бағыттар мен көзқарастарды
қарастырған арнайы әдебиеттерге талдау жүргізу арқылы жасауда.
Негізінен, кеңестік этностану ғылымында пайда болып, кеңінен көрініс
тапқан примордиалистік көзқарас (ағыл. Primordial – бастапқы, алғаш шығуы)
үшін этнос әлеуметтік-табиғи қауымдастық, ал этникалық құбылыс объективті
негізі бар, тұлғаның тумысынан пайда болған қасиеті. Өз кезегінде
примордиалистік көзқараста этносты әлеуметтік және биологиялық қауымдастық
ретінде қарастыру нәтижесінде екі бағыт қалыптасты. Алдымен, тарихи –
эволюциялық бағыт. Бұл бағыт үшін этнос – ортақ аумағының, тілінің,
мәдиниетінің, сондай-ақ этникалық атауынан көрініс табатын сана сезімінің
ортақтығымен байланысты, тарихи қалыптасқан адамдар тобы. Этносты
әлеуметтік тұрғыда түсінетін бұл бағыт үшін этникалық құбылыс материалдық
және рухани мәдениетінің арнайы ерекшелігінің сипаттамасы. Бұл бағыттың
қолдаушылары Ю.В. Бромлей, М.М. Сужиков, т.б.
Примордиалистік көзқарас бойынша қалыптасқан екінші бағыт биологиялық
немесе табиғи бағыт. Бұл бағыт үшін этнос – кең көлемдегі туыстық топ;
Биофизикалық шыңдық, ал этникалық құбылыс – генетикалық және географиялық
фактілармен анықталатын кең көлеміндегі туыстық байланыс. Бұл бағыттың
қолдаушылары Л.Н. Гумилев және П. Ван – Ден Берг, т.б. Негізінен, кеңестік
этнография ғылымында кеңінен көрініс тапқан примордиалистік көзқарасқа
этносты әлеуметтік және биологиялық тұрғында түсінушілер арасында ұзақ
уақыт бойы пікірталас жүрді [4]. Әйтсе де, кеңестік этнографияда, негізінен
әлеуметтік немесе тарихи - эволюциялық бағыттағы түсінік басым болды.
Этнос теориясындағы тағы да танымал көзқарастар Батыс этнологиясында
пайда болып кеңінен инструменталистік және конструктивистік көзқарастар.
Ал, инструментализм көзқарасы 1970 жылдардың ортасында Батыс
этнологиясында қалыптасты. Бұл қөзқарас үшін ең бастысы этнос пен
этникалықтың объективті негіздерін іздеу емес олар атқаратын функцияларды
іздеу, яғни этнос және этникалық құбылыс бар болса, демек, олар адамзаттың
белгілі бір мүддесіне қызмет етуі керек. Инструментализм үшін этнос арнайы
айырмашылықтарға ие әлеуметтік топ ал ол этникалық топтық мүддені жүзеге
асырудың материалдың артықшылыққа, жоғары әлеуметтік мәртебеге жетудің
тәсілі, құралы. Бұл көзқарасты жақтаушылар: Д. Хоровиц, Дж. Нейджел, Н.Н.
Чебоксаров, С.А. Арупонов, т.б.
Конструктивизм көзқарасы 1970-80 жж. пайда болып, АҚШ, Канада,
Австралия сияқты эмиграциялық елдерге кеңінен таралды. Конструктивистер
этносты мәдени өзіндік ерекшелену негізінде қалыптасқан адамдар тобы деп
түсінеді, ал этникалық құбылысты санадағы әлеуметтік конструкция,
символикалық ерекшеліктер арқылы жасалған ситуативтік феномен деп
түсінеді. Конструктивті көзқарасты қолдаушылар Дж. Комарофф, Ф. Барт,
Б. Андерсон, Э. Геллнер, В.А. Тишков, т.б.
Этнос туралы ғылымда осылар мен қатар жоғарыдағы этнос теориясының
ықпалымен қалыптасқан бірнеше ұлт туралы теориялар да бар. Этнос туралы
ғылым тарихында ең ескі және кең тараған ұлт теориясының бірі марксистік-
ленинистік ұлт теориясы болып табылады. Бұл ұлт теориясының негізін
салушылар: К.Маркс және Ф.Энгельс барлық этникалық қауымдар қоғамдық
дамудың нәтижесінде пайда болады және олардың мәні тиісті қоғамдық
экономикалық құрылыс пен (алғашқы қауымдық, құл иеленушілік, феодалдық,
буржуазиялық және коммунистік) анықталады деп түсіндірді. Яғни, бұл ұлт
теориясы бойынша өндіргіш күштердің даму деңгейі мен өндірістік қатынастар
адамдар қауымдастығы мен олардың типтерін айқындайды. Осыған байланысты
этникалық қауымдастық дегеніміз – әрбір қоғамдық даму кезіндегі жаңа
сапаға, сипатқа ие болып отыратын этно – әлеуметтік организм. Жаңа типтегі
этникалық қауымдастықтың қалыптасуында шешуші жағдай жаңа экономикалық
бпайланыстарды пайда болуы деп танылады. Бұл ұлт теориясы примордиалистік
көзқарас негізінде пайда болып, кеңестік және өзге де социалистік елдердің
ұлт саясатының негізін құрады (Социалистік елдерде лениндік ұлт саясаты
ұғымымен белгілі болды). Сонымен қатар примордиалистік көзқарастың
негізінде және марксистік-ленинистік ұлт теориясының ықпалымен пайда болған
ұлт түсінігінің бірі Сталиндік билік кезеңінде Кеңес одағында кеңінен
Сталиндік ұлт түсінігі болды.
Тағы да кеңінен танымал теориялардың бірі этатистік ұлт теориясы.
Шетелдердің қоғамтануында кеңінен тараған этатистік (фран. Etat – мемлекет)
түсінік бойнша ұлт – мемлекеттік азаматтарның жиынтығы ретінде танылады.
Алайда, бұл теория бойынша этникалық қауымдастықтың өз мемлекетінің болуы
ұлттың міндеті белгісі ретінде танылмайды. Ең басты этникалық қауымда өз
дербес мемлекетін құруға деген анық көрінетін талап тілегінің, мемлекеттік
сана сезімінің болуы.
Сонымен қатар, этнос туралы ғылымдағы соңғы және неғұрлым дәйекті
теориялардың бірі этнос теориясының бәрінде айтылатын этникалық фактор мен
оның маңызын жоққа шығаратын теория американдық ғалым
С. Хантингтон негізін қалаған өркениеттер қақтығысы теориясы болып табылады
[5]. Бұл теорияның негізгі идеясы бойынша қайшылыққа ұшырайтын, қысымға
түсетін, қақтығыстарды туғызатын және реттеуді қажет ететін этникалық
қатынастар немесе этникалық фактор емес әртүрлі өркениеттер мен өркениеттік
ұстанымдар болып табылады. Бұл қақтығыстарды айналып өту мүмкін емес.
Адамзат қауымындағы қайшылықтарды жою үшін дәл осы өркениеттер арасындағы
сызықты дәл тауып, түбегейлі қайшылықтар мен келіспеушіліктерді шешу қажет.
Біздіңше, бұл теорияның назар аударуға тұратын тұстары жетерлік.
Өркениеттер қақтығысы теориясының маңыздылығын 2006 жылдың басында әлемді
шарпыған карикатуралық соғыс аталып кеткен мұсылмандардың Батыстық
басылымдардың Мұхаммед пайғамбардың бейнесін карикатуралаған суреттерді
жариялануына қарсы шыққан жаппай қарсылық көрсетіп берді. Батыстық
бұқаралық ақпарат құралдарында жарық көрген осы карикатураларға Батыс пен
мұсылман әлемі екі түрлі көзқараспен қарады. Батыс мұны жай ғана сөз
бостандығы деп қараса, мұсылман үшін бұл өздерінің діни сезімін қорлаған
әрекет. Әрине, соңында зардап шеккен жақтың пікірі дұрысқа айналғаны рас
(Еуропалық мемлекеттер тиісті деңгейде әлем мұсылмандарынан кешірім сұрауға
мәжбүр болды), бірақ бұл шын мәнінде екі өркениеттің қақтығысының айқын
көрінісі.
Этнос туралы ғылымда бұлардан басқа этнос, ұлт ұғымдары туралы
жекелеген түсініктер көптен кездеседі. Біз өз кезегімізде олардың неғұрлым
кеңінен таралған, тұжырымды әрі маңыздыларына тоқталуға тырыстық.
Этностану ғылыммында қалыптасқан түрлі этнос теорияларынан көріп
отырғанымыздай этнос, этникалық және этникалық қатынастарға оның қоғамдық
қатынастардағы орны мен рөліне қатысты бір тоқтам жасау өте қиын. Өйткені
этникалық құбылыс және этникалық қатынастар әрбір нақты этникалық-саяси
құрылымда, мемлекетте өзіндік ерекше мазмұн мен сипатқа ие болып келеді.
Сондықтан Қазақстан Республикасындағы этникалық қатынастар турары мәселе
көтерілгенде Қазақстан жағдайындағы ерекшеліктер негізгі мәнге ие болуы
керек.
Қазақстан жағдайында қоғамда көптеген этникалық топтардың ғана емес
өркениеттердің белгілері де шоғырланғандығын анық байқауға болады (нақтырақ
айтсақ исламдық-түрікшілдік, христиандық-еуропалық және шығыстық, т.б.
өркениеттер). Сондықтан этникалық қатынастардың негізгі факторі ретінде
этникалық, мәдени факторларды ғана емес осы өркениетаралық факторды оның
ішінде өркениетшілік факторды да қарастыру қажет. Бұдан шығатын қорытынды,
этникалық қатынастарды реттеуші құқықты механизм этникалық қатынастармен
қатар өркениеттер арасындағы қатынастарды да тиімді реттеуі керек. Дәлірек
айтқанда, бірнеше этникалық топ өкілінің бір қоғамда бейбіт өмір сүру
қамтамасыз ететін құқық бірнеше өркенитінің өкілдерінің де бір қоғамда
қайшылықсыз өмір сүру мүмкіндігін қамтамасыз ету керек.
Қазақстандық этностану ғылымындағы бүгінгі күні орын алып отырған
жағдайға тоқталсақ бірқатар ғылымдардың пікірінше, Қазақстандық этностануда
этносты аумағының, экономикалық байланысының,тілінің, психикалық
құрылымының орталығы мен сипатталатын әлеуметтік құрылым деп түсінетін
тарихи-эволюциялық бағыттағы көзқарас басым [6]. Ал еліміздегі ұлт
түсінігі туралы мәселе әзірге ғылымдар арасында пікірталас кейінгі қалып
отыр. Ғылымдардың көзқарасы бойынша бұл жөніндегі зерттеулердің біраз
бөлігі ұлтты этноұлт ретінде яғни, этникалық дамудың жоғары нысанасы
ретінде таниды, мұнда этникалық белгіге зор мән беріледі. Сонымен қатар
ұлттық саяси ұйымдасқан қоғам, тұлғалардан тұратын азаматтық ретінде
қарастыратын да көзқарастар да көптеп кездеседі. Бұл өз кезегінде этотистік
көзқарасқа жақын. Әйтсе де біз, бұл арадан нақты бір пікір ұстанымын немесе
белгілі бір бағыттағы көзқарастың айқын басымдығын ешбір байқай алмаймыз.
Этнос немесе ұлт түсінігінің айналасындағы әлдебір нақтылықтың
қалыптаспауының тағы бір себебі, мемлекеттің ресми түрде әлдебір этнос
түсінігіне тоқтам жасамауына да байланысты. Заң актілерінде этникалық
қатынастарды реттеуге қатысты басқа құжаттарда қандай да болмасын этнос,
ұлт түсінігі айқындалып, нақты аталып көрсетілген жағдай кездеспейді.
Алайда біздің пайымдауымызша, Қазақстан жағдайында азаматтық бірлікке
негізделген және соның негізінде біртұтас, ұлттық мемлекеттік даму үлгісі
ретінде қазақстандық ұлттық ұлт түсінігі де айтылып қалып жүр.
Әрине, қазақстандық ұлт түсінігі республикада қалыптасып келе жатқан
жаңа мәдени (этникалық, саяси қауымдастықтың шартты атау ретінде өмір
сүруге әбден құқылы бірақ қазақстандық ұлт ұғымын жаңадан қалыптасып келе
жатқан ұлттық, саяси бірліктің атауы ретінде тану және көрсету ешбір
қисынға сәйкес келмейді. Біріншіден, бұл пікір қоғам тарапынан біркелкі
қолдау таппайды және ұлттық бірлік ұғымы ретінде қабылданбайды. Мұндай
ұғымды этностық немесе ұлттық бірліктің атауы ретінде ұсыну оның
қолдаушылар мен қарсыластар арасындаға этникалық сипаттағы пікір
қайшылығының тууына себеп болады. Екіншіден, қазақстан ұлт ұғымы, ұлттың
аты ретінде дәл бүгінгі күні ҚР қалыптасып келе жатқан саяси қауымдық,
азаматтық бірліктің болмысына, оның болашақта көзделген бейнесіне сай
келмейді. Біздіңше, қазақстандық ұлт ұғымын, бүгінгі күні Қазақстанда
жүргізіліп отырған этносаясаттың түпті мазмұнымен, стратегиясымен сәйкес
келмейді. Үшіншіден, бұл ұғымның этносаяси дамудың үлгісі ретінде нақты
және шынайы идеялық мазмұны жоқ. Оның үстіне, тіл заңдылығына сәйкес бұл
ұғымға қандай да болмасын жалғау, жұрнақтар (дық, дік, тық, тік, т.б.)
жалғанбайды. Бұл ретте, Қазақстандық сөзі қандайда болмасын атау рөлін
атқара алмайды.
Жоғарыдағылармен қатар, қазақстандық ұлт ұғымының пайда болуын
елдегі интеграциялық дамуындағы объективті процесс деп түсіндіретін де
пікірлер кездеседі. Мәселен, Ә. Нысанбаевтың пайымдауымша: болашақта
бірегейлену процесінің нәтижесінде қазақстандық ұлт, қазақстан халқы,
қазақ ұлты, қазақ халқы ұғымдардың бір ғана мағынаға түсінілетін
болады [7]. Бұл жерде бүгінгі күні айтылып жүрген қазақстандық ұлт
ұғымының түпкілікті ұлттық бірліктің атауы ретінде емес, интеграциялану
процесінің белгілі бір кезеңіндегі мәдени (этникалық) саяси қауымды
сипаттайтын белгі ретіндегі рөлі айқындалады.
Сонымен қазақ қоғамында қандай да болмасын этнос ұғымымен этникалық
құбылыстың әлдебір сипаты толық орныққан немесе тұрақты қалыптасқан деп
айта алмаймыз. Оның үстіне қоғамға қандай сипаттағы этникалық ұғымның
орнығатындығы мен этникалық қауымдастықтың қалыптасатындығы бір – бірімен
тығыз байланысты процестер болып табылады. Этникалық-саяси қауымдастықтың
нақты белгілі бір сипатта қалыптасуы күрделі факторларымен анықталады. Оған
сөзсіз тарихи-эволюциялық, әлеуметтік, экономикалық тіпті кей жерлерде
биологиялық даму процесі тағы басқа да факторлар әсер етеді.
Қалыптасқан тұжырым бойынша елдегі этникалық процестердің дамуына
этникалық тарихтың, оның ішінде өмір сүруші этникалық одақтың қалыптасуы
тарихының объекьтивті әсері бар. Қазақм даласының этникалық тарихына көз
жіберсек осы даланы сонау ғылым заманнан мекендеген сақ, ғұн, түркі
тайпаларының тарихына тірелеміз хақ. Алайда біз, осынау аумақтың этникалық
тарихына шолу жасауды беріден, бүгінгі күні орын алып отырған этникалық
процестердің бастапқы фазасы, негізгі қайнар көзі болып танылатын этникалық
одақтың, қазақ халқының қалыптасу кезеңінен бастағанды жөн деп білеміз.
ҚР тарихын қазақ ұлтының қалыптасуынан бастап этникалық тұрғыда
қарағанда көпэтникалық қоғам қалыптасқанға дейінгі және көпэтникалық қоғам
қалыптасқанынан кейінгі деп екі кезеңге ажыратуға болады. Бұның ішінде,
әрине бүгінгі этникалық процестерді талдауда көпэтникалық қоғам
қалыптасқаннан кейінгі кезең ерекше маңызды болып табылады.
Республикадағы этникалық процестердің тарихи Э.Н. Масанов,
Ж.Б. Абылхожин, И.В. Эрофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратовалардың
история казахстана: народы и культуры деп аталатын еңбегінде жан-жақты
талданып жүйелі баяндалған.
Кез келген елдің этникалық тарихындағыдай Қазақ елінің де этникалық
тарихының басты сауалы ол – этногенес, яғни қазақ халқының қалыптасу тарихы
болып табылады. Бүгінгі күні ғылымда қазақ халқының қалыптасуына
этногенезіне қатысты және оның ауқытына қатысты түбегейлі бір тоқтам, бір
көзқарас әлі қалыптаспаған. Бұған қатысты екіұшты пікірлер әр кезде – ақ
айтылып жүр.
Cоған қарамастан көптеген зерттеушілер қазақтардың этногенезіне түрткі
болған басты біріктіруші бастау ретінде Керей мен Жәнібектің Әбілқайыр
хандығының (Ақ Орда мемлекетінен) бөлініп Жетісуға көшіп кетуіне себепші
болған саяси факторларды көрсетеді [8]. Тиісінше қазақтардың қалыптасуының
немесе этногенезінің басталу уақыты 15 ғасыр деп танылады.
Қазақтардың этногенезі ұқсас өмір сүру аймағындағы біртектес мәдени
белгілердің, көшпелі өмір және көшпелі мал шаруашылығы базасындағы
біртектес шаруашылық қызметтердің жинақталуынан тұратын ұзақ процесс
ретінде көрініс тапты. Үздіксіз көшпелі өмір салты миграциялық процестер,
сыртан әсер етулер Қазақстандағы автохтонды топтың этникалық тұрғыда әр кез
әлсіреуіне алып келіп отырды және этносты құраушы тұрғындардың тығыз
топтасуына кедергі келтірді.
Алайда ұзақ уақытқа созылған этникалық кристаллдану процесінің
нәтижесінде пайда болған халықтық дәстүрлер және ешбір халықтікіне
ұқсамайтын этникалық құрылым жүйесі (жүздік, рулық,) өзінің кешенді
болмысымен сонау Алтай мен Атыраудың арасын қамтыған кең аумақты
мекендеген халықтың бірдей үлгідегі ортақ ұлттық дәстүрді, тілді тұтынып
ортақ ұлттық сана сезіммен өмір сүруін қалыптастырды және қамтамасыз етті.
15 ғасырдың аяғында ұзақ этногенетикалық процестердің нәтижесінде
этникалық айқындала түскен Орта Азиялық түркі халықтары мен бірге қазақтар
да 18 ғасырда экономикалық, қоғамдық-саяси, мәдени қиын кезеңді бастан
кешіріп айналасындағы мемлекеттер үшін оңай табысқа айналған еді. Бұл сол
кезде өз тауарларына жаңа базар мен шикізат көзін іздеген солтүстікетгі
Ресей империясының Орта Азияға экономикалық, Саяси, сондай-ақ мәдени
отарлау саясатының басталуына түрткі болды. Кейін Кеңес Одағының қолына
көшіп ұзаққа созылған отарлау саясатының негізгі соққысын өзінің
гоеграфиялық аумағы бойынша Ресейге жақын жатқан Қазақстан қабылдаған еді
[9].
Ел тарихындағы этникалық процестердің дамуындағы елеулі кезең патшалық
Ресей және одан кенйін кеңестік одақтың сырттан әсер етушілік ықпалымен
орын алған қазақ даласында көпэтникалық қоғамның қалыптасуымен байланысты
болып табылады.
Қазақстан аумағында көпэтникалық қоғамның қалыптасуы тарихшылардың
айтуынша үлкен екі кезеңнен тұрады, олар: революцияға дейінгі кезең және
кеңекстік кезең. 18 ғасырдан басталатын революцияға дейінгі кезеңнің өзінде
Ресейдің отарлау саясатының салдарынан және қазақстанға көршілес
аудандардағы саяси жағдайдың салдарынан қазақстан аумағында орыс, қазақ,
польяк, татар, ұйғыр, дүнген, неміс, т.б. өзге де этникалық топ өкілдерінің
диаспоралары қалыптасып үлгерді. Ал, кеңестік кезіндегі қазақстанның
этникалық құрамын елеулі өзгеріске ұшыратқан үлкен оқиғалар ретінде: 1929-
33 жылдардағы күшпен ұжымдастыруды, артынан жаппай ашаршылық оқиғасын 30-
жылдардың екінші жартысынан басталған халықтарды күштеп көшіру саясатын,
1941-45 жылдардағы Ұлы Отан соғысын, және 1951-60 жылдары жүзеге асырылған
тыңды игеру саясатын атап көрсетуге болады. Әрқайсысының өзі қазақ
даласының этникалық құрамын елеулі түрде өзгеріске ұшыратқан осы
оқиғалардан қай-қайсысы да сол кездегі державалық мемлекеттердің мәжбүрлі
түрдегі күшті сыртқы ықпалымен жүзеге асырылды және оны қай-қайсысы да,
жергілікті қазақ ұлтына үлкен зардап алып кеп отырды. Мәселен, тарихи
дерекге жүгінсек: 1926 жылдың өзінде Қазақстандағы қазақтардың пайыздық
мөлшері 58% - ке жетсе, 1936 жылғы санақ бойынша бұл көрсеткіш 37% - ке
төмендеген. Ал 1959 жылғы халық санағы бойынша небәрі 30% ды ғана құраған.
1970 жылғы мәлімет бойынша ол 32% болса, 1979 жылы 36 % - ға ал , 1989
жылы 39% -ға жетті (14,589- 597-бб.). Ал соңғы деректер бойынша бұл
көрсеткіш 59% ке дейін көтерілгендігі бізге статистикалық деректерден
мәлім.
Жоғарыдағы мәліметтерді саралай келе этногенез процесін қоса алғанда
Қазақстандағы көпэтникалық қоғамның қалыптасуы жергілікті этносты құрайтын
топ үшін өте қиын және ауыр жолмен жүргенің анық байқаймыз. Оның үстіне,
Республикадағы көпэтникалықс қоғамның қалыптасуы сырттан мәжбүлі әсер ету
арқылы жүзеге асқанын көреміз [10].
Қазақстан Республикасындағы этникалық процестерге тарихи талдау жасау
барысында байқағанымыздай, кеңестік кезеңдегі орталықтың басшылығымен
жүргізілген этносаясат Кеңес Одағы құрамында болған басқа мемлекеттермен
қатар, Қазақстан Республикасындағы да этникалық әлемнің бет-бейнесіне
елеулі өзгерістер енгізіп, терең ізін қалдырды. Республиканың этникалық
құрамынан бастап қоғамның мәдени, тұрмыстық, этникалық болмысы, адамдардың
этикалық, ұлттық санасы түбегейлі өзгерістерге ұшырады.
Өз кезегінде, Кеңестік мемлекеттегі этносаясаттың қазақ халқының
мәдени, рухани өміріне, ұлттық сана сезіміне келтірген өлшеусіз зиянды
салдарынан басқа осы кезеңге тән этникалық процестердің нәтижесінде
қалыптасқан кейбір жағымды салдарлар да болды. Атап айтсақ кеңестік кезінде
орын алған этникалық процестер нәтижесінде Қазақстанда, көпэтникалық
қоғамда әр түрлі этникалық топтардың бірге өмір сүру мәдениеті қалыпьтасып,
ол қалыпты тәжірибесіне айналды. Оның үстіне Қазақстанның бүгінгі
көпэтникалық құрамы негізінен кеңестік кезеңде толық қалыптасқан болатын.
Қазақстан Республикасындағы этникалық процестерге тарихи талдау жасай
отырып оның қазіргі жағдайына тоқталмай өту мүмкін емес. Әдебиеттерде
Қазақстандағы этникалық процестердің қазіргі жағдайын талдауда оны 1985
жылы басталған қайта құру кезеңінен бастап қарастыру дәстүрге айналған.
Себебі Республиканың этникалық тарихының жаңа парақтарының ашылуына түрткі
болған факторлар дәл осы кезеңдерден басталған.
1985 жылы басталған әлеуметтік-экономикалық және мемолекеттік-саяси
басымдықтарды қайта құру этникааралық қатынастар саласында елеулі
қайшылықтардың туындауына алып келді. Ол Кеңестер Одағы көлемінде орын
алған жаппай этникалық қақтығыстармен жасалып отырды, тіпті кей аймақтарда
азаматтық соғысқа ұласты. Мұның бәрі қоғамдағы адамдардың санасына әсер
етіп этникалық жағдайда ушықтыра түсті [11]. Мәселен, 1986 жылы
желтоқсанда Алматыда орын алған жағдай, қазақ жастарының алаңға шығып
өздерінің ұлттық құқықтарын талап етуі кеңестік этносаясатқа көңіл
толмаушылықтың салдары ретінде танылады. Осындай этникалық толқулардың
пайда болуын ғалымдар түрліше түсіндіруде. Біз, сол кезде көрініс берген
этникалық белсенділік кейін ыдырап кеткен Кеңестер Одағының орнында пайда
болған он бес тәуелсіз мемлекеттің әрқайсысы, дербес этникалық тарихының
жаңа парағын түбегейлі жаңаша бастауына түрткі болды деп тұжырымдай аламыз.
Соған сәйкес, пайда болған тәуелсіз мемлекеттердің алдында кеңестік
мемлекеттен алдында кеңестік мемлекеттен мұраға қалған этникалық
мәселелерді шешу мен өзінің дербес этносаяси страгесиясын анықтау міндеті
тұрды.
Тиісінше, Қазақстан да өзінің дербес этносаяси даму жолын таңдап,
өзіне ғана тән этникалық даму жолына түскен болатын. Қ.Е. Көшербаевтың
пайымдауынша, этникалық саясаттың дамуына, этносаяси жағдайдың өзгеруіне
кешенді талдау жасай отырып қазіргі кездегі Қазақстандағы этносаяси
процестердің эволюцияның бес кезеңін көрсетуге болады:
1) 1985-1989 жж. – кеңестік мемлекеттер мен Кеңес Одағының коммунистік
партиясының әлеуметтік экономикалық және саяси бағытының
өзгергендігін жариялауымен басталды;
2) 1989 ж.-тамыз 1991ж. – Кеңес Одағының коммунистік партиясының
бұрынғы тотаритарлық этносаясатының дағдарысқа ұшырауы деп
сипаттауға болады;
3) Тамыз 1991 ж. – қаңтар 1993ж. – Қазақстанда қазақтардың ұлттық өзін-
өзі анықтау идеясының институциялануы және тәуелсіз мемлекеттің
қалыптасуы деп сипаттауға болады;
4) Қаңтар 1993ж. – наурыз 1995ж. бұл кезеңді Қазақстан шеңберінде
мемлекеттің дамуындағы екі тенденцияның ұлттың азаматтық және
генетикалық үлгілері арасындағы күрестің күшейуі ретінде сипаттауға
болады;
5) Наурыз 1995ж. - қазіргі күнге дейін – бұл кезең Республикадағы
бұдан әрі этникалық өзгерістердің бастамасышы болған Қазақстан
халықтары Ассамблеясының құрылуымен басталады [12].
Тәуелсіздік алған күннен бастап анық көріне бастаған этникалық
мәселелерді шешу үшін Қазақстанның өзінің этносаяси бет-бейнесін айқындау
мәселесі алға шықты. Қазақстан жағдайындағы көпэтникалық қоғамның өмір сүру
формуласын, оны басқарудың тетігін ойластыру қажет болды.
Ғалымдар бұл мәселелерді шешудің бірнеше тұрғысын көрсеткен болатын
ол: біріншіден, конституциялық құқықтық; екіншіден, идеялық концептуалдық;
үшіншіден, ұйымдастырушылық басқарушылық; төртіншіден, әлеуметтік саяси;.
Бірақ бұл этносаяси мәселелерді шешудің тәсілдері ғана болатын. Мемлекет
алдында тұрған ең басты мәселе Қазақстанның этносаяси даму жолын таңдау
еді. Жаңа ғана тәуелсіздік алған ел үшін этникалық қақтығыс қаупі әлі де
сейілмей тұрғанда, кеңестік мемлекеттің этносаясаты салып кеткен ауыр
жараны жаза отырып бұрынғы кеңестік азаматтарды жаңа этносаяси болмысқа
бағыттау жеңіл шаруа емес еді. Және бұл іс қателесуді кешірмейтін.
1992 жылы желтоқсан айында Республика Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
бастамашылығымен, Алматы қаласында Қазақстан халықтарының Форумы
өткізілді. Елдегі түрлі саяси, әлеуметтік, этникалық топ өкілдері қатысқан
осынау алқалы жиында Республика басшылығы заңды негізде, нақты және соңына
дейін ұлтаралық келісім саясатын жүзеге асыратынын және қандай да болмасын
жауласуға жол бермейтінін мәлімдеді.
Осындай жағдайда елдің этносаяси дамуының екі бастаудан: ұлттық және
демократиялық, ұлттық құқық және адам құқығының құралған және әр түрлі
ұлттағы адамдардың құқықтық теңдігінің, демократия қағидалары мен жалпы
адамзаттық өмір нормаларының сақталуын қамтамасыз ететін азаматтық қоғам
идеясы – үлгісі таңдап алынды [13]. Бұл туралы өз кезегінде
Н.Ә.Назарбаев: ұлттық мәселені шешуде үш тәсіл бар деп есептеймін.
Біріншісі – кейбір елдер ұлты басқа халықты күштеп көшіру саясатын
жүргізуінде. Бұл көшіп келген халықты туысқандықпен қарсы алған қазақ
халқына ешқашан тән болған емес. Екіншісі – ұлттық мәселеге жалпы мән
бермеу, сөйтіп, бұл проблемалар өзінен – өзі шешіледі деп сену. Бұл да
оңтайлы жол емес. Біз үшін үшінші, ең сенімді жол қалып отыр. Біз көп
еңбекті және тынымсыз жұмысты талап ететін осы жолмен келе жатырмыз. Бұл
түйісу нүктелерін, халықтар арасындағы келісім мен сенім аймақтарын кеңейту
жолы. Біз келісім саясаты мен парасатты ұлттық стратегиясыз ешқандай
міндеттерді шеше алмаймыз деп көрсеткен болатын.
Егер Қазақстан Республикасын құру стратегиясын уақытша өмір сүруге
арналған саяси құрылымды қалыптастырудың жоспары емес, егеменді, тәуелсіз,
демократиялық, құқықтық республика құрудың оның асыл мұраттары ұрпақтан –
ұрпаққа мұра етуге негізделген тарихи мақсаттарды орындауға бағытталған
жоспар ретінде қарасақ онда, мемлекеттің стратегиялық басты бағытын
Қазақстан халқының біртұтастығы қалыптастыру құрайтындығы анық. Мұндай
біртұтастықты қалыптастырудың жолы Қазақстан азаматтарының мәдени-
өркениеттік сәйкестігін қалыптастыру болып табылады. Қазақстанның көп
этникалық құрамын ескерсек бұл тек этникааралық қарым-қатынас, диалог және
этникалық төзімділік элементтерін қатар қолданғанда мүмкін болады. Біз
мұнда Қазақстан халқының бір этносубъектіге айналдыру туралы емес, тек
азаматтардың мәдени өркениеттік тұрғыдағы бірегейлігін немесе сәйкестігін
қалыптастыру туралы айтамыз. Бұл жөнінде Н.Ә. Назарбаев егер біздің тарихи
тағдырымыздың бірлігі туралы, өзіміздің жаңа қалыптасын келе жатқан
геомәдени ендіктегі белсенді рөліміз туралы айтсақ, бізге неге мына әлемде
жаңа мәдени өркениеттік тұтастық болып қалыптаспасқа [14] деп
тұжырымдайды. Онымен қоса Президент Н.Ә.Назарбаевтың пайымдауынша болашақ
Қазақстанның мәдени бейнесі түрлі ұлттық мәдениеттердің механикалық
жиынтығы болмауы керек.
Бүгінгі күнгі ғылыми зерттеулерде қоғамдағы әлеуметтік процестердің
өту мониторингін дамуының күрделілігі мен қайшылықтарын, әлеуметтік
тәжірибенің шынайы жетістіктерін көрсетуде мерзімді басылымдарда контент
талдау беру арқылы жүргізіледі [15]. Осы орайда, біз қазіргі кездегі
Қазақстан Республикасындағы этникалық процестің даму тенденцияларын, ішкі
қайшылықтарын анықтау үшін және қазіргі кезде Қазақстан үшін өзекті болып
отырған этникалық мәселелерді сондай-ақ осы процестегі шынайы әлеуметтік
тәжірибені белгілеу үшін біз соңғы бес жылда (2001 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЭТНИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..10-41
1. Этникалық құбылыс пен этникааралық интеграцияның түсінігі және
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2. Этникалық қатынастарды құқықтық реттеудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2 ҚР ЭТНИКААРАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ ДАМЫТУШЫ
БЕЛГІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 42-60
2.1 Біртұтас мемлекеттегі этникааралық интеграцияның негізгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.2 Қазақстан Республикасындағы этникааралық интеграцияны нығайтушы
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .64
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Зерттеу барысында этникааралық
интеграцияның құқықтық негіздерінен басқа, жалпы этникалық қатынастарды
мемлекеттік, құқықтық реттеу мәселелері де қарастырылады. Өйткені,
Қазақстан Республикасындағы ішкі интеграциялық процестерді құқықтық
қамтамасыз ету мәселесін этникалық қатынастарды құқықтық реттеудің негізгі
сұрақтарын қарастырмай шешу мүмкін емес.
Қазақ даласы басынан өткерген түрлі тарихи кезеңдер әуелден қазақ ұлты
мекендеген осынау кеңістіктің этникалық құрылымына да елеулі өзгерістер
алып келгені мәлім. Сырттан әсер ету факторымен қазақ даласы көпэтникалық
қоғамға айналды. Бұған кейін мемлекеттік тұрғыда ортақ тарихи тағдыр
деген баға берілген болатын. Бүгін Қазақстан Республикасы ерекше, көп
этникалық қоғам болып табылады. Қазақстанды 100-ден астам түрлі этникалық
топтар мекендейді. Бұл, күрделі әрі жан-жақты әлеуметтік қатынастар –
этникалық қатынастардың туындауының басты себебі болып табылады. Өз
кезегінде басқа қоғамдық әлеуметтік қатынастар сияқты этникалық қатынастар
да құқықтық реттеуді қажет етеді.
Зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасындағы этникалық
қатынастардың құқықтық реттелуін қарастыра келе, оның негізгі бағыты
ретінде этникааралық интеграцияның құқықтық негіздерін саралау, тиісінше,
этникааралық интеграция процесінің қалыпты дамуын және Қазақстан
Республикасындағы ұлттық бірлікті бүгінгі заман талабына сай сақтау,
сонымен қатар оған төнген қатерлерден қорғау мәселесін қарастыру және
осылардың негізінде Қазақстан Республикасындағы этникааралық интеграция
процесін жетілдіруге, нығайтуға байланысты тұжырымдар жасау болып табылады.
Жұмыстың зерттеу нысаны Қазіргі кездегі әлемдегі этникалық процестерге
жалпы зерттеу нысаны тәуелсіз мемлекеттердегі, сондай-ақ әлемдегі этникалық
процестердің дамытуы бірқатар ерекшеліктерге ие болып отырғанын байқаймыз.
Бүгінгі күні жаһандану мен халықаралық интеграциялық процестердің, сондай-
ақ этникалықтың қарқынды дамуының әсерінен әлемдегі, көптеген мемлекеттегі
ұлттық бірлік пен ондағы ішкі интеграциялық процестерге қатер төніп отыр.
Ең үздік деген этникалық, ұлттық бірліктер мен жоғары интеграциялық даму
үлгісі ретінде танылатын мемлекеттік ұйымдардың өзінің ішкі тұтастығына,
азаматтық бірегейлігіне нұқсан келуде. Өркениеттік, мәдени көзқарастардың
алшақтығы, сондай-ақ этникалық ерекшеліктер бір қоғамда өмір сүруші
адамдар арасындағы келіспеушіліктің себебіне айналуда. Осының бәрі
Қазақстан жағдайындағы ұлттық бірліктің, ішкі интеграциялық процестердің
құқықтық негіздерін бүгінгі күннің талабына лайықты етіп оның дамуына
кедергі келтіруі мүмкін факторлардан қорғауды қамтамасыз ететіндей етіп
жетілдіру қажеттілігін тудырады.
Зерттеудің пәні. Қазақстан Республикасындағы этникалық қатынастарды
реттеудің басты пәні және негізгі бағыты этникааралық интеграцияның дамуын
қамтамасыз ету болып табылады. Себебі көпэтникалық қоғамда мемлекеттің
біртұтастығының негізі болып табылатын ұлттық бірліктің қалыптасуы және
дамуы этникааралық интеграция процесі нәтижесінде жүзеге асады. Бұл туралы
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014 жылғы 17
қаңтардағы Қазақстан халқына арнаган Жолдауында менің түсінігімше біздің
әлемдік рейтингтің кестесінде жоғары бөлімнен орын алған елдер тобына
кіруге мүмкіндік беретін басты құралдар мыналардан тұратын болады дей
келе, біз этникааралық және мәдениетаралық келісім мен Қазақстан халқының
бірігу прогресін қамти отырып, қазақ халқының көпғасырлық дәстүрлерін,
тілін және мәдениетін сақтаймыз және дамытамыз [1] деп көрсеткен болатын.
Зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылған:
а) Этникалық қатынастар мен құқықтық байланыстарды талдай отырып,
этникалық мәселелерді мемлекеттік-құқықтық реттеуді теориялық тұрғыда
тұжырымдау;
ә) Қазақстан Республикасындағы этникалық қатынастарды мемлекеттік-
құқықтық реттеудің негізгі қағидаларын анықтау;
б) Этникалық қатынастардың құқықтық реттелуі тақырыбын халықаралық
құқық және адам құқығы тұрғысында талдау;
в) Қазақстан Республикасындағы этникалық қатынастардың реттелуінің
негізгі бағыты ретінде этникааралық интеграция процесінің орны мен рөліне
сипаттама беру;
г) Қазақстан Республикасындағы этникааралық интеграцияның
конституциялық құқықтық негіздеріне талдау жүргізу;
ғ) Қазақстан Республикасындағы этникааралық қатынастарды реттеуге
қатысушы институттардың этникааралық интеграциялық процестегі рөліне
сипаттама жасау;
д) Қазақстан Республикасындағы ұлттық бірлік пен этникааралық
интеграция процесін жетілдіру, нығайту және оның қалыпты дамуын қамтамасыз
ету мәселеріне талдау жасау.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Көпэтникалық Қазақстан Республикасындағы
этникалық қатынастардың өркениетті түрде тиімді реттелуі мен этникааралық
интеграцияның жоғары деңгейде дамуы жан-жақты саяси-экономикалық және
әлеуметтік дамуға мүмкіндік беретін қоғамдық тұрақтылық пен қауіпсіздіктің
негізі болып табылады, сондай-ақ жоғары деңгейде қалыптасқан ішкі
интеграция қоғамды біртұтас саяси ұйым етіп біріктіріп ел азаматтарының
толық мағынасындағы халықтық біртұтастығының қалыптасуын қамтамасыз
етеді.
Бүгінде Қазақстанда өмір сүріп отырған этникалық топ өкілдері бейбіт
және өзара түсінікте өмір сүруде. Республика Президенті жанындағы адам
құқықтары жөніндегі комиссияның Қазақстандағы адам құқықтарының сақталуы
туралы баяндамасында елдегі этникааралық қатынастарда этникалық топтардың
құқықтары Конституция мен негізгі халықаралық құқықтық актілер талаптарына
толық сәйкес келетіндігін баяндады. Ал Қазақстан Республикасы Президенті
жанындағы адам құқықтары жөніндегі өкіл өзінің 2011 жылғы есебінде
Батыстық либералдық дәстүрлер мен төзімділіктің, конфессияаралық
келісімнің өзімізде бар тәжірибенің жиынтығы Қазақстанға өзін айрықша ашық
және демократиялық етіп көрсетуіне адамдардың өзін-өзі дамыту үшін, өзінің
ішкі бостандығы мен қадір-қасиетін ұғынуына қажетті жағдай туғызуға
мүмкіндік жасауда деп көрсеткен болатын.
Бірақ бұл негізгі көрсеткіш немесе жетер биік емес екені анық. Бұл
жөнінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев 2014 жылғы
Қазақстан халқына Жолдауында: Біз өзіміздің жатсынбас тұрпатымызбен,
этносаралық, конфессияаралық татулығымызбен және өзара үндесуімізбен күллі
әлемге танымалмыз. Еліміздің өсіп келе жатқан бітімгершілік әлеуеті алдағы
уақытта да мұқият сақталып, дамытыла береді деп көрстекен болатын.
Мәселенің деректік көзі. Қазақстанда этникааралық интеграция немесе
ішкі интеграция процесі жүзеге асуда. Елде қазірдің өзінде ішкі
интеграцияның алғашқы кезеңдері сәтті өткені байқалады. Соған қарамастан
этникалық қатынастарды реттеудің заңдық базасы толық қалыптаспаған.
Сондықтан бүгінгі күнгі көптеген мемлекеттердегі этникалық процестердегі
өзгерістерді ескере отырып Қазақстан Республикасындағы этникааралық
интеграцияның әрі қарай дамуын конституциялық құқықтық қамтамасыз етуге
бағытталған этникалық қатынастарды реттейтін құқықтық негіздерді анықтауға
айқын қажеттілік туындап отыр.
Еліміздің алдына қойылып отырған демократиялық, құқықтық, әлеуметтік,
зайырлы мемлекет құру барысында және әлемдік қауымдастықта лайықты орынды
иелену үшін көпэтникалық қатынастарды және этникааралық интеграцияны
реттеудің негіздерін анықтау, сондай-ақ оны құқықтық негіздермен қамтамасыз
ету үлкен маңызға ие деп ойлаймыз. Біздіңше, осы орайда еліміздегі
этникалық қатынастарды мемлекеттік-құқықтық реттеудің негізгі тетіктері мен
құралдарын этникааралық интеграция процесін құқықтық қамтамасыз ету
тұрғысында қарастыру және түрлі көпэтникалық елдердің интеграциялық
тәжірибесіне сүйене отырып талдау Қазақстан жағдайында өте өзекті мәселе
болып табылады.
Әдіснамалық және теориялық негіздері. Зерттеліп отырған тақырыптың
әдіснамалық және теориялық негіздерінің маңызы да аса зор. Шетелдерде
этникалық қатынастардың құқықтық реттелуі мәселесі әлдеқашан конституциялық
құқықтың дәстүрлі тақырыптарының біріне айналған. Ал Қазақстан жағдайында
жекелеген ғылыми жұмыстардан басқа этникалық мәселе кешенді түрде арнайы,
құқықтану ғылымының зерттеу обьектісіне айналмаған. Біздіңше, Қазақстан
Республикасында да этникалық қатынастар мәселесі құқықтану ғылымында өз
орнын иеленуі тиіс. Бұл тақырыптың ғылыми теориялық тұрғыдағы маңызын
айқындайды деп ойлаймыз.
Этникалық қатынастарды құқықтық реттеу мәселесінің жекелеген
тақырыптары немесе кейбір сұрақтары кеңістік кезеңде және одан кейінгі
уақыттарда бірнеше заңгер ғалымдардың өзекті еңбектерінің тақырыптарына
айналған. Бірақ этникалық мәселенің ерекшелігін ескерсек, Қазақстан
жағдайындағы этникалық қатынастардың зерттелуінде, әсіресе оны Қазақстан
Республикасындағы этникааралық интеграция тақырыбы аясында қарастырсақ,
тәуелсіздік алып дербес мемлекеттің қалыптасуы кезіндегі зерттелуі ерекше
маңызға ие.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми әдістері. Сондай-ақ диплом жұмыста
зерттеу тақырыбының ерекшелігіне байланысты этникалық қатынастар мәселесі
туралы әдебиеттерде кеңінен таралған диалектикалық-прагматикалық ғылыми
ойлау әдісі қолданылды, яғни ешбір ұлт пен этникалық топ мүддесін біржақты
көздемеу басты назарда ұсталды. Басқаша айтқанда, ғылыми ақпаратты талдауда
әлдебір ұлт немесе этникалық топтың мүддесі тұрғысында емес, объективті
ақиқатқа жету, жалпы мемлекеттік даму, адам құқықтарының құрметтелуі
көзқарасының басым болуы негізгі назарда болды.
Зерттеудің ақпараттық және эмпирикалық негіздерін анықтамалық
материалдар, статистикалық мәліметтер, ақпарат құралдарындағы хабарламалар,
жекелеген жағдайда сот тәжірибесінен алынған материалдар, сондай-ақ
Республикалық мерзімді бұқаралық ақпарат құралдарындағы этникалық мәселелер
тақырыбындағы мақалаларға жасалған талдау құрайды.
Сонымен қатар, дипломдық зерттеуде Қазақстан Республикасының заңдары,
өзге де бағдарламалық құжаттар, Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан халқына Жолдаулары мен өзге де баяндамалары және Ұлттық мәдени
орталықтардың Жарғылық құжаттары қолданылады. Сондай-ақ шет мемлекеттермен
салыстырмалы түрде талдау жүргізу барысында шетелдердің заңдары және
этникалық, мәдени тұрғыдағы құқықтарға халықаралық құқықтық талдау жасауда
Біріккен Ұлттар Ұйымының Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының,
Еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық кеңесінің, Тәуелсіз мемлекеттер
достастығының актілері өзге де халықаралық құқықтық актілер қолданылды.
Осы орайда, этникалық қатынастардың жекелеген тақырыбына арналған
тәуелсіздік кезеңіндегі алғашқы диссертациялық зерттеу ретінде
С.Ж. Айдарбаевтың Қазақстандағы этникалық азшылықтың халықаралық құқықтық
және мемлекетшілік тұрғыдағы құқықтық статусы атты еңбегін бөліп айту
керек. Сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы этникалық процестердің
мемлекеттік құқықтық ережеленуін саясаттану тұрғысында
Қ.Е. Көшербаевтың (1999 ж. қорғалған) Қазақстандағы этносаяси процестің
ережеленуінің ерекшеліктері тақырыбындағы саясаттану ғылымы бойынша
диссертациясында қарастырылған.
Қазақстан Республикасындағы этникалық мәселені мемлекеттік-құқықтық
тұрғыда қарастырып жүрген заңгер ғалымдардың қатарына
К.К. Айтхожинді, М.Т. Баймахановты, А.К. Котовты, Ө.Қ. Қопабаевты,
Ғ.С. Сапарғалиевті жатқызуға болады. Алайда, құқықтану ғылымы саласы
бойынша жазылған еңбектердің бірде-бірінде Қазақстан Республикасындағы
этникалық қатынастар құбылыс немесе процесс ретінде тұтастай алынып кешенді
түрде әлі күнге дейін зерттелмеген.
Оның үстіне, этникалық мәселені құқықтық тұрғыда қарастырған бұрынғы
еңбектерде этникалық қатынастар тек саяси-әлеуметтік мәселе ретінде ғана
қаралған.
Этникалық қатынастар мәселесін қарастырған заңгерлердің еңбектерінде
этникалық құбылыс пен этникалық қатынастардың табиғатына үңіліп, мәнін аша
отырып зерттеу жүзеге асырылмаған. Яғни, этникалық мәселені құқықтану
тұрғысында талдауда этностану ғылымының тұжырымдарын пайдалану қолға
алынбаған.
Соған қарамастан, Қазақстан Республикасындағы этникалық мәселелер мен
этникааралық интеграция тақырыбы саясаттану, әлеуметтану ғылымдар салалары
тұрғысында өте тыңғылықты деңгейде зерттеліп келе жатыр. Осындай жұмыстарды
саясаттанушы, әлеуметтанушы және философ ғалымдар Б. Әбдіғалиевтің, Н.Ж.
Байтенованың, С.М. Борбасовтың, В.Д. Курганскаяның, В.Д. Дунаевтың, Қ.Е.
Көшербаевтың, Г.В. Малининнің, Ә. Нысанбаевтың,
С.Т. Сейдумановтың, З.К. Шаукеновтың, т.б. еңбектерінен көруге болады.
Сонымен, жалпы осы дипломдық жұмыс этникалық мәселенің мемлекеттік
құқықтық тұрғыда зерттелуінің деңгейін, сондай-ақ, этникалық қатынастардың
құқықтық реттелуі мен этникааралық интеграцияның құқықтық негіздерін
зерттеуді мақсат еткендігін ескерсек, өзінің зерттеу обьектісінің сипаты
жағынан да құқықтану ғылымы саласындағы алғашқы кешенді еңбек екендігімен
де жаңа бағыттағы зерттеу болып табылады.
Зерттеудің обьектісі. Қазақстан Республикасындағы этникалық
қатынастардың мемлекеттік-құқықтық реттелуі, этниаралық интеграция
процесінің қазіргі жағдайы мен дамуы болып табылады. Қазақстан
Республикасындағы этникалық қатынастармен қатар этникааралық интеграция
процесс ретінде кешенді түрде алынып қаралады. Оның мемлекеттік-құқықтық
реттелуі, дамуы көпэтникалық шет мемлекеттердің және халықаралық құқықтық
тәжірибелердің аясында талданады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздерін этникалық қатынастар
мәселесін түрлі ғылым салалары тұрғысынан талдаған ғалымдардың
еңбектеріндегі тұжырымдар құрайды.
Оның ішінде заңгер ғалымдар жасаған ғылыми қорытындылардың орны
ерекше. Этникалық қатынастардың мемлекеттік-құқықтық тұрғысын жеткілікті
түсінуде ашып көрсетуде этникалық-құқықтық мәселелерді мемлекеттік-құқықтық
тұрғыда зерттеген Қазақстандық және ғалымдар: Р.Г. Абдулгатипов, С.А.
Авакьян, С.Ж. Айдарбаев, К.К. Айтхожин, М.Т. Баймаханов, А.К. Бейн, Н.А.
Богданова, А.Ф. Болтенкова, Н.С. Бондарь, Т.А. Василева, О.А. Ганцкая, Ц.М.
Годердзвишвили, Джаляль Хдейр Аль-Зубейди, Э.Кисс, М.Г. Кириченко, А.И.
Коваленко, А.К. Котов, Н.С. Крылова, Ө.Қ. Қопабаев, Е.А. Лукашева,
К. Нангенгаст, П.А. Оль, Р.А. Ромашов, С.И. Русинова, Б.А. Садурский,
Ғ.С. Сапарғалиев, Е.Е. Тренин, С.В. Чиркин, Ш.З. Уразаев,
И.К.Фазылходжаева, С.С.Юрьев, т.б. еңбектеріндегі тұжырымдарды пайдаландық.
Зерттеу барысында мақсатқа жету үшін жалпы логикалық әдістер (талдау,
жүйелеу әдісі және т.б.), сонымен қатар құқықтану ғылымындағы жапы ғылыми
зерттеу әдістері, оның ішінде конституциялық құқықтық зерттеу әдістері:
тарихи әдіс, салыстырмалы құқықтық әдіс, т.б. қолданылды.
Осы дипломдық зерттеудің алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне қол
жеткізу үшін этникалық мәселені құқықтық тұрғыда қарау кезінде неғұрлым дәл
ғылыми қорытындыға қол жеткізу ниетімен этностану ғылымының көмегіне
жүгінуді жөн көрдік. Яғни, ғылыми зерттеу кезінде құқықтану ғылымы мен
этностану ғылымын түйістіре отырып қорытынды жасауға басты назар аударылды.
Осыған орай, зерттеудің ғылыми мазмұнын арттыра түсу мақсатында
этникалық қатынастарды жүйелі түрде қарастырып қана қоймай, этникалық
құбылыс пен этносаралық қатынастардың табиғи мәнін аша отырып зерттеуге қол
жеткізу үшін көптеген этностанушы ғалымдардың ғылыми теориялық еңбектерінің
нәтижелеріне назар аудардық.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы.
Дипломдық зерттеудің ғылыми жаңалығы осы зерттеу жұмысында Қазақстандағы
этникалық қатынастарды құқықтық реттеу және этникааралық интеграция
процесін құқықтық қамтамасыз ету мәселелерінің алғаш рет кешенді түрде
зерттелуімен, сондай-ақ осы тақырыптың бүгінгі күнгі әлемдік деңгейдегі
жаһандану мен халықаралық интеграция процесінде мемлекеттің ұлттық бірлік
сипатын сақтауда өзектілігімен және зерттеуде пайдаланылатын ғылыми зерттеу
әдістері кешенінің ерекше құрамымен анықталады. Осы дипломдық жұмыс
Қазақстан Республикасындағы этникааралық интеграция (бірігу) процесін
құқықтық қамтамасыз ету мәселесін алғаш рет кешенді түрде қарастыру арқылы
республикадағы ұлттық бірліктің сақталуы мен интеграциялық процестерді
жетілдіру, оның қалыпты дамуына кедергі келтіруші факторлардан қорғау
мәселесін мемлекеттік-құқықтық тұрғыда шешуші еңбек ретінде ұсынылады.
Осы ғылыми жұмысты теориялық негіздеу барысында этностану мәселесімен
түрлі тұрғыда (этнографиялық, этносоциологиялық, этнофилософиялық,
этносаяси, т.б.) шұғылданған ғалымдар: Б. Абдығалиев,
Р. Абсаттаров, Е.Н. Арынов, Ж. Әлиев, Н.Ж. Байтенова, С.М. Борбасов,
Ю.В. Бромлей, Л.Н. Гумилев, В.Д. Дунаев, В.А. Евтух, Е.О. Ероменко,
Г. Исмуханова, И.Ю. Заринов, К.Е. Көшербаев, В.Д. Курганская,
Р. Қадыржанов, А. Қосубаев, Г.В. Малинин, Н.Э. Масанов, К. Марданов,
Н.И. Новикова, Ә. Нысанбаева, Н. Романова, С.Е. Рыбаков, С.Т. Сейдуманов,
С.В. Соколовский, М.М. Сужиков, В.А. Тишков, С. Хантингтон, З.К. Шаукенов,
А.Б. Элебаевалардың еңбектеріне де сүйендік.
Ал этникааралық интеграция процесінің өзін терең танып, оның құқықтық
негіздерін, қалыпты дамуын, сонымен қатар қазіргі заман талабына сай
жетілдіру мәселелерін талдауда ұлттық бірлікті сақтап қалу тақырыбында
этникааралық интеграция процесінің түрлі жақтарын зерттеген ғалымдар:
Н.Ж. Байтенова, Джозеф Ротшильд, Карл Дойч, Майкл Шадсон, Патрик. Дж.
Бьюкеннен, Юрген Хабермастардың ғылыми тұжырымдарына жүгіндік.
Сонымен қатар, дипломдық зерттеуде мәселеге құқықтық тұрғыда қарау
алға қойылған ғылыми зерттеуде пайдаланылған басты теориялық әдістемелік
негіздер, мына заңгер ғалымдар: К.К. Айтхожин, С.С. Алексеев,
М.Т. Баймаханов, С.З. Зиманов, А.К. Котов, Ө.Қ. Қопабаев, Б.А. Майлыбаев,
В. Малиновский, А. Матюхин, Р.А. Мюллерсон, М. Ориу, А.М. Осавелюк,
С. Өзбекұлы, Ғ.С. Сапарғалиев, В.Н. Уваров, А.С. Явич, А.А. Черняков,
Н.А. Ушаков, т.б. еңбектеріндегі ғылыми теориялық тұжырымдардан құралады.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі бөлімен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде этникалық
қатынастарды құқықтық реттеудің ғылыми негіздері, онда этникалық құбылыс
пен этникааралық интеграцияның түсінігі және мәні, этникалық қатынастарды
құқықтық реттеудің теориялық негіздері туралы қамтылған, ал екінші бөлім ҚР
этникааралық интеграцияның дамытушы белгілері, онда біртұтас мемлекеттегі
этникааралық интеграцияның негізгі ерекшеліктері мен Қазақстан
Республикасындағы этникааралық интеграцияны нығайтушы факторлар
қарастырылды.
1 ЭТНИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Этникалық құбылыс пен этникааралық интеграцияның түсінігі және
мәні
Этностану ғылымының негізгі аксиомаларының бірі ол – әлемде ешбір
этносқа жатпайтын бірде-бір адамның жоқ екендігі. Кез келген адам адамзат
қауымына белгілі-бір этнос өкілі ретінде кіреді. Және кез келген адам үшін
оның ішкі жан дүниесінде өз этносына деген көзқарас ерекше орынды иеленеді.
Біздіңше, осы қасиет этникалық тақырыпты әрқашан өзекті етеді. Бұл өз
кезегінде кез келген адам бойында этникалық жанартудың, этникалық
құбылыстың бар екендігін дәлелдей түседі. Яғни, әрбір адамда (оның ішкі жан
дүниесінде) өз этносының ерекшелігіне сай және соны құрайтын өзіндік
этникалық әлемі бар. Басқаша айтқанда, әрбір адамның бойында бар мен
деген қасиеті этникалық мазмұнға ие. Әрбір адамның бойында әртүрлі бейнеде
(идеялық, әлеуметтік, т.б.) және әртүрлі деңгейде (азаматтық, ұлтшылдық,
радикалды ұлтшылдық, т.б.) кездесетін ажырағысыз құбылыс болып табылатын-
этникалық – ғылымда кеңінен қолданылатын адамдардың мәдени ерекшеленген
тобын көрсететін категория болып табылады.
Кез келген ғылымның өз зерттеу объектісі, өзінің іздеген құпиясы бар
десек, этностану ғылымының негізгі зерттеу нысанасы әрбір адамның бойында
бар, оның әлеуметтік-табиғи және мәдени кешенін құрайтын этнос әлемінің,
этникалық құбылыстың құпиясын іздеу, мәнін ашу, ал қоғамтану тұрғысында
алсақ, адамның этникалық белгісінің қоғамдық қатынастардағы орны мен ролін,
әсерін анықтау болып табылады [2].
Осы бөлімде этностану ғылымының тұжырымдарының негізінде этнос,
этникалық, этникалық қатынастар және этникалық интеграция ұғымдарының мәнін
ашуға, анықтауға басты көңіл бөлінеді. Мұндай анықтау этникалық
қатынастарды құқықтық реттеу мәселесін қарастырмас бұрын зерттеу
объектісінің әлеуметтік құрамын терең тану қажеттілігінен туындап отыр.
Оның үстіне, мемлекеттегі, қоғамдағы қалыпты орныққан этникалықтың,
этностың түсінігі этникалық қатынастарды реттеу кезінде маңызды орынды
иеленеді.
Сонымен, этностану ғылымы деп – өзінің зерттеу объектісін қандайда
болмасын этнос мәселесі немесе этникалық құбылыс құрайтын ғылым салаларының
жиынтығын айтамыз (мұнда әрине, этностану ғылымы сөз тіркесі шартты атау
ретінде қолданылатын болады). Бұл ғылым салалары әр түрлі бағытта
болғанымен, оларды ортақ зерттеу объектісі жақындастырады. Зерттеу
объектісі этнос және этникалық құбылыс болып табылатын ғылым салаларын
кешенді түрде этностану ғылымы деп қарастыру осы бір күрделі әрі жан-
жақты құбылысты қоғамтану тұрғысында зерттеуде әдістемелік маңызға ие.
Этнос және этникалық құбылыс мәселелерін қарастырушы ғылым салаларына
ортақ үлкен мәселе – этностанудағы категориялық аппаратқа, яғни этникалық
құбылыстың әртүрлі сипатта түсіндірілуіне байланысты болып келеді.
Сондықтан этнос туралы ғылымының қоғамтану тұрғысында этникалық құбылыстың
түсінігін мейілінше кеңінен қарастыратын этнос теориясы маңызды орынды
иеленеді.
Этнос теориясы – этностану ғылымы пайда болған кезден бері жүріп өткен
жолының нәжижесі. Этнос теориясы – этникалық құбылыстың және этникалық
қауымдықтардың әр түрлі сипатта кездесетін түрлерін тиісінше толығымен
қамтуға баса назар аударады. Бұл этностану ғылымының жеткен нәтижесінің
теориялық тұжырымдары болып табылады. Әрине, алғашқы этнографиялық еңбектер
18-ғасырдың аяғында жазыла бастағанымен этнос теориясының бастау алу
кездері 19- ғасырдың аяғымен 20-ғасырдың басында. Этнос ұғымының алғаш
ғылыми тілде қолданыла бастауы 1920 жылдары жарық көрген С.М.
Широкогоровтың Этнос: исследование основаных принципов изменение
этнических и этнографических явлении (1923) деген еңбегімен байланыстырады
[3]. Алайда этнос туралы алғашқы теориялық тұжырымдар ұлт теориясы
атауымен 19-ғасырдың аяғында неміс ғалымдары Отто Бауэр, К. Каутский, т.б.
еңбектерінде көрініс тапты. Кейін келе этнос ұғымы категориялық
аппараттар ретінде қолданылып, этникалық құбылыстың табиғаты, мәні ашылды.
Содан бері этнос теориясында бірнеше бағыттары мен көзқарастар, бірнеше ұлт
туралы теориялар қалыптасты. Ал енді қазіргі кезде этнос туралы ғылымда
қалыптасқан этнос, этникалық құбылыс туралы көзқарастар мен бағыттарға
қысқаша тоқталып шолу жасап көрейік.
Төменгі шолу этнос теориясында қалыптасқан бағыттар мен көзқарастарды
қарастырған арнайы әдебиеттерге талдау жүргізу арқылы жасауда.
Негізінен, кеңестік этностану ғылымында пайда болып, кеңінен көрініс
тапқан примордиалистік көзқарас (ағыл. Primordial – бастапқы, алғаш шығуы)
үшін этнос әлеуметтік-табиғи қауымдастық, ал этникалық құбылыс объективті
негізі бар, тұлғаның тумысынан пайда болған қасиеті. Өз кезегінде
примордиалистік көзқараста этносты әлеуметтік және биологиялық қауымдастық
ретінде қарастыру нәтижесінде екі бағыт қалыптасты. Алдымен, тарихи –
эволюциялық бағыт. Бұл бағыт үшін этнос – ортақ аумағының, тілінің,
мәдиниетінің, сондай-ақ этникалық атауынан көрініс табатын сана сезімінің
ортақтығымен байланысты, тарихи қалыптасқан адамдар тобы. Этносты
әлеуметтік тұрғыда түсінетін бұл бағыт үшін этникалық құбылыс материалдық
және рухани мәдениетінің арнайы ерекшелігінің сипаттамасы. Бұл бағыттың
қолдаушылары Ю.В. Бромлей, М.М. Сужиков, т.б.
Примордиалистік көзқарас бойынша қалыптасқан екінші бағыт биологиялық
немесе табиғи бағыт. Бұл бағыт үшін этнос – кең көлемдегі туыстық топ;
Биофизикалық шыңдық, ал этникалық құбылыс – генетикалық және географиялық
фактілармен анықталатын кең көлеміндегі туыстық байланыс. Бұл бағыттың
қолдаушылары Л.Н. Гумилев және П. Ван – Ден Берг, т.б. Негізінен, кеңестік
этнография ғылымында кеңінен көрініс тапқан примордиалистік көзқарасқа
этносты әлеуметтік және биологиялық тұрғында түсінушілер арасында ұзақ
уақыт бойы пікірталас жүрді [4]. Әйтсе де, кеңестік этнографияда, негізінен
әлеуметтік немесе тарихи - эволюциялық бағыттағы түсінік басым болды.
Этнос теориясындағы тағы да танымал көзқарастар Батыс этнологиясында
пайда болып кеңінен инструменталистік және конструктивистік көзқарастар.
Ал, инструментализм көзқарасы 1970 жылдардың ортасында Батыс
этнологиясында қалыптасты. Бұл қөзқарас үшін ең бастысы этнос пен
этникалықтың объективті негіздерін іздеу емес олар атқаратын функцияларды
іздеу, яғни этнос және этникалық құбылыс бар болса, демек, олар адамзаттың
белгілі бір мүддесіне қызмет етуі керек. Инструментализм үшін этнос арнайы
айырмашылықтарға ие әлеуметтік топ ал ол этникалық топтық мүддені жүзеге
асырудың материалдың артықшылыққа, жоғары әлеуметтік мәртебеге жетудің
тәсілі, құралы. Бұл көзқарасты жақтаушылар: Д. Хоровиц, Дж. Нейджел, Н.Н.
Чебоксаров, С.А. Арупонов, т.б.
Конструктивизм көзқарасы 1970-80 жж. пайда болып, АҚШ, Канада,
Австралия сияқты эмиграциялық елдерге кеңінен таралды. Конструктивистер
этносты мәдени өзіндік ерекшелену негізінде қалыптасқан адамдар тобы деп
түсінеді, ал этникалық құбылысты санадағы әлеуметтік конструкция,
символикалық ерекшеліктер арқылы жасалған ситуативтік феномен деп
түсінеді. Конструктивті көзқарасты қолдаушылар Дж. Комарофф, Ф. Барт,
Б. Андерсон, Э. Геллнер, В.А. Тишков, т.б.
Этнос туралы ғылымда осылар мен қатар жоғарыдағы этнос теориясының
ықпалымен қалыптасқан бірнеше ұлт туралы теориялар да бар. Этнос туралы
ғылым тарихында ең ескі және кең тараған ұлт теориясының бірі марксистік-
ленинистік ұлт теориясы болып табылады. Бұл ұлт теориясының негізін
салушылар: К.Маркс және Ф.Энгельс барлық этникалық қауымдар қоғамдық
дамудың нәтижесінде пайда болады және олардың мәні тиісті қоғамдық
экономикалық құрылыс пен (алғашқы қауымдық, құл иеленушілік, феодалдық,
буржуазиялық және коммунистік) анықталады деп түсіндірді. Яғни, бұл ұлт
теориясы бойынша өндіргіш күштердің даму деңгейі мен өндірістік қатынастар
адамдар қауымдастығы мен олардың типтерін айқындайды. Осыған байланысты
этникалық қауымдастық дегеніміз – әрбір қоғамдық даму кезіндегі жаңа
сапаға, сипатқа ие болып отыратын этно – әлеуметтік организм. Жаңа типтегі
этникалық қауымдастықтың қалыптасуында шешуші жағдай жаңа экономикалық
бпайланыстарды пайда болуы деп танылады. Бұл ұлт теориясы примордиалистік
көзқарас негізінде пайда болып, кеңестік және өзге де социалистік елдердің
ұлт саясатының негізін құрады (Социалистік елдерде лениндік ұлт саясаты
ұғымымен белгілі болды). Сонымен қатар примордиалистік көзқарастың
негізінде және марксистік-ленинистік ұлт теориясының ықпалымен пайда болған
ұлт түсінігінің бірі Сталиндік билік кезеңінде Кеңес одағында кеңінен
Сталиндік ұлт түсінігі болды.
Тағы да кеңінен танымал теориялардың бірі этатистік ұлт теориясы.
Шетелдердің қоғамтануында кеңінен тараған этатистік (фран. Etat – мемлекет)
түсінік бойнша ұлт – мемлекеттік азаматтарның жиынтығы ретінде танылады.
Алайда, бұл теория бойынша этникалық қауымдастықтың өз мемлекетінің болуы
ұлттың міндеті белгісі ретінде танылмайды. Ең басты этникалық қауымда өз
дербес мемлекетін құруға деген анық көрінетін талап тілегінің, мемлекеттік
сана сезімінің болуы.
Сонымен қатар, этнос туралы ғылымдағы соңғы және неғұрлым дәйекті
теориялардың бірі этнос теориясының бәрінде айтылатын этникалық фактор мен
оның маңызын жоққа шығаратын теория американдық ғалым
С. Хантингтон негізін қалаған өркениеттер қақтығысы теориясы болып табылады
[5]. Бұл теорияның негізгі идеясы бойынша қайшылыққа ұшырайтын, қысымға
түсетін, қақтығыстарды туғызатын және реттеуді қажет ететін этникалық
қатынастар немесе этникалық фактор емес әртүрлі өркениеттер мен өркениеттік
ұстанымдар болып табылады. Бұл қақтығыстарды айналып өту мүмкін емес.
Адамзат қауымындағы қайшылықтарды жою үшін дәл осы өркениеттер арасындағы
сызықты дәл тауып, түбегейлі қайшылықтар мен келіспеушіліктерді шешу қажет.
Біздіңше, бұл теорияның назар аударуға тұратын тұстары жетерлік.
Өркениеттер қақтығысы теориясының маңыздылығын 2006 жылдың басында әлемді
шарпыған карикатуралық соғыс аталып кеткен мұсылмандардың Батыстық
басылымдардың Мұхаммед пайғамбардың бейнесін карикатуралаған суреттерді
жариялануына қарсы шыққан жаппай қарсылық көрсетіп берді. Батыстық
бұқаралық ақпарат құралдарында жарық көрген осы карикатураларға Батыс пен
мұсылман әлемі екі түрлі көзқараспен қарады. Батыс мұны жай ғана сөз
бостандығы деп қараса, мұсылман үшін бұл өздерінің діни сезімін қорлаған
әрекет. Әрине, соңында зардап шеккен жақтың пікірі дұрысқа айналғаны рас
(Еуропалық мемлекеттер тиісті деңгейде әлем мұсылмандарынан кешірім сұрауға
мәжбүр болды), бірақ бұл шын мәнінде екі өркениеттің қақтығысының айқын
көрінісі.
Этнос туралы ғылымда бұлардан басқа этнос, ұлт ұғымдары туралы
жекелеген түсініктер көптен кездеседі. Біз өз кезегімізде олардың неғұрлым
кеңінен таралған, тұжырымды әрі маңыздыларына тоқталуға тырыстық.
Этностану ғылыммында қалыптасқан түрлі этнос теорияларынан көріп
отырғанымыздай этнос, этникалық және этникалық қатынастарға оның қоғамдық
қатынастардағы орны мен рөліне қатысты бір тоқтам жасау өте қиын. Өйткені
этникалық құбылыс және этникалық қатынастар әрбір нақты этникалық-саяси
құрылымда, мемлекетте өзіндік ерекше мазмұн мен сипатқа ие болып келеді.
Сондықтан Қазақстан Республикасындағы этникалық қатынастар турары мәселе
көтерілгенде Қазақстан жағдайындағы ерекшеліктер негізгі мәнге ие болуы
керек.
Қазақстан жағдайында қоғамда көптеген этникалық топтардың ғана емес
өркениеттердің белгілері де шоғырланғандығын анық байқауға болады (нақтырақ
айтсақ исламдық-түрікшілдік, христиандық-еуропалық және шығыстық, т.б.
өркениеттер). Сондықтан этникалық қатынастардың негізгі факторі ретінде
этникалық, мәдени факторларды ғана емес осы өркениетаралық факторды оның
ішінде өркениетшілік факторды да қарастыру қажет. Бұдан шығатын қорытынды,
этникалық қатынастарды реттеуші құқықты механизм этникалық қатынастармен
қатар өркениеттер арасындағы қатынастарды да тиімді реттеуі керек. Дәлірек
айтқанда, бірнеше этникалық топ өкілінің бір қоғамда бейбіт өмір сүру
қамтамасыз ететін құқық бірнеше өркенитінің өкілдерінің де бір қоғамда
қайшылықсыз өмір сүру мүмкіндігін қамтамасыз ету керек.
Қазақстандық этностану ғылымындағы бүгінгі күні орын алып отырған
жағдайға тоқталсақ бірқатар ғылымдардың пікірінше, Қазақстандық этностануда
этносты аумағының, экономикалық байланысының,тілінің, психикалық
құрылымының орталығы мен сипатталатын әлеуметтік құрылым деп түсінетін
тарихи-эволюциялық бағыттағы көзқарас басым [6]. Ал еліміздегі ұлт
түсінігі туралы мәселе әзірге ғылымдар арасында пікірталас кейінгі қалып
отыр. Ғылымдардың көзқарасы бойынша бұл жөніндегі зерттеулердің біраз
бөлігі ұлтты этноұлт ретінде яғни, этникалық дамудың жоғары нысанасы
ретінде таниды, мұнда этникалық белгіге зор мән беріледі. Сонымен қатар
ұлттық саяси ұйымдасқан қоғам, тұлғалардан тұратын азаматтық ретінде
қарастыратын да көзқарастар да көптеп кездеседі. Бұл өз кезегінде этотистік
көзқарасқа жақын. Әйтсе де біз, бұл арадан нақты бір пікір ұстанымын немесе
белгілі бір бағыттағы көзқарастың айқын басымдығын ешбір байқай алмаймыз.
Этнос немесе ұлт түсінігінің айналасындағы әлдебір нақтылықтың
қалыптаспауының тағы бір себебі, мемлекеттің ресми түрде әлдебір этнос
түсінігіне тоқтам жасамауына да байланысты. Заң актілерінде этникалық
қатынастарды реттеуге қатысты басқа құжаттарда қандай да болмасын этнос,
ұлт түсінігі айқындалып, нақты аталып көрсетілген жағдай кездеспейді.
Алайда біздің пайымдауымызша, Қазақстан жағдайында азаматтық бірлікке
негізделген және соның негізінде біртұтас, ұлттық мемлекеттік даму үлгісі
ретінде қазақстандық ұлттық ұлт түсінігі де айтылып қалып жүр.
Әрине, қазақстандық ұлт түсінігі республикада қалыптасып келе жатқан
жаңа мәдени (этникалық, саяси қауымдастықтың шартты атау ретінде өмір
сүруге әбден құқылы бірақ қазақстандық ұлт ұғымын жаңадан қалыптасып келе
жатқан ұлттық, саяси бірліктің атауы ретінде тану және көрсету ешбір
қисынға сәйкес келмейді. Біріншіден, бұл пікір қоғам тарапынан біркелкі
қолдау таппайды және ұлттық бірлік ұғымы ретінде қабылданбайды. Мұндай
ұғымды этностық немесе ұлттық бірліктің атауы ретінде ұсыну оның
қолдаушылар мен қарсыластар арасындаға этникалық сипаттағы пікір
қайшылығының тууына себеп болады. Екіншіден, қазақстан ұлт ұғымы, ұлттың
аты ретінде дәл бүгінгі күні ҚР қалыптасып келе жатқан саяси қауымдық,
азаматтық бірліктің болмысына, оның болашақта көзделген бейнесіне сай
келмейді. Біздіңше, қазақстандық ұлт ұғымын, бүгінгі күні Қазақстанда
жүргізіліп отырған этносаясаттың түпті мазмұнымен, стратегиясымен сәйкес
келмейді. Үшіншіден, бұл ұғымның этносаяси дамудың үлгісі ретінде нақты
және шынайы идеялық мазмұны жоқ. Оның үстіне, тіл заңдылығына сәйкес бұл
ұғымға қандай да болмасын жалғау, жұрнақтар (дық, дік, тық, тік, т.б.)
жалғанбайды. Бұл ретте, Қазақстандық сөзі қандайда болмасын атау рөлін
атқара алмайды.
Жоғарыдағылармен қатар, қазақстандық ұлт ұғымының пайда болуын
елдегі интеграциялық дамуындағы объективті процесс деп түсіндіретін де
пікірлер кездеседі. Мәселен, Ә. Нысанбаевтың пайымдауымша: болашақта
бірегейлену процесінің нәтижесінде қазақстандық ұлт, қазақстан халқы,
қазақ ұлты, қазақ халқы ұғымдардың бір ғана мағынаға түсінілетін
болады [7]. Бұл жерде бүгінгі күні айтылып жүрген қазақстандық ұлт
ұғымының түпкілікті ұлттық бірліктің атауы ретінде емес, интеграциялану
процесінің белгілі бір кезеңіндегі мәдени (этникалық) саяси қауымды
сипаттайтын белгі ретіндегі рөлі айқындалады.
Сонымен қазақ қоғамында қандай да болмасын этнос ұғымымен этникалық
құбылыстың әлдебір сипаты толық орныққан немесе тұрақты қалыптасқан деп
айта алмаймыз. Оның үстіне қоғамға қандай сипаттағы этникалық ұғымның
орнығатындығы мен этникалық қауымдастықтың қалыптасатындығы бір – бірімен
тығыз байланысты процестер болып табылады. Этникалық-саяси қауымдастықтың
нақты белгілі бір сипатта қалыптасуы күрделі факторларымен анықталады. Оған
сөзсіз тарихи-эволюциялық, әлеуметтік, экономикалық тіпті кей жерлерде
биологиялық даму процесі тағы басқа да факторлар әсер етеді.
Қалыптасқан тұжырым бойынша елдегі этникалық процестердің дамуына
этникалық тарихтың, оның ішінде өмір сүруші этникалық одақтың қалыптасуы
тарихының объекьтивті әсері бар. Қазақм даласының этникалық тарихына көз
жіберсек осы даланы сонау ғылым заманнан мекендеген сақ, ғұн, түркі
тайпаларының тарихына тірелеміз хақ. Алайда біз, осынау аумақтың этникалық
тарихына шолу жасауды беріден, бүгінгі күні орын алып отырған этникалық
процестердің бастапқы фазасы, негізгі қайнар көзі болып танылатын этникалық
одақтың, қазақ халқының қалыптасу кезеңінен бастағанды жөн деп білеміз.
ҚР тарихын қазақ ұлтының қалыптасуынан бастап этникалық тұрғыда
қарағанда көпэтникалық қоғам қалыптасқанға дейінгі және көпэтникалық қоғам
қалыптасқанынан кейінгі деп екі кезеңге ажыратуға болады. Бұның ішінде,
әрине бүгінгі этникалық процестерді талдауда көпэтникалық қоғам
қалыптасқаннан кейінгі кезең ерекше маңызды болып табылады.
Республикадағы этникалық процестердің тарихи Э.Н. Масанов,
Ж.Б. Абылхожин, И.В. Эрофеева, А.Н. Алексеенко, Г.С. Баратовалардың
история казахстана: народы и культуры деп аталатын еңбегінде жан-жақты
талданып жүйелі баяндалған.
Кез келген елдің этникалық тарихындағыдай Қазақ елінің де этникалық
тарихының басты сауалы ол – этногенес, яғни қазақ халқының қалыптасу тарихы
болып табылады. Бүгінгі күні ғылымда қазақ халқының қалыптасуына
этногенезіне қатысты және оның ауқытына қатысты түбегейлі бір тоқтам, бір
көзқарас әлі қалыптаспаған. Бұған қатысты екіұшты пікірлер әр кезде – ақ
айтылып жүр.
Cоған қарамастан көптеген зерттеушілер қазақтардың этногенезіне түрткі
болған басты біріктіруші бастау ретінде Керей мен Жәнібектің Әбілқайыр
хандығының (Ақ Орда мемлекетінен) бөлініп Жетісуға көшіп кетуіне себепші
болған саяси факторларды көрсетеді [8]. Тиісінше қазақтардың қалыптасуының
немесе этногенезінің басталу уақыты 15 ғасыр деп танылады.
Қазақтардың этногенезі ұқсас өмір сүру аймағындағы біртектес мәдени
белгілердің, көшпелі өмір және көшпелі мал шаруашылығы базасындағы
біртектес шаруашылық қызметтердің жинақталуынан тұратын ұзақ процесс
ретінде көрініс тапты. Үздіксіз көшпелі өмір салты миграциялық процестер,
сыртан әсер етулер Қазақстандағы автохтонды топтың этникалық тұрғыда әр кез
әлсіреуіне алып келіп отырды және этносты құраушы тұрғындардың тығыз
топтасуына кедергі келтірді.
Алайда ұзақ уақытқа созылған этникалық кристаллдану процесінің
нәтижесінде пайда болған халықтық дәстүрлер және ешбір халықтікіне
ұқсамайтын этникалық құрылым жүйесі (жүздік, рулық,) өзінің кешенді
болмысымен сонау Алтай мен Атыраудың арасын қамтыған кең аумақты
мекендеген халықтың бірдей үлгідегі ортақ ұлттық дәстүрді, тілді тұтынып
ортақ ұлттық сана сезіммен өмір сүруін қалыптастырды және қамтамасыз етті.
15 ғасырдың аяғында ұзақ этногенетикалық процестердің нәтижесінде
этникалық айқындала түскен Орта Азиялық түркі халықтары мен бірге қазақтар
да 18 ғасырда экономикалық, қоғамдық-саяси, мәдени қиын кезеңді бастан
кешіріп айналасындағы мемлекеттер үшін оңай табысқа айналған еді. Бұл сол
кезде өз тауарларына жаңа базар мен шикізат көзін іздеген солтүстікетгі
Ресей империясының Орта Азияға экономикалық, Саяси, сондай-ақ мәдени
отарлау саясатының басталуына түрткі болды. Кейін Кеңес Одағының қолына
көшіп ұзаққа созылған отарлау саясатының негізгі соққысын өзінің
гоеграфиялық аумағы бойынша Ресейге жақын жатқан Қазақстан қабылдаған еді
[9].
Ел тарихындағы этникалық процестердің дамуындағы елеулі кезең патшалық
Ресей және одан кенйін кеңестік одақтың сырттан әсер етушілік ықпалымен
орын алған қазақ даласында көпэтникалық қоғамның қалыптасуымен байланысты
болып табылады.
Қазақстан аумағында көпэтникалық қоғамның қалыптасуы тарихшылардың
айтуынша үлкен екі кезеңнен тұрады, олар: революцияға дейінгі кезең және
кеңекстік кезең. 18 ғасырдан басталатын революцияға дейінгі кезеңнің өзінде
Ресейдің отарлау саясатының салдарынан және қазақстанға көршілес
аудандардағы саяси жағдайдың салдарынан қазақстан аумағында орыс, қазақ,
польяк, татар, ұйғыр, дүнген, неміс, т.б. өзге де этникалық топ өкілдерінің
диаспоралары қалыптасып үлгерді. Ал, кеңестік кезіндегі қазақстанның
этникалық құрамын елеулі өзгеріске ұшыратқан үлкен оқиғалар ретінде: 1929-
33 жылдардағы күшпен ұжымдастыруды, артынан жаппай ашаршылық оқиғасын 30-
жылдардың екінші жартысынан басталған халықтарды күштеп көшіру саясатын,
1941-45 жылдардағы Ұлы Отан соғысын, және 1951-60 жылдары жүзеге асырылған
тыңды игеру саясатын атап көрсетуге болады. Әрқайсысының өзі қазақ
даласының этникалық құрамын елеулі түрде өзгеріске ұшыратқан осы
оқиғалардан қай-қайсысы да сол кездегі державалық мемлекеттердің мәжбүрлі
түрдегі күшті сыртқы ықпалымен жүзеге асырылды және оны қай-қайсысы да,
жергілікті қазақ ұлтына үлкен зардап алып кеп отырды. Мәселен, тарихи
дерекге жүгінсек: 1926 жылдың өзінде Қазақстандағы қазақтардың пайыздық
мөлшері 58% - ке жетсе, 1936 жылғы санақ бойынша бұл көрсеткіш 37% - ке
төмендеген. Ал 1959 жылғы халық санағы бойынша небәрі 30% ды ғана құраған.
1970 жылғы мәлімет бойынша ол 32% болса, 1979 жылы 36 % - ға ал , 1989
жылы 39% -ға жетті (14,589- 597-бб.). Ал соңғы деректер бойынша бұл
көрсеткіш 59% ке дейін көтерілгендігі бізге статистикалық деректерден
мәлім.
Жоғарыдағы мәліметтерді саралай келе этногенез процесін қоса алғанда
Қазақстандағы көпэтникалық қоғамның қалыптасуы жергілікті этносты құрайтын
топ үшін өте қиын және ауыр жолмен жүргенің анық байқаймыз. Оның үстіне,
Республикадағы көпэтникалықс қоғамның қалыптасуы сырттан мәжбүлі әсер ету
арқылы жүзеге асқанын көреміз [10].
Қазақстан Республикасындағы этникалық процестерге тарихи талдау жасау
барысында байқағанымыздай, кеңестік кезеңдегі орталықтың басшылығымен
жүргізілген этносаясат Кеңес Одағы құрамында болған басқа мемлекеттермен
қатар, Қазақстан Республикасындағы да этникалық әлемнің бет-бейнесіне
елеулі өзгерістер енгізіп, терең ізін қалдырды. Республиканың этникалық
құрамынан бастап қоғамның мәдени, тұрмыстық, этникалық болмысы, адамдардың
этикалық, ұлттық санасы түбегейлі өзгерістерге ұшырады.
Өз кезегінде, Кеңестік мемлекеттегі этносаясаттың қазақ халқының
мәдени, рухани өміріне, ұлттық сана сезіміне келтірген өлшеусіз зиянды
салдарынан басқа осы кезеңге тән этникалық процестердің нәтижесінде
қалыптасқан кейбір жағымды салдарлар да болды. Атап айтсақ кеңестік кезінде
орын алған этникалық процестер нәтижесінде Қазақстанда, көпэтникалық
қоғамда әр түрлі этникалық топтардың бірге өмір сүру мәдениеті қалыпьтасып,
ол қалыпты тәжірибесіне айналды. Оның үстіне Қазақстанның бүгінгі
көпэтникалық құрамы негізінен кеңестік кезеңде толық қалыптасқан болатын.
Қазақстан Республикасындағы этникалық процестерге тарихи талдау жасай
отырып оның қазіргі жағдайына тоқталмай өту мүмкін емес. Әдебиеттерде
Қазақстандағы этникалық процестердің қазіргі жағдайын талдауда оны 1985
жылы басталған қайта құру кезеңінен бастап қарастыру дәстүрге айналған.
Себебі Республиканың этникалық тарихының жаңа парақтарының ашылуына түрткі
болған факторлар дәл осы кезеңдерден басталған.
1985 жылы басталған әлеуметтік-экономикалық және мемолекеттік-саяси
басымдықтарды қайта құру этникааралық қатынастар саласында елеулі
қайшылықтардың туындауына алып келді. Ол Кеңестер Одағы көлемінде орын
алған жаппай этникалық қақтығыстармен жасалып отырды, тіпті кей аймақтарда
азаматтық соғысқа ұласты. Мұның бәрі қоғамдағы адамдардың санасына әсер
етіп этникалық жағдайда ушықтыра түсті [11]. Мәселен, 1986 жылы
желтоқсанда Алматыда орын алған жағдай, қазақ жастарының алаңға шығып
өздерінің ұлттық құқықтарын талап етуі кеңестік этносаясатқа көңіл
толмаушылықтың салдары ретінде танылады. Осындай этникалық толқулардың
пайда болуын ғалымдар түрліше түсіндіруде. Біз, сол кезде көрініс берген
этникалық белсенділік кейін ыдырап кеткен Кеңестер Одағының орнында пайда
болған он бес тәуелсіз мемлекеттің әрқайсысы, дербес этникалық тарихының
жаңа парағын түбегейлі жаңаша бастауына түрткі болды деп тұжырымдай аламыз.
Соған сәйкес, пайда болған тәуелсіз мемлекеттердің алдында кеңестік
мемлекеттен алдында кеңестік мемлекеттен мұраға қалған этникалық
мәселелерді шешу мен өзінің дербес этносаяси страгесиясын анықтау міндеті
тұрды.
Тиісінше, Қазақстан да өзінің дербес этносаяси даму жолын таңдап,
өзіне ғана тән этникалық даму жолына түскен болатын. Қ.Е. Көшербаевтың
пайымдауынша, этникалық саясаттың дамуына, этносаяси жағдайдың өзгеруіне
кешенді талдау жасай отырып қазіргі кездегі Қазақстандағы этносаяси
процестердің эволюцияның бес кезеңін көрсетуге болады:
1) 1985-1989 жж. – кеңестік мемлекеттер мен Кеңес Одағының коммунистік
партиясының әлеуметтік экономикалық және саяси бағытының
өзгергендігін жариялауымен басталды;
2) 1989 ж.-тамыз 1991ж. – Кеңес Одағының коммунистік партиясының
бұрынғы тотаритарлық этносаясатының дағдарысқа ұшырауы деп
сипаттауға болады;
3) Тамыз 1991 ж. – қаңтар 1993ж. – Қазақстанда қазақтардың ұлттық өзін-
өзі анықтау идеясының институциялануы және тәуелсіз мемлекеттің
қалыптасуы деп сипаттауға болады;
4) Қаңтар 1993ж. – наурыз 1995ж. бұл кезеңді Қазақстан шеңберінде
мемлекеттің дамуындағы екі тенденцияның ұлттың азаматтық және
генетикалық үлгілері арасындағы күрестің күшейуі ретінде сипаттауға
болады;
5) Наурыз 1995ж. - қазіргі күнге дейін – бұл кезең Республикадағы
бұдан әрі этникалық өзгерістердің бастамасышы болған Қазақстан
халықтары Ассамблеясының құрылуымен басталады [12].
Тәуелсіздік алған күннен бастап анық көріне бастаған этникалық
мәселелерді шешу үшін Қазақстанның өзінің этносаяси бет-бейнесін айқындау
мәселесі алға шықты. Қазақстан жағдайындағы көпэтникалық қоғамның өмір сүру
формуласын, оны басқарудың тетігін ойластыру қажет болды.
Ғалымдар бұл мәселелерді шешудің бірнеше тұрғысын көрсеткен болатын
ол: біріншіден, конституциялық құқықтық; екіншіден, идеялық концептуалдық;
үшіншіден, ұйымдастырушылық басқарушылық; төртіншіден, әлеуметтік саяси;.
Бірақ бұл этносаяси мәселелерді шешудің тәсілдері ғана болатын. Мемлекет
алдында тұрған ең басты мәселе Қазақстанның этносаяси даму жолын таңдау
еді. Жаңа ғана тәуелсіздік алған ел үшін этникалық қақтығыс қаупі әлі де
сейілмей тұрғанда, кеңестік мемлекеттің этносаясаты салып кеткен ауыр
жараны жаза отырып бұрынғы кеңестік азаматтарды жаңа этносаяси болмысқа
бағыттау жеңіл шаруа емес еді. Және бұл іс қателесуді кешірмейтін.
1992 жылы желтоқсан айында Республика Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
бастамашылығымен, Алматы қаласында Қазақстан халықтарының Форумы
өткізілді. Елдегі түрлі саяси, әлеуметтік, этникалық топ өкілдері қатысқан
осынау алқалы жиында Республика басшылығы заңды негізде, нақты және соңына
дейін ұлтаралық келісім саясатын жүзеге асыратынын және қандай да болмасын
жауласуға жол бермейтінін мәлімдеді.
Осындай жағдайда елдің этносаяси дамуының екі бастаудан: ұлттық және
демократиялық, ұлттық құқық және адам құқығының құралған және әр түрлі
ұлттағы адамдардың құқықтық теңдігінің, демократия қағидалары мен жалпы
адамзаттық өмір нормаларының сақталуын қамтамасыз ететін азаматтық қоғам
идеясы – үлгісі таңдап алынды [13]. Бұл туралы өз кезегінде
Н.Ә.Назарбаев: ұлттық мәселені шешуде үш тәсіл бар деп есептеймін.
Біріншісі – кейбір елдер ұлты басқа халықты күштеп көшіру саясатын
жүргізуінде. Бұл көшіп келген халықты туысқандықпен қарсы алған қазақ
халқына ешқашан тән болған емес. Екіншісі – ұлттық мәселеге жалпы мән
бермеу, сөйтіп, бұл проблемалар өзінен – өзі шешіледі деп сену. Бұл да
оңтайлы жол емес. Біз үшін үшінші, ең сенімді жол қалып отыр. Біз көп
еңбекті және тынымсыз жұмысты талап ететін осы жолмен келе жатырмыз. Бұл
түйісу нүктелерін, халықтар арасындағы келісім мен сенім аймақтарын кеңейту
жолы. Біз келісім саясаты мен парасатты ұлттық стратегиясыз ешқандай
міндеттерді шеше алмаймыз деп көрсеткен болатын.
Егер Қазақстан Республикасын құру стратегиясын уақытша өмір сүруге
арналған саяси құрылымды қалыптастырудың жоспары емес, егеменді, тәуелсіз,
демократиялық, құқықтық республика құрудың оның асыл мұраттары ұрпақтан –
ұрпаққа мұра етуге негізделген тарихи мақсаттарды орындауға бағытталған
жоспар ретінде қарасақ онда, мемлекеттің стратегиялық басты бағытын
Қазақстан халқының біртұтастығы қалыптастыру құрайтындығы анық. Мұндай
біртұтастықты қалыптастырудың жолы Қазақстан азаматтарының мәдени-
өркениеттік сәйкестігін қалыптастыру болып табылады. Қазақстанның көп
этникалық құрамын ескерсек бұл тек этникааралық қарым-қатынас, диалог және
этникалық төзімділік элементтерін қатар қолданғанда мүмкін болады. Біз
мұнда Қазақстан халқының бір этносубъектіге айналдыру туралы емес, тек
азаматтардың мәдени өркениеттік тұрғыдағы бірегейлігін немесе сәйкестігін
қалыптастыру туралы айтамыз. Бұл жөнінде Н.Ә. Назарбаев егер біздің тарихи
тағдырымыздың бірлігі туралы, өзіміздің жаңа қалыптасын келе жатқан
геомәдени ендіктегі белсенді рөліміз туралы айтсақ, бізге неге мына әлемде
жаңа мәдени өркениеттік тұтастық болып қалыптаспасқа [14] деп
тұжырымдайды. Онымен қоса Президент Н.Ә.Назарбаевтың пайымдауынша болашақ
Қазақстанның мәдени бейнесі түрлі ұлттық мәдениеттердің механикалық
жиынтығы болмауы керек.
Бүгінгі күнгі ғылыми зерттеулерде қоғамдағы әлеуметтік процестердің
өту мониторингін дамуының күрделілігі мен қайшылықтарын, әлеуметтік
тәжірибенің шынайы жетістіктерін көрсетуде мерзімді басылымдарда контент
талдау беру арқылы жүргізіледі [15]. Осы орайда, біз қазіргі кездегі
Қазақстан Республикасындағы этникалық процестің даму тенденцияларын, ішкі
қайшылықтарын анықтау үшін және қазіргі кезде Қазақстан үшін өзекті болып
отырған этникалық мәселелерді сондай-ақ осы процестегі шынайы әлеуметтік
тәжірибені белгілеу үшін біз соңғы бес жылда (2001 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz