Қай жаңғырту мен тану бұрын қабылдағандарды қалпына келтіру процесі
К і р і с п е
Бастауыш мектеп - өскелең ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі қоғам
талаптарының өзгеруіне байланысты еліміздің көркейіп-өркендеуіне, ел талап-
тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясы да
айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына өрістеті
міндеттері қойылды.
Еліміздің егемендігі мен тіліміздің тәуелсізді де өскелең ұрпаққа жаңа
талаптар қояды. Бала психологиясын жан-жақты зерттеп, оны терең білу, оның
даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп мен мұғалімдерге
жауапты міндеттер жүктейді.
Бастауыш мектеп кезеңінде негізгі іс-әрекет оқу болғандықтан, баланың
барлық психикалық процесіне өзгеріс енеді. Оқу іс-әрекеті балаға өзінің
есте сақтау процесін басқаруды талап етеді. Мектептегі оқу процесінің
талаптары мен өзіне тән мазмұны бұл процесті дамытады. Есте сақтау деңгейі
– есте сақталатын материалдың мазмұнына, іс-әрекет сипатына, материалды
есте сақтау және қайта жаңғырту тәсілдері мен әдістерін меңгеру деңгейіне
байланысты болады. Сондықтан дипломдық жұмысымның тақырыбын: Бастауыш
сынып оқушыларының есте сақтау процесін жаңғыртудың жолдары, құралдары мен
әдістері деп алдым.
І ТАРАУ.
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЕСТЕ САҚТАУ ПРОЦЕСІН ЖАҚСАРТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Ес процесі және олардың жүзеге асу заңдылықтарына қысқаша шолу
Ес дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адам миында
сақталып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, ұмытылуын бейнелейтін процесс.
Ес - күрделі психикалық процестердің бірі. Ес есте қалдыру, қайта
жаңғырту, тану, ұмыту секілді процестерден тұрады.
Естің физиологиялық негіздерін бір кезде И.П Павловтың жүйке жүйесінің
пластикалық қасиеті туралы ілімімен түсіндірген. Жүйке жүйесінің
пластикалылығы дегеніміз - түрлі қозулардан қалған әсерлердің қайтадан
уақытша байланысқа түсе алу қабілеті. Уақытша байланыстардың тікелей
тітіркендіргіштер әсер етпеген жағдайда да мида жасалынуы ойда бүрынғы
байланыстардан із қалып отыратындығын көрсетеді. Бірақ бұл жалпы долбар.
Өйткені адам есінің мимен қалайша байланысты екендігі жөнінде ғылымда әлі
нақтылы деректер жоқ. Мәселен, ес құбылысының табиғатын зерттеуші
ғалымдардың бір тобы оны мидағы, электр қүбылыстарымен байланыстырса (есті
зерттеудегі электро-физиологиялық бағыт), енді бір зерттеушілер есте мидың
нейро-химиясына байланысты түсіндіргісі келеді. Соңғы бағыттың өкілдері
мидың кейбір клеткаларын (нейрондарын) бір сыдырғы зерттегенмен (мидан
нуклеинді қышқылдар комплексінің табылуы) естің бүкіл ми массасынан алатын
орнын әлі анықтай алмай келеді.
Бір нәрсені есте сақтау – оны байланыстыру деген сөз. Ес процесінің
негізі болып табылатын байланыстарды психологияда ассоциация деп атайды.
Егер бұрын бірнеше объектіні бір мезгілде немесе бірінен соң бірін
елестетсек не ойласақ бүлардың арасында байланыс пайда болады. Кейін
объектінің біреуін ғана елестетсек миымызда оның қалған бөлігін тудыруға
себеп болады. Ассоциациялық принципті алғаш рет ойлап тапқан ежелгі грек
ойшылы Аристотель (б.э.д. 384-322) болды.
Аристотель асоциацияларды тек тікелей елестетумен байланыстырып,
психикалық әрекеттің қалған түрлерін (ойлау, қиял, ерік т.б) түсіндіруге
бүл принципті қолданбады, ғылымда тұңғыш рет ассоциация ілімін шартты
рефлекс теориясымен дәлелдеген, осы негізде көптеген психикалық
процестердің табиғатын түсінуге болатынын көрсеткен ұлы орыс ғалымы
И.П.Павлов болды. Павлов психилогияда ассоциациялар деп аталатын қүбылыс ми
қабығында екі қозу процесінің қабаттасып келуі не байланыста пайда болып,
сан рет қайталаудың нәтижесінде бекіп отыратын уақытша байланыстар екенін
түсіндірді. Ұлы ғалым бұл туралы былай деп жазды "Уақытша жүйкелік байланыс
жануарлар дүниесінде де, біздің өзімізде де байқалатын жан-жақты
физиологиялық қүбылыс.
Сонымен қатар, ол түрлі әрекеттерден, әсерлерден қүрылса да немесе әріп,
сөз, әлде ойдан қүрылса да психикалықтар ассоциация деп атайды.
Ассоциациялардың Аристотель заманынан белгілі үш түрі бар. Олар:
іргелестік, ұқсастық және қарама-қарсылық ассоциациялар. Бұл ассоциациялар
жөнінде И.П.Павлов былай дейді: Шартты байланыс бұл, сірә, біздің бір
мезгілдік ассоциация дейтініміз болса керек! Шартты байланыстардың
генерализациясы ұқсастық ассоциациясы дегенге сәйкес келеді. Шартты
рефлекстің (ассоциациялылық) анализі мен синтезі, сайып келгенде, ой
әрекетінің негізгі процестерімен мәні бірдей нәрсе
Кезінде Аристотель ойлап тапқан ассоциациялардың табиғатын былайша
түсінуге болады:
1) Іргелестік ассоциациясы бойынша бір зат жөніндегі елес өзімен бірге
оған қатысы бар екінші затты туғызады. Мәселен, Кремль ұғымы Қызыл алаң
ұғымын, көктем туралы ұғым, шөп туралы ұғымды туғызуы мүмкін.
2) Ұқсастық ассоциациясынан нәрсенің, көріністің бейнелері өздеріне
ұқсас образдарды еске түсіреді, яғни бір зат жөніндегі елес сол затқа
қандай болса да ұқсастығы бар екінші затты елестетеді. Мәселен, толқынның
шуы адамдардың самбырлаған сөзін, жапырақтың сыбдыры адамның жайлап
сөйлеуін т.б.
3) Қарама-қарсылық ассоциациясында бір зат туралы елес оған қарама-
қарсы екінші затты не құбылысты еске түсіреді. (Ақ пен қара, биік пен
аласа, айқай-шу мен тым-тырыс т.б).
Ес процестерінсіз адам баласы мәдениеттің қандай саласы болмасын,
қалағанынша меңгере де, жан-жақты жетіле де алмас еді. Егер біздің есімізде
ертеректе қабылданған нәрселер сақталмаса, бізге өмірді әр кез қайта жасап
отыруға тура келер еді, не болмаса өмірдегі заттардың барлығы да әр уақытта
белгісіз, не жаңа нәрсе болып көрінер еді.
Ес адамның басқа жан қүбылыстарымен де (қабылдау, ойлау, қиял, т.б.)
тығыз байланысып жатады. Ол, әсіресе, ойлау үшін аса қажет. Нәрсе есте
дүрыс сақталмаса, бүл жәйт ойлауға қиындық келтіреді. Ж.Аймауытов: ...еске
түсіру өнері дегеніміз- ойлау өнері ... Байланыстардың мәнісі — ойлау деген
сөз, - дейді.
Ес туралы бірнеше теориялар бар. Енді солардың кеибіріне
тоқталайық.
Ассоциациялық теория. Бүл қисынды ұсынған неміс психологтары ішінде
Эббингауз бен Мюллер. Бұлардың айтуынша, есте қалдыру адамның психикалық
әрекеттерінде ассоциациялық байланыстардың пайда болуымен сипатталады.
Өткен тарауда айтқанымыздай, бір-біріне жақын орналасқан, не белгілі бір
уақыт ішінде қосақтасқан елестеуді бірнеше рет қайталау арқылы түрлі
ассоциациялық байланыстар пайда болып, олардың күші ұлғайып отырады. Заттар
мен құбылыстар бір-біріне қаншама жақын болса, олардың байланыстары да
мықты болады. Ал олардың аралық уақыт мөлшері бір-бірінен алшақ болса,
олардың байланысы да нашар болады. Демек заттар мен құбылыстардың байланысы
қаншама мықты болса, олар адамның есінде тезірек немесе көп уақытқа дейін
ұмытылмай, тез еске түсіп отырады. Эббингауз адам а, б, с, д, е, т.б. осы
секілді құбылыстардың бірнеше тобын қабылдайтын болса, онда жаңағылардың
бейнелері пайда болып, бір-біріне байланысып отырады. Осылардың ішінде а
мен б өте жақын болғандықтан, олардың әсер етуден пайда болатын
елестердің де байланысы күшті, берік болады. Ал енді объектілер бірінен-
бірі алыстаған сайын, заттар мен нәрселердің қашықтығы ұзай бастайды.
Сондықтан а мен б, б мен с-ның байланысы біртіндеп әлсірей береді.
Әрине, адамның есінде а мен б, а мен е байланысы б мен с-ға
қарағанда мықтырақ болып келеді.
Мюллердің теориясы бойынша, адам материалдарды жаттауда жаттайтын
заттарын бірнеше топтарға бөліп отырады. Бүған заттар мен материалдардың
бірнеше мүшелері еніп, кіріп отырады. Бұл жерде олардың түрған орны адамға
көбірек әсер етіп, осы арқылы адам оларды еске түсіріп, жаңғыртып отырады.
Кей кезде есте қалған нәрселердің қай уақытта және қай жерде еске түскені,
ол нәрсенің орнын еске түсіру материалдар мен заттарды еске түсіруді
жеңілдетіп отырады. Әсер етуші заттардың бірімен бірінің байланысы, олардың
әсері арқылы пайда болатын елестердің байланысы, есте қалатын заттардың
орны арқылы еске түсіп отыруы, ес процесінде елеулі орын алады. Бірақ
адамның есі жалғыз осы шарттарға тәуелді емес, бұларды абсолюттендірудің де
қажеті шамалы. Ес туралы теориялардың екінші тобына Гештальт
психологиясының айтқан қисындары жатады. Осы бағыттың көрнекті өкілі
Коффканың айтуынша, ес мәселесі қабылдаудың формалы структура, жүйелі,
ұйыстырулы фон дейтін проблемасымен астарласып жатады.
Сыртқы дүниедегі заттардың әсерінен мида әр түрлі іздер қалады. Олар
заттың мазмұн-мағынасын ашатын образдар, суреттер емес, тек әсер етуші
заттардың сыртқы көрінісін, формасын, структурасын белгілеп отыратын іздер.
Бұлар бір қалыпта тұрмайды, әр кез өзгеріп отырады. Ес те қабылдау сияқты
сыртқы дүниедегі заттардың мазмұн-мағынасын адам санасына сәулелендірмейді,
жалғыз ғана олардың қалдығын, формасын структуралап белгілейді. Бүл
пікірдің де сыңаржақ екендігі байқалады.
Француз психологы Бергсон екі ес туралы теориясында адамның екі есі
бар, оның бірі — тән есі, яғни қимыл - әдет есі дейді, екіншісі — рухани
ес, яғни рух есі. Оның айтуынша, тән есі адам миы жүмысымен байланысты. Рух
есі мимен байланысты емес, ол — мисыз емес. Ол тек қана сананың таза
қасиеті, өйткені сыртқы дүниенің әсерімен байланыспайтын өзінен-
өзі іштен, санадан шығып пайда болатын ес. Естің осы екі түрі біріне —
бірі қарама-қарсы болып келеді. Тән есі өте төменгі қарапайым ес болып
саналады да, рух есі-өте жоғары сатыда түрған күрделі, ол тән есін билеп
отыратын, соған үстемдік жүргізіп отыратын ес.
Қылық психологиясы (Уотсон, Торндайк т.б) шартты рефлекстердің,
дағдылардың пайда болуымен тектес. Бүлардың пікірінше ес те, әдет те
үйрену деген проблемаға енгізіледі. Биховиотистер естің жалғыз ғана
физиологиялық негіздеріне ерекше мән беріп, естің айрықша өзгешеліктерін,
сипаттарын басқа психологиялық функциялардың арасындағы орнын дұрыс ажырата
алмайды.
Ес туралы тағы бір теорияның айтуынша, адамның есі материяның
биологиялық функциясы болып саналады. Демек барлық органикалық материяда
олардың биологиялық функциясына орай естудің түрлі деңгейлері болады.
Физиолог Геринг пен психолог Симонның есту мнемоникалық теориясына негіз
салды. Симонның айтуынша, әсер етуші заттар мен құбылыстар адамның миына
әсер етіп, түрлі-түрлі органикалық іздер қалдырады. Осыны Симон мнема деп
атайды. Оның пікірінше, органикалық дүниеде еске ұқсас кейбір көріністер
кездеседі. Бірақ бұларда адам есіне тән (қажетінде еске түсіру, танып білу,
сақтау т. б) сияқты функциялар болмайды. Расында адам есіне ұқсас әрекеттер
хайуанаттар түгіл, құрт-құмырсқалар мен жәндіктерде де ұшырайды. Түрлі
жолмен әсер етіп, олардың тіршілігін қалағанымызша өзгертуге де болады.
Мысалы, құрбақа сияқты қабығы қатты кішкене жәндікке тәжірибе жасалынған.
Зертеуші толқынның күшімен құрбақа судың жиегіне шығып қалып өліп кететінін
көрген. Кейін ол жаңағы жәндіктің сыртта сусыз қалу уақытының
мөлшерін ұлғайтады. Бұрын судан шыққаннан кейін-ақ жәндік өліп
қалса, енді ол сусыз біраз уақытқа дейін өмір сүре алатын болған.
Енді бір оқымысты инфузориялардың біріне тәжірибе жасап, олардың
тіршілік әрекетін байқап көрген, Ол өсімдіктерді қараңғы жерде ұстау арқылы
жоңышқа, қызғалдақ секілді т.б гүлдерді өз жапырақтарының ашылып-жабылуын
түрлі уақытқа үйреткен. Тағы бір ғалым акация түрлеріне тәжірибе жасап,
оларды қараңғы жерде ұстап, кейде оған жарық сәулелерін түсіріп, оның
гүлдерінің солып, не ашылуының уақыт мөлшерін өзгертіп отырған. Ол акация
жапырақтарының ашылып-жабылуына 18, 12, 6, 3 сағатта қайталап отырған. Осы
жоғарғы айтылған фактілерге қарағанда, төменгі сатыда тұрған жәндіктер мен
өсімдік әрекеттерінің өзгеріп отыратындығын көрсетеді.
Мәдени-тарихи теория. Бүл теорияға негіз салушы — орыс психологы Л.С.
Выготский. Ол адамның барлық психикалық әрекетін, сонымен бірге есін екіге
бөледі. Мүның біріншісі табиғи анайы ес, екінші түрі — мәдени ес. Выготский
табиғи анайы ес алғашқы адамдарда және осы кездегі мәдениеті кейбір
себептермен артта қалған елдердің адамдарында болады. Табиғи ес, ол адамның
жаратылысынан пайда болатын, заттар мен болмыстарды тікелей есте
қалдыратын, оларды есте қалдыруда ешбір құрал-саймандарды қолданбайтын ес.
Мәдени ес мәдениеті алға кеткен, өркениетті елдерде болады. Ол түрлі
құрал-саймандарда қолданудан көрінетін, мазмұны бай, жабайы еспен
салыстырғанда жоғарғы сатыда түрған ес.
Естің биохимиялық теориясы. Ес
механизмін нейрофизиологиялық дәрежеде зерттеу мәселелері осы кездегі
биохимиямен ұштасады. Осы бағыттағы зерттеу нәтижелері есте сақтау екі
сатылы сипатта болады деген жорамал жасайды. Бұл жорамал бойынша алғашқы
сатыда тітіркендіргіштер тікелей әсер еткеннен кейін мида электрохимиялық
қысқа реакциялар пайда болып, олар клеткаларда физиологиялық өзгерістерге
ұшырайды. Екінші сатысында бірінші саты негізінде биохимиялық реакция пайда
болып, жаңадан протейндер дейтін белокты заттар құрайды. Бірінші саты тек
секунд, минуттарға созылады. Ол естің қысқа мерзімді физиологиялық
механизмі. Ал екінші сатыда клеткаларда химиялық өзгерістерге ұшырайтын
заттар ұзақ мерзімде есте сақтаудың механизмі болып табылады.
Мұндай жорамалдардың шындығын анықтау мақсатымен сабауқұйрық тышқандарға
арнайы тәжірибе жүргізілген. Адам есінен уақытша танып қалғанда,
науқастанбастан бұрын көрген-білгендерін ұмытып қалатыны мәлім. Бұл жайт
адамдарға қысқа мерзімде әсер еткен нәрселердің ізі —электрохимиялық
реациялардың биохимиялық өзгерістерге жетпей, басылып қалатындығын
көрсетеді.
Естің химиялық теориясын қолдаушылар есте сақтаудың физиологиялық негізі
клеткалардағы нуклейн дейтін қышқыл молекулаларының бөлінуімен байланысты
деп санап, бұл генетикалық немесе нәсіл қуалау арқылы беріліп отырады деп
есептеледі. Ал антогенетикалық не дара адамның есі рибонуклейн қышқылына
байланысты делінеді. Мұның мәнін айқынырақ түсіну үшін мынадай бір мысал
келтірейік. Алматы қаласынан Кеген ауданы жаққа бір самосвал машинасы
кетеді. Машина сағатына 50 км жол жүреді. Сол машина 95 км жол жүргенде
апатқа ұшырап, жүргізуші жарақаттанады. Жүргізуші емделіп шыққан соң, одан
апатқа кімнің кінәлі екендігін сүрағанда, ол 70-75 км-ге дейінгі көргендері
мен кездестіргендерін айта береді. Бірақ 75 км-ден 95 км-ге дейінгі
аралықта болған оқиғаларды айта алмайды. Оның себебі — мағлұматтардың
консолидация күйіне енбегендіктен, жүргізуші есіне сақталмағандығы.
Швеция биохимигі Хиденнің зерттеулері клеткаларда тітіккендіргіштерді
күшейтудің РНК затын көбейтіп, ұзақ уақыт бойы химиялық іздер —
қалдыратынын анықтаған. РНК өте өзгергіш; оның өзіндік өзгеруі 10-ның 15
дәрежесінен 10-ның 20 дәрежесіне дейінгі сандар арасында болып отырады.
Осындай биохимиялық зерттеулер арқылы табылған жаңа мағлұматтар болашақта
адамның ес процесін басқаруда үлкен жетістіктерге жетгізуі мүмкін. Адамның
ес процесі — өте күрделі және адамның іс-әрекетіне орай жоғарыдан төмен
қарай дамып, бүтіннен бөлшекке, организмнен мүшеге, одан клеткаға және
керісінше ауысып отыратын процесс. Сондықтан, естің механизмін әр түрлі
дәрежеде анықтаған зерттеу нәтижелері бір-бірін толықтырып отырады.
Естің негізгі процестері есте сақтау, қалдыру, ұстау, тану
және қайта жаңғырту болып табылады.
Есте сақтау — алынған әсерлерді есте ұстауға бағытталған, есте ұстаудың
алғы шарты болатын процес. Есте ұстау — мағлұматты белсене қайта өндеу,
жүйелеу, жалпылау, оны игеру процесі. Қай жаңғырту мен тану бұрын
қабылдағандарды қалпына келтіру процесі. Олардың арасындағы айырмашылық —
тану обьектімен қайта кездескенде, қайталап қабылдағанда болады да, қайта
жаңғырту объект жоқ кезде жүзеге асады.
Есте сақтау мақсатының болу, болмауына қарай ықтиярлы және ықтиярсыз
болуы мүмкін. Ықтиярсыз есте сақтау — бұл ойластырмай есте сақтау. Мұнда
адам есте сақтауды мақсат тұтпайды, есте сақтау үшін күш те жұмсамайды.
Есте сақтауды қамтамасыз ететін арнайы тәсілдер де қолданбайды. Мағлұмат
өзінен-өзі есте сақталғандай болады. Жеке өмір оқиғалары, әсіресе оның
күшті әсер еткендері есте ықтиярсыз сақталады. А.А.Смирнов пен
П.И.Зинченконың зерттеулері көрсеткендей әрекет мақсатымен, оның негізгі
мазмұнымен байланысты нәрселер есте ықтиярсыз сақталады.
П.И. Зинченконың тәжіриебелерінде мектеп оқушыларына есте шығару
ұсынылған. Тәжірибелердің бір сериясында оқушылар есепті ұсынылған шарт
бойынша шығарған, екіншісінде олар есеп шартын берілген сан бойынша ойлап
тауып, үшіншісінде есеп шартын да, санды да өздері ойластырған.
Кейін оқушылардан есептің шартына енген сандарды қайта жаңғыртуды талап
еткен. Тәжірибе нәтижелері оқушылардың бүкіл есепті өздері құрастырған
жағдайда сандарды есте сақтайтынын көрсетіп берді. Сандар әрекет
мақсатымен ерекше тығыз байланыста болғандықтан есте ықтиярсыз сақталған.
Мұндай жайт оқушылар контурлы картамен жұмыс жасағанда да байқалады.
Мысалы, мұғалім олардың алдына контурлы картадағы дөңес пен ойпаң жерлерді
түрлі-түсті қарындашпен белгілеу мақсатын қояды. Осы жұмыс процесінде
мектеп оқушылары өзендердің ағысының бағытын, тау, көл, теңіз, қалалардың
орналасуын есте ықтиярсыз сақтайды.
Ықтиярлы есте сақтау - мағлұматты есте сақтауға саналы мақсат қойылуымен
сипатталады. Ол үшін жаттау процесі ұйымдастырылып, ерік- күші жүмсалады.
Жаттау процесінде есте сақтауға көмектесетін негізгі ойды бөліп қарау,
жоспар жасау, қайталау және сол сияқты арнайы тәсілдер қолданылады.
Басқа белгі бойынша ес негізіне жататын байланыстар сипаты бойынша есте
сақтау механикалық және мағыналық болып бөлінеді.
Механикалық есте сақтау көп рет қайталау арқылы сыртқы байланыстарды
нығайтуға негізделген. Мағыналық есте сақтау жаңа мағлұмат пен бұрыннан
таныс мағлұматтар арасында мағыналы байланыс жасауға негізделген. Жеке
бөлшектер талдауға түседі және жалпыланады. Мағыналық есте сақтау тезірек
және тұрақтырақ болып табылады. Кейде тек қана мағыналық есте сақтау
жеткіліксіз болып, мағыналылық та, механикалық та есте сақтауды пайдалану,
яғни мағлұматты түсінген соң оны көп рет қайталау қажеттілігі туады. Оқыту
процесінде механикалық есте сақтауға сүйенбей өту мүмкін емес.
Есте сақтау беріктігі көптеген себептерге байланысты.
Есте сақтау жеке адам қасиеттеріне, оның мүддесі мен бір нәрсеге
бейімділігіне тәуелді болады. Есте адамның мүддесіне сай нәрсе сақталады
да, ол үшін маңызы шамалы, бәрі бір нәрселер ұмытылып қалады.
Есте сақтау жаңа біліммен ұштастыруға қажетті білім қоры болса, сәттірек
болады. Білім кемістігі кезекті мағлұматты үғынуға мүмкіндік бермейді. Еске
білім ғана емес, сондай-ақ ес те білімге тәуелді.
Есте сақтаудың табысты болуына адамның алдында түрған мағлұматты текске
таяу немесе өз сөзіңмен айтып беретіндей сол ізбен немесе басқаша есте
сақтау мақсатыда әсер етеді. Мақсатқа сәйкес жаттау, сананы қайта
жаңғыртуды дәл етуге бағыттағанда жеке фразалар мен сөздер ойша
қайталанатын болып, қайта жаңғыртудың бір ізділігі көзделген жағдайда
мағыналы байланыстар жасалып, мағлұматтың логикасы ой елегінен өтіп, әр
түрлі ұйымдастырылады. Есте сақтау беріктігіне сана бағытының да маңызы
бар. Егер мектеп оқушысының білімді берік игеру, ұзақ есте сақтау ниеті
болмаса, материал тек келесі сабақ үшін жатталады да тез ұмытылып қалады.
Мұны болдырмау үшін бұрын алған білімді жүйелі түрде тексеріп, оқушыларды
жаңа материалды игеру процесінде қажет болатын нәрсені арнайы қайталамай-ақ
қайта жаңғыртып отыруға үйрету керек.
Оқу материалын есте жақсы сақтау үшін тәсілдерін еркін пайдаланады. Бүл
тәсілдерді мектеп оқушыларына үйрете отырып, материалды қалай топтастыру,
қалай бөлшектеу, бөлшектердің арасын қалай байланыстыру, мәтін бөлімдеріне
тақырып бере отырып, мағыналы тірек пункттерін қалай ерекшелеу қажет екенін
көрсету керек. Оқушыларға болашақ жауап беру жоспарын ойша қалай жасауға
болатынын да түсіндіру қажет. Мүның, тіпті, жоспар ұмытылып қалған жағдайда
да маңызы бар, өйткені мәнге ие болатын жоспардың өзі емес, оны құрастыру
кезіндегі ой жұмысы.
Жоспардың есте сақтауға тигізетін әсерін мына кестеден көреміз.
Мәтіннің мағыналық бөлігінің қайта жаңғыруы
(процент есебімен, А.А.Смирнов бойынша)
Қайта жаңғырудың сипаты Жоспармен Жоспарсыз
Бірден қайта жаңғырту 70,6 73,1
Кешеуілдеп қайта жаңғырту 53,1 41,6
Бірден және кешеуілдеп қайта 17,5 31,5
жаңғырту айырмашылығы (қайта жаңғырту
кешеуілдегенді ұмыту)
Жаңа оқу материалын бұрыннан белгілі материалмен байланыстырып отыру
қажет.
Есте сақтауды кесте, диаграммалар жеңілдете түседі. Жаттау кезінде
балаларды материалды қайта жаңғыртып отыруға үйреткен де пайдалы. Белсене
қайта жаңғыртуға қарағанда, қайталап оқу нәтижесіз болады. Оның үстіне
қайта жаңғырту өзіңді-өзің бақылау құралы болып табылады.
Формулалар, даталар, есімдер, шет тіл сөздері т.б. жаттауды басқаша
ұйымдастырған жөн. Шет тілдерінің сөзін жаттағанда оның мәнін түсініп қана
қоймай, оның ана тіліндегі қай сөзге сай келетінін де, белгілі тәртіппен
орналасқан дыбыстар мен әріптердің үйлесімі екенін де есте сақтау керек.
Сөзді есте сақтау — оның мәнін ұғынып қана қою емес, сонымен бірге оның
естілу және көріну бейнесін есте ұстау, оның қалай айтылып, қалай
жазылатынын сақтау деген сөз.
Есте сақтауды жеңілдету үшін сөздерді мазмұнына, ортақ түбіріне немесе
дыбыстық жағынан ұқсастығына қарап топтастыруға болады. Жаңа сөзді бұрыннан
таныс сөзбен салыстырып, олардың маңызы, дыбыстық және әріптік құрамы
жағынан болатын үқсастығын, айырмашылықтарын тауып отыру да мақсатқа
саяды. Кейде сөздің қай әріптен басталып, қандай буынмен
аяқталатынын, кітап немесе сөздіктің қай жерінде басылғанын есте сақтау
сияқты сыртқы ассоциациялар жасауға да болады.
Есте сақтаудың тиімді тәсілін қалыптастыру үшін оқытушы балаларға
сабақты қалай дайындаудың жолын үйретуі керек. Үйге тапсырма бергенде
кітаптың беті мен параграфын ғана көрсету аз. Оқушыларға нені оқу: суреттен
немесе картадан нені табу, қандай сұрақтарға жауап іздеу немесе жауап
жоспарын жасау, қандай сөздерді арнайы сөздікке жазып алу, нені немен
салыстыру, қай тәртіппен ережелер жаттап, жаттығулар немесе есептер орындау
терізді т.б әрекеттер жасау қажеттігін айтып отыру керек.
Есте сақтаудың тиімді тәсілін әсіресе материалды сөзбе-сөз игеруге
бейімірек немесе жаттап алуға үйір 4-5 класс оқушыларына үйретудің маңызы
ерекше. Сондай-ақ оқушыларға оқу материалын жаттаудың әр түрлі ұтымды
тәсілдерін, атап айтқанда, түрлі материалды жаттаудағы механикалық есте
сақтаудың рөлі мен алатын орнын түсіндіріп отыру керек. Балаларға ауық-ауық
қайталаудың, әсіресе, мұның өлең жаттағанда пайдалы екенін әңгімелеп
отырған дүрыс. 2-3 күнге созылған жаттау жалпы алғанда бір отырыста
жаттаудан аз уақыт алады.
Есте ұстау және ұмыту. Жаттағанды есте ұстау түсіну тереңдігіне
байланысты. Жақсы ұсынылған материал есте жақсы сақталады. Есте ұстау сол
сияқты жеке адамның бағдарына да тәуелді. Жеке адам үшін маңызды материал
ұмытылмайды. Ұмыту бір қалыпты өтпей, жаттаудан кейін іле-шала күштірек,
кейін баяуырақ болады. Міне, сондықтан қайталауды кейінге қалдырмай,
материал ұмытылмай тұрғанда, жаттаудың артынша қайталау қажет. Кейде есте
ұстауда реминисценция құбылысы байқалады. Оның мәнісі 2-3 күнге
кешіктірілген қайта жаңғыртудың жаттай салып бірден қайта жаңғыртуға
қарағанда тәуір шығатындығында.
Реминисценция алғашқы қайта жаңғырту жеткілікті дәрежеде мағыналы
болмаған жағдайда өте айқын көрінеді.
Физиологиялық жағынан реминисценция теріс индукция заңы бойынша
жаттаудан кейін іле-шала тежелу басталып, біраздан соң тарқайтындығымен
түсіндіріледі.
Ұмытыңқырау және толық ұмыту болуы мүмкін. Ұмытыңқырап қайта жаңғырта
алмау, бірақ тани білуден көрінеді. Тану қайта жаңғыртуға қарағанда
оңайырақ. Қайта оқығанда немесе тыңдағанда материал таныс болып көрінеді,
бірақ өз бетіңмен қайта жаңғырту үшін бұл жеткіліксіз. Игерілген деп адам
танығаны ғана емес, сонымен бірге қайта жаңғырта алатындарын айтамыз.
Есте ұстау беріктігі нығайту міндетін атқарушы және ұмытудан, яғни,
қыртысындағы уақытша байланыстардың сөнуінен сақтайтын қайталаулар мен
қамтамасыз етіледі. Қайталау әр түрлі болып, әр түрлі формада енгізілуі
керек. Қайталау процесінде деректерді салыстырып, тендестіріп, оларды
жүйеге келтіріп отыру қажет. Қайталау біркелкі болса, ой белсенділіктен
айырылады, жаттауға деген ынта азаяды, сондықтан есте берік сақтауға жағдай
жасалмай қалады. Есте ұстау үшін білімді қолданудың мәні бұдан да зор.
Білімді кең қолданғанда жаттағандар есте ықтиярсыз сақталады.
Қайта жаңғырту. Қайта жаңғырту ықтиярсыз және ықтиярлы болуы мүмкін.
Бейнелердің өздігінен, көбіне ассоциация бойынша көрініс беріп, еске түсіру
мақсатынсыз ойламаған жерден жаңғыруын — ықтиярсыз жаңғырту дейміз.
Ықтиярлы жаңғырту дегеніміз — бұрынғы ой, сезім, талап, әрекеттерді санада
мақсатты түрде қалпына келтіру процесі. Ықтиярлы жаңғырту кейде жеңіл
жүзеге асып, кейде еңбек етуді қажет етеді. Белгілі қиындықтарды жеңумен
байланысты ерік күшін жұмсауды талап ететін саналы қайта жаңғырту еске
түсіру деп аталады.
Ес сапалары қайта жаңғыртуда өте айқын көрінеді. Ол есте сақтаудың да,
ұстаудың да нәтижесі болып есептеледі. Есте сақтау мен ұстау туралы біз
қайта жаңғырту бойынша ғана пікір айта аламыз. Қайта жаңғырту дегеніміз —
есте қалғанды жәй механикалық қайталау емес. Мұндай қайта құрастыру, яғни
материалды қайта өңдеу, баяндау жоспарын өзгерту, басты нәрсені айрықшалау,
басқа да білім көздерін белгілі мағлұматтар енгізу болып табылады.
Қайта жаңғыртудың табысты болуы есте сақтау барысында жасалған
байланыстарды қалпына келтіре білуге және қайта жаңғырту кезінде жоспарды
пайдалана білуге тәуелді.
Тану мен қайта жаңғыртудың физиологиялық негізі — ми қыртысында бұрынғы
қозулардан қалған іздердің жандануы. Тану процесінде есте сақтау кезінде
салынған қозу іздері жанданады. Қайта жаңғырту кезінде іздерді жандандыру
ассоциациялар негізінде өте алады. Екінші сигналды тітіркендіргіштер
кезінде де қозу іздерінің жандануы мүмкін, түсіндіру, мұғалім сөздері,
бұрыннан жасалған байланыстарды жаңғыртады.
Ықтиярлы қайта жаңғырту нәтижелірек болу үшін мектеп оқушыларын
мағыналы ассоциацияларды, негізгі ойларды т.б еске түсіру тәрізді қайта
жаңғыртудың арнайы әдістеріне үйрету қажет. Олардың кейбірі мыналар:
1. Адамның алдына қойған мақсаты анық, ашық болса, оның
жаттайтын материалдары да тез және нәтижелі болып келеді;
2. Адам жаттайтын материалдарын жақсылап түсінсе, ақыл-ойынан екшелеп
өткізсе, олардың өзара логикалық байланыстарын білсе, жаттау
нәтижелі болады;
3. Есте қалдыру және жаттау нәтижелі болу үшін әр уақытта
жаттығу, қайталау жүмыстарын түрлендіріп отыру керек.
а) Түйдектеп жаттау. Қайталаудың бүл түрі қонымсыз, нәтижесіз болып
келеді. Себебі адам жаттайтын нәрсені дамыл алмай үздіксіз, бірінен соң
екіншісін бірнеше рет қайталағанда, жаттайтын материалдың мағынасын жақсы
түсініп, олардың арасындағы логикалық байланыстарын дұрыс түсіне алмайды;
ә) Бөлшектеп жаттау. Бұл алдыңғымен салыстырғанда нәтижелі болады. Бірақ
мұндай қайталаудың аралары өте ұзақ болмауы қажет. Егер қайталаудың арасы
ұзақ болса, адам жаттайтын материаддарының байланысын ұмытып қалуы мүмкін.
Жаттау кезінде мүмкіндігінше материалды оқтын-оқтын еске түсіріп отыру
керек. Себебі еске түсіру өте белсенді процесс болып табылады. Өйткені,
адам мұндайда материалға әдейілеп назарын аударады. Сондықтан әр уақытта
жаттайтын материалдарды еске түсіріп, ауызекі айтып отыруы қажет. Егер біз
жатталатын материалды еске түсірмей, тек қайта-қайта оқи берсек, одан жөнді
нәтиже шықпауы мүмкін. Көбінесе жатталатын материалдың бас жағы, не аяқ
жағы есте жақсы қалады. Өйткені, әдепкіде болған зейін көбірек түседі де,
бара-бара ол бәсеңдейді.
Егер материалдың ықшам, түсінікті болса, мүндай материалды тұтасымен
бір дегеннен жаттау керек. Егер ол бір-бірімен байланыспаса, фактілер мен
даталарды, түрлі формаларды жаттау керек болса, оларды бөлшектеп жаттау
қажет. Егер материал түсінікті, үғымды болғанмен көлемді болса, оны
тұтастай жаттауға да, бөлшектеуге де болмайды. Өйткені бөлшектеуге адамның
іс-жігері көбірек жұмсалады. Жаттау кезінде адам бірнеше сезім мүшелерін
оған қатыстарып отырса жаттаудың нәтижесі жақсы болады. Мысалы, адам өлеңді
жаттағанда бір жағынан оны көзімен көріп, өзі оқып, құлағымен
естіп, қолымен жазып отырса, жаттау нәтижелі болып шығады. Әр
түрлі кестелер, схемалар, сызулар жаттауды жеңілдетеді. Мысалы, өленді
жаттаған уақытта оның қай қатары қай сөздермен басталады, қандай
сөздермен аяқталады, ол қандай бөлшектерге бөлінген, соның бәріне мән
беріп, оларды көз алдыңа келтіріп отырса, онда өлең тезірек жатталады.
Міне, осы жоғарыда айтылғанның барлығы адамның ес әрекетінің зандары және
жаттау ережелері болады. Жоғарыда айтылған естің түрлері бір-бірінен оқшау,
өз алдына әрекет етпейді. Олар бірлікте, бір-бірімен тығыз
байланыста болады. Естің қай түрі болсын, адамның санасымен байланысты.
Сана оларды меңгеріп, басқарып отырады. Адамның іс-әрекетіне қарай естің
түрлері әрбір адамда түрлі деңгейде дамыған. Мысалы, біреулерде қимыл-
моторика есі жақсы дамыған болса, басқаларда эмоциялық есі мықты дамыған.
Кейбір адамның бейнелі есі күшті болса, енді біреудің логикалық есі күшті.
Адам есінде әр түрлі өзгешеліктің болуы, бір жағынан, адамның тәлім-
тәрбиесінен, білім көлемінен, оның жеке өміріндегі тәжірибесімен
байланысты.
Адамда естің түрлерімен қатар оның бірнше типтері де болуы мүмкін.
Мысалы, естің негізгі типтеріне: көру, есту, қимыл-әрекет типі жатады.
Көру типі көз арқылы пайда болатын бейнелерді, елестеулерді есте
қалдырумен, оларды еске түсірумен байланысты қалыптасады. Есте қалдыратын
бейнелердің көбі естудің осы типімен байланысты. Есту типіне есту
мүшелері арқылы нәрселерді, бейнелерді, күйлерді т.б. түрлі дыбыстарды
басқалардан гөрі саналырақ еске түсіретін адамдар жатады.
Естің қимыл-әрекет типіне жататындар өзінің дене мүшелерінің қимыл
әрекеттерін, айналадағы заттар мен құбылыстарды, қимыл қозғалыстарын
нәтижелі етіп отырады. Күнделікті тәжірибеде естің бұл түрлері таза күйінде
сирек ұшырасады. Көп жағдайда бұлар бірінен-бірі қосылып, араласып келеді.
Сондықтан да адамдар жек-дара типтің өкілі болмай, бір-біріне қосылған
естің типтеріне жатады. Осы айтылғанға орай, естің типтерін: көру-қимыл
есі, көру-есту есі, көру-қимыл-әрекет есіне топтастыруға болады. Өйткені,
адамның есінде заттардың сыртқы формасымен бірге олардың жалпы жағдайы,
заттардың дыбысымен бірге олардың қимыл-қозғалысы, сыртқы формасымен бірге
олардың шығаратын үні, дыбысы есте қалып отырады. Естің түрлері сияқты,
естің типтері де барлық адамдарда бірдей болмайды. Кейбір адамның көру есі
жақсы жетілген болса, енді біреулердің есту типі, не қосынды типтері жақсы
дамыған. Адам есінің жеке өзгешелігі, айырмашылығы дүниедегі заттарды есте
қалдырып, қайта жаңғыртуды тану мен сақтаудың нәтижелі болуымен байланысты.
Кейбір адамдар қабылдағанын тез есте қалдырса, кейбіреулер оларды тез естен
шығарады. Біреулердің есі берік, тиянақты болса, келесі біреулер,
керісінше, тиянақсыз болады, кейбіреулердің есі дәл болады. Әрбір адамда ес
типінің әр түрлі болып келуі, оның жеке тәжірибесімен, қызығу мүддесімен,
алған білімімен түрлі дағды, икемділіктерімен байланысты.
Сондай-ақ жатталған нәрсені ұмытып кеткен соң, қайталау пайдасыз, оны
ұмытпай тұрып қайталау керек, өйткені қайталауды ескеріп, құлап бара
жатқан үйді жөндеу үшін емес, үйді берік нығайта отырып, үстіне екінші
қабатын салу үшін жасайды. Әрбір іргерілеп басқан адым бұрынғы өткендерді
қайталап отыруға негізделу керек Қайталауды түрлендіріп отырудың, оны
уақыт жөнінде дұрыс құрудың маңызы жөнінен де К.Д.Ушинский былай дейді:
Бұдан бұрын жаттап алынғандарды сол күйінде аудармай, айтып берудің ешбір
қажеттілігі жоқ... ол, кездейсоқ кездескенді, жаттап алғанды жаңа түрмен
айту, яғни жаттап алғанды басқа сөздермен қайталап айтып беру әлдеқайда
пайдалы Жаттаудың мнемоникалық әдісінің бірі механикалық есте қалдыру.
Егер мағыналы есте қалдырудың мәнісі құбылыстардың ішкі мәніне, олардың бір-
бірімен байланыса түсіну болаты болса, механикалық есте қалдыруда заттар
жай сыртқы байланысқа түседі. Мұның басты шарты — қайталау. Естің бұл
түрінің кей жағдайларда іске керек болып қалатын кездері болады. Шет тілі
сөздерінің жазылуы мен айтылуын, қиын сөздер мен атауларды, хронологиялық
даталарды, көше, жер-су аттарын, телефон нөмірлерін есте қалдыру қажет
болған кезде механикалық есте қалдырып жаттаған дұрыс. Есте қалдырудың
соңғы түрі жасанды ассоциациялар арқылы мнемоникалық әдіспен жүзеге асып
отырады. Мәселен, біздің көшпенді ата-бабаларымыз жыл қайыру тәсілін
оңайлату мақсатында мына төмендегі төрт жол өленді жаттаған:
Түйе сеніп бойына,
Қалған ұмыт жылдардан.
Жатпа қарап, мойыма,
Тайма именіп ділмардан.
Мұндағы әрбір сөздің бірінші әрпі жылдардың атына ( түйе — тышқан, сеніп
— сиыр, бойына — барыс, қалған — қоян, ұмыт — үлу, жылдардан — жылан, жатпа
— жылқы, қарап — қой, мойыма — мешін, тайма — тауық, именіп — ит, ділмардан
— доңыз), ал сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен ретті тіркестері тетелес жыл
атаулының тізбегіне сай келеді.
Өйткені бүл құбылыстардың ішкі мәнін түсіндірмейді. Естің бұл түрін тек
қосалқы сүйеніш етіп, негізінен мағыналы есте қалдыруды дамытқанымыз
пайдалы. Мағыналы есте қалдырудың ерекше тиімділігін дәлелдейтін
эксперименттік деректер көп. Мәселен, бір зерттеуде 4-ші сыныптағы "Ана
тілі" сабағында мәтінді жаттау және оның мағынасын түсінудегі оқушылар
есінің салыстырмалы ерекшелігі мынадай болған: иәтін бойынша қайталағанда
бір күннен кейін — 58 пайызы, бір айдан кейін — 51 пайызы, екі айдан соң —
41 пайызы жатталатын болса, материалдың негізгі мағынасын есте қалдыру бір
күннен кейін 100 пайызы, төрт күннен кейін — 99 пайызы, он күн өткен соң —
95 пайызы, бір айдан соң — 92 пайызы, екі айдан кейін — 92 пайызы болып
келген. Соңғы цифрлар мағыналы түрде есте қалдырудың тиімділігін көрсетіп
отыр.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау процесінің негізгі
ерекшеліктері мен түрлері
Біздің ғасырымыздың 20-жылдарында, балалардың психикалық даму
ерекшеліктерін зерттеу мәселесі қолға алына бастаған кезде, кейбір
психологтар баланың есте сақтау қабілеті ересек адамның есте сақтауына
қарағанда, күшті әрі жақсырақ деген пікірлер айтқан болатын. Мұндай
пікірлердің тууына баланың есте сақтауының таң қаларлықтай нәзік болу
фактілері себеп болған еді. Шындығында да, балалар әр түрлі материалды
әдеттен тыс шапшаң және жеңіл есінде сақтайды. Мұндай материал ешқандай
еңбексіз, қандай да бір талғаусыз олардың санасына өзі "қүйылып", есте
сақталатындай көрінеді. Мектеп жасына дейінгі балалар өздеріне таныс емес
шет тілі сөздерін, тақпақтар мен өлендерді, үлкендердің қолданатын қалжың
сөздерін, әр түрлі футбол командалары, қақпашылар мен ойыншылардың
фамилияларын немесе "москвич" пен "жигули" автомобильдерінің моторларының
қуаттылығы туралы әр түрлі сандық мәліметтерді тез естерінде сақтайды.
Ересектермен салыстырғанда, ұқсас материалдарды есте сақтап қалу балада тез
де жеңілірек, өте берік болады.
Бірақ кішкентай балалардың есте сақтау қызметін көңіл қоя зерттегенде,
балалардың бұл есте сақтауы көрер-көзде ғана сондай болып көрінетіні
анықталады. Ең алдымен, балалар шындығында, кез-келген материалды емес,
өздерін қызықтыратын, олардың сезімдеріне дұрыс әсер ете алатын материалды
ғана жеңіл естерінде сақтайды. Бұған қоса, есте ұстаудың шапшаңдығы — бүкіл
есте ұстау процесінің бір ғана сапасын, бір ғана бөлімін қамтиды.
Есте ұстаудың беріктігі, яғни қабылдаған нәрсенің сақталу мерзімінің
ұзақтығы, әр түрлі жағдайларда оны қайталаудағы саналық ересектерге
қарағанда балаларда анағұрлым әлсіз болып келеді. Адамның есте сақтай
білуін, оның ойындағы материалды жаңа жағдайларда ойдағыдай табысты
қолдана білуіне, яғни бұрын жинақтаған білімін жемісті қолдана білуіне
қарап бағаланатындықтан толысқан ересек адамның есте сақтауы баланың есімен
салыстырғанда, анағұрлым жетілгендігін байқауға болады. Балалар қажетті
материалды тандап алып, оны көңіл қоя қабылдай, топтастыра білуді
меңгермеген. Баланың есте сақтауының толық дамымағандығы оның нені есінде
ұстап қалатындығынан да көрінеді. П.П.Блонский балалардың жас шамасының әр
түрлі дәрежесіне сәйкес, олардың әрқайсысына әр түрлі мазмұны түсінікті
болады деп есептеген. Сөйтіп, балалар бәрінен бұрын өздері орындаған
қимылды, онан соң бастан кешкен сезімдерін, көңіл-күй сәттерін есте
сақтайды. Онан кейінгі кезенде заттардың бейнелерін ойда сақтауға
болатынын, тек ең жоғарғы, ең соңғы шамада бала қабылдаған нәрсені есте
ұстап, оның сөзбен білдірілген мағыналық мазмұнын есте сақтап, қайтадан
айтып бере алады. Есте ұстаудың, аздаған алшақтылығы болса да, осылайша
даму жолдарын көптеген басқа психологтар да қолдайды. Бірақ мәселенің осы
жағын арнайы зерттеуде дамудың мұндай түрі үзілді-кесілді қарсылық тудырды.
Зерттеулер бала есте сақтауының даму жолдары түп-түзу болмайтынын көрсетіп
отыр. Балалардың көрнекі құралдар мен сөздік материалды, нақтылы және
абстрактілі мәнді сөздерді есте ұстауының жемістілігін салыстыра зерттей
отырып, А.А.Смирнов, Э.А.Фарапонова және т.б зерттеушілер балалардың есте
сақтауын жетілдіру, бір есте сақтағанды екіншінің мазмұнымен алмастырғаннан
гөрі, әлдеқайда күрделі процесс екенін дәлелдейді.
Мысалы, жекелеген заттардың бейнелері кез-келген мазмұндағы сөздерді
есте ұстау саны сияқты балалардың жасының есеюіне қарай үнемі көбейіп
отырады. Дегенмен де, зерттеуге алынған 3-4 және 6 класс оқушыларының
барлығы дерлік сөздік материалдардан гөрі, көрнекі материалды табысты есте
сақтайтындығы анықталады. Мүндай нәтижені Э.А.Фарапонова бірінші және
екінші сигналдық системаның бірігіп қызмет істеуінің, затты көзбен көру
арқылы қабылдау мен бір затты білдіретін сөздер арқылы қабылдаудың нәтижесі
деп қарайды. Абстрактілі мазмұнды сөздерді есте ұстауда жоғары класс
оқушылары ең жақсы нәтижелер көрсетті.
Бірақ мәселе ойда сақтап қалуда ғана емес. Есте сақтаудың өнімділігіне
алға қойған мақсатты жете түсіну, басқа да себепті яғни, есте сақтап қалуға
түрткі болған жайт сияқты факторлар айтарлықтай үлкен ықпал жасайды және де
кеңес психологтарының барлық зерттеулерінде есте сақтаудың тиімді
тәсілдерін меңгергендік ерекше дараланып көрінеді. Баланың жасы неғұрлым
кіші болса, оның барлық танымдық қызметінде практикалық зор әрекет рол
атқарады. Сондықтан қимылға байланысты есте сақтау өте ерте көрінеді. Бұл
ең алдымен қалыпты есте сақтау, ана емшегін емердегі дене қалыбын нәресте
бірден біледі. Қарны ашқан нәресте, әдетте 2 аптадан кейін-ақ анасы
омырауына апарса болды, ему қимылын жасай бастайды.
Қимылдық ес барлық қабілет пен дағдыланудың қалыптасып дамуына, ең
қарапайым қимылдар — жүру, заттарды қолмен ұстау, онан соң жүгіру, секіру
сияқты күрделі қозғалыстардың қалыптасуына негіз болып табылады. Бала бетін
жууды, түймесін салуды, аяқ киімнің бауын байлауды үйренеді. Есейген
кездерде де қимылдық жұмыс "өзгермейді", қайта бұрынғысынан анағұлым
күрделене түседі. Мектеп жасына дейінгі бала жаңа, анағұлым күрделірек
дағдыларды игереді. Мектепте ол жазу мен оқуды, шаңғы тебуді, рояльда
ойнауды, әр түрлі қимылдар жасай білуді, коньки тебуді т.б. үйренеді.
Дағдыларды қалыптастыру мектептің ортаңғы және жоғарғы сыныптарында
жалғасады.
Бұның негізінде әрқашан да бұрынғыдан әлдеқайда күрделі, әлдеқайда
көлемді, құрылымы жағынан күрделі әрі өзіндік қимылдық жұмысы жатады.
Сондай-ақ бұл естің басқа түрлеріне де жатады. Баланың жасы неғұрлым кіші
болса, соғүрлым оның өз сезімдері тура ықпал етеді. Өзі жасаған ісіне,
біреуден алған немесе берген затына, біреуге өзінің немесе оған біреудің
жасап бергеніне ризашылығы мен көңілі қалуы т.б. Мүғалімнің жоғары сынып
оқушыларымен жүргізетін жұмыстарына пайдаланатын педагогикалық әсер ету
тәсілдерінің негізінде де осы сезімдер жатыр емес пе. Мүғалім жасөспірімнің
өзі жіберген қателігі үшін ұялғанын немесе жетістіктерінен алған мақтанышын
оқушы есінде сақтап, өзінің немесе сыныбының күйініп, сүйінгенін ойлап,
қателігін қайталамау үшін, оқушыны жазалаудың немесе мақтаудың шаралары мен
формаларының өзіне қажетін тандап алады. Сезімдерге байланысты есте
сақтауды да баланың дамуы барысында өзгермейді. Олар да жеті жастағы мен он
жеті жастағы баланың сезімдері мен олардың пайда болуына әсер ететін
себептер сияқты әр түрлі болады.
Баланың есте сақтауы, әсіресе олардың бір кезде көріп, қабылдаған нақты
заттарының образдарымен байи түседі. Балаға білгенін топтап қорыту
дәрежесіне көтерілмей-ақ, заттардың белгілі бір тобына тән олардың
біреуінде ғана бар ортақ белгілерді, сонымен бірге бала өзі белгілеген
жекелеген образдарды қолдана бастайды. Балалар түсінігінің бұл
ерекшеліктері қазіргі кезде көптеген педагогтар мен психологтар бала
дамуының түсініктерінің ерекшеліктері ретінде көңіл қоя, зерттеп жүрген
балалар салған суреттерден ерекше көрінеді.
Балалар салған суреттердің олардың жасына байланысты өзгеріп
отырытындығын зерттеген В.Штерн, Г.Фолькельд, К.Бюлер, Дж.Селди, Л.Мак-
Карти т.б. авторлар өз еңбектерінде төмендегідей шешімдерге келді.
1. 3-8 жастағы балалардан өздеріне жақсы таныс заттардың қате көбіне
барынша кеміс етіп салынған бейнелерді ала отырып, авторлар осы суреттер
балалардың барынша қате түсінігінің дәл жаңғыртылуы, яғни бейнелеу
бейнеленумен теңестірілді деп дәлелдеген.
2. Балалардың заттарды бейнелеуіндегі тұрақты процесті байқай отырып,
В.Штернге ілесе балалар салған суреттер бойынша олардың түсінігінің
дүниедегі бар заттарды бейнелеудің барынша ұсақ салынған, схемаға
құрылған және осыған тән "символикалық" белгілерінен бастап, заттардың
шын суреттеріне дейінгі даму сатыларын анықтайды, яғни бала дұрыс
түсінікке өсіп жетілетіндей.
3. Заттарды бейнелеудегі әрбір жаңа кезеңнің тууы және олардың
өмір сүру мерзімі баланың жас шамасына сәйкес анықталады, яғни
биологиялық фактордың әрекетіне байланысты. Үйрету баланы бейнелей
білудің жоғарғы сатысына көтере алмайды.
Бірақ көптеген мектеп жасына дейінгі балалар педагогтарымен төменгі
сынып оқытушыларының, сурет пәні мүғалімдерінің, сондай-ақ арнайы
психологиялық зерттеулердің нәтижелері кейбір буржуазиялық психологтар
қолдап, дамытып отырған бала түсінігі туралы кереғар ілімді батыл түрде
жоққа шығарады. Ең алдымен бала ойындағы зат образы ол салған сурет
бейнесімен тепе-тең еместігі нанымды дәлелденді. Тіпті 4-5 жастағы
балалардың өзі адам суретін барынша кеміс, ұқсамайтын етіп сала отырып, оны
тандамайды, бірақ басқаларынан гөрі өзі салған суретін "ең тамаша" деп
есептейді. Әдетте олар шындығында дұрыс салынған суретке сенімді түрде
әділ бағаларын береді. Балалар көп қателік жібере отырып, суреттер
салады немесе тіпті дайын формалардан бүтін фигураны жасайды. Осы
қателерді және оларға балалардың көз қарасын талдау, қателердің ең
жиі кездесетін себебі балалардың заттардың кеңістіктің белгілері мен оның
бөлімдері және бүтін заттардың өзара қатынасын көре білмеуінен
болатындығын дәлелдеді. Сонымен бірге кеңес педагогтары мен
психологтарының зерттеулері, педагогикалық тәжірибе, балалардың бүрыннан
таныс немесе тіпті алғаш рет қабылданған заттардың
бейнелеудегі прогрессивтілігі, оның ішінде заттың, оның әр бөлігінің
формасын, олардың суреттегі орналасу орнын анықтау, баланың
бойына біткен бейнелей білу қабілетінің немесе оның заттар туралы
түсінігінің пісіп-жетілу нәтижесі ретінде өзінен-өзі болмайтындығын нанымды
дәлелдейді. Бұл прогресс баланың жас шамасының ғана нәтижесі емес, әр
баланың өміріндегі жеке тәжірибе жинақтауға, оның ішінде бақылау
тәжірибесін, жаңаны танып, оны бейнелеу арқылы өз тәжірибесін жинақтауға
кеткен жылдарының нәтижесі.
Бала өмірінің уақыты — бұл оны үлкендердің үйретуге кеткен уақыты, яғни
тәрбиелеушілердің тәрбиеленушілерге ықпал жасаудың педагогиканың арнаулы
системасын пайдалануға кеткен уақыты.
Баланы бақылаған затты қарай және көре білуге ғана үйрету жеткіліксіз,
бұған қоса заттың бөлшектерін, олардың арасындағы байланыстарды көре
білуге, қағаз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бастауыш мектеп - өскелең ұрпаққа білім берудің бастамасы. Қазіргі қоғам
талаптарының өзгеруіне байланысты еліміздің көркейіп-өркендеуіне, ел талап-
тілектерінің бетбұрыстарына байланысты жаңа ұрпақтың психологиясы да
айтарлықтай өзгерістерге ұшырап, оны неғұрлым өмір талабына өрістеті
міндеттері қойылды.
Еліміздің егемендігі мен тіліміздің тәуелсізді де өскелең ұрпаққа жаңа
талаптар қояды. Бала психологиясын жан-жақты зерттеп, оны терең білу, оның
даралық ерекшеліктерімен үнемі санасып отыру мектеп мен мұғалімдерге
жауапты міндеттер жүктейді.
Бастауыш мектеп кезеңінде негізгі іс-әрекет оқу болғандықтан, баланың
барлық психикалық процесіне өзгеріс енеді. Оқу іс-әрекеті балаға өзінің
есте сақтау процесін басқаруды талап етеді. Мектептегі оқу процесінің
талаптары мен өзіне тән мазмұны бұл процесті дамытады. Есте сақтау деңгейі
– есте сақталатын материалдың мазмұнына, іс-әрекет сипатына, материалды
есте сақтау және қайта жаңғырту тәсілдері мен әдістерін меңгеру деңгейіне
байланысты болады. Сондықтан дипломдық жұмысымның тақырыбын: Бастауыш
сынып оқушыларының есте сақтау процесін жаңғыртудың жолдары, құралдары мен
әдістері деп алдым.
І ТАРАУ.
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЕСТЕ САҚТАУ ПРОЦЕСІН ЖАҚСАРТУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1. Ес процесі және олардың жүзеге асу заңдылықтарына қысқаша шолу
Ес дегеніміз сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының адам миында
сақталып, қайтадан жаңғыртылып, танылып, ұмытылуын бейнелейтін процесс.
Ес - күрделі психикалық процестердің бірі. Ес есте қалдыру, қайта
жаңғырту, тану, ұмыту секілді процестерден тұрады.
Естің физиологиялық негіздерін бір кезде И.П Павловтың жүйке жүйесінің
пластикалық қасиеті туралы ілімімен түсіндірген. Жүйке жүйесінің
пластикалылығы дегеніміз - түрлі қозулардан қалған әсерлердің қайтадан
уақытша байланысқа түсе алу қабілеті. Уақытша байланыстардың тікелей
тітіркендіргіштер әсер етпеген жағдайда да мида жасалынуы ойда бүрынғы
байланыстардан із қалып отыратындығын көрсетеді. Бірақ бұл жалпы долбар.
Өйткені адам есінің мимен қалайша байланысты екендігі жөнінде ғылымда әлі
нақтылы деректер жоқ. Мәселен, ес құбылысының табиғатын зерттеуші
ғалымдардың бір тобы оны мидағы, электр қүбылыстарымен байланыстырса (есті
зерттеудегі электро-физиологиялық бағыт), енді бір зерттеушілер есте мидың
нейро-химиясына байланысты түсіндіргісі келеді. Соңғы бағыттың өкілдері
мидың кейбір клеткаларын (нейрондарын) бір сыдырғы зерттегенмен (мидан
нуклеинді қышқылдар комплексінің табылуы) естің бүкіл ми массасынан алатын
орнын әлі анықтай алмай келеді.
Бір нәрсені есте сақтау – оны байланыстыру деген сөз. Ес процесінің
негізі болып табылатын байланыстарды психологияда ассоциация деп атайды.
Егер бұрын бірнеше объектіні бір мезгілде немесе бірінен соң бірін
елестетсек не ойласақ бүлардың арасында байланыс пайда болады. Кейін
объектінің біреуін ғана елестетсек миымызда оның қалған бөлігін тудыруға
себеп болады. Ассоциациялық принципті алғаш рет ойлап тапқан ежелгі грек
ойшылы Аристотель (б.э.д. 384-322) болды.
Аристотель асоциацияларды тек тікелей елестетумен байланыстырып,
психикалық әрекеттің қалған түрлерін (ойлау, қиял, ерік т.б) түсіндіруге
бүл принципті қолданбады, ғылымда тұңғыш рет ассоциация ілімін шартты
рефлекс теориясымен дәлелдеген, осы негізде көптеген психикалық
процестердің табиғатын түсінуге болатынын көрсеткен ұлы орыс ғалымы
И.П.Павлов болды. Павлов психилогияда ассоциациялар деп аталатын қүбылыс ми
қабығында екі қозу процесінің қабаттасып келуі не байланыста пайда болып,
сан рет қайталаудың нәтижесінде бекіп отыратын уақытша байланыстар екенін
түсіндірді. Ұлы ғалым бұл туралы былай деп жазды "Уақытша жүйкелік байланыс
жануарлар дүниесінде де, біздің өзімізде де байқалатын жан-жақты
физиологиялық қүбылыс.
Сонымен қатар, ол түрлі әрекеттерден, әсерлерден қүрылса да немесе әріп,
сөз, әлде ойдан қүрылса да психикалықтар ассоциация деп атайды.
Ассоциациялардың Аристотель заманынан белгілі үш түрі бар. Олар:
іргелестік, ұқсастық және қарама-қарсылық ассоциациялар. Бұл ассоциациялар
жөнінде И.П.Павлов былай дейді: Шартты байланыс бұл, сірә, біздің бір
мезгілдік ассоциация дейтініміз болса керек! Шартты байланыстардың
генерализациясы ұқсастық ассоциациясы дегенге сәйкес келеді. Шартты
рефлекстің (ассоциациялылық) анализі мен синтезі, сайып келгенде, ой
әрекетінің негізгі процестерімен мәні бірдей нәрсе
Кезінде Аристотель ойлап тапқан ассоциациялардың табиғатын былайша
түсінуге болады:
1) Іргелестік ассоциациясы бойынша бір зат жөніндегі елес өзімен бірге
оған қатысы бар екінші затты туғызады. Мәселен, Кремль ұғымы Қызыл алаң
ұғымын, көктем туралы ұғым, шөп туралы ұғымды туғызуы мүмкін.
2) Ұқсастық ассоциациясынан нәрсенің, көріністің бейнелері өздеріне
ұқсас образдарды еске түсіреді, яғни бір зат жөніндегі елес сол затқа
қандай болса да ұқсастығы бар екінші затты елестетеді. Мәселен, толқынның
шуы адамдардың самбырлаған сөзін, жапырақтың сыбдыры адамның жайлап
сөйлеуін т.б.
3) Қарама-қарсылық ассоциациясында бір зат туралы елес оған қарама-
қарсы екінші затты не құбылысты еске түсіреді. (Ақ пен қара, биік пен
аласа, айқай-шу мен тым-тырыс т.б).
Ес процестерінсіз адам баласы мәдениеттің қандай саласы болмасын,
қалағанынша меңгере де, жан-жақты жетіле де алмас еді. Егер біздің есімізде
ертеректе қабылданған нәрселер сақталмаса, бізге өмірді әр кез қайта жасап
отыруға тура келер еді, не болмаса өмірдегі заттардың барлығы да әр уақытта
белгісіз, не жаңа нәрсе болып көрінер еді.
Ес адамның басқа жан қүбылыстарымен де (қабылдау, ойлау, қиял, т.б.)
тығыз байланысып жатады. Ол, әсіресе, ойлау үшін аса қажет. Нәрсе есте
дүрыс сақталмаса, бүл жәйт ойлауға қиындық келтіреді. Ж.Аймауытов: ...еске
түсіру өнері дегеніміз- ойлау өнері ... Байланыстардың мәнісі — ойлау деген
сөз, - дейді.
Ес туралы бірнеше теориялар бар. Енді солардың кеибіріне
тоқталайық.
Ассоциациялық теория. Бүл қисынды ұсынған неміс психологтары ішінде
Эббингауз бен Мюллер. Бұлардың айтуынша, есте қалдыру адамның психикалық
әрекеттерінде ассоциациялық байланыстардың пайда болуымен сипатталады.
Өткен тарауда айтқанымыздай, бір-біріне жақын орналасқан, не белгілі бір
уақыт ішінде қосақтасқан елестеуді бірнеше рет қайталау арқылы түрлі
ассоциациялық байланыстар пайда болып, олардың күші ұлғайып отырады. Заттар
мен құбылыстар бір-біріне қаншама жақын болса, олардың байланыстары да
мықты болады. Ал олардың аралық уақыт мөлшері бір-бірінен алшақ болса,
олардың байланысы да нашар болады. Демек заттар мен құбылыстардың байланысы
қаншама мықты болса, олар адамның есінде тезірек немесе көп уақытқа дейін
ұмытылмай, тез еске түсіп отырады. Эббингауз адам а, б, с, д, е, т.б. осы
секілді құбылыстардың бірнеше тобын қабылдайтын болса, онда жаңағылардың
бейнелері пайда болып, бір-біріне байланысып отырады. Осылардың ішінде а
мен б өте жақын болғандықтан, олардың әсер етуден пайда болатын
елестердің де байланысы күшті, берік болады. Ал енді объектілер бірінен-
бірі алыстаған сайын, заттар мен нәрселердің қашықтығы ұзай бастайды.
Сондықтан а мен б, б мен с-ның байланысы біртіндеп әлсірей береді.
Әрине, адамның есінде а мен б, а мен е байланысы б мен с-ға
қарағанда мықтырақ болып келеді.
Мюллердің теориясы бойынша, адам материалдарды жаттауда жаттайтын
заттарын бірнеше топтарға бөліп отырады. Бүған заттар мен материалдардың
бірнеше мүшелері еніп, кіріп отырады. Бұл жерде олардың түрған орны адамға
көбірек әсер етіп, осы арқылы адам оларды еске түсіріп, жаңғыртып отырады.
Кей кезде есте қалған нәрселердің қай уақытта және қай жерде еске түскені,
ол нәрсенің орнын еске түсіру материалдар мен заттарды еске түсіруді
жеңілдетіп отырады. Әсер етуші заттардың бірімен бірінің байланысы, олардың
әсері арқылы пайда болатын елестердің байланысы, есте қалатын заттардың
орны арқылы еске түсіп отыруы, ес процесінде елеулі орын алады. Бірақ
адамның есі жалғыз осы шарттарға тәуелді емес, бұларды абсолюттендірудің де
қажеті шамалы. Ес туралы теориялардың екінші тобына Гештальт
психологиясының айтқан қисындары жатады. Осы бағыттың көрнекті өкілі
Коффканың айтуынша, ес мәселесі қабылдаудың формалы структура, жүйелі,
ұйыстырулы фон дейтін проблемасымен астарласып жатады.
Сыртқы дүниедегі заттардың әсерінен мида әр түрлі іздер қалады. Олар
заттың мазмұн-мағынасын ашатын образдар, суреттер емес, тек әсер етуші
заттардың сыртқы көрінісін, формасын, структурасын белгілеп отыратын іздер.
Бұлар бір қалыпта тұрмайды, әр кез өзгеріп отырады. Ес те қабылдау сияқты
сыртқы дүниедегі заттардың мазмұн-мағынасын адам санасына сәулелендірмейді,
жалғыз ғана олардың қалдығын, формасын структуралап белгілейді. Бүл
пікірдің де сыңаржақ екендігі байқалады.
Француз психологы Бергсон екі ес туралы теориясында адамның екі есі
бар, оның бірі — тән есі, яғни қимыл - әдет есі дейді, екіншісі — рухани
ес, яғни рух есі. Оның айтуынша, тән есі адам миы жүмысымен байланысты. Рух
есі мимен байланысты емес, ол — мисыз емес. Ол тек қана сананың таза
қасиеті, өйткені сыртқы дүниенің әсерімен байланыспайтын өзінен-
өзі іштен, санадан шығып пайда болатын ес. Естің осы екі түрі біріне —
бірі қарама-қарсы болып келеді. Тән есі өте төменгі қарапайым ес болып
саналады да, рух есі-өте жоғары сатыда түрған күрделі, ол тән есін билеп
отыратын, соған үстемдік жүргізіп отыратын ес.
Қылық психологиясы (Уотсон, Торндайк т.б) шартты рефлекстердің,
дағдылардың пайда болуымен тектес. Бүлардың пікірінше ес те, әдет те
үйрену деген проблемаға енгізіледі. Биховиотистер естің жалғыз ғана
физиологиялық негіздеріне ерекше мән беріп, естің айрықша өзгешеліктерін,
сипаттарын басқа психологиялық функциялардың арасындағы орнын дұрыс ажырата
алмайды.
Ес туралы тағы бір теорияның айтуынша, адамның есі материяның
биологиялық функциясы болып саналады. Демек барлық органикалық материяда
олардың биологиялық функциясына орай естудің түрлі деңгейлері болады.
Физиолог Геринг пен психолог Симонның есту мнемоникалық теориясына негіз
салды. Симонның айтуынша, әсер етуші заттар мен құбылыстар адамның миына
әсер етіп, түрлі-түрлі органикалық іздер қалдырады. Осыны Симон мнема деп
атайды. Оның пікірінше, органикалық дүниеде еске ұқсас кейбір көріністер
кездеседі. Бірақ бұларда адам есіне тән (қажетінде еске түсіру, танып білу,
сақтау т. б) сияқты функциялар болмайды. Расында адам есіне ұқсас әрекеттер
хайуанаттар түгіл, құрт-құмырсқалар мен жәндіктерде де ұшырайды. Түрлі
жолмен әсер етіп, олардың тіршілігін қалағанымызша өзгертуге де болады.
Мысалы, құрбақа сияқты қабығы қатты кішкене жәндікке тәжірибе жасалынған.
Зертеуші толқынның күшімен құрбақа судың жиегіне шығып қалып өліп кететінін
көрген. Кейін ол жаңағы жәндіктің сыртта сусыз қалу уақытының
мөлшерін ұлғайтады. Бұрын судан шыққаннан кейін-ақ жәндік өліп
қалса, енді ол сусыз біраз уақытқа дейін өмір сүре алатын болған.
Енді бір оқымысты инфузориялардың біріне тәжірибе жасап, олардың
тіршілік әрекетін байқап көрген, Ол өсімдіктерді қараңғы жерде ұстау арқылы
жоңышқа, қызғалдақ секілді т.б гүлдерді өз жапырақтарының ашылып-жабылуын
түрлі уақытқа үйреткен. Тағы бір ғалым акация түрлеріне тәжірибе жасап,
оларды қараңғы жерде ұстап, кейде оған жарық сәулелерін түсіріп, оның
гүлдерінің солып, не ашылуының уақыт мөлшерін өзгертіп отырған. Ол акация
жапырақтарының ашылып-жабылуына 18, 12, 6, 3 сағатта қайталап отырған. Осы
жоғарғы айтылған фактілерге қарағанда, төменгі сатыда тұрған жәндіктер мен
өсімдік әрекеттерінің өзгеріп отыратындығын көрсетеді.
Мәдени-тарихи теория. Бүл теорияға негіз салушы — орыс психологы Л.С.
Выготский. Ол адамның барлық психикалық әрекетін, сонымен бірге есін екіге
бөледі. Мүның біріншісі табиғи анайы ес, екінші түрі — мәдени ес. Выготский
табиғи анайы ес алғашқы адамдарда және осы кездегі мәдениеті кейбір
себептермен артта қалған елдердің адамдарында болады. Табиғи ес, ол адамның
жаратылысынан пайда болатын, заттар мен болмыстарды тікелей есте
қалдыратын, оларды есте қалдыруда ешбір құрал-саймандарды қолданбайтын ес.
Мәдени ес мәдениеті алға кеткен, өркениетті елдерде болады. Ол түрлі
құрал-саймандарда қолданудан көрінетін, мазмұны бай, жабайы еспен
салыстырғанда жоғарғы сатыда түрған ес.
Естің биохимиялық теориясы. Ес
механизмін нейрофизиологиялық дәрежеде зерттеу мәселелері осы кездегі
биохимиямен ұштасады. Осы бағыттағы зерттеу нәтижелері есте сақтау екі
сатылы сипатта болады деген жорамал жасайды. Бұл жорамал бойынша алғашқы
сатыда тітіркендіргіштер тікелей әсер еткеннен кейін мида электрохимиялық
қысқа реакциялар пайда болып, олар клеткаларда физиологиялық өзгерістерге
ұшырайды. Екінші сатысында бірінші саты негізінде биохимиялық реакция пайда
болып, жаңадан протейндер дейтін белокты заттар құрайды. Бірінші саты тек
секунд, минуттарға созылады. Ол естің қысқа мерзімді физиологиялық
механизмі. Ал екінші сатыда клеткаларда химиялық өзгерістерге ұшырайтын
заттар ұзақ мерзімде есте сақтаудың механизмі болып табылады.
Мұндай жорамалдардың шындығын анықтау мақсатымен сабауқұйрық тышқандарға
арнайы тәжірибе жүргізілген. Адам есінен уақытша танып қалғанда,
науқастанбастан бұрын көрген-білгендерін ұмытып қалатыны мәлім. Бұл жайт
адамдарға қысқа мерзімде әсер еткен нәрселердің ізі —электрохимиялық
реациялардың биохимиялық өзгерістерге жетпей, басылып қалатындығын
көрсетеді.
Естің химиялық теориясын қолдаушылар есте сақтаудың физиологиялық негізі
клеткалардағы нуклейн дейтін қышқыл молекулаларының бөлінуімен байланысты
деп санап, бұл генетикалық немесе нәсіл қуалау арқылы беріліп отырады деп
есептеледі. Ал антогенетикалық не дара адамның есі рибонуклейн қышқылына
байланысты делінеді. Мұның мәнін айқынырақ түсіну үшін мынадай бір мысал
келтірейік. Алматы қаласынан Кеген ауданы жаққа бір самосвал машинасы
кетеді. Машина сағатына 50 км жол жүреді. Сол машина 95 км жол жүргенде
апатқа ұшырап, жүргізуші жарақаттанады. Жүргізуші емделіп шыққан соң, одан
апатқа кімнің кінәлі екендігін сүрағанда, ол 70-75 км-ге дейінгі көргендері
мен кездестіргендерін айта береді. Бірақ 75 км-ден 95 км-ге дейінгі
аралықта болған оқиғаларды айта алмайды. Оның себебі — мағлұматтардың
консолидация күйіне енбегендіктен, жүргізуші есіне сақталмағандығы.
Швеция биохимигі Хиденнің зерттеулері клеткаларда тітіккендіргіштерді
күшейтудің РНК затын көбейтіп, ұзақ уақыт бойы химиялық іздер —
қалдыратынын анықтаған. РНК өте өзгергіш; оның өзіндік өзгеруі 10-ның 15
дәрежесінен 10-ның 20 дәрежесіне дейінгі сандар арасында болып отырады.
Осындай биохимиялық зерттеулер арқылы табылған жаңа мағлұматтар болашақта
адамның ес процесін басқаруда үлкен жетістіктерге жетгізуі мүмкін. Адамның
ес процесі — өте күрделі және адамның іс-әрекетіне орай жоғарыдан төмен
қарай дамып, бүтіннен бөлшекке, организмнен мүшеге, одан клеткаға және
керісінше ауысып отыратын процесс. Сондықтан, естің механизмін әр түрлі
дәрежеде анықтаған зерттеу нәтижелері бір-бірін толықтырып отырады.
Естің негізгі процестері есте сақтау, қалдыру, ұстау, тану
және қайта жаңғырту болып табылады.
Есте сақтау — алынған әсерлерді есте ұстауға бағытталған, есте ұстаудың
алғы шарты болатын процес. Есте ұстау — мағлұматты белсене қайта өндеу,
жүйелеу, жалпылау, оны игеру процесі. Қай жаңғырту мен тану бұрын
қабылдағандарды қалпына келтіру процесі. Олардың арасындағы айырмашылық —
тану обьектімен қайта кездескенде, қайталап қабылдағанда болады да, қайта
жаңғырту объект жоқ кезде жүзеге асады.
Есте сақтау мақсатының болу, болмауына қарай ықтиярлы және ықтиярсыз
болуы мүмкін. Ықтиярсыз есте сақтау — бұл ойластырмай есте сақтау. Мұнда
адам есте сақтауды мақсат тұтпайды, есте сақтау үшін күш те жұмсамайды.
Есте сақтауды қамтамасыз ететін арнайы тәсілдер де қолданбайды. Мағлұмат
өзінен-өзі есте сақталғандай болады. Жеке өмір оқиғалары, әсіресе оның
күшті әсер еткендері есте ықтиярсыз сақталады. А.А.Смирнов пен
П.И.Зинченконың зерттеулері көрсеткендей әрекет мақсатымен, оның негізгі
мазмұнымен байланысты нәрселер есте ықтиярсыз сақталады.
П.И. Зинченконың тәжіриебелерінде мектеп оқушыларына есте шығару
ұсынылған. Тәжірибелердің бір сериясында оқушылар есепті ұсынылған шарт
бойынша шығарған, екіншісінде олар есеп шартын берілген сан бойынша ойлап
тауып, үшіншісінде есеп шартын да, санды да өздері ойластырған.
Кейін оқушылардан есептің шартына енген сандарды қайта жаңғыртуды талап
еткен. Тәжірибе нәтижелері оқушылардың бүкіл есепті өздері құрастырған
жағдайда сандарды есте сақтайтынын көрсетіп берді. Сандар әрекет
мақсатымен ерекше тығыз байланыста болғандықтан есте ықтиярсыз сақталған.
Мұндай жайт оқушылар контурлы картамен жұмыс жасағанда да байқалады.
Мысалы, мұғалім олардың алдына контурлы картадағы дөңес пен ойпаң жерлерді
түрлі-түсті қарындашпен белгілеу мақсатын қояды. Осы жұмыс процесінде
мектеп оқушылары өзендердің ағысының бағытын, тау, көл, теңіз, қалалардың
орналасуын есте ықтиярсыз сақтайды.
Ықтиярлы есте сақтау - мағлұматты есте сақтауға саналы мақсат қойылуымен
сипатталады. Ол үшін жаттау процесі ұйымдастырылып, ерік- күші жүмсалады.
Жаттау процесінде есте сақтауға көмектесетін негізгі ойды бөліп қарау,
жоспар жасау, қайталау және сол сияқты арнайы тәсілдер қолданылады.
Басқа белгі бойынша ес негізіне жататын байланыстар сипаты бойынша есте
сақтау механикалық және мағыналық болып бөлінеді.
Механикалық есте сақтау көп рет қайталау арқылы сыртқы байланыстарды
нығайтуға негізделген. Мағыналық есте сақтау жаңа мағлұмат пен бұрыннан
таныс мағлұматтар арасында мағыналы байланыс жасауға негізделген. Жеке
бөлшектер талдауға түседі және жалпыланады. Мағыналық есте сақтау тезірек
және тұрақтырақ болып табылады. Кейде тек қана мағыналық есте сақтау
жеткіліксіз болып, мағыналылық та, механикалық та есте сақтауды пайдалану,
яғни мағлұматты түсінген соң оны көп рет қайталау қажеттілігі туады. Оқыту
процесінде механикалық есте сақтауға сүйенбей өту мүмкін емес.
Есте сақтау беріктігі көптеген себептерге байланысты.
Есте сақтау жеке адам қасиеттеріне, оның мүддесі мен бір нәрсеге
бейімділігіне тәуелді болады. Есте адамның мүддесіне сай нәрсе сақталады
да, ол үшін маңызы шамалы, бәрі бір нәрселер ұмытылып қалады.
Есте сақтау жаңа біліммен ұштастыруға қажетті білім қоры болса, сәттірек
болады. Білім кемістігі кезекті мағлұматты үғынуға мүмкіндік бермейді. Еске
білім ғана емес, сондай-ақ ес те білімге тәуелді.
Есте сақтаудың табысты болуына адамның алдында түрған мағлұматты текске
таяу немесе өз сөзіңмен айтып беретіндей сол ізбен немесе басқаша есте
сақтау мақсатыда әсер етеді. Мақсатқа сәйкес жаттау, сананы қайта
жаңғыртуды дәл етуге бағыттағанда жеке фразалар мен сөздер ойша
қайталанатын болып, қайта жаңғыртудың бір ізділігі көзделген жағдайда
мағыналы байланыстар жасалып, мағлұматтың логикасы ой елегінен өтіп, әр
түрлі ұйымдастырылады. Есте сақтау беріктігіне сана бағытының да маңызы
бар. Егер мектеп оқушысының білімді берік игеру, ұзақ есте сақтау ниеті
болмаса, материал тек келесі сабақ үшін жатталады да тез ұмытылып қалады.
Мұны болдырмау үшін бұрын алған білімді жүйелі түрде тексеріп, оқушыларды
жаңа материалды игеру процесінде қажет болатын нәрсені арнайы қайталамай-ақ
қайта жаңғыртып отыруға үйрету керек.
Оқу материалын есте жақсы сақтау үшін тәсілдерін еркін пайдаланады. Бүл
тәсілдерді мектеп оқушыларына үйрете отырып, материалды қалай топтастыру,
қалай бөлшектеу, бөлшектердің арасын қалай байланыстыру, мәтін бөлімдеріне
тақырып бере отырып, мағыналы тірек пункттерін қалай ерекшелеу қажет екенін
көрсету керек. Оқушыларға болашақ жауап беру жоспарын ойша қалай жасауға
болатынын да түсіндіру қажет. Мүның, тіпті, жоспар ұмытылып қалған жағдайда
да маңызы бар, өйткені мәнге ие болатын жоспардың өзі емес, оны құрастыру
кезіндегі ой жұмысы.
Жоспардың есте сақтауға тигізетін әсерін мына кестеден көреміз.
Мәтіннің мағыналық бөлігінің қайта жаңғыруы
(процент есебімен, А.А.Смирнов бойынша)
Қайта жаңғырудың сипаты Жоспармен Жоспарсыз
Бірден қайта жаңғырту 70,6 73,1
Кешеуілдеп қайта жаңғырту 53,1 41,6
Бірден және кешеуілдеп қайта 17,5 31,5
жаңғырту айырмашылығы (қайта жаңғырту
кешеуілдегенді ұмыту)
Жаңа оқу материалын бұрыннан белгілі материалмен байланыстырып отыру
қажет.
Есте сақтауды кесте, диаграммалар жеңілдете түседі. Жаттау кезінде
балаларды материалды қайта жаңғыртып отыруға үйреткен де пайдалы. Белсене
қайта жаңғыртуға қарағанда, қайталап оқу нәтижесіз болады. Оның үстіне
қайта жаңғырту өзіңді-өзің бақылау құралы болып табылады.
Формулалар, даталар, есімдер, шет тіл сөздері т.б. жаттауды басқаша
ұйымдастырған жөн. Шет тілдерінің сөзін жаттағанда оның мәнін түсініп қана
қоймай, оның ана тіліндегі қай сөзге сай келетінін де, белгілі тәртіппен
орналасқан дыбыстар мен әріптердің үйлесімі екенін де есте сақтау керек.
Сөзді есте сақтау — оның мәнін ұғынып қана қою емес, сонымен бірге оның
естілу және көріну бейнесін есте ұстау, оның қалай айтылып, қалай
жазылатынын сақтау деген сөз.
Есте сақтауды жеңілдету үшін сөздерді мазмұнына, ортақ түбіріне немесе
дыбыстық жағынан ұқсастығына қарап топтастыруға болады. Жаңа сөзді бұрыннан
таныс сөзбен салыстырып, олардың маңызы, дыбыстық және әріптік құрамы
жағынан болатын үқсастығын, айырмашылықтарын тауып отыру да мақсатқа
саяды. Кейде сөздің қай әріптен басталып, қандай буынмен
аяқталатынын, кітап немесе сөздіктің қай жерінде басылғанын есте сақтау
сияқты сыртқы ассоциациялар жасауға да болады.
Есте сақтаудың тиімді тәсілін қалыптастыру үшін оқытушы балаларға
сабақты қалай дайындаудың жолын үйретуі керек. Үйге тапсырма бергенде
кітаптың беті мен параграфын ғана көрсету аз. Оқушыларға нені оқу: суреттен
немесе картадан нені табу, қандай сұрақтарға жауап іздеу немесе жауап
жоспарын жасау, қандай сөздерді арнайы сөздікке жазып алу, нені немен
салыстыру, қай тәртіппен ережелер жаттап, жаттығулар немесе есептер орындау
терізді т.б әрекеттер жасау қажеттігін айтып отыру керек.
Есте сақтаудың тиімді тәсілін әсіресе материалды сөзбе-сөз игеруге
бейімірек немесе жаттап алуға үйір 4-5 класс оқушыларына үйретудің маңызы
ерекше. Сондай-ақ оқушыларға оқу материалын жаттаудың әр түрлі ұтымды
тәсілдерін, атап айтқанда, түрлі материалды жаттаудағы механикалық есте
сақтаудың рөлі мен алатын орнын түсіндіріп отыру керек. Балаларға ауық-ауық
қайталаудың, әсіресе, мұның өлең жаттағанда пайдалы екенін әңгімелеп
отырған дүрыс. 2-3 күнге созылған жаттау жалпы алғанда бір отырыста
жаттаудан аз уақыт алады.
Есте ұстау және ұмыту. Жаттағанды есте ұстау түсіну тереңдігіне
байланысты. Жақсы ұсынылған материал есте жақсы сақталады. Есте ұстау сол
сияқты жеке адамның бағдарына да тәуелді. Жеке адам үшін маңызды материал
ұмытылмайды. Ұмыту бір қалыпты өтпей, жаттаудан кейін іле-шала күштірек,
кейін баяуырақ болады. Міне, сондықтан қайталауды кейінге қалдырмай,
материал ұмытылмай тұрғанда, жаттаудың артынша қайталау қажет. Кейде есте
ұстауда реминисценция құбылысы байқалады. Оның мәнісі 2-3 күнге
кешіктірілген қайта жаңғыртудың жаттай салып бірден қайта жаңғыртуға
қарағанда тәуір шығатындығында.
Реминисценция алғашқы қайта жаңғырту жеткілікті дәрежеде мағыналы
болмаған жағдайда өте айқын көрінеді.
Физиологиялық жағынан реминисценция теріс индукция заңы бойынша
жаттаудан кейін іле-шала тежелу басталып, біраздан соң тарқайтындығымен
түсіндіріледі.
Ұмытыңқырау және толық ұмыту болуы мүмкін. Ұмытыңқырап қайта жаңғырта
алмау, бірақ тани білуден көрінеді. Тану қайта жаңғыртуға қарағанда
оңайырақ. Қайта оқығанда немесе тыңдағанда материал таныс болып көрінеді,
бірақ өз бетіңмен қайта жаңғырту үшін бұл жеткіліксіз. Игерілген деп адам
танығаны ғана емес, сонымен бірге қайта жаңғырта алатындарын айтамыз.
Есте ұстау беріктігі нығайту міндетін атқарушы және ұмытудан, яғни,
қыртысындағы уақытша байланыстардың сөнуінен сақтайтын қайталаулар мен
қамтамасыз етіледі. Қайталау әр түрлі болып, әр түрлі формада енгізілуі
керек. Қайталау процесінде деректерді салыстырып, тендестіріп, оларды
жүйеге келтіріп отыру қажет. Қайталау біркелкі болса, ой белсенділіктен
айырылады, жаттауға деген ынта азаяды, сондықтан есте берік сақтауға жағдай
жасалмай қалады. Есте ұстау үшін білімді қолданудың мәні бұдан да зор.
Білімді кең қолданғанда жаттағандар есте ықтиярсыз сақталады.
Қайта жаңғырту. Қайта жаңғырту ықтиярсыз және ықтиярлы болуы мүмкін.
Бейнелердің өздігінен, көбіне ассоциация бойынша көрініс беріп, еске түсіру
мақсатынсыз ойламаған жерден жаңғыруын — ықтиярсыз жаңғырту дейміз.
Ықтиярлы жаңғырту дегеніміз — бұрынғы ой, сезім, талап, әрекеттерді санада
мақсатты түрде қалпына келтіру процесі. Ықтиярлы жаңғырту кейде жеңіл
жүзеге асып, кейде еңбек етуді қажет етеді. Белгілі қиындықтарды жеңумен
байланысты ерік күшін жұмсауды талап ететін саналы қайта жаңғырту еске
түсіру деп аталады.
Ес сапалары қайта жаңғыртуда өте айқын көрінеді. Ол есте сақтаудың да,
ұстаудың да нәтижесі болып есептеледі. Есте сақтау мен ұстау туралы біз
қайта жаңғырту бойынша ғана пікір айта аламыз. Қайта жаңғырту дегеніміз —
есте қалғанды жәй механикалық қайталау емес. Мұндай қайта құрастыру, яғни
материалды қайта өңдеу, баяндау жоспарын өзгерту, басты нәрсені айрықшалау,
басқа да білім көздерін белгілі мағлұматтар енгізу болып табылады.
Қайта жаңғыртудың табысты болуы есте сақтау барысында жасалған
байланыстарды қалпына келтіре білуге және қайта жаңғырту кезінде жоспарды
пайдалана білуге тәуелді.
Тану мен қайта жаңғыртудың физиологиялық негізі — ми қыртысында бұрынғы
қозулардан қалған іздердің жандануы. Тану процесінде есте сақтау кезінде
салынған қозу іздері жанданады. Қайта жаңғырту кезінде іздерді жандандыру
ассоциациялар негізінде өте алады. Екінші сигналды тітіркендіргіштер
кезінде де қозу іздерінің жандануы мүмкін, түсіндіру, мұғалім сөздері,
бұрыннан жасалған байланыстарды жаңғыртады.
Ықтиярлы қайта жаңғырту нәтижелірек болу үшін мектеп оқушыларын
мағыналы ассоциацияларды, негізгі ойларды т.б еске түсіру тәрізді қайта
жаңғыртудың арнайы әдістеріне үйрету қажет. Олардың кейбірі мыналар:
1. Адамның алдына қойған мақсаты анық, ашық болса, оның
жаттайтын материалдары да тез және нәтижелі болып келеді;
2. Адам жаттайтын материалдарын жақсылап түсінсе, ақыл-ойынан екшелеп
өткізсе, олардың өзара логикалық байланыстарын білсе, жаттау
нәтижелі болады;
3. Есте қалдыру және жаттау нәтижелі болу үшін әр уақытта
жаттығу, қайталау жүмыстарын түрлендіріп отыру керек.
а) Түйдектеп жаттау. Қайталаудың бүл түрі қонымсыз, нәтижесіз болып
келеді. Себебі адам жаттайтын нәрсені дамыл алмай үздіксіз, бірінен соң
екіншісін бірнеше рет қайталағанда, жаттайтын материалдың мағынасын жақсы
түсініп, олардың арасындағы логикалық байланыстарын дұрыс түсіне алмайды;
ә) Бөлшектеп жаттау. Бұл алдыңғымен салыстырғанда нәтижелі болады. Бірақ
мұндай қайталаудың аралары өте ұзақ болмауы қажет. Егер қайталаудың арасы
ұзақ болса, адам жаттайтын материаддарының байланысын ұмытып қалуы мүмкін.
Жаттау кезінде мүмкіндігінше материалды оқтын-оқтын еске түсіріп отыру
керек. Себебі еске түсіру өте белсенді процесс болып табылады. Өйткені,
адам мұндайда материалға әдейілеп назарын аударады. Сондықтан әр уақытта
жаттайтын материалдарды еске түсіріп, ауызекі айтып отыруы қажет. Егер біз
жатталатын материалды еске түсірмей, тек қайта-қайта оқи берсек, одан жөнді
нәтиже шықпауы мүмкін. Көбінесе жатталатын материалдың бас жағы, не аяқ
жағы есте жақсы қалады. Өйткені, әдепкіде болған зейін көбірек түседі де,
бара-бара ол бәсеңдейді.
Егер материалдың ықшам, түсінікті болса, мүндай материалды тұтасымен
бір дегеннен жаттау керек. Егер ол бір-бірімен байланыспаса, фактілер мен
даталарды, түрлі формаларды жаттау керек болса, оларды бөлшектеп жаттау
қажет. Егер материал түсінікті, үғымды болғанмен көлемді болса, оны
тұтастай жаттауға да, бөлшектеуге де болмайды. Өйткені бөлшектеуге адамның
іс-жігері көбірек жұмсалады. Жаттау кезінде адам бірнеше сезім мүшелерін
оған қатыстарып отырса жаттаудың нәтижесі жақсы болады. Мысалы, адам өлеңді
жаттағанда бір жағынан оны көзімен көріп, өзі оқып, құлағымен
естіп, қолымен жазып отырса, жаттау нәтижелі болып шығады. Әр
түрлі кестелер, схемалар, сызулар жаттауды жеңілдетеді. Мысалы, өленді
жаттаған уақытта оның қай қатары қай сөздермен басталады, қандай
сөздермен аяқталады, ол қандай бөлшектерге бөлінген, соның бәріне мән
беріп, оларды көз алдыңа келтіріп отырса, онда өлең тезірек жатталады.
Міне, осы жоғарыда айтылғанның барлығы адамның ес әрекетінің зандары және
жаттау ережелері болады. Жоғарыда айтылған естің түрлері бір-бірінен оқшау,
өз алдына әрекет етпейді. Олар бірлікте, бір-бірімен тығыз
байланыста болады. Естің қай түрі болсын, адамның санасымен байланысты.
Сана оларды меңгеріп, басқарып отырады. Адамның іс-әрекетіне қарай естің
түрлері әрбір адамда түрлі деңгейде дамыған. Мысалы, біреулерде қимыл-
моторика есі жақсы дамыған болса, басқаларда эмоциялық есі мықты дамыған.
Кейбір адамның бейнелі есі күшті болса, енді біреудің логикалық есі күшті.
Адам есінде әр түрлі өзгешеліктің болуы, бір жағынан, адамның тәлім-
тәрбиесінен, білім көлемінен, оның жеке өміріндегі тәжірибесімен
байланысты.
Адамда естің түрлерімен қатар оның бірнше типтері де болуы мүмкін.
Мысалы, естің негізгі типтеріне: көру, есту, қимыл-әрекет типі жатады.
Көру типі көз арқылы пайда болатын бейнелерді, елестеулерді есте
қалдырумен, оларды еске түсірумен байланысты қалыптасады. Есте қалдыратын
бейнелердің көбі естудің осы типімен байланысты. Есту типіне есту
мүшелері арқылы нәрселерді, бейнелерді, күйлерді т.б. түрлі дыбыстарды
басқалардан гөрі саналырақ еске түсіретін адамдар жатады.
Естің қимыл-әрекет типіне жататындар өзінің дене мүшелерінің қимыл
әрекеттерін, айналадағы заттар мен құбылыстарды, қимыл қозғалыстарын
нәтижелі етіп отырады. Күнделікті тәжірибеде естің бұл түрлері таза күйінде
сирек ұшырасады. Көп жағдайда бұлар бірінен-бірі қосылып, араласып келеді.
Сондықтан да адамдар жек-дара типтің өкілі болмай, бір-біріне қосылған
естің типтеріне жатады. Осы айтылғанға орай, естің типтерін: көру-қимыл
есі, көру-есту есі, көру-қимыл-әрекет есіне топтастыруға болады. Өйткені,
адамның есінде заттардың сыртқы формасымен бірге олардың жалпы жағдайы,
заттардың дыбысымен бірге олардың қимыл-қозғалысы, сыртқы формасымен бірге
олардың шығаратын үні, дыбысы есте қалып отырады. Естің түрлері сияқты,
естің типтері де барлық адамдарда бірдей болмайды. Кейбір адамның көру есі
жақсы жетілген болса, енді біреулердің есту типі, не қосынды типтері жақсы
дамыған. Адам есінің жеке өзгешелігі, айырмашылығы дүниедегі заттарды есте
қалдырып, қайта жаңғыртуды тану мен сақтаудың нәтижелі болуымен байланысты.
Кейбір адамдар қабылдағанын тез есте қалдырса, кейбіреулер оларды тез естен
шығарады. Біреулердің есі берік, тиянақты болса, келесі біреулер,
керісінше, тиянақсыз болады, кейбіреулердің есі дәл болады. Әрбір адамда ес
типінің әр түрлі болып келуі, оның жеке тәжірибесімен, қызығу мүддесімен,
алған білімімен түрлі дағды, икемділіктерімен байланысты.
Сондай-ақ жатталған нәрсені ұмытып кеткен соң, қайталау пайдасыз, оны
ұмытпай тұрып қайталау керек, өйткені қайталауды ескеріп, құлап бара
жатқан үйді жөндеу үшін емес, үйді берік нығайта отырып, үстіне екінші
қабатын салу үшін жасайды. Әрбір іргерілеп басқан адым бұрынғы өткендерді
қайталап отыруға негізделу керек Қайталауды түрлендіріп отырудың, оны
уақыт жөнінде дұрыс құрудың маңызы жөнінен де К.Д.Ушинский былай дейді:
Бұдан бұрын жаттап алынғандарды сол күйінде аудармай, айтып берудің ешбір
қажеттілігі жоқ... ол, кездейсоқ кездескенді, жаттап алғанды жаңа түрмен
айту, яғни жаттап алғанды басқа сөздермен қайталап айтып беру әлдеқайда
пайдалы Жаттаудың мнемоникалық әдісінің бірі механикалық есте қалдыру.
Егер мағыналы есте қалдырудың мәнісі құбылыстардың ішкі мәніне, олардың бір-
бірімен байланыса түсіну болаты болса, механикалық есте қалдыруда заттар
жай сыртқы байланысқа түседі. Мұның басты шарты — қайталау. Естің бұл
түрінің кей жағдайларда іске керек болып қалатын кездері болады. Шет тілі
сөздерінің жазылуы мен айтылуын, қиын сөздер мен атауларды, хронологиялық
даталарды, көше, жер-су аттарын, телефон нөмірлерін есте қалдыру қажет
болған кезде механикалық есте қалдырып жаттаған дұрыс. Есте қалдырудың
соңғы түрі жасанды ассоциациялар арқылы мнемоникалық әдіспен жүзеге асып
отырады. Мәселен, біздің көшпенді ата-бабаларымыз жыл қайыру тәсілін
оңайлату мақсатында мына төмендегі төрт жол өленді жаттаған:
Түйе сеніп бойына,
Қалған ұмыт жылдардан.
Жатпа қарап, мойыма,
Тайма именіп ділмардан.
Мұндағы әрбір сөздің бірінші әрпі жылдардың атына ( түйе — тышқан, сеніп
— сиыр, бойына — барыс, қалған — қоян, ұмыт — үлу, жылдардан — жылан, жатпа
— жылқы, қарап — қой, мойыма — мешін, тайма — тауық, именіп — ит, ділмардан
— доңыз), ал сөйлемдегі сөздердің бір-бірімен ретті тіркестері тетелес жыл
атаулының тізбегіне сай келеді.
Өйткені бүл құбылыстардың ішкі мәнін түсіндірмейді. Естің бұл түрін тек
қосалқы сүйеніш етіп, негізінен мағыналы есте қалдыруды дамытқанымыз
пайдалы. Мағыналы есте қалдырудың ерекше тиімділігін дәлелдейтін
эксперименттік деректер көп. Мәселен, бір зерттеуде 4-ші сыныптағы "Ана
тілі" сабағында мәтінді жаттау және оның мағынасын түсінудегі оқушылар
есінің салыстырмалы ерекшелігі мынадай болған: иәтін бойынша қайталағанда
бір күннен кейін — 58 пайызы, бір айдан кейін — 51 пайызы, екі айдан соң —
41 пайызы жатталатын болса, материалдың негізгі мағынасын есте қалдыру бір
күннен кейін 100 пайызы, төрт күннен кейін — 99 пайызы, он күн өткен соң —
95 пайызы, бір айдан соң — 92 пайызы, екі айдан кейін — 92 пайызы болып
келген. Соңғы цифрлар мағыналы түрде есте қалдырудың тиімділігін көрсетіп
отыр.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының есте сақтау процесінің негізгі
ерекшеліктері мен түрлері
Біздің ғасырымыздың 20-жылдарында, балалардың психикалық даму
ерекшеліктерін зерттеу мәселесі қолға алына бастаған кезде, кейбір
психологтар баланың есте сақтау қабілеті ересек адамның есте сақтауына
қарағанда, күшті әрі жақсырақ деген пікірлер айтқан болатын. Мұндай
пікірлердің тууына баланың есте сақтауының таң қаларлықтай нәзік болу
фактілері себеп болған еді. Шындығында да, балалар әр түрлі материалды
әдеттен тыс шапшаң және жеңіл есінде сақтайды. Мұндай материал ешқандай
еңбексіз, қандай да бір талғаусыз олардың санасына өзі "қүйылып", есте
сақталатындай көрінеді. Мектеп жасына дейінгі балалар өздеріне таныс емес
шет тілі сөздерін, тақпақтар мен өлендерді, үлкендердің қолданатын қалжың
сөздерін, әр түрлі футбол командалары, қақпашылар мен ойыншылардың
фамилияларын немесе "москвич" пен "жигули" автомобильдерінің моторларының
қуаттылығы туралы әр түрлі сандық мәліметтерді тез естерінде сақтайды.
Ересектермен салыстырғанда, ұқсас материалдарды есте сақтап қалу балада тез
де жеңілірек, өте берік болады.
Бірақ кішкентай балалардың есте сақтау қызметін көңіл қоя зерттегенде,
балалардың бұл есте сақтауы көрер-көзде ғана сондай болып көрінетіні
анықталады. Ең алдымен, балалар шындығында, кез-келген материалды емес,
өздерін қызықтыратын, олардың сезімдеріне дұрыс әсер ете алатын материалды
ғана жеңіл естерінде сақтайды. Бұған қоса, есте ұстаудың шапшаңдығы — бүкіл
есте ұстау процесінің бір ғана сапасын, бір ғана бөлімін қамтиды.
Есте ұстаудың беріктігі, яғни қабылдаған нәрсенің сақталу мерзімінің
ұзақтығы, әр түрлі жағдайларда оны қайталаудағы саналық ересектерге
қарағанда балаларда анағұрлым әлсіз болып келеді. Адамның есте сақтай
білуін, оның ойындағы материалды жаңа жағдайларда ойдағыдай табысты
қолдана білуіне, яғни бұрын жинақтаған білімін жемісті қолдана білуіне
қарап бағаланатындықтан толысқан ересек адамның есте сақтауы баланың есімен
салыстырғанда, анағұрлым жетілгендігін байқауға болады. Балалар қажетті
материалды тандап алып, оны көңіл қоя қабылдай, топтастыра білуді
меңгермеген. Баланың есте сақтауының толық дамымағандығы оның нені есінде
ұстап қалатындығынан да көрінеді. П.П.Блонский балалардың жас шамасының әр
түрлі дәрежесіне сәйкес, олардың әрқайсысына әр түрлі мазмұны түсінікті
болады деп есептеген. Сөйтіп, балалар бәрінен бұрын өздері орындаған
қимылды, онан соң бастан кешкен сезімдерін, көңіл-күй сәттерін есте
сақтайды. Онан кейінгі кезенде заттардың бейнелерін ойда сақтауға
болатынын, тек ең жоғарғы, ең соңғы шамада бала қабылдаған нәрсені есте
ұстап, оның сөзбен білдірілген мағыналық мазмұнын есте сақтап, қайтадан
айтып бере алады. Есте ұстаудың, аздаған алшақтылығы болса да, осылайша
даму жолдарын көптеген басқа психологтар да қолдайды. Бірақ мәселенің осы
жағын арнайы зерттеуде дамудың мұндай түрі үзілді-кесілді қарсылық тудырды.
Зерттеулер бала есте сақтауының даму жолдары түп-түзу болмайтынын көрсетіп
отыр. Балалардың көрнекі құралдар мен сөздік материалды, нақтылы және
абстрактілі мәнді сөздерді есте ұстауының жемістілігін салыстыра зерттей
отырып, А.А.Смирнов, Э.А.Фарапонова және т.б зерттеушілер балалардың есте
сақтауын жетілдіру, бір есте сақтағанды екіншінің мазмұнымен алмастырғаннан
гөрі, әлдеқайда күрделі процесс екенін дәлелдейді.
Мысалы, жекелеген заттардың бейнелері кез-келген мазмұндағы сөздерді
есте ұстау саны сияқты балалардың жасының есеюіне қарай үнемі көбейіп
отырады. Дегенмен де, зерттеуге алынған 3-4 және 6 класс оқушыларының
барлығы дерлік сөздік материалдардан гөрі, көрнекі материалды табысты есте
сақтайтындығы анықталады. Мүндай нәтижені Э.А.Фарапонова бірінші және
екінші сигналдық системаның бірігіп қызмет істеуінің, затты көзбен көру
арқылы қабылдау мен бір затты білдіретін сөздер арқылы қабылдаудың нәтижесі
деп қарайды. Абстрактілі мазмұнды сөздерді есте ұстауда жоғары класс
оқушылары ең жақсы нәтижелер көрсетті.
Бірақ мәселе ойда сақтап қалуда ғана емес. Есте сақтаудың өнімділігіне
алға қойған мақсатты жете түсіну, басқа да себепті яғни, есте сақтап қалуға
түрткі болған жайт сияқты факторлар айтарлықтай үлкен ықпал жасайды және де
кеңес психологтарының барлық зерттеулерінде есте сақтаудың тиімді
тәсілдерін меңгергендік ерекше дараланып көрінеді. Баланың жасы неғұрлым
кіші болса, оның барлық танымдық қызметінде практикалық зор әрекет рол
атқарады. Сондықтан қимылға байланысты есте сақтау өте ерте көрінеді. Бұл
ең алдымен қалыпты есте сақтау, ана емшегін емердегі дене қалыбын нәресте
бірден біледі. Қарны ашқан нәресте, әдетте 2 аптадан кейін-ақ анасы
омырауына апарса болды, ему қимылын жасай бастайды.
Қимылдық ес барлық қабілет пен дағдыланудың қалыптасып дамуына, ең
қарапайым қимылдар — жүру, заттарды қолмен ұстау, онан соң жүгіру, секіру
сияқты күрделі қозғалыстардың қалыптасуына негіз болып табылады. Бала бетін
жууды, түймесін салуды, аяқ киімнің бауын байлауды үйренеді. Есейген
кездерде де қимылдық жұмыс "өзгермейді", қайта бұрынғысынан анағұлым
күрделене түседі. Мектеп жасына дейінгі бала жаңа, анағұлым күрделірек
дағдыларды игереді. Мектепте ол жазу мен оқуды, шаңғы тебуді, рояльда
ойнауды, әр түрлі қимылдар жасай білуді, коньки тебуді т.б. үйренеді.
Дағдыларды қалыптастыру мектептің ортаңғы және жоғарғы сыныптарында
жалғасады.
Бұның негізінде әрқашан да бұрынғыдан әлдеқайда күрделі, әлдеқайда
көлемді, құрылымы жағынан күрделі әрі өзіндік қимылдық жұмысы жатады.
Сондай-ақ бұл естің басқа түрлеріне де жатады. Баланың жасы неғұрлым кіші
болса, соғүрлым оның өз сезімдері тура ықпал етеді. Өзі жасаған ісіне,
біреуден алған немесе берген затына, біреуге өзінің немесе оған біреудің
жасап бергеніне ризашылығы мен көңілі қалуы т.б. Мүғалімнің жоғары сынып
оқушыларымен жүргізетін жұмыстарына пайдаланатын педагогикалық әсер ету
тәсілдерінің негізінде де осы сезімдер жатыр емес пе. Мүғалім жасөспірімнің
өзі жіберген қателігі үшін ұялғанын немесе жетістіктерінен алған мақтанышын
оқушы есінде сақтап, өзінің немесе сыныбының күйініп, сүйінгенін ойлап,
қателігін қайталамау үшін, оқушыны жазалаудың немесе мақтаудың шаралары мен
формаларының өзіне қажетін тандап алады. Сезімдерге байланысты есте
сақтауды да баланың дамуы барысында өзгермейді. Олар да жеті жастағы мен он
жеті жастағы баланың сезімдері мен олардың пайда болуына әсер ететін
себептер сияқты әр түрлі болады.
Баланың есте сақтауы, әсіресе олардың бір кезде көріп, қабылдаған нақты
заттарының образдарымен байи түседі. Балаға білгенін топтап қорыту
дәрежесіне көтерілмей-ақ, заттардың белгілі бір тобына тән олардың
біреуінде ғана бар ортақ белгілерді, сонымен бірге бала өзі белгілеген
жекелеген образдарды қолдана бастайды. Балалар түсінігінің бұл
ерекшеліктері қазіргі кезде көптеген педагогтар мен психологтар бала
дамуының түсініктерінің ерекшеліктері ретінде көңіл қоя, зерттеп жүрген
балалар салған суреттерден ерекше көрінеді.
Балалар салған суреттердің олардың жасына байланысты өзгеріп
отырытындығын зерттеген В.Штерн, Г.Фолькельд, К.Бюлер, Дж.Селди, Л.Мак-
Карти т.б. авторлар өз еңбектерінде төмендегідей шешімдерге келді.
1. 3-8 жастағы балалардан өздеріне жақсы таныс заттардың қате көбіне
барынша кеміс етіп салынған бейнелерді ала отырып, авторлар осы суреттер
балалардың барынша қате түсінігінің дәл жаңғыртылуы, яғни бейнелеу
бейнеленумен теңестірілді деп дәлелдеген.
2. Балалардың заттарды бейнелеуіндегі тұрақты процесті байқай отырып,
В.Штернге ілесе балалар салған суреттер бойынша олардың түсінігінің
дүниедегі бар заттарды бейнелеудің барынша ұсақ салынған, схемаға
құрылған және осыған тән "символикалық" белгілерінен бастап, заттардың
шын суреттеріне дейінгі даму сатыларын анықтайды, яғни бала дұрыс
түсінікке өсіп жетілетіндей.
3. Заттарды бейнелеудегі әрбір жаңа кезеңнің тууы және олардың
өмір сүру мерзімі баланың жас шамасына сәйкес анықталады, яғни
биологиялық фактордың әрекетіне байланысты. Үйрету баланы бейнелей
білудің жоғарғы сатысына көтере алмайды.
Бірақ көптеген мектеп жасына дейінгі балалар педагогтарымен төменгі
сынып оқытушыларының, сурет пәні мүғалімдерінің, сондай-ақ арнайы
психологиялық зерттеулердің нәтижелері кейбір буржуазиялық психологтар
қолдап, дамытып отырған бала түсінігі туралы кереғар ілімді батыл түрде
жоққа шығарады. Ең алдымен бала ойындағы зат образы ол салған сурет
бейнесімен тепе-тең еместігі нанымды дәлелденді. Тіпті 4-5 жастағы
балалардың өзі адам суретін барынша кеміс, ұқсамайтын етіп сала отырып, оны
тандамайды, бірақ басқаларынан гөрі өзі салған суретін "ең тамаша" деп
есептейді. Әдетте олар шындығында дұрыс салынған суретке сенімді түрде
әділ бағаларын береді. Балалар көп қателік жібере отырып, суреттер
салады немесе тіпті дайын формалардан бүтін фигураны жасайды. Осы
қателерді және оларға балалардың көз қарасын талдау, қателердің ең
жиі кездесетін себебі балалардың заттардың кеңістіктің белгілері мен оның
бөлімдері және бүтін заттардың өзара қатынасын көре білмеуінен
болатындығын дәлелдеді. Сонымен бірге кеңес педагогтары мен
психологтарының зерттеулері, педагогикалық тәжірибе, балалардың бүрыннан
таныс немесе тіпті алғаш рет қабылданған заттардың
бейнелеудегі прогрессивтілігі, оның ішінде заттың, оның әр бөлігінің
формасын, олардың суреттегі орналасу орнын анықтау, баланың
бойына біткен бейнелей білу қабілетінің немесе оның заттар туралы
түсінігінің пісіп-жетілу нәтижесі ретінде өзінен-өзі болмайтындығын нанымды
дәлелдейді. Бұл прогресс баланың жас шамасының ғана нәтижесі емес, әр
баланың өміріндегі жеке тәжірибе жинақтауға, оның ішінде бақылау
тәжірибесін, жаңаны танып, оны бейнелеу арқылы өз тәжірибесін жинақтауға
кеткен жылдарының нәтижесі.
Бала өмірінің уақыты — бұл оны үлкендердің үйретуге кеткен уақыты, яғни
тәрбиелеушілердің тәрбиеленушілерге ықпал жасаудың педагогиканың арнаулы
системасын пайдалануға кеткен уақыты.
Баланы бақылаған затты қарай және көре білуге ғана үйрету жеткіліксіз,
бұған қоса заттың бөлшектерін, олардың арасындағы байланыстарды көре
білуге, қағаз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz