Мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі бағыттары
73 бет
Қоғам дамуының жаңа кезеңінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. ҚОҒАМ ДАМУЫНЫҢ ЖАҢА КЕЗЕҢІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде ғалымдардың ой-пікірлері
0.2. Мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі бағыттары.
II. ҚОҒАМ ДАМУЫНЫҢ ЖАҢА КЕЗЕҢІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫ
АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Қоғам дамуының жаңа кезеңінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің жолдары
2.2. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудегі педагогикалық
тәжірибе
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КIРIСПЕ
Зерттеудiң көкейкестiлiгi: Қазақстан Республикасында нарықтық экономика жағдайында ғылыми-техникалық жаңалықтарды меңгеру мен ұлттық мәдени мұраларды жандандыруға ерекше көңiл бөлініп отыр. Қоғам дамуының жаңа кезеңінде жеткіншектерге ұлттық-патриоттық рухта тәрбие берудiң сапалық деңгейiн көтерiп, адамгершiлiк түсiнiктерi мен ұғымдарын тәрбиелеудi бiлiм беру мекемелерi мiндет етiп қойып отыр.
Қазақстандағы жалпы бiлiм берудi реформалау жүйесiнiң жүзеге асырылуы республикамыздың тәуелсiз мемлекет ретiнде қалыптасу жағдайында үлкен қоғамдық маңызға ие болып отыр. Елiмiздiң жаңадан қабылданған Конституциясында жеке тұлғаның рухани және жан-жақты дамуының қайнар көзi бiлiм мен ғылымды қоғам талабына сай дамыта отырып, жас ұрпақ бойында имандылық, адамгершiлiк қасиеттердi қалыптастыру жөнiнде мәселе көтерілген. Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғамның негізгі құндылығы ретінде адамды, оның өмірі, құқығы мен бостандығын белгілейді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 8-бабында: Жеке адамның шығармашылық, рухани дене мүмкіндіктерін дамыту адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектілігін байыту - қазіргі білім беру жүйесіндегі басты міндеттердің бірі, - деп орынды айтылған [1].
Осыған орай, Бiлiм беру жүйесiнiң басты мiндетi - ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практиканың жетiстiктерi негiзiнде жеке тұлғаны қалыптастыру және дамыту үшiн қажеттi жағдайлар жасау, - деп Қазақстан Республикасы Бiлiм туралы Заңы бiлiм беру саласының алдына үлкен мiндеттердi жүктейдi 1; Б.10.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзiнiң Қазақстан халқына Жолдауында: ...оқушыларды қазақстандық патриотизм шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретiнде тәрбиелеу аса қажет... ұлттық мiнез-құлық, биiк талғампаздық, тәкәппарлық, тектiлiк, бiлiмдiлiк, биiк талғам, ұлттық намыс қасиеттерiн сiңiрiп қалыптастыруымыз керек, - дегенi мәлiм 2.
Жас ұрпақтың адамгершілік тұрғыда азамат болып қалыптасуы, ұзақ мерзімді оқу-тәрбиенің негізінде білім мен тәрбие негіздерін игерту ордасы - мектепте өтеді. Мектеп қабырғасында игерілетін білім мазмұны, оқушылардың ғылым негіздерімен қоса тәрбие заңдылықтарын да қамтиды. Тәрбие қоғам мәдениетін жасаушы, әрі сақтаушы, әрі оны келер ұрпаққа жеткізуші басты құралдардың бірі. Сонымен бірге, тәрбие беру арқылы тұлғаның іштей түлеуіне мүмкіндік бере отырып, оны рухани құндылықтарды жасауға, насихаттауға жетелейді.
Міне, сондықтан жалпы білім беретін орта мектептің түпкі стратегиялық нысанасы мүлде жаңаша, шығармашылық тұрғыдан ойлай алатын, танымдық мәдениеті биік адамдардың жаңа легін, дүниеге мәдени тұрғыдан жоғары жауапкершілікпен қарай білетін, біліктілігі жоғары азаматтарды қалыптастыру идеясы болуға тиіс.
Сондықтан жеке тұлғаның рухани және жан-жақты дамуының қайнар көзi бiлiм мен ғылымды, тәрбиені қоғам талабына сай дамыта отырып, жас ұрпақ бойында имандылық, адамгершiлiк қасиеттердi қалыптастыру басты міндет болып есептеледі.
Адамгершiлiк тәрбие педагогиканың тарихы мен теориясында кеңiнен зерттелiп жүрген мәселелердiң бiрi. Осыған орай, мектепте оқушыларды қоғамның моральдық нормасын орындауға қатыстыру, олардың тәртiп және мiнез-құлық тәжiрибесiн қалыптастыру, санасына және мiнезiне педагогикалық ықпал жасаудың бiрлiгiн қамтамасыз ету, Отанға, халқымызға деген патриоттық сезімін тәрбиелеу міндеттерін жүзеге асыру: бiрiншiден, тәрбие процесiнiң объективтi және субъективтi жақтарының бiрлiгiне, яғни оқушыларға қойылатын педагогикалық талаптарға - бұл объективтi жағына; ал, жеке адамның қоғамдық норманы меңгеруі - бұл тәртiп пен мiнез-құлық тәрбиесiнiң субъективтiк жағына байланысты; екiншiден, тәрбие шараларының мазмұнына, идеялық деңгейiне байланысты.
Адамгершiлiк тәрбиесiнiң мазмұны, оған қойылатын талаптар тәрбие бағдарламасында көрсетiлген. Осы бағдарламаға сәйкес мектептiң, сынып жетекшiлерiнiң, қоғамдық балалар ұйымдарының iс жоспарларында оқу-тәрбие жұмыстарының мақсаты, мазмұны, формасы анықталады, iс жүзiне асырылады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы білім берудің мақсат-міндеттері мен мазмұны ізгіліктік, рухани-адамгершілік пен демократиялық идеяларға негізделген мемлекетіміздің білім беру саясатын айқындайды [3].
Аталған идеяларды жүзеге асыру жалпы білім беретін мектептердегі оқу-тәрбие үрдісіне жаңа талаптар қою, оған құрылымдық, мазмұндық тұрғыдан өзгерістер енгізу арқылы мүмкін болатыны белгілі. Осыған орай, 12 жылдық мектептегі оқу үрдісін ұйымдастыру базалық білім, білік, дағдылар, жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтар негізінде оқушылардың түйінді құзыреттілігінің қалыптасуын қамтамасыз етеді. Мектеп оқушыларына адамгершiлiк тәрбие беру - қазiргi мектептердегi басты мiндеттердiң бiрi, өйткенi, бiздiң қоғам өмiрiнде адамгершiлiк бастамалардың ролi барған сайын артып, iзгiлiк, имандылық, мейiрiмдiлiк сияқты адамгершiлiк құндылықтардың ықпал аясы кеңейiп келедi.
Адамгершiлiк тәрбиесі педагогиканың тарихы мен теориясында кеңiнен зерттелiп жүрген мәселелердiң бiрi.
Әр халықтың ұрпақ тәрбиелеудегi сан ғасырға созылған өзiндiк тарихи тағлымы, ой-пiкiрлерi бар болғандықтан, жеткiншектердiң адамгершiлiк тәрбиесi туралы тұжырымдар философ, тарихшы, этнограф, психолог, педагог ғалымдардың зерттеу еңбектерiнен орын алған. Оның тамыры тереңге жайылып, Орхон-Енисей жазбаларынан бастап, қазақ даласының аты аңызға айналған кемеңгер ойшылы Қорқыт атаның, Аристотельден кейiн тарихта Әлемнiң екiншi Ұстазы атанған данышпан, ойшыл әл-Фарабидiң және сол орта ғасыр дәуiрiндегi ғұламалардың (Ж.Баласағұн, Қ.А.Яссауи, М.Қашқари, А.Иүгінеки 4, 5, 6, 7), XII-XIX ғасырда өмiр сүрген ақын-жыраулардың (Асанқайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиiз, Жиенбет, Ақтамбердi, Үмбетей, Бұқар жырау, Махамбет, Майлықожа 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17 т.б.) жастарға тәрбиесi туралы мұраларынан бастау алады. Аталған ойшылдардың еңбектерi ғылыми-педагогикалық тұрғыда сараланып, елiн, жерiн, Отанын, ұлттық мәдениетiн сүйетiн арлы, адамгершiлiгi мол, парасатты ұрпақ тәрбиелеуде баға жетпес мұра болып табылуда.
Адамгершiлiк тәрбиесiнiң жас ұрпақты тәрбиелеуде алатын орны жөнiнде қазақ зиялыларының еңбектерінде де сөз болған, әсiресе, XIX ғ. Екiншi жартысында Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев 18, 19, 20 мұраларында жалғасын тауып насихатталады.
XX ғасыр басында қазақ халқының бiлiм беру саласында үлкен бетбұрыстар болды. Ұлттық негiздегi төлтума оқулықтар, адамгершiлiк тәрбиесi мәселесiне арналған ғылыми еңбектер жарық көрдi. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мұраларды жинақтау, оны бүгiнгi оқушылардың адамгершiлiк тәрбиесiне пайдалану А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, Ғ.Қараш 21, 22, 23, 24, 25, 26 және т.б. еңбектерiнде көрiнiс тапты.
Оқушыларды адамгершiлiкке тәрбиелеуге жоғары оқу орындары студенттерiн даярлау проблемасының кейбiр салаларын М.И.Гей, А.А.Гобронидзе, Е.Б.Полевничая, Э.Р.Ашхаруа, В.П.Бездухов, Р.К.Төлеубекова, Л.А.Байсерке, В.А.Ким, А.А.Калюжный 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35 т.б. секiлдi педагог-ғалымдар бiршама зерттесе, ал бастауыш сынып оқушыларын адамгершiлiкке тәрбиелеу мәселесi И.С.Марьенко, Н.И.Монахов, Б.Ы.Мұқанова, Р.М.Қоянбаев 36, 37, 38, 39 және т.б. ғалымдар еңбектерiнiң зерттеу объектiсi болды.
Адамгершілік тәрбиесін жетілдірудің этнопедагогикалық негіздері К.Ж.Қожахметова, Ж.Б.Сәдірмекова, А.К.Қисымова, Б.Ғ.Өтешева және т.б.; тұлғаның қалыптасу ерекшеліктері А.Қ.Аренова, Ә.М.Мұханбетжанова, С.Қ.Қалиев, Қ.Жарықбаев және т.б.; жеке тұлғаның адамгершілігін арттыру Б.Қ.Игенбаева, А.Ж.Тұрсынов және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Тәрбие жұмыстарына ғылыми сипаттама бере отырып халықтық тәрбие тұрғысынан негiздеген қазақ ғалымдары Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Қ.Бөлеев, Ә.Табылдиев, Ш.И.Джанзақова, А.Ашайұлы, С.Иманбаева 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63 және т.б. ұлттық педагогиканың теориялық негiзiн айқындаумен қатар, мектептегi тәрбие жұмысын жетiлдiрудiң практикалық жақтарын, тәрбие үрдiсiнiң тиiмдiлiгiн арттыру жолдарын, ерекшелiктерiн ашып көрсеттi.
Халық педагогикасы дәстүрлерi негiзiнде мектеп оқушыларын адамгершiлiкке тәрбиелеуге тәрбиешiлердi, болашақ мұғалiмдердi даярлау мәселелерi А.Әлiмбековтың, К.Ф.Тешебаеваның, А.Маноновтың, Ж.С.Хасанованың, А.С.Мағауованың, Ж.Сәдiрмекованың 64, 65, 66, 67, 68, 69 және т.б. зерттеулерiнде әр қырынан сөз болады. Сонымен қатар, бiздiң зерттеу тақырыбымызға жақын С.Қ.Абильдина, Р.Б.Үсембаева, Ә.С.Әмiрова 70, 71, 72, 73 т.б. педагог-ғалымдардың еңбектерiн айтуға болады.
Жоғарыда аталған еңбектер мектепте адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру мәселелерінің біркелкі зерттелгенін айқындайды. Алайда зерттеуші ғалымдардың адамгершілік тәрбиесі мәселесіне қосқан маңызды үлесіне қарамастан, қоғам дамуының жаңа кезеңінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің мәселесі кешендi зерттелмеген.
Қазіргі уақытта еліміз саяси, экономикалық және әлеуметтік дағдарыстарды басынан өткізіп, еңселі елулікке бет бұруда, бұл әрине қоғамның адамгершілік нормаларды меңгеруіне әсер етпей қоймайды. Әлеуметтік-экономикалық өзгерістер кезіндегі қазіргі заманғы педагогика теориясы мен практикасындағы көкейкесті мәселелерге жеке тұлғаның адамгершілік дамуын жатқызуға болатындығын әлеуметтік және педагогикалық зерттеулер көз жеткізіп отыр.
Сондықтан да мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің жолдарын қарастыру ең басты мәселеге айналуда. Ол төмендегідей себеп-салдарға байланысты:
oo саяси-әлеуметтік, экономикалық, педагогикалық факторлардың әсері мен адамгершілік тәрбиесі процесін жүзеге асыру шарттары;
oo көптеген педагогикалық ұжымдардың едәуір өзгеріске ұшыраған әлеуметтік жағдайларда адамгершілік тәрбиесін нәтижелі жүзеге асыруға дайын еместігі;
oo адамгершілікке тәрбиелеу теориясы ережелерінің басым көпшілігі қазіргі қоғам талабына лайық бағытталмаған.
Зерттеу барысында жүргізілген сұхбат, сұрақ-жауап, анкета, мектеп оқушыларымен және мұғалімдерімен әңгімелесу адамгершілік тәрбиесінің парадигмаларын, мақсатын, мазмұнын, формалары мен әдістерін біршама өзгерту қажет екендігін дәлелдеді.
Қазiргi мектептерде қалыптасқан тәжiрибелiк-педагогикалық жұмыстар көрсеткендей, адамгершiлiк тәрбиені жүзеге асырудың мүмкiндiктерi мен мазмұны әлi де нақты айқындалмаған. Бiрiншiден мектеп оқушыларының физиологиялық және психологиялық ерекшелiктерiне байланысты адамгершiлiк тәрбиесін қалыптастыру өзгешеліктерінің теориялық негiздерi мен ғылыми-әдiстемелiк жүйесінің толықтай нақтыланбауы, екiншiден мектептерде адамгершiлiк тәрбиені қалыптастырудың бүгiнгi өмiр талабына сай ұйымдастырылмауы, оған деген қажеттiлiгi және балалардың бiр-бiрiне, үлкендерге, қоршаған ортаға деген адамгершiлiк қасиеттерi мен рухани мәдениетiнiң барынша қалыптаспауы арасында қайшылықтар туындайды. Бұл қайшылықтардың шешiмiн табу, бiздiң зерттеу проблемамызды айқындайды. Демек, аталған проблема әлi де болса педагогика ғылымында шешiмiн тапқан жоқ және оның қазіргі мектеп жағдайында зерттелмегендiгi біздің зерттеу жұмысымыздың өзектілігін анықтап, зерттеу тақырыбын Қоғам дамуының жаңа кезеңінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық негіздері деп таңдауымызға негiз болды.
Зерттеудiң мақсаты: Қоғам дамуының жаңа кезеңінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми-теориялық негiздерiн айқындау және оның тиімділігін тәжiрибелiк-эксперимент жұмысында тексеру, әдістемесін даярлау.
Зерттеу объектiсi: жалпы білім беретін орта мектептегi оқу-тәрбие үрдісі
Зерттеу пәнi: Қоғам дамуының жаңа кезеңінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің жүйесі.
Зерттеудiң ғылыми болжамы: егер, мектеп оқушыларының адамгершiлiк тәрбиесін қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негiздерi анықталып, адамгершiлiк тәрбиесін қалыптастыру жүйесi жасалса, адамгершiлiк құндылықтарды сыныптан тыс жұмыстарда қалыптастырудың мазмұнын құрып, әдiстемелiк жағынан қамтамасыз етiлсе, онда рухани-адамгершiлiк құндылықтары қалыптасқан, ұлттық сана-сезімі жоғары тұлғаны тәрбиелеуге мүмкіндік туындайды және оқушылардың рухани-адамгершiлiк құндылықтарын қалыптастыруға, өзiн-өзi тәрбиелеуге ықпалын тигiзедi, себебі сыныптан тыс тәрбиелік жұмыстар, тәрбиелік шаралар мазмұны рухани-адамгершілік негізде құрылады және сол арқылы дамудың жаңа деңгейіне қол жеткізуге болады.
Зерттеудiң мiндеттерi:
- мектеп оқушыларының адамгершiлiк тәрбиесін қалыптастыруды ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негiздеу;
-мектеп оқушыларының адамгершiлiк тәрбиесін қалыптастырудың мүмкiндiктерiн анықтап, мазмұнын сұрыптау;
- мектептегi бiлiм беру үрдісiнде адамгершiлiк тәрбиесін қалыптастыру технологиясын жасау, оны тәжiрибелiк-эксперименттен өткізіп нәтижесiн шығару, ғылыми-әдiстемелiк ұсыныстар беру.
Зерттеудiң әдiснамалық және теориялық негiздерi: жеке тұлғаны қалыптастыруда философтардың, психологтардың, педагогтардың ғылыми-теориялық, ғылыми-педагогикалық қағидалары және олардың жеке тұлғаны дамытудағы iс-әрекет пене өзара қарым-қатынас теориялары, оқушылардың адамгершiлiк тәрбиесін қалыптастыру жұмысындағы ролi жайлы iлiмдерi болып саналады.
Зерттеудiң жетекшi идеясы: оқушылардың адамгершiлiк тәрбиесін қалыптастыру барысында олардың ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарға негізделген мiнез-құлқын, сана-сезiмiн, кiсiлiк қасиеттерiн, адами iзгiлiктерiн, адамгершiлiк қажеттiлiгiн, мәдениетiн қалыптастыруға негiз болады.
Зерттеу көздерi: зерттеу проблемасына байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық ой-пiкiрлер, Қазақстан Республикасының заңдары, қаулы-қарарлары, Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң тұжырымдамалары, бағдарламалары, оқулықтар мен қосымша материалдар, iзденушiнiң жеке педагогикалық қызметi мен ғылыми-әдiстемелiк жұмыстары.
Зерттеу әдiстерi: зерттеу мәселесі бойынша ғылыми-әдiстемелiк, философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге теориялық талдау жасау; мектеп мұғалiмдерiнiң iс-тәжiрибесi; мектеп құжаттарымен (ресми материалдар, жоспарлар, бағдарлама және т.б.) танысу, мектеп жұмыс нәтижесiн салыстыру, сауалнама және әңгiмелесу, педагогикалық бақылау, эксперимент нәтижесiне баға беру, математикалық статистикалық өңдеу.
І. ҚОҒАМ ДАМУЫНЫҢ ЖАҢА КЕЗЕҢІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде ғалымдардың ой-пікірлері
Адамгершілік, оның ішінде рухани адамгершілікті жастарымыздың бойына сіңіру қаншалықты маңызды екендігі жөнінде ғалымдарымыз өз зерттеулерінде айтып, ол туралы құнды-құнды ой-пікірлерін қалдырды.
Қазақ халқының арғы тарихымен байланысты жеткен жазбаша деректердегі Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин, Шоқан Уәлиханов еңбектеріндегі оқу, білім, адамгершілік, тәлімдік ой-пікірлер және жазықсыз жапа шеккен зиялылар А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Х.Досмұхамбетов М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов халықтық тәрбиенің ұлттық негіздері жөніндегі ой-пікірлері мектеп жасындағы балалар өмірінде ойынның атқаратын мәні жөніндегі Н.Құлжанованың аса құнды еңбектері бар.
Алып ойдың кеніші - Әбу Насыр Әл-Фараби (870-950ж) дүние жүзілік ғылыммен, даналық болжамдарымен ықпал еткен ұлы ғалым. "Ақылдың мәні туралы", "Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы", "Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері", "Бақытқа жету жайында" т.б. еңбектерінің тағылымы мол. Әділдік, инабаттылық, мейірім, жомарттық-адамгершілік көрсеткішін бірінші орынға қойды [ ].
Адамды бақытқа жеткізетін даналық жол-қайырымдылық,имандылық, адамгершілік екендігін әр жақты дәлелдеді, Ал оған жетудің кілті тәлім-тәрбие, адамның өзін-өзі тежей білуі екендігін айтып: "... .адамгершілікке негізделген татулық, жарасымдылық,келісе білушілік бақытқа жеткізеді. Бұл - қайырымдылық",-деп көрсетті ұлы бабамыз. Болашаққа үміт сеніммен қарау мен соған ұмтылу ешкімді жәбірлемей, ар-намысына тимей қарым-қатынас жасау - әділет жолы. Бұл қасиеттер тәрбие арқылы адам бойына сіңетіндігіне сеніп, оған машықтанып, жаттығуды қолдады.
Адамда болуға тиісті ізгілік пен қайырымдылықтың өнегелі үлгісін данышпан бабамыз былай тізді:
:: Тәні таза, дене бітімі мінсіз, өмірге бейім, икемділік;
:: Тиісті мәселенің жәй-жапсарын ақиқат шындыққа сәйкес
жете түсініп, ұғына білушілік;
:: Түсінгенін, көргенін, естігенін, аңғарғанын жадында сақтап
ұмытпаушылық;
:: Байқағанын сол заматта ұғынатын алғырлық, ишаратты тез
аңғаратын ақыл иесі болушылық;
:: Ой-түсінігін тапқырлықпен дәл де айқын жеткізе алатын
тілмарлық;
:: Өнер-білімге құштарлық, оқудан және үйренуден жалықпайтын
еңбекқорлық;
:: Ішіп-жеуге қанағатшыл, сауыққұмарлық пен ләззатшылдыққа жирене
қарайтын тазалық пен пәктік;
:: Шындықты сүйіп, өтірік пен суайттықты, жалғандықты жеккөрушілік;
:: Жаны асқақ, ар-намысын ардақтап қорғай білушілік.
Бұл игі қасиеттерді бойға дарыту-бала дүниеге келген кезден бастап жүйелі түрде жүргізілуін ұлы ұстаз қайырымды қала басшысына тән мінез-құлықтар арқылы меңзей отырып, адамгершілік әдептің ізгі сипаттарын белгілеп берген болатын. Тәрбие арқылы жүзеге асуға тиісті асқақ арманға толы бабамыздың педагогикалық толғанысы осыдан он бір ғасыр бұрын айтылғанымен де, күні бүгінге дейін өзінің қадір - қасиетін жоймаған,қайта уақыт озған сайын жаңарып жасара беретін пайымдаулар.Егемен еліміздің болашақ иегерлерінің бойына ұлы ұстаз нұсқаған адамгершілік әдістерінің мейірім шапағаттарын балбөбектердің сәбилік шағынан бастап дарытуға ниеттенсек, басшылыққа алсақ ісіміз табысты болары хақ. Әрине, дана ойшыл бабаларымыз ұсынған тәлім - тәрбиелік пайымдауларын бала ойыны арқылы жүргізілсін деп айтпағанымен де, сәбилік шақтағы тәлім, үйрету, тиісті әдет дағдарларын меңгертіп машықтандырудың тиімді жолы ойын екені баршаға аян. Қазақ халқының көне тарихындағы аты әлемге мәшһүр болған ойшылдарының тәрбие жөніндегі даналық, ойларын шола қарағанда XI ғасырдың ұлымұрасы, Жүсіп Баласағұнның "Қүтты Білік" еңбегінің орны ерекше. Өзі өмір сүрген уақыт деңгейінен Жүсіп Баласағүн Құтты білікте адамгершілік қасиеттерін сипаттап, өнегелі тәлімдерді келер ұрпаққа бағыштаған. Бұл дастан 72 тараудан тұратын 6600 тармақ болса, онда - Әділет, Бақыт, Ақыл, Қанағат деп аталатын бейнелік есімдер арқылы аталып отырған төрт қасиет суреттелген. Дастандағы кейіпкерлер кеңесінде өмір сүрудің ережелері, мінез-құлық, ақыл-ой, адамгершілік әдептерінің озық үлгілері, дидактикалық таным-түсініктер суреттелген. Ізгілікке жетелейтін ғибраттар айтылған:
Тәрбиеші ал ізгілікті, көшелі,
Ұл-қыз жақсы, таза болып өседі...
Ұл-қызыңа әдеп үйрет, білім бер.
Бастауы көне ғасырда жатқан адамгершілік танымда тәрбиенің ізгілік жолы отбасынан басталатындығын Жүсіп Баласағұн дөп басқан.
Халықтық тәрбие адамгершілік, адалдық, қайырымдылық өнегелері отбасынан бастап өркендетіп, салт-дәстүрге орай бойға дарытатындығына ден қойған. Адамзаттың тарихи даму барысында елді мекендердің күрт өсуі, қалалардың кеңеюі, қоғамдық өзгерістерге қарай отбасылық тәрбиемен қатар, әсіресе, біздің заманымызға тән ұжымдық тәрбиеге негізделген балабақшада жүргізілген тәрбие саласы өркендеді.
Демек, тәрбие ана сүтімен дарыса, адамның бүкіл өміріне жалғаса келетін құбылыс екендігін және отбасылық өнеге қандай болса, келешекте оның нәтижесі де сондай болатындығын нақты нұсқаған.
Ұлы гуманистік тәлімдік ақыл-кеңес - баланы неғұрлым жас кезінен бастап үйретсе, солғұрлым бойға тиянақты дарып, машықтық дағды бүкіл тірлігіне жалғаса кетеді. Халықтың дәстүрлі сипатына үйлесімді мінез-құлыққа тәрбиелеу-әрбір тұлғаның жарасымды тіршілік етіп, өміріне көрік беретіндігін нұсқайды.
Ұлы бабамыз құрмет тұтқан мінез-құлық жөніндегі толғаныстарын және халқымыздың дәстүрлік ғұрпы мен танымына орай айтқан әр саладағы тәлімдік болжамдарын, дидактикалық пайымдауларын өмірге жарасымды қолдана білсек, бүгінгі ұрпаққа ешбір жаттығы жоқ, өмірін көріктендірерлік ғибраттар.
Ғасырлар қойнауында жатқан жазбаша жеткен мұраларымызжөнінде сөз еткенде XII ғасырда өмір сүрген Қожа Ахмет Иассауиді айта аламыз.Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет кесенесі-дүние жүзіндегі тандаулы мәдени ескерткіштердің бірі. Қожа Ахметтің "Диуани Хикметі" әдебиеттің алтын қорына қосылатын туынды болуымен бірге,тәлім-тәрбиелік пайымдауларының да мәні зор. Сопылық жолга берік бекіген бабамыз ұстанған тәрбиелік қағидасы-құдай жолына берілуге негізделген әділеттілікті тұтыну.Ойшыл ұстаздың тәрбие жөнінде берер ақылы-ешкімгеқиянатжасама,зәбір көрсетпесе, дүние құмарлық пен баққұмарлыққа салынба, жоқ-жітікпен кем-кетіктерге шын ниетіңмен жәрдемдес, пейілің таза болсын. Тәрбие арқылы бойға сіңірілетін өмір сүрудің басты ережесі-қанағат пен рақымшылдық, тағдырға тағзым етіп,басқа түскенге көне білу, үлкеннің сөзін, білікті ғұламаны жәнеұстазақылын екі етпей ұғыну қағидалары. Бұлардың бәрі білім мен тәрбие арқылы бекитіндігіне сеніммен қарады [ ].
Тақуалықты пір тұтқан ғұламаның "Даналық кітабы" сәуегейлік ойға толы. Адамның тәлім-тәрбиелік таным-түсінік көкжиегін кеңейтерлік ойларын діни нанымдарымен дәйектеп, тағлым қылды.
Ақынның айтары адамның басында кездесетін кемшілік пен қатесі назарға ілінсе, оны ақыл көзімен көріп, көңіл қаламымен түзеу - алла алдындағы пенделік парыз. Алла тағаланың рақымшылығы мол екендігін "Өзі қайран, көңілі ойран, көзі жасты" пенде шын ниеттеніп әділет жолына ұмтылып, тәубағамейірімі мол құдай тағаланың шапағаты мол екендігін түсіндіріп, адамгершілікке шақырады. Тақуа ақын Иассауи Мұхамед пайғамбар жасына келген соң, пайғамбарды аза тұту белгісі ретінде қалған өмірін қылуетте өткізсе, мұның өзі мұрат тұтқан танымына берік берілгендіктің тағылымы деп таныған абзал. Хиқмет-тәлімдік өнегесі мол, алла тағаланың ақ жолына берілуді насихаттайтын айтулы еңбек, педагогика тарихында арнаулы зерттеуді тілеп тұрған туынды.
Адамгершілік - қоғамдық сананың бір түрі және қоғамдық институт ретінде адамның мінез-құлқын реттеумен айналысады. Мораль негізінен үш бағыттан құралады: біріншіден - бұл адамгершілікті іс-әрекет, белгілі бір нәрсеге себептелген адамдардың мінез-құлық тәртібі; екіншіден, адамдардың моральдық қатынасы, үшіншіден, моральдық сана, онда адамгершілік қатынас пен іс-әрекет қатар әрекеттеседі. Яғни, адамгершілік тәрбиесі моральдық сананы, адамгершілік сезімді дамытады және адамгершілік мінез-құлық дағдыларын қалыптастыруды көздейді.
Ұлттық тәлім- тәрбиенің маңызы және оның жеке тұлғаның рухани дамуына тигізер әсері туралы ой- пікірлердің қалыптасуына Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Жүсіпбек Аймауытов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев сынды халқымыздың ойшылдары, ағартушылары мен өнер қайраткерлерінің қосқан үлесі зор болды.
Ыбырай Алтынсарин халық педагогикасындағы адамгершілікті, үлкенді сыйлауға, өнеге үйретуге уағыздаған негізгі қағидаларын жақсы біліп, оны басқа халықтардың озат ой-пікірлерімен толықтырып дамытты . Ол елін надандыққа қамап отырған феодалдық-патриархалдық, кертартпа отаршылдық саясатты сынай отырып, туған халқының келешегіне зор сеніммен қарады.
Абайдың көтерген мәселелері - адамгершілік ынтымақтастық, татулық, әділдік, еңбексүйгіштік адалдық, талапкерлік, т.б. Бұл мәселелерді ол жеке, жалаң түрде алмай, маќалдарды талдау барысында зұлымдыќ, сұрқиялық, екіжүзділік, барымташылдық тәрізді мінез-ќұлыќтарѓа қарсы қоя отырып қарастырады.
Жастарға адам баласының сыртќы сұлулығы мен ішкі жан-дүниесінің үйлесімділікте болғаны дұрыс екенін ескерте отырып, Абай өзінің "он сегізінші" қара сөзінде "Адам баласына жыртықсыз, кірсіз, сыпайы киініп... таза кимек дұрыс іс, өз дәулетінен артық киінбегі, не киімі артыќ болмаса да,көңіліне қуат алып, тым айналдырмақ - кербездіктердің ісі" - деп түсіндіреді .
Дүниеге келген әр перзенттің өмірі, келешегі тәрбие ісіне байланысты, одан сыртқары болуы мүмкін емес. Нәрестенің сәби шақтағы өмірі ойыннан басталады. Ойын - тәрбиенің бастау бұлағы, ол мәңгі жас, әрбір жастың бастан кешіретін кезеңі болып саналады. Ойынның атадан балаға мирас болып, үнемі қайталанып, әрбір ұрпақпен бірге жасап, тоқтаусыз,толассыз жүріп отыратын себебі осында. Мұны зерттеуді, халық ойындарының мәнгілік мәнін ашуды тарихшылар, әдебиетшілер, этнографтар, археологтар, психологтар, педагогтар және де басқа ғылым саласында ғалымдар қашаннан бері назардан тыс қалдырмай келе жатыр. Бірақ қазақ халқының ұлттық тәлім- мұраларын жариялау, зерттеу тек соңғы жылдары ғана қолға алына бастады. Бұл салада Қ.Б.Жарықбаев, С.А.Ұзақбаева, Б.Х.Балтабаев, Ә.Табылдиев, С.Қ.Қалиев тындырымды істер атқарып, этнопедагогикаға байланысты еңбектер жариялауда.
Соңғы жылдары көрнекті ғалым педагог-психологтар Ќ.Б.Жарықбаев, С.Ќ.Қалиев, Р.К.Төлеубекова т.б. өздерінің зерттеулерінде халықтық педагогиканың дамуы, педагогикалық заңдылыќтары, жеке басты қалыптастырудағы отбасының алатын орны т.б. мәселелерді қарастырған.
С. Қалиев ХV - ХIХ ғасырлар ақын жырауларының поэзиясындағы педагогикалық ой - пікірлер атты еңбегінде жыраулар өмірдің ұсақ мәселелеріне аз араласып, көбінесе, заман - дәуір, өткен мен келешек, адамгершілік, жақсылық, жамандық жайлы ойлар, болжаулар, қағидалы сөздер айтып отырған. Сондықтан да қазақ поэзиясында жыраулар жетекшілік, ақылгөй тәрбиешінің ролін атқарады, - дей келіп жыраулар поэзиясының тәлімдік мәніне терең тоқталып, жан - жақты талдау жасаса, Қ. Жарықбаев пен С.Қалиевтердің авторлық бірлесуімен даярланған Қазақ тәлім - тәрбиесі оқу құралының 2 тарауы осы мәселеге арналған [].
Сондай - ақ, А.Е. Дайрабаева Қазақтың халықтық педагогикасындағы қыздардың адамгершілік тәрбиесі атты кандидаттық диссертациясының 1 таруының 2 - бөлімінде ақын жыраулар поэзиясындағы қазақ қыздарына адамгершілік тәрбие беру ісін сөз етеді .
Осы ғылыми еңбектердің кез - келгенінде жыраулар толғауларында адамгершілік тәрбиесі кең орын алғандығы ғылыми түрде зерттелініп, нақты дәлелденді.
Сонымен қатар этнопедагогика арқылы адамгершілікке тәрбиелеу мәселесімен шұғылданған Ұ.О. Асанова, Ә.С. Әмірова, А.Қ. Қисымова, Ж.Б. Сәдірмекова, Р.К. Төлеубековалар.
Ұ.О. Асанова оқушыларға қазақ халқының айтыс өнері арқылы адамгершілік - эстетикалық тәрбие беру мәселесін қарастырса, Ә.С. Әмірова бала тәрбиесіндегі қазақ балалар әдебиетінің алар орнын анықтай келе ересектер тобындағы (5 - 6 жас) балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде қажетті әдеби шығармалардан ұлттық ойындарды іріктеп, жүйелей отырып, оны балабақшадағы тәрбие үрдісінде пайдаланудың тиімді әдістерін көрсеткен. А.Қ. Қисымова қазақ этнопедагогикасының оқушылардың адамгершілік - жыныстық тәрбиесіндегі маңызының ерекше екендігін анықтаған.
Р.К. Төлеубекова бастауыш сынып оқушыларын қазақ халқының дәстүрлері арқылы адамгершілікке тәрбиелеу мәселесін қарастырса, Ж.Б. Сәдірмекова жеткіншектерді этнопедагогика арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің мазмұнын теориялық тұрғыдан негіздеп, оның бала тәрбиесіндегі мүмкіндіктерін айқындаған.
Сонымен ғылыми педагогикалық еңбектерде халық педагогикалық ұлттық сана, сезімін көрсете отырып, ұлттық мәдениетін тікелей халықтық тағылымдарға байланыстылығы туралы дәлелденген.
Тағылым дегеніміз - өткеннен үйрену үшін одан оң нұсқаларды таңдап алып, оны күнделікті өмірге пайдалану. Демек қазіргі және өткен замандағы қазақ ойшылдарының еңбектерін, идеяларын сабақтастыра отырып, мектеп оқушыларының оқу-тәрбие процесінде кеңінен қолдану керек. Бабаларымыздың ұлттық тағылымдарды біздерге мұра ретінде қалдырғандықтан ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу біздің борышымыз. Себебі, өскелең ұрпақ - туған жер мен халқының перзенті. Ол қайда жүрсе де, өз ұлтының жарқын болашағы, ірі өкілі. Сондықтан ұлттық адами тәрбиені беруде отбасы мен мектептің алатын орындары ерекше. өйткені отбасы мен мектепте жеке тұлғаға халықтық тағылымдар негізінде адамгершілік тәрбиесі беріледі.
Салт-дәстүрлер әр түрлі ұлттың өзіндік сипатымен ерекшеленетін болғандыќтан С.Қалиев, М.Оразаев, М.Смайыловалардың "Қазақ халқының салт-дәстүрлері" атты оқу құралында жастарды жан-жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт-дәстүрлердің тәлім-тәрбиелік мәнінің зор екені айтылған. Халықтық салт-дәстүрлерді үлкен топқа болып қарастырған, яғни бала тәрбиесіне байланысты, тұрмыс-салт, әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлер деп атап, олардың әр қайсысына жеке-жеке тоқталып, мазмұнын кеңінен талдайды [ ].
Адамгершілік тәрбиесі отбасынан басталатыны белгілі. Сондықтан да халқымыз "ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің" деп текке айтпаған. Осы туралы Ж. Наурызбаев "ұлттық мектептің ұлы мұраты" атты кітабында қарастырды: "Ата-ананы, үлкенді сыйлауға, халықтың салт-дәстүрлерін қадірлеуге, ел тарихы, туған жер, ата-баба шежіресіне қанығуға да, бесік жырынан бастап халық көкейінен сусындатуға да алғашќы қадамды отбасынан бастайды" деп ой түйген. Сондықтан халқымыз "Тәрбие басы бесіктен" деп текке айтпаған.
К.Оразбекова "Иман және Инабат" атты оқу-құралында жас ұрпаққа инабаттылық, бесік тәрбиесінен бастап адам баласының қос қанаты тәріздес жүрек пен ақыл тәрбиесі бірлесе дамиды. Осы екеуінің де ендігі дамытушысы, бесік жыры болады. Халықтық "Бесік жырын естімегеннен не адамшылық күтесің" дейтіні де содан болса керек. Сәбиді бесікте тәрбиелеу аса жауапты кезеңге жататынын баяндайды. Сондай-ақ Ж.Әбдіжапарованың "Мектеп оқушыларында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру" атты еңбегінде оқушылардың бойына адамгершілік нормаларын қалыптастырудың қарапайым түрлерін жан-жақты қарастырған. Атап өтсек, патриоттық сезімін, еңбек пен қоғамдық меншікке көзқарасы, тәртіптілік пен ұйымшылдық, коллектившілдікті, достық пен жолдастықты, шыншылдық пен әділдікті, өз мінез-құлқына сын көзбен қарай білушілік, басқалардың кемшіліктерін батыл сынай алушылықты т.б осындай моральдік қасиеттірді қалыптастырудың тәрбие сағатындағы үлгісі көрсетілген.
Тәрбие мақсатының айналасындағы айтыс көне заманнан басталады. Көне данышпан ойшылдар тәрбиенің негізгі мақсаты - рақымшылық, адамгершіліккке тәрбиелеу екенімен келісті. Ал рақымшылық, адамгершіліктің не екенін түсіндіруге келгенде, олардың ойлары әртүрлі болып келді [ ].
Платон ақыл, сезім және жігер сияқты қасиеттерді алдымен дамыту қажет деп есептесе, Аристотель ерік пен шыдамдылыққа, әділдік пен ұстамдылыққа, ақылдылық пен рухани жан тазалығына көңіл бөлген.
Ағылшын философы және педагогы Дж. Локк тәрбиенің ең басты мақсаты- ер жігіттікті қалыптастыру- өз ісін ақылды да жан- жақты жүргізе алатын адамды тәрбиелеу деп санаған. Сонымен қатар бұндай адам белсенді, іскер болып, ұшқыр ойлы, білімді болып келуі қажет деп есептеген.
Француз материалисі К. Гельвеций тәрбие негізіне біртұтас мақсат қажеттігін айтқан. Тәрбиешінің мақсаты-азаматтардың жүрегін адамгершілікке, ақылдарын шындыққа, ақыр соңында сезімтал дұрыс пікірлі азаматтар тәрбиелеп, өз пікірлерін қоғамның мүддесімен үндестіре алатын патриоттар шығару.
А.И. Герцен тәрбиенің мақсаты- қоғамдық зұлымдықпен күресе білетін, еркін, іскер, адамгершілігі мол, жан- жақты дамыған адам тәрбиелеуде деп көрсеткен.
Сонымен қатар Л.И.Божович адамгершіліктің қалыптасуы адамгершіліктің дамудың өзіндік сапалық нормаларының жетілуіне біртіндеп айналуы деп есептелген және адам қабілетінің сыртқы мінез-құлыққа емес,ішкі мінез-құлыққа бағдарлануы адамгершілік дамуының ең жоғарғы деңгейі болып табылады деген өз ойын білдіреді.
А.С.Макаренко адамгершілік мәселесін мектеппен байланыстырып,:...мектеп қай заман өзгерісі болмасын,өз ұрпағын оң шешімдер қабылдап,өз қылығын саралай білетін және басқалардың да дұрыс мінез-құлық танытудын талап ететін,белсенді қоғам мүшелерін тәрбиелеп шығаруы тиіс-деп тұжырым жасағанда адамгершілік тәрбиесінің тұлға қалыптастыруда белсенділік көрсететінін атап өтеді.
Сухомлинский еңбектерінде адамгершілік тәрбиесін беруде теория мен практиканы бірлікте қарастыру керектігіне мән берген және адалдық, адамгершілік сезімдерін тәрбиелеу процесінің негізін айқындайтын теориялық ереже ұсына отырып,адамның адамгершілік қасиетінің көрінісі мейірімді,қайырымды,кішіпейіл болу,адамдарға деген сүйіспеншілік, адамдарды сыйлау, адамдардың жан күйзелісін түсіне білу, сондай-ақ қуаныш бөлісе білу т.б.деп атап көрсетеді.
Ж.Аймауытовтың Психология атты оқулығында берілген дәрігер адамның денесін сауықтыратын болса,тәрбиеші адамның ақылын ,мінезін ,жанын сауықтырадыдеген тұжырымы- адамның жаны мен тәнінің таза болу қағидасы адамгершілік тәрбиесінің нәрі іспеттес.
Адамгершілік тәрбиесі мәселелері психологтардың (Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, П.М.Якобсон т.б. ) зерттеулерінде де қарастырылды.
Олардың пайымдауынша,адамгершілік тәрбиесі құрылымында адамдарға тек әлеуметтік талап қана емес,сонымен қатар психологиялық талаптар да қойылуы тиіс.
Я.А.Коменский адамгершіліктің ең маңызды белгісі деп:дінді,гуманизм мәдениетінің ережесін жатқызды.Ізгілікті жан үшін, сабырлылық, әділдік, мейірбандық, жомарттық, адамдарға жақсылық жасау дайындығы, шыншылдық,сыпайылықты,әсемдікті және үлгі болуды жинақтады [ ].
Я.Коменский адамгершілік тәрбиесінің толық жүйесін іске асырды.Осы құралдардың арасында ең бастысы ата-ана, мұғалімдер, достар деп санады.
Д.Локк - адамгершілікке тәрбиелеу үшін мынадай принциптерге сүйенудің қажеттігіне тоқталады: табиғи ақылдылық,қаталдық пен балаға деген сүйіспеншіліктің болуы,дарындылық пен қызығушылығын танып,бағыт беру.Сонымен қатар баладағы жаман әдеттердің пайда болғанының, мәселесіне кірісу қажет деген ойын білдіреді. қайдан шыққан себебін іздеу ,өтірік айту себептерін терең ұғыну керек,тек сонан кейін тәрбие мәселесіне кірісу себептерін терең ұғыну керек,тек сонан кейін тәрбие мәселесіне кірісу қажет деген ойын білдіреді.Ж.Ж.Руссо ойынша ,тәрбие үш фактордың ықпалы арқылы жүреді:табиғат,адамдар және заттар.Өмір сүруді үйрету,адам болу-педагогиканың негізгі принципі,оған адамгершілікті,жанашырлықты,сыйлауш ылықты,еркіндікті,еңбексүюшілікті қосады.оның тәрбие принципі-адамгершілік және еркіндік. Оның ойынша бала әрқашан да өз іс-әрекеттерінде еркіндікті сезінуі тиіс.Оның талаптарында ол талап қойып жатқандықтан емес,оған керек болып жатқандықтан орындау керек,яғни адамгершілік тәрбиесі-ол жүрек тәрбиесі,сезім,эмоция,жақсылыққа деген сүйіспеншілік,адамгершілік тәрбиесінің қасиеті ретінде Ж.Ж.Руссо адамдармен араласуды айтады.
И.Г.Песталоцци тәрбиенің қандай түрі болса да,халықтың тәрбие идеясына сүйену керектігін ұсынады.Оның адамгершілік тәлім-тәрбиесіндегі мақсаты-жеке тұлғаның дамуы толық жеке тұлғаның қалыптасуына кедергі жасайтын ішкі қарама-қайшылықтардан арылу.тұлғаның барлық жағынан тәрбиеленуін қамтамасыз ету.
Оқу-тәрбие процесінде адамгершілік қасиеттер оның еңбек етуі барысында дамиды.Оның басты мақсаты-тәрбие беру.Сонымен рухани адамгершілікке тәрбиелеу мен үйлесімді дамуды қамтамасыз ету үшін оқытудың маңызы зор, мектеп ,отбасы мен қоғам арасындағы адамгершілік тәрбие берудегі өзара қарым-қатынасты қарастыруда отбасын баланың адамгершілік тәрбие алудағы бастамасы деп есептейді [ ].
Адамгершілікке тәрбиелеу мәселесінде әртүрлі педагогикалық көзқарастар қалыптасты, талдау арқылы біз олардың әрбірінің негізінде көрініс тапқан идеяларды ескере отырып үш топқа бөліп қарастырамыз.
Бірінші топқа, педагогтардың мақсаттылықпен ұйымдасқан тәрбиелік ықпал жасау процесіндегі жетекшілік ролін басымдылықпен көрсету тән. Тәрбиені бұл тұрғыдан қарастыру педагогикада, қоғамдық ғылымдарда бұрыннан қалыптасқан.
Екінші топқа, біздің пікірімізше, оқушылардың адамгершілігін қалыптастыру процесінде, олардың іс-әрекеті мен қатынасын басқаруды ұйымдастыру қажеттілігін қолдайтын анықтамаларды жатқызуға болады. Оған педагогика оқулығындағы: адамгершілік тәрбиесі процесінің тұлғаға мақсаттылық және тәрбиелікпен ықпал етуді, оның іс-әрекетін мақсаттылықпен ұйымдастыруды болжайды, - деген ой-тұжырым мысал бола алады.
Адамгершілік тәрбиесін анықтауда үшінші бағыттың негізінде көрініс тапқан идеялар тәрбие ісін екпінді балаға бағыттауға, баланың ішкі қажеттілігі мен мотивін бүкіл педагогикалық жүйе орталығына аударуға мүмкіндік береді.
Адамгершілік тәрбиесі процесіне берілген әртүрлі анықтамаларды талдау арқылы, біз өз зерттеуімізде бұл процесті адамның іс-әрекетінің бір түрі ретінде қарастырамыз. Оның негізгі қызметі баланың жан-жақты адамгершілікті дамуына жағдай жасау адамгершілік көзқарастар, сенім мен сапа, әлеуметтік құбылыстар мен процестер, адамға адамгершілік көзқарас жүйесін қалыптастыру механизмін жасау болып табылады.
Ал тәрбие туралы айтылған даналық ойларға зейін қойсақ, алдымен бүкіл әлемнің ұстазы атанған ұлы бабамыз Әл-Фарабидің пікірлеріне жүгінеміз.
Соңғы жылдары адамгершілік категориясы - қайырымдылықты педагогика саласында қарастыру қажеттігін дәлелдеп отыр. Осымен байланысты біз қайырымдылықты тұлғаның адамгершілік қасиетін тәрбиелеудің бір бағыты ретінде қарастырылып жүр.
Қайырымдылық- гумандылықтың ең негізгі көрінісінің бірі. Қайырымдылық ұғымы екі бағытты қамтиды: Рухани- эмоцияналдық және нақты практикалық [ ].
Мектеп оқушыларының қайырымдылық көрсеткіші болып: жанашырлық, мейірімділік, сезімталдық, өзінің жолдастарына деген қамқорлық, құрбысына көмек беруге даяр болуы, ұжымды құрметтеу, пайдалы іс- әрекетке қатысуға итермелейтін себептер саналады.
Адамгершілік тәрбиені қалыптастыруға тоқталатын болсақ:
1. Әрбір адам баласы өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі қоғамның алдында тұрған мақсат- міндеттеріне, адамгершілік қасиеттердің тұтастығына сай тәрбиелеуді қамтамасыз ету;
2. Адамгершілік сананы, сезімді, көзқарасты тәрбиелеу;
3. Жас ұрпақтың бойында Отанға, қоғамға, еңбекке, адамдарға,
өз- өзіне деген адамгершілік сезімдерін тәрбиелеу, дамыту;
4. Ізгілік, парасаттылық қасиеттерін тәрбиелеу.
Жоғарғы сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды
педагогикалық міндеттері:
1. Оқушылардың белсенді өмірлік позизиясын қалыптастыру;
2. Қоғамдық борышқа саналы көзқарасын тәрбиелеу;
3. Сөз бен істің бірлігін қамтамасыз ету;
4. Оқушының адамгершілік нормалардан ауытқуына жол бермеу.
Бұл міндеттерді шешу оқушыларды қоғамдық пайдалы, өнімді еңбекке дайындаумен тығыз байланысты. Ол баланың мектепке барған алғашқы күнінен басталады. Алғашқы еңбек дағдылары сабақ үстіндегі міндеттерді орындаумен байланысты туындайды. Оқу бала үшін-еңбек, қоршаған ортаны танып білу, жаңа ғылыми білімдерді игеру адамгершілікке тәрбиелеудің басты құралдары болып табылады.
Жасөспірімдерді адамгершілік рухта тәрбиелей отырып, олардың сана-сезімін рухани жақтан байытуда бастауыш мектеп оқушыларына арналған тәрбиелік әдіс-тәсілдерді орындаудың аса қажет екендігі қазіргі таңда белгілі болып отыр. Бірақ біз жасөспірімдерді патриоттық рухта тәрбиелей отырып, олардың рухани байлығын арттыру үшін іс-бағдарламалар жасағанда, халықаралық білім берудің стандарттарынан аттап кете алмаймыз. Солай бола тұрса да халқымыздың ұлттық-тарихи, мәдени-рухани жақтан алғандағы ерекшелігін де ескеруге тиіспіз. Біз өз әдістемемізді, рухани жақтан қол жеткен табыстарымызды әлем мемлекеттерінде іске асып жатқан реформаларға сай жүргізуіміз қажет. Олардың алдында ерекшелігімізді де көрсете білуіміз керек [ ].
Жастардың білімін көтеруде қазіргі таңда бүкіл дүние жүзі мемлекеттерінде аса күрделі реформалар жүзеге асырылуда. Бұл реформалардың мақсаты - жастардың жаһандық білімге ие болуына мүмкіндік жасау. Дамыған мемлекеттер әлемдік жаһанданудың алдын алу бағдарламасын да жасауға кірісіп кетті.Ал кейбір мемлекеттер әлемдік жаһандану процесіне жұтылып кетпеу үшін, өздерінің ұлттық ерекшеліктеріне сай оқу бағдарламаларын, білім туралы заңдарын ұйымдастырып жатыр.
Біріккен Ұлттар Үйымының Бас Ассамблеясында Жапония мемлекетінің ұсынысы бойынша 2005-2015 жылдарды "Білімді тұрақты дамыту декадасы" деп жариялағаны белгілі. Мұндай декада адамзатқа аса қажет екені белгілі. Барлық елдердің білім жүйесін бір арнаға ұйытып, ғаламдық түйіндерді шешу - осы декаданың мақсаты болып отыр. Бұл аса маңызды құжат. Біріккен Ұлттар ұйымы белгілеген бұл бағдарламадан біздің мемлекетіміз тыс қала алмайды. Сондықтан білім беру жүйесін халықаралық стандартқа сай тұрақтандырудың маңызы зор. Мұндай күрделі бағыт-бағдарламаларды мемлекетіміздің Білім Министрлігі тарапынан жолға қойылғандығы белгілі.
Білім саласындағы мұндай өзекті мәселелерді дамыған елдер әлдеқашан білім саласын реформалау арқылы жүзеге асырып отыр. Олар заман ағымына сай өз технологияларын дамыту шараларын дер кезінде жүргізіп отырады. Олар осындай білім саласындағы аса жауапты іске ұлттық-патриоттық негізде қарап, өз мемлекеттерінде жастар тәрбиесіне баса назар аударады [ ].
Мектеп оқушыларының адамгершілік сезімін оятудың педагогикалық жолдарын дамыту, оқушыларды ұлттық тәрбиелеудің әр түрлі әдістерін ойлап, оны адамгершілікке тәрбиелеу бүгінгі күннің аса маңызды проблемаларының бірі. Жаһандану үрдісі біздің ұлттық рухани байлығымызды жұтып жібермеуі үшін, мектептер мен мектеп-гимназияларда адамгершілік тәрбиені дұрыс жолға қойыуымыз керек.
Біздің мемлекетте де жаңа азаматты қалыптастыру үрдісі жүргізілуі қажет. Жаңа азамат - рухани байлығы мол жаңа қазақ мектеп қабырғасынан, тіпті балабақшадан бастап тәрбиеленуі қажет. Балабақшадан, жанұядан бастап, мектепте ұлттық рухта, рухани байлығы терең адамгершілігі мол жасөспірім тәрбиеленбесе мұндай үрдіс мектепте өз жалғасын таба алмайды. Сондықтан балабақшадағы қазақ балалары қазақ тілінде тәрбиеленуі тиіс. Қазақша тақпақтар мен өлеңдер жаттап, қазақша ертегілер айтатын болып, қазақша ойлау өрісін кеңейту үрдісі жүргізілуі шарт. Жас балаларды мектепте жүргізілетін ұлттық-патриоттық тәрбиеге жанұяда дайындау қажет.
Жастарға сапалы білім беру ұлттық мәдени, әдеби мұралардың оқытылуына да байланысты болмақ. Жастар адамгершілік рухта тәрбиеленсе ғана тәрбие беру мен білім беру реформалары ойдағыдай жүзеге аспақ.
2.1. Мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі бағыттары.
Адамгершілік,мораль қоғамдық санада нақты тарихи қоғамдық қатынастан туындайды,ол адамдардың рухани азығы және де адамдар қарым-қатынасындағы белгілі қағида,нормалалардың, шындықтың әлеммен байланысы.Адамгершілік-қоғамдық ойға сүйене отырып, рухани дамуға,адамдардың сана-сезіміне әсер етеді,оларды қоғамда қалыптасқан адамгершілік заңдылығына тәрбиелейді.Нақты адамдық адамгершілікке жалпы қоғамдық мораль әсер етіп отырады. Адамгершілік қасиеттің негізгі элементтері ретінде ерік-жігер,талап,тілек,өмірдің адамдық мәнін түсіну көрініс береді.Рухани адамгершілік тәрбиенің нәтижесі- рухани адамдық тәрбие,ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттері мен сапалары,қарым-қатынастарында қалыптасады. Негізінен алғанда адамгершілік тәрбиесін үш түрлі-функционалдық-әлеуметтік,теор иялық және практикалық салада қарастырған жөн.Адамгершілік тәрбиенің әлеуметтік қызметі болашақ ұрпаққа жинақталған тәжірибені жеткізу болса,теориялық аспектісі білім саласын теориялық жағынан дамытуды қамтамасыз ету болып табылады.Ал оның практикалық қызметіне адамгершілік тәрбиесі бойынша жұмыс мазмұны мен әдістемесін жетілдіруді жатқызуға болады [ ].
Философиялық сөздікте:адамгершілік адамдардың оқиғаларға баға беріп,өзінің мінез-құлық бағытын таңдауына,моральдық ұғымдарға әр түрлі құбылыстарға байланысты олардың бастан кешіретінін мақұлдау немесе айыптау сезіміне негіз болады деген тұжырым жасаған.
Рухани адамгершілік тәрбиесі бүгінгі таңда қоғам қажеттілігінен туындап,өзекті мәселелердің құрамына енуде. Бұл орайда сабақ барысында оқушылыр Х1Х ғ.екінші жартысындағы ағартушылар мұраларындағы имандылық рухани адамгершілік идеяларымен танысады.Рухани адамгершілікке тәрбиелеудің бір ұшы-имандылыққа келіп тіреледі. Имандылық ұғымы ерте кезден бастап қолданыста болған,оны көне жазба мұраларға көз жіберту арқылы дәлелдеуге болады.Халқымыздың халық болып қалыптасу кезінен бастау алады.Бұл үғым көпшілік түсінігінде діни ұғыммен суреттеледі.Бірақ имандылық ұғымы таза діни ұғымды білдірмейді. Тұрмыстық өмірде иман жүзді,иманды,т.б.ұғымдар пайдаланылған және әлі де пайдалануда.Енді жеке-жеке талдап көрсек, иман жүзді деп бойында адамгершілік қасиеттер, кеңпейілділік, жанашырлық, инабаттылық, ізеттілік т,б.да қасиеттері бар адамдарды айтсақ, иманды адамдарға да қасиеттерді бойына сіңірген және оны сеніммен ұштастыра білетін адамдар тобы жатқызылады.Бұл қасиеттердің бірі де таза ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қоғам дамуының жаңа кезеңінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І. ҚОҒАМ ДАМУЫНЫҢ ЖАҢА КЕЗЕҢІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде ғалымдардың ой-пікірлері
0.2. Мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі бағыттары.
II. ҚОҒАМ ДАМУЫНЫҢ ЖАҢА КЕЗЕҢІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫ
АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1. Қоғам дамуының жаңа кезеңінде оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің жолдары
2.2. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудегі педагогикалық
тәжірибе
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КIРIСПЕ
Зерттеудiң көкейкестiлiгi: Қазақстан Республикасында нарықтық экономика жағдайында ғылыми-техникалық жаңалықтарды меңгеру мен ұлттық мәдени мұраларды жандандыруға ерекше көңiл бөлініп отыр. Қоғам дамуының жаңа кезеңінде жеткіншектерге ұлттық-патриоттық рухта тәрбие берудiң сапалық деңгейiн көтерiп, адамгершiлiк түсiнiктерi мен ұғымдарын тәрбиелеудi бiлiм беру мекемелерi мiндет етiп қойып отыр.
Қазақстандағы жалпы бiлiм берудi реформалау жүйесiнiң жүзеге асырылуы республикамыздың тәуелсiз мемлекет ретiнде қалыптасу жағдайында үлкен қоғамдық маңызға ие болып отыр. Елiмiздiң жаңадан қабылданған Конституциясында жеке тұлғаның рухани және жан-жақты дамуының қайнар көзi бiлiм мен ғылымды қоғам талабына сай дамыта отырып, жас ұрпақ бойында имандылық, адамгершiлiк қасиеттердi қалыптастыру жөнiнде мәселе көтерілген. Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғамның негізгі құндылығы ретінде адамды, оның өмірі, құқығы мен бостандығын белгілейді.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 8-бабында: Жеке адамның шығармашылық, рухани дене мүмкіндіктерін дамыту адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектілігін байыту - қазіргі білім беру жүйесіндегі басты міндеттердің бірі, - деп орынды айтылған [1].
Осыған орай, Бiлiм беру жүйесiнiң басты мiндетi - ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практиканың жетiстiктерi негiзiнде жеке тұлғаны қалыптастыру және дамыту үшiн қажеттi жағдайлар жасау, - деп Қазақстан Республикасы Бiлiм туралы Заңы бiлiм беру саласының алдына үлкен мiндеттердi жүктейдi 1; Б.10.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев өзiнiң Қазақстан халқына Жолдауында: ...оқушыларды қазақстандық патриотизм шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретiнде тәрбиелеу аса қажет... ұлттық мiнез-құлық, биiк талғампаздық, тәкәппарлық, тектiлiк, бiлiмдiлiк, биiк талғам, ұлттық намыс қасиеттерiн сiңiрiп қалыптастыруымыз керек, - дегенi мәлiм 2.
Жас ұрпақтың адамгершілік тұрғыда азамат болып қалыптасуы, ұзақ мерзімді оқу-тәрбиенің негізінде білім мен тәрбие негіздерін игерту ордасы - мектепте өтеді. Мектеп қабырғасында игерілетін білім мазмұны, оқушылардың ғылым негіздерімен қоса тәрбие заңдылықтарын да қамтиды. Тәрбие қоғам мәдениетін жасаушы, әрі сақтаушы, әрі оны келер ұрпаққа жеткізуші басты құралдардың бірі. Сонымен бірге, тәрбие беру арқылы тұлғаның іштей түлеуіне мүмкіндік бере отырып, оны рухани құндылықтарды жасауға, насихаттауға жетелейді.
Міне, сондықтан жалпы білім беретін орта мектептің түпкі стратегиялық нысанасы мүлде жаңаша, шығармашылық тұрғыдан ойлай алатын, танымдық мәдениеті биік адамдардың жаңа легін, дүниеге мәдени тұрғыдан жоғары жауапкершілікпен қарай білетін, біліктілігі жоғары азаматтарды қалыптастыру идеясы болуға тиіс.
Сондықтан жеке тұлғаның рухани және жан-жақты дамуының қайнар көзi бiлiм мен ғылымды, тәрбиені қоғам талабына сай дамыта отырып, жас ұрпақ бойында имандылық, адамгершiлiк қасиеттердi қалыптастыру басты міндет болып есептеледі.
Адамгершiлiк тәрбие педагогиканың тарихы мен теориясында кеңiнен зерттелiп жүрген мәселелердiң бiрi. Осыған орай, мектепте оқушыларды қоғамның моральдық нормасын орындауға қатыстыру, олардың тәртiп және мiнез-құлық тәжiрибесiн қалыптастыру, санасына және мiнезiне педагогикалық ықпал жасаудың бiрлiгiн қамтамасыз ету, Отанға, халқымызға деген патриоттық сезімін тәрбиелеу міндеттерін жүзеге асыру: бiрiншiден, тәрбие процесiнiң объективтi және субъективтi жақтарының бiрлiгiне, яғни оқушыларға қойылатын педагогикалық талаптарға - бұл объективтi жағына; ал, жеке адамның қоғамдық норманы меңгеруі - бұл тәртiп пен мiнез-құлық тәрбиесiнiң субъективтiк жағына байланысты; екiншiден, тәрбие шараларының мазмұнына, идеялық деңгейiне байланысты.
Адамгершiлiк тәрбиесiнiң мазмұны, оған қойылатын талаптар тәрбие бағдарламасында көрсетiлген. Осы бағдарламаға сәйкес мектептiң, сынып жетекшiлерiнiң, қоғамдық балалар ұйымдарының iс жоспарларында оқу-тәрбие жұмыстарының мақсаты, мазмұны, формасы анықталады, iс жүзiне асырылады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы білім берудің мақсат-міндеттері мен мазмұны ізгіліктік, рухани-адамгершілік пен демократиялық идеяларға негізделген мемлекетіміздің білім беру саясатын айқындайды [3].
Аталған идеяларды жүзеге асыру жалпы білім беретін мектептердегі оқу-тәрбие үрдісіне жаңа талаптар қою, оған құрылымдық, мазмұндық тұрғыдан өзгерістер енгізу арқылы мүмкін болатыны белгілі. Осыған орай, 12 жылдық мектептегі оқу үрдісін ұйымдастыру базалық білім, білік, дағдылар, жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтар негізінде оқушылардың түйінді құзыреттілігінің қалыптасуын қамтамасыз етеді. Мектеп оқушыларына адамгершiлiк тәрбие беру - қазiргi мектептердегi басты мiндеттердiң бiрi, өйткенi, бiздiң қоғам өмiрiнде адамгершiлiк бастамалардың ролi барған сайын артып, iзгiлiк, имандылық, мейiрiмдiлiк сияқты адамгершiлiк құндылықтардың ықпал аясы кеңейiп келедi.
Адамгершiлiк тәрбиесі педагогиканың тарихы мен теориясында кеңiнен зерттелiп жүрген мәселелердiң бiрi.
Әр халықтың ұрпақ тәрбиелеудегi сан ғасырға созылған өзiндiк тарихи тағлымы, ой-пiкiрлерi бар болғандықтан, жеткiншектердiң адамгершiлiк тәрбиесi туралы тұжырымдар философ, тарихшы, этнограф, психолог, педагог ғалымдардың зерттеу еңбектерiнен орын алған. Оның тамыры тереңге жайылып, Орхон-Енисей жазбаларынан бастап, қазақ даласының аты аңызға айналған кемеңгер ойшылы Қорқыт атаның, Аристотельден кейiн тарихта Әлемнiң екiншi Ұстазы атанған данышпан, ойшыл әл-Фарабидiң және сол орта ғасыр дәуiрiндегi ғұламалардың (Ж.Баласағұн, Қ.А.Яссауи, М.Қашқари, А.Иүгінеки 4, 5, 6, 7), XII-XIX ғасырда өмiр сүрген ақын-жыраулардың (Асанқайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиiз, Жиенбет, Ақтамбердi, Үмбетей, Бұқар жырау, Махамбет, Майлықожа 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17 т.б.) жастарға тәрбиесi туралы мұраларынан бастау алады. Аталған ойшылдардың еңбектерi ғылыми-педагогикалық тұрғыда сараланып, елiн, жерiн, Отанын, ұлттық мәдениетiн сүйетiн арлы, адамгершiлiгi мол, парасатты ұрпақ тәрбиелеуде баға жетпес мұра болып табылуда.
Адамгершiлiк тәрбиесiнiң жас ұрпақты тәрбиелеуде алатын орны жөнiнде қазақ зиялыларының еңбектерінде де сөз болған, әсiресе, XIX ғ. Екiншi жартысында Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев 18, 19, 20 мұраларында жалғасын тауып насихатталады.
XX ғасыр басында қазақ халқының бiлiм беру саласында үлкен бетбұрыстар болды. Ұлттық негiздегi төлтума оқулықтар, адамгершiлiк тәрбиесi мәселесiне арналған ғылыми еңбектер жарық көрдi. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан мұраларды жинақтау, оны бүгiнгi оқушылардың адамгершiлiк тәрбиесiне пайдалану А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, Ғ.Қараш 21, 22, 23, 24, 25, 26 және т.б. еңбектерiнде көрiнiс тапты.
Оқушыларды адамгершiлiкке тәрбиелеуге жоғары оқу орындары студенттерiн даярлау проблемасының кейбiр салаларын М.И.Гей, А.А.Гобронидзе, Е.Б.Полевничая, Э.Р.Ашхаруа, В.П.Бездухов, Р.К.Төлеубекова, Л.А.Байсерке, В.А.Ким, А.А.Калюжный 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35 т.б. секiлдi педагог-ғалымдар бiршама зерттесе, ал бастауыш сынып оқушыларын адамгершiлiкке тәрбиелеу мәселесi И.С.Марьенко, Н.И.Монахов, Б.Ы.Мұқанова, Р.М.Қоянбаев 36, 37, 38, 39 және т.б. ғалымдар еңбектерiнiң зерттеу объектiсi болды.
Адамгершілік тәрбиесін жетілдірудің этнопедагогикалық негіздері К.Ж.Қожахметова, Ж.Б.Сәдірмекова, А.К.Қисымова, Б.Ғ.Өтешева және т.б.; тұлғаның қалыптасу ерекшеліктері А.Қ.Аренова, Ә.М.Мұханбетжанова, С.Қ.Қалиев, Қ.Жарықбаев және т.б.; жеке тұлғаның адамгершілігін арттыру Б.Қ.Игенбаева, А.Ж.Тұрсынов және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Тәрбие жұмыстарына ғылыми сипаттама бере отырып халықтық тәрбие тұрғысынан негiздеген қазақ ғалымдары Қ.Б.Жарықбаев, С.Қ.Қалиев, С.А.Ұзақбаева, К.Ж.Қожахметова, Қ.Бөлеев, Ә.Табылдиев, Ш.И.Джанзақова, А.Ашайұлы, С.Иманбаева 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63 және т.б. ұлттық педагогиканың теориялық негiзiн айқындаумен қатар, мектептегi тәрбие жұмысын жетiлдiрудiң практикалық жақтарын, тәрбие үрдiсiнiң тиiмдiлiгiн арттыру жолдарын, ерекшелiктерiн ашып көрсеттi.
Халық педагогикасы дәстүрлерi негiзiнде мектеп оқушыларын адамгершiлiкке тәрбиелеуге тәрбиешiлердi, болашақ мұғалiмдердi даярлау мәселелерi А.Әлiмбековтың, К.Ф.Тешебаеваның, А.Маноновтың, Ж.С.Хасанованың, А.С.Мағауованың, Ж.Сәдiрмекованың 64, 65, 66, 67, 68, 69 және т.б. зерттеулерiнде әр қырынан сөз болады. Сонымен қатар, бiздiң зерттеу тақырыбымызға жақын С.Қ.Абильдина, Р.Б.Үсембаева, Ә.С.Әмiрова 70, 71, 72, 73 т.б. педагог-ғалымдардың еңбектерiн айтуға болады.
Жоғарыда аталған еңбектер мектепте адамгершілік тәрбиесін қалыптастыру мәселелерінің біркелкі зерттелгенін айқындайды. Алайда зерттеуші ғалымдардың адамгершілік тәрбиесі мәселесіне қосқан маңызды үлесіне қарамастан, қоғам дамуының жаңа кезеңінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің мәселесі кешендi зерттелмеген.
Қазіргі уақытта еліміз саяси, экономикалық және әлеуметтік дағдарыстарды басынан өткізіп, еңселі елулікке бет бұруда, бұл әрине қоғамның адамгершілік нормаларды меңгеруіне әсер етпей қоймайды. Әлеуметтік-экономикалық өзгерістер кезіндегі қазіргі заманғы педагогика теориясы мен практикасындағы көкейкесті мәселелерге жеке тұлғаның адамгершілік дамуын жатқызуға болатындығын әлеуметтік және педагогикалық зерттеулер көз жеткізіп отыр.
Сондықтан да мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің жолдарын қарастыру ең басты мәселеге айналуда. Ол төмендегідей себеп-салдарға байланысты:
oo саяси-әлеуметтік, экономикалық, педагогикалық факторлардың әсері мен адамгершілік тәрбиесі процесін жүзеге асыру шарттары;
oo көптеген педагогикалық ұжымдардың едәуір өзгеріске ұшыраған әлеуметтік жағдайларда адамгершілік тәрбиесін нәтижелі жүзеге асыруға дайын еместігі;
oo адамгершілікке тәрбиелеу теориясы ережелерінің басым көпшілігі қазіргі қоғам талабына лайық бағытталмаған.
Зерттеу барысында жүргізілген сұхбат, сұрақ-жауап, анкета, мектеп оқушыларымен және мұғалімдерімен әңгімелесу адамгершілік тәрбиесінің парадигмаларын, мақсатын, мазмұнын, формалары мен әдістерін біршама өзгерту қажет екендігін дәлелдеді.
Қазiргi мектептерде қалыптасқан тәжiрибелiк-педагогикалық жұмыстар көрсеткендей, адамгершiлiк тәрбиені жүзеге асырудың мүмкiндiктерi мен мазмұны әлi де нақты айқындалмаған. Бiрiншiден мектеп оқушыларының физиологиялық және психологиялық ерекшелiктерiне байланысты адамгершiлiк тәрбиесін қалыптастыру өзгешеліктерінің теориялық негiздерi мен ғылыми-әдiстемелiк жүйесінің толықтай нақтыланбауы, екiншiден мектептерде адамгершiлiк тәрбиені қалыптастырудың бүгiнгi өмiр талабына сай ұйымдастырылмауы, оған деген қажеттiлiгi және балалардың бiр-бiрiне, үлкендерге, қоршаған ортаға деген адамгершiлiк қасиеттерi мен рухани мәдениетiнiң барынша қалыптаспауы арасында қайшылықтар туындайды. Бұл қайшылықтардың шешiмiн табу, бiздiң зерттеу проблемамызды айқындайды. Демек, аталған проблема әлi де болса педагогика ғылымында шешiмiн тапқан жоқ және оның қазіргі мектеп жағдайында зерттелмегендiгi біздің зерттеу жұмысымыздың өзектілігін анықтап, зерттеу тақырыбын Қоғам дамуының жаңа кезеңінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің педагогикалық негіздері деп таңдауымызға негiз болды.
Зерттеудiң мақсаты: Қоғам дамуының жаңа кезеңінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми-теориялық негiздерiн айқындау және оның тиімділігін тәжiрибелiк-эксперимент жұмысында тексеру, әдістемесін даярлау.
Зерттеу объектiсi: жалпы білім беретін орта мектептегi оқу-тәрбие үрдісі
Зерттеу пәнi: Қоғам дамуының жаңа кезеңінде оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің жүйесі.
Зерттеудiң ғылыми болжамы: егер, мектеп оқушыларының адамгершiлiк тәрбиесін қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негiздерi анықталып, адамгершiлiк тәрбиесін қалыптастыру жүйесi жасалса, адамгершiлiк құндылықтарды сыныптан тыс жұмыстарда қалыптастырудың мазмұнын құрып, әдiстемелiк жағынан қамтамасыз етiлсе, онда рухани-адамгершiлiк құндылықтары қалыптасқан, ұлттық сана-сезімі жоғары тұлғаны тәрбиелеуге мүмкіндік туындайды және оқушылардың рухани-адамгершiлiк құндылықтарын қалыптастыруға, өзiн-өзi тәрбиелеуге ықпалын тигiзедi, себебі сыныптан тыс тәрбиелік жұмыстар, тәрбиелік шаралар мазмұны рухани-адамгершілік негізде құрылады және сол арқылы дамудың жаңа деңгейіне қол жеткізуге болады.
Зерттеудiң мiндеттерi:
- мектеп оқушыларының адамгершiлiк тәрбиесін қалыптастыруды ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негiздеу;
-мектеп оқушыларының адамгершiлiк тәрбиесін қалыптастырудың мүмкiндiктерiн анықтап, мазмұнын сұрыптау;
- мектептегi бiлiм беру үрдісiнде адамгершiлiк тәрбиесін қалыптастыру технологиясын жасау, оны тәжiрибелiк-эксперименттен өткізіп нәтижесiн шығару, ғылыми-әдiстемелiк ұсыныстар беру.
Зерттеудiң әдiснамалық және теориялық негiздерi: жеке тұлғаны қалыптастыруда философтардың, психологтардың, педагогтардың ғылыми-теориялық, ғылыми-педагогикалық қағидалары және олардың жеке тұлғаны дамытудағы iс-әрекет пене өзара қарым-қатынас теориялары, оқушылардың адамгершiлiк тәрбиесін қалыптастыру жұмысындағы ролi жайлы iлiмдерi болып саналады.
Зерттеудiң жетекшi идеясы: оқушылардың адамгершiлiк тәрбиесін қалыптастыру барысында олардың ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарға негізделген мiнез-құлқын, сана-сезiмiн, кiсiлiк қасиеттерiн, адами iзгiлiктерiн, адамгершiлiк қажеттiлiгiн, мәдениетiн қалыптастыруға негiз болады.
Зерттеу көздерi: зерттеу проблемасына байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық ой-пiкiрлер, Қазақстан Республикасының заңдары, қаулы-қарарлары, Бiлiм және ғылым министрлiгiнiң тұжырымдамалары, бағдарламалары, оқулықтар мен қосымша материалдар, iзденушiнiң жеке педагогикалық қызметi мен ғылыми-әдiстемелiк жұмыстары.
Зерттеу әдiстерi: зерттеу мәселесі бойынша ғылыми-әдiстемелiк, философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге теориялық талдау жасау; мектеп мұғалiмдерiнiң iс-тәжiрибесi; мектеп құжаттарымен (ресми материалдар, жоспарлар, бағдарлама және т.б.) танысу, мектеп жұмыс нәтижесiн салыстыру, сауалнама және әңгiмелесу, педагогикалық бақылау, эксперимент нәтижесiне баға беру, математикалық статистикалық өңдеу.
І. ҚОҒАМ ДАМУЫНЫҢ ЖАҢА КЕЗЕҢІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуде ғалымдардың ой-пікірлері
Адамгершілік, оның ішінде рухани адамгершілікті жастарымыздың бойына сіңіру қаншалықты маңызды екендігі жөнінде ғалымдарымыз өз зерттеулерінде айтып, ол туралы құнды-құнды ой-пікірлерін қалдырды.
Қазақ халқының арғы тарихымен байланысты жеткен жазбаша деректердегі Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин, Шоқан Уәлиханов еңбектеріндегі оқу, білім, адамгершілік, тәлімдік ой-пікірлер және жазықсыз жапа шеккен зиялылар А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Х.Досмұхамбетов М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов халықтық тәрбиенің ұлттық негіздері жөніндегі ой-пікірлері мектеп жасындағы балалар өмірінде ойынның атқаратын мәні жөніндегі Н.Құлжанованың аса құнды еңбектері бар.
Алып ойдың кеніші - Әбу Насыр Әл-Фараби (870-950ж) дүние жүзілік ғылыммен, даналық болжамдарымен ықпал еткен ұлы ғалым. "Ақылдың мәні туралы", "Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы", "Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері", "Бақытқа жету жайында" т.б. еңбектерінің тағылымы мол. Әділдік, инабаттылық, мейірім, жомарттық-адамгершілік көрсеткішін бірінші орынға қойды [ ].
Адамды бақытқа жеткізетін даналық жол-қайырымдылық,имандылық, адамгершілік екендігін әр жақты дәлелдеді, Ал оған жетудің кілті тәлім-тәрбие, адамның өзін-өзі тежей білуі екендігін айтып: "... .адамгершілікке негізделген татулық, жарасымдылық,келісе білушілік бақытқа жеткізеді. Бұл - қайырымдылық",-деп көрсетті ұлы бабамыз. Болашаққа үміт сеніммен қарау мен соған ұмтылу ешкімді жәбірлемей, ар-намысына тимей қарым-қатынас жасау - әділет жолы. Бұл қасиеттер тәрбие арқылы адам бойына сіңетіндігіне сеніп, оған машықтанып, жаттығуды қолдады.
Адамда болуға тиісті ізгілік пен қайырымдылықтың өнегелі үлгісін данышпан бабамыз былай тізді:
:: Тәні таза, дене бітімі мінсіз, өмірге бейім, икемділік;
:: Тиісті мәселенің жәй-жапсарын ақиқат шындыққа сәйкес
жете түсініп, ұғына білушілік;
:: Түсінгенін, көргенін, естігенін, аңғарғанын жадында сақтап
ұмытпаушылық;
:: Байқағанын сол заматта ұғынатын алғырлық, ишаратты тез
аңғаратын ақыл иесі болушылық;
:: Ой-түсінігін тапқырлықпен дәл де айқын жеткізе алатын
тілмарлық;
:: Өнер-білімге құштарлық, оқудан және үйренуден жалықпайтын
еңбекқорлық;
:: Ішіп-жеуге қанағатшыл, сауыққұмарлық пен ләззатшылдыққа жирене
қарайтын тазалық пен пәктік;
:: Шындықты сүйіп, өтірік пен суайттықты, жалғандықты жеккөрушілік;
:: Жаны асқақ, ар-намысын ардақтап қорғай білушілік.
Бұл игі қасиеттерді бойға дарыту-бала дүниеге келген кезден бастап жүйелі түрде жүргізілуін ұлы ұстаз қайырымды қала басшысына тән мінез-құлықтар арқылы меңзей отырып, адамгершілік әдептің ізгі сипаттарын белгілеп берген болатын. Тәрбие арқылы жүзеге асуға тиісті асқақ арманға толы бабамыздың педагогикалық толғанысы осыдан он бір ғасыр бұрын айтылғанымен де, күні бүгінге дейін өзінің қадір - қасиетін жоймаған,қайта уақыт озған сайын жаңарып жасара беретін пайымдаулар.Егемен еліміздің болашақ иегерлерінің бойына ұлы ұстаз нұсқаған адамгершілік әдістерінің мейірім шапағаттарын балбөбектердің сәбилік шағынан бастап дарытуға ниеттенсек, басшылыққа алсақ ісіміз табысты болары хақ. Әрине, дана ойшыл бабаларымыз ұсынған тәлім - тәрбиелік пайымдауларын бала ойыны арқылы жүргізілсін деп айтпағанымен де, сәбилік шақтағы тәлім, үйрету, тиісті әдет дағдарларын меңгертіп машықтандырудың тиімді жолы ойын екені баршаға аян. Қазақ халқының көне тарихындағы аты әлемге мәшһүр болған ойшылдарының тәрбие жөніндегі даналық, ойларын шола қарағанда XI ғасырдың ұлымұрасы, Жүсіп Баласағұнның "Қүтты Білік" еңбегінің орны ерекше. Өзі өмір сүрген уақыт деңгейінен Жүсіп Баласағүн Құтты білікте адамгершілік қасиеттерін сипаттап, өнегелі тәлімдерді келер ұрпаққа бағыштаған. Бұл дастан 72 тараудан тұратын 6600 тармақ болса, онда - Әділет, Бақыт, Ақыл, Қанағат деп аталатын бейнелік есімдер арқылы аталып отырған төрт қасиет суреттелген. Дастандағы кейіпкерлер кеңесінде өмір сүрудің ережелері, мінез-құлық, ақыл-ой, адамгершілік әдептерінің озық үлгілері, дидактикалық таным-түсініктер суреттелген. Ізгілікке жетелейтін ғибраттар айтылған:
Тәрбиеші ал ізгілікті, көшелі,
Ұл-қыз жақсы, таза болып өседі...
Ұл-қызыңа әдеп үйрет, білім бер.
Бастауы көне ғасырда жатқан адамгершілік танымда тәрбиенің ізгілік жолы отбасынан басталатындығын Жүсіп Баласағұн дөп басқан.
Халықтық тәрбие адамгершілік, адалдық, қайырымдылық өнегелері отбасынан бастап өркендетіп, салт-дәстүрге орай бойға дарытатындығына ден қойған. Адамзаттың тарихи даму барысында елді мекендердің күрт өсуі, қалалардың кеңеюі, қоғамдық өзгерістерге қарай отбасылық тәрбиемен қатар, әсіресе, біздің заманымызға тән ұжымдық тәрбиеге негізделген балабақшада жүргізілген тәрбие саласы өркендеді.
Демек, тәрбие ана сүтімен дарыса, адамның бүкіл өміріне жалғаса келетін құбылыс екендігін және отбасылық өнеге қандай болса, келешекте оның нәтижесі де сондай болатындығын нақты нұсқаған.
Ұлы гуманистік тәлімдік ақыл-кеңес - баланы неғұрлым жас кезінен бастап үйретсе, солғұрлым бойға тиянақты дарып, машықтық дағды бүкіл тірлігіне жалғаса кетеді. Халықтың дәстүрлі сипатына үйлесімді мінез-құлыққа тәрбиелеу-әрбір тұлғаның жарасымды тіршілік етіп, өміріне көрік беретіндігін нұсқайды.
Ұлы бабамыз құрмет тұтқан мінез-құлық жөніндегі толғаныстарын және халқымыздың дәстүрлік ғұрпы мен танымына орай айтқан әр саладағы тәлімдік болжамдарын, дидактикалық пайымдауларын өмірге жарасымды қолдана білсек, бүгінгі ұрпаққа ешбір жаттығы жоқ, өмірін көріктендірерлік ғибраттар.
Ғасырлар қойнауында жатқан жазбаша жеткен мұраларымызжөнінде сөз еткенде XII ғасырда өмір сүрген Қожа Ахмет Иассауиді айта аламыз.Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет кесенесі-дүние жүзіндегі тандаулы мәдени ескерткіштердің бірі. Қожа Ахметтің "Диуани Хикметі" әдебиеттің алтын қорына қосылатын туынды болуымен бірге,тәлім-тәрбиелік пайымдауларының да мәні зор. Сопылық жолга берік бекіген бабамыз ұстанған тәрбиелік қағидасы-құдай жолына берілуге негізделген әділеттілікті тұтыну.Ойшыл ұстаздың тәрбие жөнінде берер ақылы-ешкімгеқиянатжасама,зәбір көрсетпесе, дүние құмарлық пен баққұмарлыққа салынба, жоқ-жітікпен кем-кетіктерге шын ниетіңмен жәрдемдес, пейілің таза болсын. Тәрбие арқылы бойға сіңірілетін өмір сүрудің басты ережесі-қанағат пен рақымшылдық, тағдырға тағзым етіп,басқа түскенге көне білу, үлкеннің сөзін, білікті ғұламаны жәнеұстазақылын екі етпей ұғыну қағидалары. Бұлардың бәрі білім мен тәрбие арқылы бекитіндігіне сеніммен қарады [ ].
Тақуалықты пір тұтқан ғұламаның "Даналық кітабы" сәуегейлік ойға толы. Адамның тәлім-тәрбиелік таным-түсінік көкжиегін кеңейтерлік ойларын діни нанымдарымен дәйектеп, тағлым қылды.
Ақынның айтары адамның басында кездесетін кемшілік пен қатесі назарға ілінсе, оны ақыл көзімен көріп, көңіл қаламымен түзеу - алла алдындағы пенделік парыз. Алла тағаланың рақымшылығы мол екендігін "Өзі қайран, көңілі ойран, көзі жасты" пенде шын ниеттеніп әділет жолына ұмтылып, тәубағамейірімі мол құдай тағаланың шапағаты мол екендігін түсіндіріп, адамгершілікке шақырады. Тақуа ақын Иассауи Мұхамед пайғамбар жасына келген соң, пайғамбарды аза тұту белгісі ретінде қалған өмірін қылуетте өткізсе, мұның өзі мұрат тұтқан танымына берік берілгендіктің тағылымы деп таныған абзал. Хиқмет-тәлімдік өнегесі мол, алла тағаланың ақ жолына берілуді насихаттайтын айтулы еңбек, педагогика тарихында арнаулы зерттеуді тілеп тұрған туынды.
Адамгершілік - қоғамдық сананың бір түрі және қоғамдық институт ретінде адамның мінез-құлқын реттеумен айналысады. Мораль негізінен үш бағыттан құралады: біріншіден - бұл адамгершілікті іс-әрекет, белгілі бір нәрсеге себептелген адамдардың мінез-құлық тәртібі; екіншіден, адамдардың моральдық қатынасы, үшіншіден, моральдық сана, онда адамгершілік қатынас пен іс-әрекет қатар әрекеттеседі. Яғни, адамгершілік тәрбиесі моральдық сананы, адамгершілік сезімді дамытады және адамгершілік мінез-құлық дағдыларын қалыптастыруды көздейді.
Ұлттық тәлім- тәрбиенің маңызы және оның жеке тұлғаның рухани дамуына тигізер әсері туралы ой- пікірлердің қалыптасуына Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев, Жүсіпбек Аймауытов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев сынды халқымыздың ойшылдары, ағартушылары мен өнер қайраткерлерінің қосқан үлесі зор болды.
Ыбырай Алтынсарин халық педагогикасындағы адамгершілікті, үлкенді сыйлауға, өнеге үйретуге уағыздаған негізгі қағидаларын жақсы біліп, оны басқа халықтардың озат ой-пікірлерімен толықтырып дамытты . Ол елін надандыққа қамап отырған феодалдық-патриархалдық, кертартпа отаршылдық саясатты сынай отырып, туған халқының келешегіне зор сеніммен қарады.
Абайдың көтерген мәселелері - адамгершілік ынтымақтастық, татулық, әділдік, еңбексүйгіштік адалдық, талапкерлік, т.б. Бұл мәселелерді ол жеке, жалаң түрде алмай, маќалдарды талдау барысында зұлымдыќ, сұрқиялық, екіжүзділік, барымташылдық тәрізді мінез-ќұлыќтарѓа қарсы қоя отырып қарастырады.
Жастарға адам баласының сыртќы сұлулығы мен ішкі жан-дүниесінің үйлесімділікте болғаны дұрыс екенін ескерте отырып, Абай өзінің "он сегізінші" қара сөзінде "Адам баласына жыртықсыз, кірсіз, сыпайы киініп... таза кимек дұрыс іс, өз дәулетінен артық киінбегі, не киімі артыќ болмаса да,көңіліне қуат алып, тым айналдырмақ - кербездіктердің ісі" - деп түсіндіреді .
Дүниеге келген әр перзенттің өмірі, келешегі тәрбие ісіне байланысты, одан сыртқары болуы мүмкін емес. Нәрестенің сәби шақтағы өмірі ойыннан басталады. Ойын - тәрбиенің бастау бұлағы, ол мәңгі жас, әрбір жастың бастан кешіретін кезеңі болып саналады. Ойынның атадан балаға мирас болып, үнемі қайталанып, әрбір ұрпақпен бірге жасап, тоқтаусыз,толассыз жүріп отыратын себебі осында. Мұны зерттеуді, халық ойындарының мәнгілік мәнін ашуды тарихшылар, әдебиетшілер, этнографтар, археологтар, психологтар, педагогтар және де басқа ғылым саласында ғалымдар қашаннан бері назардан тыс қалдырмай келе жатыр. Бірақ қазақ халқының ұлттық тәлім- мұраларын жариялау, зерттеу тек соңғы жылдары ғана қолға алына бастады. Бұл салада Қ.Б.Жарықбаев, С.А.Ұзақбаева, Б.Х.Балтабаев, Ә.Табылдиев, С.Қ.Қалиев тындырымды істер атқарып, этнопедагогикаға байланысты еңбектер жариялауда.
Соңғы жылдары көрнекті ғалым педагог-психологтар Ќ.Б.Жарықбаев, С.Ќ.Қалиев, Р.К.Төлеубекова т.б. өздерінің зерттеулерінде халықтық педагогиканың дамуы, педагогикалық заңдылыќтары, жеке басты қалыптастырудағы отбасының алатын орны т.б. мәселелерді қарастырған.
С. Қалиев ХV - ХIХ ғасырлар ақын жырауларының поэзиясындағы педагогикалық ой - пікірлер атты еңбегінде жыраулар өмірдің ұсақ мәселелеріне аз араласып, көбінесе, заман - дәуір, өткен мен келешек, адамгершілік, жақсылық, жамандық жайлы ойлар, болжаулар, қағидалы сөздер айтып отырған. Сондықтан да қазақ поэзиясында жыраулар жетекшілік, ақылгөй тәрбиешінің ролін атқарады, - дей келіп жыраулар поэзиясының тәлімдік мәніне терең тоқталып, жан - жақты талдау жасаса, Қ. Жарықбаев пен С.Қалиевтердің авторлық бірлесуімен даярланған Қазақ тәлім - тәрбиесі оқу құралының 2 тарауы осы мәселеге арналған [].
Сондай - ақ, А.Е. Дайрабаева Қазақтың халықтық педагогикасындағы қыздардың адамгершілік тәрбиесі атты кандидаттық диссертациясының 1 таруының 2 - бөлімінде ақын жыраулар поэзиясындағы қазақ қыздарына адамгершілік тәрбие беру ісін сөз етеді .
Осы ғылыми еңбектердің кез - келгенінде жыраулар толғауларында адамгершілік тәрбиесі кең орын алғандығы ғылыми түрде зерттелініп, нақты дәлелденді.
Сонымен қатар этнопедагогика арқылы адамгершілікке тәрбиелеу мәселесімен шұғылданған Ұ.О. Асанова, Ә.С. Әмірова, А.Қ. Қисымова, Ж.Б. Сәдірмекова, Р.К. Төлеубековалар.
Ұ.О. Асанова оқушыларға қазақ халқының айтыс өнері арқылы адамгершілік - эстетикалық тәрбие беру мәселесін қарастырса, Ә.С. Әмірова бала тәрбиесіндегі қазақ балалар әдебиетінің алар орнын анықтай келе ересектер тобындағы (5 - 6 жас) балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде қажетті әдеби шығармалардан ұлттық ойындарды іріктеп, жүйелей отырып, оны балабақшадағы тәрбие үрдісінде пайдаланудың тиімді әдістерін көрсеткен. А.Қ. Қисымова қазақ этнопедагогикасының оқушылардың адамгершілік - жыныстық тәрбиесіндегі маңызының ерекше екендігін анықтаған.
Р.К. Төлеубекова бастауыш сынып оқушыларын қазақ халқының дәстүрлері арқылы адамгершілікке тәрбиелеу мәселесін қарастырса, Ж.Б. Сәдірмекова жеткіншектерді этнопедагогика арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің мазмұнын теориялық тұрғыдан негіздеп, оның бала тәрбиесіндегі мүмкіндіктерін айқындаған.
Сонымен ғылыми педагогикалық еңбектерде халық педагогикалық ұлттық сана, сезімін көрсете отырып, ұлттық мәдениетін тікелей халықтық тағылымдарға байланыстылығы туралы дәлелденген.
Тағылым дегеніміз - өткеннен үйрену үшін одан оң нұсқаларды таңдап алып, оны күнделікті өмірге пайдалану. Демек қазіргі және өткен замандағы қазақ ойшылдарының еңбектерін, идеяларын сабақтастыра отырып, мектеп оқушыларының оқу-тәрбие процесінде кеңінен қолдану керек. Бабаларымыздың ұлттық тағылымдарды біздерге мұра ретінде қалдырғандықтан ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу біздің борышымыз. Себебі, өскелең ұрпақ - туған жер мен халқының перзенті. Ол қайда жүрсе де, өз ұлтының жарқын болашағы, ірі өкілі. Сондықтан ұлттық адами тәрбиені беруде отбасы мен мектептің алатын орындары ерекше. өйткені отбасы мен мектепте жеке тұлғаға халықтық тағылымдар негізінде адамгершілік тәрбиесі беріледі.
Салт-дәстүрлер әр түрлі ұлттың өзіндік сипатымен ерекшеленетін болғандыќтан С.Қалиев, М.Оразаев, М.Смайыловалардың "Қазақ халқының салт-дәстүрлері" атты оқу құралында жастарды жан-жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтық салт-дәстүрлердің тәлім-тәрбиелік мәнінің зор екені айтылған. Халықтық салт-дәстүрлерді үлкен топқа болып қарастырған, яғни бала тәрбиесіне байланысты, тұрмыс-салт, әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлер деп атап, олардың әр қайсысына жеке-жеке тоқталып, мазмұнын кеңінен талдайды [ ].
Адамгершілік тәрбиесі отбасынан басталатыны белгілі. Сондықтан да халқымыз "ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің" деп текке айтпаған. Осы туралы Ж. Наурызбаев "ұлттық мектептің ұлы мұраты" атты кітабында қарастырды: "Ата-ананы, үлкенді сыйлауға, халықтың салт-дәстүрлерін қадірлеуге, ел тарихы, туған жер, ата-баба шежіресіне қанығуға да, бесік жырынан бастап халық көкейінен сусындатуға да алғашќы қадамды отбасынан бастайды" деп ой түйген. Сондықтан халқымыз "Тәрбие басы бесіктен" деп текке айтпаған.
К.Оразбекова "Иман және Инабат" атты оқу-құралында жас ұрпаққа инабаттылық, бесік тәрбиесінен бастап адам баласының қос қанаты тәріздес жүрек пен ақыл тәрбиесі бірлесе дамиды. Осы екеуінің де ендігі дамытушысы, бесік жыры болады. Халықтық "Бесік жырын естімегеннен не адамшылық күтесің" дейтіні де содан болса керек. Сәбиді бесікте тәрбиелеу аса жауапты кезеңге жататынын баяндайды. Сондай-ақ Ж.Әбдіжапарованың "Мектеп оқушыларында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру" атты еңбегінде оқушылардың бойына адамгершілік нормаларын қалыптастырудың қарапайым түрлерін жан-жақты қарастырған. Атап өтсек, патриоттық сезімін, еңбек пен қоғамдық меншікке көзқарасы, тәртіптілік пен ұйымшылдық, коллектившілдікті, достық пен жолдастықты, шыншылдық пен әділдікті, өз мінез-құлқына сын көзбен қарай білушілік, басқалардың кемшіліктерін батыл сынай алушылықты т.б осындай моральдік қасиеттірді қалыптастырудың тәрбие сағатындағы үлгісі көрсетілген.
Тәрбие мақсатының айналасындағы айтыс көне заманнан басталады. Көне данышпан ойшылдар тәрбиенің негізгі мақсаты - рақымшылық, адамгершіліккке тәрбиелеу екенімен келісті. Ал рақымшылық, адамгершіліктің не екенін түсіндіруге келгенде, олардың ойлары әртүрлі болып келді [ ].
Платон ақыл, сезім және жігер сияқты қасиеттерді алдымен дамыту қажет деп есептесе, Аристотель ерік пен шыдамдылыққа, әділдік пен ұстамдылыққа, ақылдылық пен рухани жан тазалығына көңіл бөлген.
Ағылшын философы және педагогы Дж. Локк тәрбиенің ең басты мақсаты- ер жігіттікті қалыптастыру- өз ісін ақылды да жан- жақты жүргізе алатын адамды тәрбиелеу деп санаған. Сонымен қатар бұндай адам белсенді, іскер болып, ұшқыр ойлы, білімді болып келуі қажет деп есептеген.
Француз материалисі К. Гельвеций тәрбие негізіне біртұтас мақсат қажеттігін айтқан. Тәрбиешінің мақсаты-азаматтардың жүрегін адамгершілікке, ақылдарын шындыққа, ақыр соңында сезімтал дұрыс пікірлі азаматтар тәрбиелеп, өз пікірлерін қоғамның мүддесімен үндестіре алатын патриоттар шығару.
А.И. Герцен тәрбиенің мақсаты- қоғамдық зұлымдықпен күресе білетін, еркін, іскер, адамгершілігі мол, жан- жақты дамыған адам тәрбиелеуде деп көрсеткен.
Сонымен қатар Л.И.Божович адамгершіліктің қалыптасуы адамгершіліктің дамудың өзіндік сапалық нормаларының жетілуіне біртіндеп айналуы деп есептелген және адам қабілетінің сыртқы мінез-құлыққа емес,ішкі мінез-құлыққа бағдарлануы адамгершілік дамуының ең жоғарғы деңгейі болып табылады деген өз ойын білдіреді.
А.С.Макаренко адамгершілік мәселесін мектеппен байланыстырып,:...мектеп қай заман өзгерісі болмасын,өз ұрпағын оң шешімдер қабылдап,өз қылығын саралай білетін және басқалардың да дұрыс мінез-құлық танытудын талап ететін,белсенді қоғам мүшелерін тәрбиелеп шығаруы тиіс-деп тұжырым жасағанда адамгершілік тәрбиесінің тұлға қалыптастыруда белсенділік көрсететінін атап өтеді.
Сухомлинский еңбектерінде адамгершілік тәрбиесін беруде теория мен практиканы бірлікте қарастыру керектігіне мән берген және адалдық, адамгершілік сезімдерін тәрбиелеу процесінің негізін айқындайтын теориялық ереже ұсына отырып,адамның адамгершілік қасиетінің көрінісі мейірімді,қайырымды,кішіпейіл болу,адамдарға деген сүйіспеншілік, адамдарды сыйлау, адамдардың жан күйзелісін түсіне білу, сондай-ақ қуаныш бөлісе білу т.б.деп атап көрсетеді.
Ж.Аймауытовтың Психология атты оқулығында берілген дәрігер адамның денесін сауықтыратын болса,тәрбиеші адамның ақылын ,мінезін ,жанын сауықтырадыдеген тұжырымы- адамның жаны мен тәнінің таза болу қағидасы адамгершілік тәрбиесінің нәрі іспеттес.
Адамгершілік тәрбиесі мәселелері психологтардың (Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, П.М.Якобсон т.б. ) зерттеулерінде де қарастырылды.
Олардың пайымдауынша,адамгершілік тәрбиесі құрылымында адамдарға тек әлеуметтік талап қана емес,сонымен қатар психологиялық талаптар да қойылуы тиіс.
Я.А.Коменский адамгершіліктің ең маңызды белгісі деп:дінді,гуманизм мәдениетінің ережесін жатқызды.Ізгілікті жан үшін, сабырлылық, әділдік, мейірбандық, жомарттық, адамдарға жақсылық жасау дайындығы, шыншылдық,сыпайылықты,әсемдікті және үлгі болуды жинақтады [ ].
Я.Коменский адамгершілік тәрбиесінің толық жүйесін іске асырды.Осы құралдардың арасында ең бастысы ата-ана, мұғалімдер, достар деп санады.
Д.Локк - адамгершілікке тәрбиелеу үшін мынадай принциптерге сүйенудің қажеттігіне тоқталады: табиғи ақылдылық,қаталдық пен балаға деген сүйіспеншіліктің болуы,дарындылық пен қызығушылығын танып,бағыт беру.Сонымен қатар баладағы жаман әдеттердің пайда болғанының, мәселесіне кірісу қажет деген ойын білдіреді. қайдан шыққан себебін іздеу ,өтірік айту себептерін терең ұғыну керек,тек сонан кейін тәрбие мәселесіне кірісу себептерін терең ұғыну керек,тек сонан кейін тәрбие мәселесіне кірісу қажет деген ойын білдіреді.Ж.Ж.Руссо ойынша ,тәрбие үш фактордың ықпалы арқылы жүреді:табиғат,адамдар және заттар.Өмір сүруді үйрету,адам болу-педагогиканың негізгі принципі,оған адамгершілікті,жанашырлықты,сыйлауш ылықты,еркіндікті,еңбексүюшілікті қосады.оның тәрбие принципі-адамгершілік және еркіндік. Оның ойынша бала әрқашан да өз іс-әрекеттерінде еркіндікті сезінуі тиіс.Оның талаптарында ол талап қойып жатқандықтан емес,оған керек болып жатқандықтан орындау керек,яғни адамгершілік тәрбиесі-ол жүрек тәрбиесі,сезім,эмоция,жақсылыққа деген сүйіспеншілік,адамгершілік тәрбиесінің қасиеті ретінде Ж.Ж.Руссо адамдармен араласуды айтады.
И.Г.Песталоцци тәрбиенің қандай түрі болса да,халықтың тәрбие идеясына сүйену керектігін ұсынады.Оның адамгершілік тәлім-тәрбиесіндегі мақсаты-жеке тұлғаның дамуы толық жеке тұлғаның қалыптасуына кедергі жасайтын ішкі қарама-қайшылықтардан арылу.тұлғаның барлық жағынан тәрбиеленуін қамтамасыз ету.
Оқу-тәрбие процесінде адамгершілік қасиеттер оның еңбек етуі барысында дамиды.Оның басты мақсаты-тәрбие беру.Сонымен рухани адамгершілікке тәрбиелеу мен үйлесімді дамуды қамтамасыз ету үшін оқытудың маңызы зор, мектеп ,отбасы мен қоғам арасындағы адамгершілік тәрбие берудегі өзара қарым-қатынасты қарастыруда отбасын баланың адамгершілік тәрбие алудағы бастамасы деп есептейді [ ].
Адамгершілікке тәрбиелеу мәселесінде әртүрлі педагогикалық көзқарастар қалыптасты, талдау арқылы біз олардың әрбірінің негізінде көрініс тапқан идеяларды ескере отырып үш топқа бөліп қарастырамыз.
Бірінші топқа, педагогтардың мақсаттылықпен ұйымдасқан тәрбиелік ықпал жасау процесіндегі жетекшілік ролін басымдылықпен көрсету тән. Тәрбиені бұл тұрғыдан қарастыру педагогикада, қоғамдық ғылымдарда бұрыннан қалыптасқан.
Екінші топқа, біздің пікірімізше, оқушылардың адамгершілігін қалыптастыру процесінде, олардың іс-әрекеті мен қатынасын басқаруды ұйымдастыру қажеттілігін қолдайтын анықтамаларды жатқызуға болады. Оған педагогика оқулығындағы: адамгершілік тәрбиесі процесінің тұлғаға мақсаттылық және тәрбиелікпен ықпал етуді, оның іс-әрекетін мақсаттылықпен ұйымдастыруды болжайды, - деген ой-тұжырым мысал бола алады.
Адамгершілік тәрбиесін анықтауда үшінші бағыттың негізінде көрініс тапқан идеялар тәрбие ісін екпінді балаға бағыттауға, баланың ішкі қажеттілігі мен мотивін бүкіл педагогикалық жүйе орталығына аударуға мүмкіндік береді.
Адамгершілік тәрбиесі процесіне берілген әртүрлі анықтамаларды талдау арқылы, біз өз зерттеуімізде бұл процесті адамның іс-әрекетінің бір түрі ретінде қарастырамыз. Оның негізгі қызметі баланың жан-жақты адамгершілікті дамуына жағдай жасау адамгершілік көзқарастар, сенім мен сапа, әлеуметтік құбылыстар мен процестер, адамға адамгершілік көзқарас жүйесін қалыптастыру механизмін жасау болып табылады.
Ал тәрбие туралы айтылған даналық ойларға зейін қойсақ, алдымен бүкіл әлемнің ұстазы атанған ұлы бабамыз Әл-Фарабидің пікірлеріне жүгінеміз.
Соңғы жылдары адамгершілік категориясы - қайырымдылықты педагогика саласында қарастыру қажеттігін дәлелдеп отыр. Осымен байланысты біз қайырымдылықты тұлғаның адамгершілік қасиетін тәрбиелеудің бір бағыты ретінде қарастырылып жүр.
Қайырымдылық- гумандылықтың ең негізгі көрінісінің бірі. Қайырымдылық ұғымы екі бағытты қамтиды: Рухани- эмоцияналдық және нақты практикалық [ ].
Мектеп оқушыларының қайырымдылық көрсеткіші болып: жанашырлық, мейірімділік, сезімталдық, өзінің жолдастарына деген қамқорлық, құрбысына көмек беруге даяр болуы, ұжымды құрметтеу, пайдалы іс- әрекетке қатысуға итермелейтін себептер саналады.
Адамгершілік тәрбиені қалыптастыруға тоқталатын болсақ:
1. Әрбір адам баласы өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі қоғамның алдында тұрған мақсат- міндеттеріне, адамгершілік қасиеттердің тұтастығына сай тәрбиелеуді қамтамасыз ету;
2. Адамгершілік сананы, сезімді, көзқарасты тәрбиелеу;
3. Жас ұрпақтың бойында Отанға, қоғамға, еңбекке, адамдарға,
өз- өзіне деген адамгершілік сезімдерін тәрбиелеу, дамыту;
4. Ізгілік, парасаттылық қасиеттерін тәрбиелеу.
Жоғарғы сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды
педагогикалық міндеттері:
1. Оқушылардың белсенді өмірлік позизиясын қалыптастыру;
2. Қоғамдық борышқа саналы көзқарасын тәрбиелеу;
3. Сөз бен істің бірлігін қамтамасыз ету;
4. Оқушының адамгершілік нормалардан ауытқуына жол бермеу.
Бұл міндеттерді шешу оқушыларды қоғамдық пайдалы, өнімді еңбекке дайындаумен тығыз байланысты. Ол баланың мектепке барған алғашқы күнінен басталады. Алғашқы еңбек дағдылары сабақ үстіндегі міндеттерді орындаумен байланысты туындайды. Оқу бала үшін-еңбек, қоршаған ортаны танып білу, жаңа ғылыми білімдерді игеру адамгершілікке тәрбиелеудің басты құралдары болып табылады.
Жасөспірімдерді адамгершілік рухта тәрбиелей отырып, олардың сана-сезімін рухани жақтан байытуда бастауыш мектеп оқушыларына арналған тәрбиелік әдіс-тәсілдерді орындаудың аса қажет екендігі қазіргі таңда белгілі болып отыр. Бірақ біз жасөспірімдерді патриоттық рухта тәрбиелей отырып, олардың рухани байлығын арттыру үшін іс-бағдарламалар жасағанда, халықаралық білім берудің стандарттарынан аттап кете алмаймыз. Солай бола тұрса да халқымыздың ұлттық-тарихи, мәдени-рухани жақтан алғандағы ерекшелігін де ескеруге тиіспіз. Біз өз әдістемемізді, рухани жақтан қол жеткен табыстарымызды әлем мемлекеттерінде іске асып жатқан реформаларға сай жүргізуіміз қажет. Олардың алдында ерекшелігімізді де көрсете білуіміз керек [ ].
Жастардың білімін көтеруде қазіргі таңда бүкіл дүние жүзі мемлекеттерінде аса күрделі реформалар жүзеге асырылуда. Бұл реформалардың мақсаты - жастардың жаһандық білімге ие болуына мүмкіндік жасау. Дамыған мемлекеттер әлемдік жаһанданудың алдын алу бағдарламасын да жасауға кірісіп кетті.Ал кейбір мемлекеттер әлемдік жаһандану процесіне жұтылып кетпеу үшін, өздерінің ұлттық ерекшеліктеріне сай оқу бағдарламаларын, білім туралы заңдарын ұйымдастырып жатыр.
Біріккен Ұлттар Үйымының Бас Ассамблеясында Жапония мемлекетінің ұсынысы бойынша 2005-2015 жылдарды "Білімді тұрақты дамыту декадасы" деп жариялағаны белгілі. Мұндай декада адамзатқа аса қажет екені белгілі. Барлық елдердің білім жүйесін бір арнаға ұйытып, ғаламдық түйіндерді шешу - осы декаданың мақсаты болып отыр. Бұл аса маңызды құжат. Біріккен Ұлттар ұйымы белгілеген бұл бағдарламадан біздің мемлекетіміз тыс қала алмайды. Сондықтан білім беру жүйесін халықаралық стандартқа сай тұрақтандырудың маңызы зор. Мұндай күрделі бағыт-бағдарламаларды мемлекетіміздің Білім Министрлігі тарапынан жолға қойылғандығы белгілі.
Білім саласындағы мұндай өзекті мәселелерді дамыған елдер әлдеқашан білім саласын реформалау арқылы жүзеге асырып отыр. Олар заман ағымына сай өз технологияларын дамыту шараларын дер кезінде жүргізіп отырады. Олар осындай білім саласындағы аса жауапты іске ұлттық-патриоттық негізде қарап, өз мемлекеттерінде жастар тәрбиесіне баса назар аударады [ ].
Мектеп оқушыларының адамгершілік сезімін оятудың педагогикалық жолдарын дамыту, оқушыларды ұлттық тәрбиелеудің әр түрлі әдістерін ойлап, оны адамгершілікке тәрбиелеу бүгінгі күннің аса маңызды проблемаларының бірі. Жаһандану үрдісі біздің ұлттық рухани байлығымызды жұтып жібермеуі үшін, мектептер мен мектеп-гимназияларда адамгершілік тәрбиені дұрыс жолға қойыуымыз керек.
Біздің мемлекетте де жаңа азаматты қалыптастыру үрдісі жүргізілуі қажет. Жаңа азамат - рухани байлығы мол жаңа қазақ мектеп қабырғасынан, тіпті балабақшадан бастап тәрбиеленуі қажет. Балабақшадан, жанұядан бастап, мектепте ұлттық рухта, рухани байлығы терең адамгершілігі мол жасөспірім тәрбиеленбесе мұндай үрдіс мектепте өз жалғасын таба алмайды. Сондықтан балабақшадағы қазақ балалары қазақ тілінде тәрбиеленуі тиіс. Қазақша тақпақтар мен өлеңдер жаттап, қазақша ертегілер айтатын болып, қазақша ойлау өрісін кеңейту үрдісі жүргізілуі шарт. Жас балаларды мектепте жүргізілетін ұлттық-патриоттық тәрбиеге жанұяда дайындау қажет.
Жастарға сапалы білім беру ұлттық мәдени, әдеби мұралардың оқытылуына да байланысты болмақ. Жастар адамгершілік рухта тәрбиеленсе ғана тәрбие беру мен білім беру реформалары ойдағыдай жүзеге аспақ.
2.1. Мектеп оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі бағыттары.
Адамгершілік,мораль қоғамдық санада нақты тарихи қоғамдық қатынастан туындайды,ол адамдардың рухани азығы және де адамдар қарым-қатынасындағы белгілі қағида,нормалалардың, шындықтың әлеммен байланысы.Адамгершілік-қоғамдық ойға сүйене отырып, рухани дамуға,адамдардың сана-сезіміне әсер етеді,оларды қоғамда қалыптасқан адамгершілік заңдылығына тәрбиелейді.Нақты адамдық адамгершілікке жалпы қоғамдық мораль әсер етіп отырады. Адамгершілік қасиеттің негізгі элементтері ретінде ерік-жігер,талап,тілек,өмірдің адамдық мәнін түсіну көрініс береді.Рухани адамгершілік тәрбиенің нәтижесі- рухани адамдық тәрбие,ол тұлғаның қоғамдық бағалы қасиеттері мен сапалары,қарым-қатынастарында қалыптасады. Негізінен алғанда адамгершілік тәрбиесін үш түрлі-функционалдық-әлеуметтік,теор иялық және практикалық салада қарастырған жөн.Адамгершілік тәрбиенің әлеуметтік қызметі болашақ ұрпаққа жинақталған тәжірибені жеткізу болса,теориялық аспектісі білім саласын теориялық жағынан дамытуды қамтамасыз ету болып табылады.Ал оның практикалық қызметіне адамгершілік тәрбиесі бойынша жұмыс мазмұны мен әдістемесін жетілдіруді жатқызуға болады [ ].
Философиялық сөздікте:адамгершілік адамдардың оқиғаларға баға беріп,өзінің мінез-құлық бағытын таңдауына,моральдық ұғымдарға әр түрлі құбылыстарға байланысты олардың бастан кешіретінін мақұлдау немесе айыптау сезіміне негіз болады деген тұжырым жасаған.
Рухани адамгершілік тәрбиесі бүгінгі таңда қоғам қажеттілігінен туындап,өзекті мәселелердің құрамына енуде. Бұл орайда сабақ барысында оқушылыр Х1Х ғ.екінші жартысындағы ағартушылар мұраларындағы имандылық рухани адамгершілік идеяларымен танысады.Рухани адамгершілікке тәрбиелеудің бір ұшы-имандылыққа келіп тіреледі. Имандылық ұғымы ерте кезден бастап қолданыста болған,оны көне жазба мұраларға көз жіберту арқылы дәлелдеуге болады.Халқымыздың халық болып қалыптасу кезінен бастау алады.Бұл үғым көпшілік түсінігінде діни ұғыммен суреттеледі.Бірақ имандылық ұғымы таза діни ұғымды білдірмейді. Тұрмыстық өмірде иман жүзді,иманды,т.б.ұғымдар пайдаланылған және әлі де пайдалануда.Енді жеке-жеке талдап көрсек, иман жүзді деп бойында адамгершілік қасиеттер, кеңпейілділік, жанашырлық, инабаттылық, ізеттілік т,б.да қасиеттері бар адамдарды айтсақ, иманды адамдарға да қасиеттерді бойына сіңірген және оны сеніммен ұштастыра білетін адамдар тобы жатқызылады.Бұл қасиеттердің бірі де таза ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz