Философия ғылымдар негізі
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ КАФЕДРАСЫ
FIL 2102 ФИЛОСОФИЯ ПӘНІ БОЙЫНША ДӘРІСТЕР
Құрастырған: философия ғылымдарының докторы, профессор НҰРЫШЕВА Г.Ж.
Пән бойынша ОӘК Философия және саясаттану факультетінің
Ғылыми кеңесінде БЕКІТІЛГЕН.№12 Хаттама, 26.06.2020
Философия кафедрасының 16.06.2020 мәжілісінде қарастырылып,
ұсынылған.
Хаттама №41, 16.06.2020.
Факультеттің әдістемелік бюросы ұсынған.
Хаттама №11, 18.06.2020
Алматы, 2020
№1тақырып. Философияның пайда болуы. Философияның пәні мен әдісі (1-2 апталар, 2 сағат)
1. Философиялық білімнің негізгі сипаттары
2. Философияның қызметтері
3. Философияның адам және қоғам өмірінде атқаратын рөлі
Философия ғылымының мәнін және мақсатын анықтау үшін философия туралы философия тарихында айтылған анықтамаларды қарастырып көрейік, себебі, Карл Ясперстің сөзімен айтсақ, "философиялық пайымдау дегеніміз философия тарихына үңілу".
Антика дүниесінің данышпандары философия туралы былайша пайымдаған екен:
Сократ: "Философия ойлау арқылы ақиқатқа, білімге жету".
Геродот: "Философия білімді, ақылдылықты сүю".
Аристотель: "Философия ғылымдар негізі".
Орта ғасырдың діни ойшылдары:
Аврелий Августин: "Философия ақылдылыққа құштарлық".
Томас Аквинат: "Философия барлық ақиқаттың негізі болатын ақиқат (Құдай) туралы ілім".
Француз философы МишельМонтень: "Философияның қайғылы, іш пыстыратын нәрселерге еш қатысы жоқ. Даналықтың ерекше бір белгісі ақылдың көмегімен өмірді қуанышты сипатта ғана қабылдау, ол жан жарасын жеңілдетеді, ауруды жеңуге көмектеседі".
Жаңа Дәуір ойшылы Томас Гоббстың пікірінше, "Философия адамның ақыл-ойы, ол жаратушы тәңірдің барлық істерін зерттеуші, осы істердің ретін, себептерін, салдарын анықтауға көмектеседі". Рене Декарт: "Философия даналық, адам танып-біле алатын заттар туралы егжей-тегжейлі, жан-жақты білім".
Неміс философы И.Г.Фихтенің пайымдауынша, "Ғылыми даму барысында оның шеңберінен шығып кеткенімен, философия адамның ақыл-ойымен тығыз байланысты".
Осы анықтамаларға сүйеніп, философиялық білім және оның негізгі белгілері туралы тұжырымдар жасасақ:
1) Философия даналықпен, ақыл-оймен байланысты. Философия
терминінің өзі грек тілінен аударғанда phileo сүйемін, sophia даналық дегенді, басқаша айтсақ, даналыққа құштарлық дегенді білдіреді.
2) Философияның басы таңдану. Сократ "Менің білетінім мен
ештеңе білмеймін, басқалар оны да білмейді" дегендей, таңданған адам заттың, құбылыстың себебіне тереңдеп үңіледі, философиялық пайымдау жасауға ұмтылады.
3) Философиялық білімге еркіндік, тәуелсіздік тән. Адам
философиялық білім жинауға өз еркімен ұмтылады. Тәуелділік философияны көркейтпейді. Грек философиясының еркін, кең түрде дамып, философиялық ойлаудың керемет үлгілеріне қол жеткізгені, керісінше, идеологияға негізделіп, еркін ойлауға тиым салынған кеңестік заман философиясының мазмұны бұл пікіріміздің жақсы мысалы.
4) Философия ақылды ойлау мәдениетін қалыптастырады. Бұл
байыпты, ғылыми, толерантты, еркін, творчестволық ойлау.
5) Философия жауабын табу қиын, тез арада шешу мүмкін емес,
күрделі мәселелерді зерттеумен айналысады. Мысалы, адам өмірінің мәні мәселесі, табиғат, қоғам, және адамның арақатынасы мәселесі мәңгілік мәселелер болып саналады.
Философияның анықтамасы:
Философия бар болып отырғанды (сущее) тұтас, элементтері бірі-бірімен тығыз байланысты түрде қарастыратын, оның даму заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Осы бар болып отырғанның арасындағы басты элемент Адам, сондықтан ол философияның ең басты зерттеу объектісі. Қазақ халқының көрнекті жазушы-философы М.Әуезов өзінің "Философия жайынан" еңбегінде айтқандай: "Философия... кең ақыл, терең қиял шығарған, адамның жанын тәрбиелейді, жүрегін ағартып, адамшылығын арттырып, ақтылыққа сүйрейді. Философия:
1) адамның қайдан жаралғанын шешпек;
2) адамның жанын, ішкі халін тексермек;
3) адамның дүниеге келген мақсатын тексермек.
Философия адамшылық жолындағы қараңғы қалтарыстарда қолға ұстаған шамшырақ".
Бұл ойларды неміс философы И.Канттың сөздерімен толықтыруға болады: "
1) Мен не біле аламын?
2) Мен не істеуім керек?
3) Мен не нәрсеге үміттене аламын?
4) Адам дегеніміз не?
Бірінші сұраққа метафизика жауап береді, екіншісіне - мораль, үшіншісіне дін, төртіншісіне антропология. Бірақ осының бәрін антропологияда жинақтауға болады, себебі алдыңғы үш сұрақ соңғыға кіреді. ...Адамға аса қажет білім болса, ол мен оқытып отырған, адамға дүниеден өз орнын табуға көмектесетін ғылым және одан адам болу үшін не істеуді үйренуге болады".
Философияның қызметтері:
1) көзқарастық философиялық көзқарас көзқарастың жоғарғы деңгейі болып табылады. Көзқарас адамның өзі, қоғам, дүние туралы өзіндік ой-пікірлерінің күрделі құрылымнан тұратын жиынтығы. Оның құрамдас бөліктері ретінде білімді, ақыл-ойды, сезімдерді, үміт-ұмтылыстарды, наным-сенімдерді, құндылықтарды, күдік-күмәндарды және тағы басқаларды атауға болады. Көзқарастың мифологиялық, діни түрлері белгілі, олардың да адам өміріндегі маңызы ерекше. Бірақ философия ғана жан-жақты, ғылыми, терең, толыққанды көзқарасты қалыптастырады.
2) рационалды жүйелеу философия адам тәжірибесін теориялық деңгейде тұжырымдайды, ғылыми емес, қарапайым бақылаулардың және ғылыми танымның нәтижелерін философиялық деңгейде қорытып-сараптайды, дұрыс-бұрысын айырып, белгілі бір жүйеге келтіреді.
3) сыни философиялық ұғымдар мен категорияларды, заңдарды игеру, философия тарихымен, оны жасаушы философиялық тұлғалармен танысу, олардың ілімдерін зерттеу адамға өз өміріне, қызметіне, қоғамдағы орнына тереңірек үңілуге, сыни тұрғыдан талдауға үйретеді. Философия ғылымының көмегімен адам өз өмірін қайта құруға талпынады деуге болады. Ол жеке адамның ғана емес, бүкіл қоғамның тыныс-тіршілігін сыни сараптан өткізеді, адам мен қоғамның ақиқатқа жету жолындағы қателіктерін жоюға ықпал етеді.
4) болжам жасау философия жеке адамның да, бүкіл қоғамның да болашағын болжауға септігін тигізеді, жаңа көзқарас-идеялардың негізін салады. Әрине, болашақты түгелдей жоспарлау мүмкін емес. Бірақ философияның көмегімен адам өзінің басты мақсаты саналы тіршілік етуші адам атына сай өмір сүру сатыларын, өмірлік мақсаттарын, қысқа өмірде қажет болатын негізгі ұстанымдарын жалпы түрде болса да анықтап алады.
5) гуманистік философия адамды дүниедегі ең басты құндылық деп таниды. Философия ғылымының көмегімен адам өзін ардақтауды, өзімен бірге өмір сүріп отырған басқа адамдарды бағалауды, өзінің бойында адамшылық қасиеттерді тәрбиелеп-дамытуды үйренеді.
6) практикалық неміс философыГегель философияны өмір көшінен үнемі кеш қалып жүреді деп сынаса да, қазіргі философияның, онымен айналысатын философ мамандардың негізгі мақсат-міндеті оның практикалық сипатын зерттеу болуы деп ойлаймыз. Жан-жағынан адам, өмір, қоғам, дүние, табиғат туралы түсініксіз сұрақтар қаумалап, өмірден, қоғамнан өз орнын таба алмай қиналған қазіргі заман адамына құрғақ теориялар мен шым-шытырық абстракциялардан пайда шамалы, оған өзінің кім екенін, дүниеге келгендегі мақсатын түсіндіріп беретін, алдынан күнбе-күн тосып отырған қиыншылықтарды жеңуге көмектесетін, бір сөзбен айтсақ, практикалық сипаты бар философия қажет. Бірақ, бұл пікірден философия күйбең тіршіліктің пендешілік қажеттіліктерін түсіндіруді қанағат тұтып қоюмен шектелуі қажет деген тұжырым туындамауы керек, керісінше, ол әрбір адамды терең толғаныс-ойларға жетелеп, өткінші нәрселерден мәңгілік, мызғымас құндылықтарға бойлауға шақыруы тиіс.
Философияның адам мен қоғам өміріндегі орны аса зор:
1) философия жеке адамның, әсіресе, жоғары оқу орнында білім
алушы маманның Тұлғаретінде қалыптасуына маңызды ықпал етеді.
2) Философия адамға өмірлік бағыт-бағдар береді.
3) Философия дұрыс, ақылды ойлай білуге, өзі туралы тереңірек
ойлануға әсерін тигізеді.
Швейцария философы Ю.Бохенский философияның қоғамдағы, адам өміріндегі рөлі туралы айта келіп, ұғымдар әлемінде өзімен-өзі өмір сүруші, адамдардың көбі үшін түсініксіз жан ретінде қабылданатын қарапайым философтың оны қоршаған басқа адамдардың, жалпы қоғамның санасына күшті әсер ететіндігін ескертеді, философ өз ойымен әуелі бір адаммен, сонан соң екінші, үшінші адаммен, бірте-бірте бүкіл қоғаммен бөлісіп, философиялық ой көпшілікке түсінікті болған жағдайда бүкіл адамзаттың бейнесін өзгерте алады деген болатын.
Жоғары білім беру саласында дайындалған маманның кәсіптік деңгейімен бірге адамгершіліктік-рухани және әлеуметтік келбетінің де биік болуы қазіргі кезеңде ерекше өзекті. Осы тұрғыдан алғанда университет қабырғасында білім алушы жастардың қарапайым индивид-пенде емес, өзіне, қоғамға, өмірлік үрдістерге деген терең көзқарасқа ие тұлға болып қалыптасуына айқындаушы әсер ететін философия ғылымы мен оны жастарға жоғары оқу орындарында оқытатын философ мамандарға қойылып отырған талаптардың маңызы арта түсіп отыр.
Ойымызды қорыта келсек, философия ғылымы адамға өзі өмір сүріп отырған орта табиғат пен қоғамның даму заңдылықтары туралы, өзінің осы жүйеде алатын орны, өмірі, өмірлік мақсат-міндеттері туралы жан-жақты теориялық білім беретін, адамның көзқарасын қалыптастыратын, сонымен қатар практикалық сипатқа ие, қазіргі заман адамына аса қажетті ғылым болып табылады.
№2тақырып. Болмыс. Онтология және метафизика (3-апта, 1 сағат)
1. Болмыс категориясы. Болмыстың түрлері
2. Материя категориясы. Қозғалыс. Кеңістік және уақыт
Болмыскатегориясыфилософиялықкатего риялардыңарасындағыеңбастысы. Бұлұғымғаанықтамаберсек, болмыс бар болыпотырғанның, өмірсүріпотырғанныңбарлығынқамтитын жәнеолардыңеңмаңыздықасиетін бар болу, нақтыөмірсүрудібілдіретін категория. Оғанмағынасыжағынанжақынұғымдарреті нде "космос", "дүние", "табиғат" ұғымдарынатауғаболады, бірақ "болмыс" категориясыкеңжәнеауқымды, мазмұныжағынантерең. Болмысқақарсы категория "болмысемес" (небытие) немесе "болмау" (қазақтіліндегіфилософиялықәдебиетт е "бейболмыс" ұғымы да қолданылып жүр).
Болмыстыжалпытүрдереалдыжәнеидеалды депбөлугеболады. Реалдыболмыстыөмірсүру, бар болу деп, ал идеалдыболмыстымәнатайды. Реалдыболмыскеңістіктік-уақыттықсип атқаие, қайталанбайтын, индивидуалдызаттардың, үрдіс-процестердің, әрекеттердің, адамдардыңнақтыөмірсүруі. Идеалдыболмысмәңгі, уақытқатәуелсіз, өзгермейді. Құндылықтар, идеялар, ұғымдаросындайсипатқаие. Кейбірфилософтаридеалдыболмыстыақиқ атболмысдептаниды.
Болмыстыңосылайшажалпыбөлінуіноданә ріжіктесек, оныңмынадайтүрлерінатауғаболады: тіріжәнеөлітабиғаттыңзаттары, қасиеттеріжәнеқатынастарыболмысы; адамболмысы; әлеуметтікболмыс; руханиболмыс; материалдықзаттар мен олардыңтүсінік, ұғым, теория түріндебейнеленетінидеалдықобраздар ыболмысы.
Тіріжәнеөлітабиғаттыңзаттары, қасиеттеріжәнеқатынастарыболмысынқо ршаған орта дегенұғымарқылыбейнелеугеболады. Қоршаған орта біріншіжәнеекіншітабиғатдепбөлінеді . Біріншітабиғат - адамнанбұрынпайдаболған, оғандейінөмірсүргенніңбәрі. Оныңсанасынантәуелсізтабиғатзаттары , процестеріжәнекүйлері. Табиғаткеңістік пен уақытташексіз, табиғатболмысыөзгермелі, объективті, реалды. Онсызадамөмірімүмкінемес, бірақтабиғатқабелгілібірдәрежедемән беретін, оны қабылдайтынадам.
Екіншітабиғатадамбіріншітабиғатмате риалдарынөзеңбегі мен білімініңкөмегіменөңдеуініңнәтижесі ндежасағанзаттардүниесі, олтабиғи материал мен нақтыиндивидтердіңруханиқызметініңж әнебұлзаттардыңәлеуметтікқызметтері мен міндеттерініңажырамасбірлігі. Біріншітабиғат пен екіншітабиғатбір-біріментығызбайлан ысты, соныменқатар, өзіндікерекшеліктергеие. Екіншітабиғаткөптүрлі, оләлеуметтік-тарихиболмыс, адамболмысынажақындау, бірақоладамнансалыстырмалытүрдетәуе лсіз.
Адам - табиғаттыңбөлшегі, сондықтанадамденесініңболмысына да болмау, пайда болу, қалыптасу, күйреужәнебасқакүйгекөшутән. Бұл фактор адамдыөзденесінкүтугемәжбүретеді, онсызадамболмысымүмкінемес. Жеке адамныңболмысы тек физикалықденеменшектелмейді, олоныңруханиболмысын, ішкіжандүниесін де қамтиды. Тәнінғанаемес, көнегректерадамболмысыныңбастыкөрсе ткішіретіндеқарастырғанжанынкүту, оны жетілдіру де адамүшінбастыміндеттердіңбірі. Адам болмысыәлеуметтікболмысарқылымәнді.
Болмыстыңтүрлерісаналуанболғанымен, оларбір-біріментығызбайланыстыжәнеб ірлікте. Бұлтұжырымдысоңғыкездеқарқындыдамып отырған синергетика (synerqeia - ынтымақтастық, бірлесеәрекетету) ғылымынемесеашықжүйелердіңөзін-өзіұ йымдастыруытеориясыжақсыдәлелдепоты р.
Болмыстыжан-жақтытүрдефилософияныңс аласыонтологиязерттейді.
Болмыс, оны құрайтынзаттар, құбылыстар, процестерсантүрліболғанымен, осыныңбәрінбіріктіретінбірбастаубол уымүмкіндегенмәселефилософтардыерте заманнан-ақойландырдыжәнебұлмәселеб ойыншапайымдаушылардыплюрализм, дуализм, монизмілімдерініңөкілдеріретіндебөл угеболады. Дүниеніңөзгермейтін, жойылмайтынбірбастауын, негізінбейнелейтінфилософиялық категория субстанция депаталады.
Плюрализмдүниеніңкөптүрлілігін, бұлтүрлердіңбір-бірінентәуелсіздігі нмойындайды. Дуализмдүниеніңекі, материалдықжәнеидеалдықбастауы бар дейді, ал монизмбірғанабастаутуралытұжырымдай ды. Монизм идеалистікжәнематериалистік монизм болыпбөлінеді. Алғашқысыдүниеніңнегізіретіндеидеал дықтытаниды. Мысалы, Платон барлықнәрселердіңнегізіретіндеидеян ы, ал Гегель абсолюттікидеяныжариялады. Ортағасырлық христиан жәнемұсылманойышылдарының да басым көпшілігі осы монистіккөзқарастыұстанды, бірақдүниеніңнегізіқұдайдеппайымдад ы. Материалистік монизмдүниеніңбастауыматериалдықдей ді. Бұлкөзқарастыңөкілдерінекөнегректер дің Милет мектебініңойшылдарын, Ренессанс ғалымдарН.Кузанский мен Дж.Бруноны, марксизм философиясынжатқызуғаболады.
Ғылымныңдамуыдүниеніңбір, материалдықнегізі бар екендігіндәлелдедідеугеболады.
Антика философтарыматерия (лат. materiaзат, материал) ретіндебарлықнәрселероданпайдаболып , кейіноғанайналатынзаттытүсінді. Мысалы, Демокрит материалдықжәнеидеалдықдүниедегіөмі рсүрушінәрселердіңбәрібөлінбейтін, өтекішкентайбөлшектерденатомдардант ұрадыдептүсіндірді. Гераклит барлықнәрселероттанжаратылғандегенп ікірдіұстанды.
Дүниеніңатомистікбейнесіматерияныат омдардантұратын, кеңістіктеөмірсүретін, мызғымайтын, қозғалысқаиежәнетағыбасқақасиеттері бар затдепқарастыратынтүсініктіорнатты. Бірақ 19-ғасырдың соңы мен 20-ғасырдың басындағығылымижаңалықтар, атапайтқанда, электронныңашылуы, оныңматериалдықбөлшекемес, энергия ретіндеқарастырылуы, рентген сәулелерінің, радиоактивтіліктіңашылуыматерияныдү ниеніңнегізідептанудыжоққашығарғанд айболды. Ғалымдар материя жоғалды, энергия ғанақалды, яғни субстанция депэнергиянытануқажетдегенпікірайта бастады. Бұлқателікматерияныоныңқұрылымы мен қасиеттеріарқылығана, яғни, физикалықшеңбердеғанатүсінудентуынд ағанеді. Шындығындаматерияныңфилософиялықұғы мыөзгергенжоқ. Осы мәселеніңбасынашыпайтқанВ.И.Ленинбо лды. Өзінің "Материализм және эмпириокритицизм" еңбегіндеолматерияныңбірнешежан-жақ тыанықтамасынберді, және, біздіңойымызша, бұланықтама (қазірбізВ.И.Ленинніңкөптегенидеяла рынан бас тартыпотырғанымызғақарамастан) өзініңмаңызын осы күнгедейінжойғанжоқ. Материяныңлениндіканықтамасымынадай : "Материя адамғатүйсіктеріарқылыберілген, көшірілетін, суреткетүсірілетін,олардантәуелсізө мірсүреотырыптүйсіктеріарқылыбейнел енетінобъективтіреалдылықтыбелгілеу геарналғанфилософиялық категория.БұланықтаманыВ.И.Ленин: ...материя дегенімізбіздіңсезіммүшелерімізгеәс еретеотырыптүйсіктуғызатыннәрсе... , материя ұғымыбізгетүйсіктерімізарқылыберілг енобъективтіреалдылықтанбасқаештеңе нібілдірмейді дептолықтыратүседі (В.И.Ленин. Шығармаларыныңтолықжинағы., 18-т., 131, 149, 283 бб.)
Осы анықтамаданматерияныңонтологиялықмә нінтүсінугеболады: материя - жалғыз субстанция, өзініңсебебі, олжаратылмайдыжәнежойылмайды, оныңқасиеттеріқозғалыс, кеңістік, уақыт, жүйелілік, өзін-өзіұйымдастыружәне сана (соңғықасиетадамғағанатән).
Материяныңбастықасиетіқозғалыс,мате риясызқозғалыс, қозғалыссыз материя жоқ. Болу дегенқозғалыстаболуыдегендібілдіред і. Қозғалыстыкез-келгенөзгерісдептүсін діругеболады, олматерияныңсыртқыемес, ішкі, ажырамасқасиеті, олобъективті, мәңгілікжәнеабсолютті. Соныменқатар, қозғалыссалыстырмалы, себебіолөзгеріпотыратын, әрбіреуіөзіндікмаңызғаиенақтыформал арарқылыкөріністабады. Материалдықдүниетаусылмас, шексіз, яғниқозғалыстыңформалары да сансызкөп. ҚозғалысформаларыныңФ.Энгельс 19-ғасырда жасағанклассификациясықазіргікездеғ ылымныңжаңалықтарыментолықтырылып, кеңейетүсті, бірақнегізінсақталдыдеугеболады. Олқозғалыстыңмеханикалық, физикалық, химиялық, биологиялықжәнеәлеуметтіктүрлерінат апкөрсетті: Әлемдіккеңістіктегіқозғалыс - жекеалғандағыаспанденелеріндегішағы нмассалардыңмеханикалыққозғалысы, молекулалардыңжылунемесеэлектрнемес е магнит тоғыретіндетербелісі, химиялықыдыраужәнеқосылу, органикалықөмір - қозғалыстыңформаларымінеосындай, олардыңбойында - біреуінденемесебірнешеуіндебірден - дүниедегіәрбіржеке атом әрбір осы сәттеболыпотырады (К.Маркс, Ф.Энгельс. Шығармалары, 20-т., 561 б.). Ф.Энгельсматерияныңобъективтіөмірсү ретінтүрлері мен оларғатәнқозғалыстүрлерінесүйенеоты рыптабиғаттуралығылымдардыңклассифи кациясын (жіктемесін) жасайды:
механика - аспанденелерініңжәнежекелегенаспанд енелерініңсалыстырмалытүрдешағынмас саларытуралығылым;
физика - молекулярлыққозғалыстуралығылым (солкездеоныңнегізіндежылуғанаемес, жарық, электр, магнит құбылыстарытүсіндірілді);
химия - атомдардыңқосылуы мен ажырауынзерттейді;
биология - ерекшекүрделіхимиялыққосындыларболы птабылатынбелоктықденелердіңөмірсүр утәсілі - өміртуралығылым.
Материя түрлері мен қозғалыстүрлерініңбайланысын Энгельс денелердіңүлкентүрлеріненшағынтүрле рінеқарайжүреотырыпқарастырады. Прогрессивті даму атомнанбасладаы. Табиғатдамуыныңбарысындаденелердіңх имиялыққұрылымыныңкүрделенуінәтижес індематерияныңжаңатүрі - тірі белок пайдаболады. Оғанқозғалыстыңерекше, жоғарытүрі - өміртән. Тірітабиғаттыңоданәрідамуыадамныңжә неоныңерекшеқызметі - еңбектіңпайдаболуынаәкеледі. Қоғамдықөмірдің материя қозғалысыныңформасыретіндегіерекшел ігі - қоғамдықадамныңсаналы, белгілібірмақсатқабағытталғанеңбект енуқызметі.
Кеңістікжәнеуақытматерияныңмаңыздыа трибуттары. Кеңістік материя болмысыныңобъективті, жалпы, заңдыформасы, оләртүрліжүйелердіңкөлемгеиеекендіг ін, өзараорналасқандығын, құрылымдылығынжәнебіргеөмірсүретінд ігінсипаттайды.
Реалдыкеңістік - тіршілікетушілердіісжүзіндебөлудің, соныменқатарбіріктірудіңтұрақтыкөрс еткіші. Олүшөлшемді, кез-келгенкеңістіктікқатынастарүшөл шем - координаталар (ұзындық, ен, биіктік) арқылысипатталады. Салыстырмалылықтеориясытөртөлшемділ іктіқолданады, үшөлшемгетөртіншіөлшемуақытқосылады . Уақытәртүрліжүйелердіңжағдайларының созылғандығын, ретпенжүруінсипаттайды, материя болмысыныңобъективті, жалпыжәнезаңдыформасы.
Уақытбірөлшемді, бірбағытты, қайтаоралмайды, ылғи да өткенненболашаққақарайжүреді.
№3тақырып. Сана. Сана және тіл (4-апта, 1 сағат)
1. Сананың генезисі туралы түсініктер
2. Сана және бейсана
3. Сана және өзіндік сана
Сана мәселесі философиядағы басты және күрделі, түсіндіруге қиын мәселелердің бірі, себебі сананы көру, өлшеу, сезім мүшелері арқылы қабылдау мүмкін емес, бірақ сана адамның жануарлар дүниесінен ерекшелігін көрсететін факторлардың бірі, сана арқылы адам мен оны қоршаған ортаның арасындағы байланыс жүзеге асырылатыны күмәнсіз. Сондықтан да философия тарихында "сана", "жан", "бейсаналық" ұғымдарының төңірегінде үнемі пікірталастар жүріп отырды және олар қазір де жалғасуда.
Сананы түсінудегі әртүрлі көзқарастарды біріктіріп, екі үлкен топқа бөлуге болады:
1) материалистік сананы материяның дамуында пайда болатын табиғи қасиеті деп түсіну;
2) идеалистік сананы материяға жат, одан алғашқы, жаратылыстан тыс пайда болатын рухани субстанция деп ұғыну.
Жаратылыстану ғылымдарының дамуының нақты жетістіктері сананың мәні, генезисі туралы сауалдарға жауап берді деп айтуға болады. Түйіндеп айтсақ, сана туралы ғылыми көзқарас мынадай: сана ерекше түрде ұйымдасқан материяға адам миына ғана тән қасиет. Оның дәлелі ретінде адамның миы зақымданғанда оның ойлау, психикалық қызметі бұзылатынын айтсақ жеткілікті.
Сананың табиғаты қоғамдық, яғни ол тарихи эволюция нәтижесінде қоғамда қалыптасты және сананың дамуы қоғамдық ортада ғана мүмкін болмақ. Сананың қалыптасуының алғышарты ретінде еңбекті атауға болады. Еңбектің арқасында адам өзінің күнделікті өмір сүруіне және табиғаттың дүлей күштерінен қорғануға қажетті нәрселерді жасады, табиғат заттарының жаңа қасиеттерін ашты, ой-өрісін кеңейтті, еңбек құралдарын бірте-бірте жетілдіре түсті. Еңбектің дамуы қоғамда өмір сүріп отырған адамдарды жақындатты, олардың бір-біріне бірдеңе айту қажеттілігі туды, араласу құралы ретінде тіл пайда болды. Еңбек пен тіл адамның миын, сезім органдарын дамытты, есту, көру, сезу, қабілетін күшейтті, санасын қалыптастырды. Абстракциялауға, тұжырым жасауға құштарлық еңбек пен тілге қайта әсер етті, оларды дамытуға жаңа күш берді.
Сана, сонымен қатар, бейнелеудіңжоғарғы формасы. Бейнелеу барлық материяға тән қасиет. Объективті өмір сүретін заттар, құбылыстар, процесстер бір-біріне үнемі әсер етіп отырады және белгілі бір дәрежеде өзгерістерге ұшырайды. әрбір зат, құбылыс өзі әсер еткен нәрседе өзінің "ізін", бейнесін қалдырады. Бейнелеудің сатылары:
1) қарапайым бейнелеубейнелеудің бұл түрінде субъект объектінің белсенділігін туғызбайды (мысалы, заттың судың немесе айнаның бетінде бейнеленуі).
2) информациялық бейнелеу бейнеленуші бейнелеушінің бойында белсенді әрекет, өзгерістер жасайды. Мұндай бейнелеу тірі табиғатта да, қоғамда да кездеседі. Мысалы, дәріс оқушы ұстаздың студенттің санасында жаңа ойлар оятуы, қарапайым бір клеткалы жануарлар мен өсімдіктердің тітіркенуі.
3) әлеуметтік бейнелеу қоғамдық болмыстың жеке және қоғамдық санада, ой-пікір, көзқарас, идея, теорияларда бейнеленуі.
Бейнелеудің ең жоғарғы формасы деңгейіне көтерілгенге дейін сана материяның төменгі формаларының эволюциясының сатыларынан өтті. Олар:
1) тітіркену өсімдіктердің ыстық-суыққа, тәулік уақытына, басқа сыртқы әсерлерге реакциясы.
2) сезімталдық жануарлар дүниесіне тән. Организм өзіне биологиялық жағынан алғанда қажетті емес, сонымен бірге биологиялық тұрғыдан бейтарап, бірақ онымен қосыла отырып, информациялық маңызы бар нәрсеге реакция бере алады, яғни түйсік туғызады. Мұндай бейнелеу тірі организмнің ішкі жұмысын, информацияны қорыту жұмысын күрделендіріп, нерв жүйесінің негізін қалайды. Мысалы, аңдар өз жауларын көргенде организмінің барлық мүмкіндіктерін жинақтап, шабуылға немесе қорғануға дайындалады. Бірақ жануарлар ой қорытуға қабілетсіз.
3) психикалық бейнелеу нерв жүйесімен тығыз байланысты. Субъект пен объектінің бір-біріне әсері негізінде психикалық образ (бейне) қалыптасады, ол нерв клеткаларында сақталып, керек уақытында қажетке асады.
4) адам санасы бейнелеудің ең жоғарғы түрі.
Өзіндік сана адамның өзін саналы тіршілік етуші ретінде түсіне білуі, өзіне деген сыни көзқарасы, өз мүмкіндіктерін бағалай білуі. Өзіндік сана рефлексия феноменімен тығыз байланысты. Рефлексия тұлғаның өзі туралы ойлануы, ішкі рухани дүниесінің тылсым қатпарларына үңілуі. Адам рефлексиясыз өзінің жанында не болып жатқанын түсіне алмайды. Рефлексия деңгейі әртүрлі болуы мүмкін. Рефлексиясы жоғары, өзін танып-білуге, өзіне сыни көзқарас қалыптастыра білген адам міндетті түрде өзгереді.
Сана және өзіндік сана туралы айтқанда саналылықаспектісін міндетті түрде қарастыру қажет. Саналылық адамның өз қылықтарының қоғамдық салдарларын, қоғам алдындағы парызын түсінуі. Саналылық тұлғаның іс-әрекеттерінің адамгершіліктік-психологиялық сипаттамасы болып табылады, адамның өзінің мүмкіндіктері мен мақсаттарын көре білу қабілетіне негізделеді және ол жаны сау тұлғаның қасиеті.
Бейсаналылық (бессознательное) адам түйсінбейтін психикалық құбылыстардың жиынтығы. Оларға биологиялық түрде тұқым қуалау арқылы берілетін инстинктілер, автоматты түрде жасалатын іс-қимылдар стереотиптері, сезімдік және интеллектуалдық интуиция, түс көрулер, гипнотикалық күйлер және т.б жатады.
Тақырыпты қорытындыласақ, онтология философияның күрделі де маңызды салаларының бірі. Болмыс, материя, қозғалыс, сана мәселелері философияның классикалық мәселелері болып саналады. Оларды зерттеу көне заманнан бастап, қазіргі күнге дейін жалғасып келеді және бұл бағыттағы ізденістердің өзектілігі зор деуге болады.
№4тақырып. Таным. Таным және шығармашылық (5-апта, 1 сағат)
1.Таным - шындықты бейнелеу формасы
2.Ақиқат ұғымы. Ақиқаттың критерийлері
3.Агностицизм, скептицизм. Рационалдық және иррационалдық
Таным адамдардың білімге жетуге бағытталған белсенді қызметі.
Таным мүмкін бе? Философтардың басым көпшілігі адамның дүниені танып-білу қабілетіне сенеді (гносеологиялық оптимизм). Танымды жоққа шығарушы бағытагностицизм (грекше - agnostos- танылмайтын) нақты таным мүмкін емес, адам материалдық жүйелердің, табиғат пен қоғам заңдарының нақты мәнін танып-біле алмайды деп есептейді. Осыған ұқсас бағытскептицизм дереалды шындықты танып-білу мүмкіндігі күмәнді деген пікірді ұстанады. Мысалы, грек ойшылыПиррон заттарды сезім арқылы да, ақыл-ой арқылы да ақырына дейін танып-біле алмаймыз десе, оның отандасы Тимон мен заттың тәтті екенін сеземін, бірақ шынында да тәтті ме - оны айта алмаймын деп пайымдайды. Жалпы алғанда,скептицизм - философияға қажет элемент, себебі күмәндану, сын, терістеу догматизмге, абсолютизацияға қарсы және скептицизм адамды тереңдікке жетелейді. (Қазіргі заман адамына, әсіресе жастарға өмірдің заттары, құбылыстары, өзін қоршаған адамдар туралы күмәндана жүрген артық етпейді - Г.Н.).
Танымның негізгі екі түрі бар. Олар - қарапайым стихиялық
эмпирикалық және ғылыми таным. Осы екеуінің арасында әсіресе қазіргі заманда кең өріс алып отырған ғылымнан тыс,парағылымдық (пара грекше para қасында, жанында, маңында) таным бар екенін де ескерте кетеміз.Ол ғылыми терминдерді қолданады, бірақ ғылымдардың басым көпшілігі олардың ғылымға қатысы жоқ деп есептейді (астрология, алхимия, магия, бақсылық, спиритизм және т.б.). Парағылымдық таным түрлері қоғам дағдарысы кезеңдерінде кең өріс алады. Еліміз үшін өтпелі кезең болған 90-жылдары бұл құбылысты біздің қоғам да басынан кешкені есімізде.
Таным процесінде негізгі рөлдісезімдік және рационалдық таныматқарады.Сезімдік таным дегеніміздүниені, оны құрайтын заттар мен құбылыстарды сезім мүшелері арқылы танып-білу. Сезімдік танымның үш формасы бар: сезіну, қабылдау, елестету. Сезінуқарапайым сезімдік бейнелер, материалдық заттардың жекелеген қасиеттерінің, сапаларының, жақтарының (мысалы, түсінің, иісінің, түрінің, жұмсақтығының немесе қаттылығының) адам санасында бейнеленуі. Қабылдаусезінулердің негізінде қалыптасады және қасиеттердің жиынтығы заттың тұтас бейнесін жеткізеді. Елестетусезімдік танымның күрделі формасы, себебі елестетуде сезіну мен қабылдаудың бұрынғы нәтижелері сақталып, санада заттың бейнесі қалыптасады. Елестету процесінде есте сақтау мен қиялдау үлкен рөл атқарады.
Рационалдық танымныңжоғарғы сатысы абстрактылық ойлау.
Ұғым ойлаудың формасы, ұғымда реалды заттар мен құбылыстардың жалпы, мәндік, қажетті қасиеттері бейнеленеді. Пікір заттың қасиетін, ерекшелігін, басқа заттармен байланысын анықтайтын ойды жеткізу формасы. Ой түйіндеу пікірлер арасында байланыс орнату арқылы логикалық жолмен жаңа білім алу. Танымның субъектісі объектіге бағытталған белсенді қызметті жүзеге асырушы, танып-білуші, материалдық және рухани қызмет иесі. Танымның объектісі болмыстың субъектінің танып-білу қызметі бағытталған, оған қарсы тұрған бөлігі. Субъект пен объект диалектикалық бірлікке ие. К.Поппер субъектісіз таным теориясын ұсынады. Бірінші дүние болып физикалық жағдай дүниесі саналады. Екінші дүниеге психикалық дүние, сана жағдайындағы дүние жатады. Үшінші, субъектісіз дүние тәуелсіз, кітаптарда, ғылыми білім дүниесінде тәуелсіз өмір сүреді, бүкіл адамзаттың игілігіне айналады. Таным - субъект пен объектінің өзара әсері. Таным үрдісінде алдыңғы білім - субъектінің бойындағы білім, дағды, ұстанымдар ерекше рөл атқарады.Олар логикалық түрде тілде көрініс табады. М.Полани көрінбейтін білім, тұлғалық білім ілімін қалыптастырды. Бұл - индивидуалдық субъектінің практикалық жолмен, бірге жұмыс жасау барысында, жеке қатынастар арқылы жинаған білімі.
Метод (грек тілінде metodos) мақсатқа жету тәсіл-әдісі, белгілі бір
түрде реттелген практикалық және теориялық танымдық қызмет. Ғылыми методтар эмпирикалық және теориялық болып бөлінеді. Эмпирикалық методтар қатарына бақылау, салыстыру, өлшеу және эксперимент кіреді. Бақылау объектіні белгілі бір мақсатқа бағытталған түрде жүйелі қабылдау. Бақылау ғылыми зерттеуді алғашқы материалмен қамтамасыз етеді. Бақылауға мақсатқа бағытталғандық, жүйелілік және бақылау жүргізуші субъектінің белсенділігі тән. Салыстыру объектілердің ортақ жақтары мен ерекшеліктерін анықтау мақсатымен оларды қатар қойып қарастыру методы. Егер объектілер эталон ретінде алынған объектімен салыстырылса, мұндай салыстыру өлшеу деп аталады. Өлшеу процесіне субъект (өлшеуші), объект (өлшенуші нәрсе) және өлшем бірлігі, өлшеу аспабы, өлшеу методы қатысады. Эксперимент experimentum (тәжірибе, сынау) эмпирикалық танымның күрделі және тиімді методы, зерттеуші-экспериментатор объектіге белсенді әсер етеді, оның қасиеттерін анықтауға ықпал ететін жасанды жағдайлар жасайды.
Теориялық методтар.Идеалдау назарды заттың бір қасиеттерінен
аударып, оның басқа қасиетін бөліп алуға абстракциялауға негізделіп, идеалды объектілерді, яғни нақты өмірде жоқ, бірақ оларды зерттеу күрделі жүйелерді жеңілдетуге көмегін тигізетін объектілерді ойша құрастыру. Формалдау формалданған жүйелердегі білімнің кейбір салаларын жасанды тілдердің көмегімен зерттеу методы. Абстрактылықтан нақтылыққа өту. Абстрактылық білім объект туралы толық емес, біржақты, мазмұны объектінің жеке жақтары болып табылатын ұғымдар мен категорияларда бейнеленген білім. Нақты білім(konkretus қоюланған) жан-жақты, толық, объектіні оның жақтарымен байланыстарының жиынтығы ретінде бейнелейтін білім. Тарихи және логикалық методтар. Тарихи метод объектінің тарихын, өткен жолын егжей-тегжейлі зерттейді. Логикалық метод объект тарихын кездейсоқ құбылыстардан тазартып, тек негізгі, маңызды жақтарын қамтиды, соның нәтижесінде тарихи процестің логикасын, даму заңдылықтарын анықтайды.
Танымның мақсаты ақиқатқа жету.Ақиқат объект туралы
сезімдік және интеллектуалдық таным арқылы алынған, шындыққа сәйкес келетін білім. Адасу дұрыс екендігіне белгілі бір дәрежеде сенім бар, бірақ объективтік шындыққа, ақиқатқа, затқа, нақты жағдайларға, логикалық заңдарға сәйкес келмейтін түсінік, ой немесе ойдың бағыты. Жалған адасудың әдейі жасалған түрі. Ғылыми процесс қателіктерсіз мүмкін емес. Объективтік ақиқат таным субъектісінен, адамзаттан тәуелсіз ақиқат. Абсолюттік ақиқат объектісін дәл бейнелейтін, ол туралы жан-жақты, толық, ақиқаттығы ешқашан күмән тудырмайтын, қоғам мен ғылым дамыған сайын жаңа фактілер арқылы дәлелденіп отыратын білім. Салыстырмалы ақиқат зат туралы негізінен дұрыс, бірақ шектелген, әлі де болса толық емес, таным процесінде одан әрі нақтыланып, тереңдетілетін білім.
№5тақырып. Білім, ғылым, техника философиясы (6-апта, 1 сағат)
1. Ғылыми таным. Ғылымның пайда болуы, негізгі даму кезеңдері. Ғылымды зерттеу аспектілері
2. Ғылымның динамикасы. Ғылымдағы дәстүрлер мен жаңалықтар
3. Техника философиясы
Ғылыми таным таным мен білімнің ең жоғарғы формасы, ол адамға дүние туралы объективтік білім жинауға мүмкіндік беріп, оған өзін тұлға ретінде қалыптастыруға, белгілі бір көзқарасқа ие болуға және өмір мен қоғамнан өз орнын табуға көмектеседі.
Ғылыми танымның ерекшеліктері. Ғылыми танымның зерттеу объектісі қарапайым таным объектісіне қарағанда күрделі, ол көбіне қарапайым сана әлі игермеген, оның танымдық шеңберінен тыс объектілерге бағытталған. Ғылыми таным белгілі бір мақсатқа бағытталған және алдына осы мақсаттан туындайтын белгілі бір міндеттер қояды. Ғылыми танымның арнайы құралдары мен метод-әдістері бар. Ғылыми қызметтің нәтижесі ғылыми білімге дәлдік, айқындық, жүйелілік және негізделгендік тән. Ғылыми білімді өндіріс пен күнделікті тәжірибеде тексеру жеткіліксіз. Ол объект туралы мейлінше дәл, эксперименттік бақылау арқылы дәлелденген, өзіне дейінгі білімдерден туындаған және оларды жүйелі түрде құрастырып, пайдалана білген білім болуы тиіс. Ғылыми танымда ерекше ғылым тіліқалыптасады. Ғылым процесі арнайы дайындықтан өткен субъектілердің қызметі арқылы жүзеге асады.
Ғылым дегеніміз не? Бұл сұраққа жауап берудің оңай еместігінің дәлелі ретінде оның қашан пайда болғандығы туралы пікірталастың әлі күнге толастамай отырғанын айтуға болады. Ғалымдардың бір тобы ғылым ежелгі дүниенің антикалық кезеңінде, яғни, осыдан 2,5 мың жыл бұрын пайда болды десе, енді бір ғалымдар нағыз ғылым тек Жаңа Дәуір кезеңінде, шамамен 18-ғасырда қалыптасты деген пікірді ұстанады. Мұндай пікірталастың себебі ғылымның күрделі және санқырлы құбылыс екендігінде. Ол бір жағынан алғанда білімдердің, теориялық қағидалар мен методтардың жүйесі, сонымен бірге қоғамдық сананың формасы, қоғамдық дамудың рухани жемісі, қоғам дамуын басқару құралы, өндіргіш күш, күрделі информациялық жүйе және т.б. Осы әртүрлі салалардың мамандары ғылымға әртүрлі анықтамалар береді және олардың ешқайсысын да теріске шығаруға болмайды. Әртүрлі анықтамаларды қорыта келіп, ғылымның жалпы анықтамасын беретін болсақ, ғылым табиғат, қоғам және адам туралы білімдер өндіруге бағытталған зерттеу қызметі саласы.
Бұл анықтамадан ғылымның зерттеу пәні туралы түсінік алуға болады. Ғылым ең әуелі адамды қоршаған орта табиғатты зерттеуге бағытталған қызметтің жемісі ретінде дүниеге келді. Бірте-бірте қоғам туралы ғылыми түсініктер жинақтау қажеттігі туындады. Бірақ ғылым үрдісіндегі басты тұлға, ғылымның басты субъектісі де, объектісі де адамның өзі. Адамның қатысуынсыз ғылымның қалыптасуы мүмкін емес, сонымен бірге, адам өзін түсінуге, өз мүмкіндіктерін анықтауға, табиғат пен қоғамның ғана емес, өз болашағын болжауға көне заманнан бастап осы күнге дейін талпынып келеді және бұл үрдіс адам жер бетінде қанша өмір сүрсе, сонша жалғаса бермек.
Ғылымның функциялары.Ғылым күрделі әлеуметтік қызмет-функциялар атқарады. Бұл функциялар ғылымның өзінің дамуымен бірге үнемі өзгеріп, толықтырылып және ғылымның дамуына өзіндік әсерін тигізіп отырады. Қазіргі ғылымның үш әлеуметтік функциясын атап көрсетуге болады:
1) мәдени-көзқарастық;
2) өндіргіш күштер функциясы;
3) әлеуметтік күштер функциясы.
Ғылымның генезисі және негізгі даму кезеңдері.
Ғылымныңгенезисі, қоғамдағы қызметі және дамуының қозғаушы күштері мәселесі бойынша интерналистік, экстерналистік және позитивистік концепциялар бар.Интернализм ғылымның пайда болуы мен дамуына философиялық ой тікелей әсер етті деп есептейді және қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси құрылымы мен сол қоғамның ғылымының арасында ешқандай байланыс болуы мүмкін емес деген пікірді ұстанып, ғылымның ішкі факторларын абсолютке айналдырады. Экстернализм бұл концепцияға қарсы. Оның өкілдерінің пікірі бойынша, ғылымға сыртқы факторлардың әсері мықты. Позитивизм: ғылым нақты, тәжірибеден өткен, дәлеледенген фактілерге сүйене отырып дами алады, абстрактылық ойлау мен метафизикалық түсініктер ғылым үшін пайдасыз. Біздің ойымызша, ғылымның пайда болуына, эволюциясына, қоғамда атқаратын қызметіне жоғарыда аталған факторлардың бәрі де белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізеді және ол әр дәуірде әртүрлі болуы мүмкін. Сондықтан оларды бір-біріне қарсы қойып, немесе бір-бірінен бөліп алып, белгілі бір факторларды абсолютке айналдыру дұрыс емес.
Ғылымды зерттеуші ғалымдар ғылымның даму кезеңдері туралы әртүрлі пікірлер айтады. Олардың бір тобы ғылым көне заманда қалыптасты десе, енді бір ғалымдар ғылым қоғамның ерекше саласы ретінде Жаңа Дәуірде пайда болды деп тұжырымдайды. Біздің пікірімізше, ғылымның даму кезеңдері туралы мейлінше дұрыс пікірді ұсынған қазіргі заманғы Ресей ғалымы В.В.Ильин. Ол ғылымның дамуын классикалық, классикалық емес және неоклассикалық емес деп жіктейді. Бұл жіктеуді ғылымның классикалыққа дейінгі кезеңімен (ғылымның алғашқы бастаулары десек те болады) толықтырған дұрыс секілді деп ойлаймыз. Себебі, классикалық ғылым кезеңіне дейін ғылым ұзақ уақытқа созылған "нағыз ғылымға" дейінгі қалыптасу кезеңінен өтті.
Алғашқы қауымдық қоғам дамуының мыңжылдық практикасы ғылымды қалыптастыра алған жоқ. Білім күнделікті өмірдің қажеттіліктерін қанағаттандыруға ғана бағытталып, одан жоғары көтеріле алмады. Алғашқы қауымдық қоғамда өмір сүрген адамдар дүние туралы білім жинамады деуге болмайды, бірақ заттар туралы объективтік білім оларды субъективтік қабылдаумен тығыз байланысты еді, яғни, объективтік білім элементтері мен субъективтік сана арасында шекара болмады, табиғат құбылыстары адам және оның өмірімен байланысты түсіндірілді.
Адам ойы таза теориялық білім деңгейіне көтерілуі үшін оның дәстүрлі практикалық бағытталғандығын бұзу қажет еді. Ескі сананы күйрету санаға тікелей әсер ету арқылы емес, сана бейнелеп отырған дүниені түбірімен қайта түсіну арқылы жүрді. Дүниеге деген жаңа көзқараста заттар адамға байланысты емес, объективті, заттар мен адам жеке-жеке, бір-біріне қатысты, бірақ тәуелсіз нәрселер ретінде пайымдалды. Осындай ерекшелік көне гректерге тән еді. Ғылымды зерттеуші ғалымдардың бәрі дерлік ғылымның отаны көне Греция деп мойындайды. Гректер Египет пен Вавилон империяларында бірнеше жүзжылдықтарға созылған соғыстардан аман қалған, ұзақ уақыт ескерілмеген білімдерді қабылдап алды және жәй қабылдап қана қоймай, өздерінің ақыл-ойының, ойлау қабілетінің күштілігі арқасында өздерінің білімдерін қоса отырып жаңа дәрежеге көтерген, оларға абстрактылық және рационалдық сипат берген халық болды.
Ғылым дамуының классикалық кезеңі 16-ғасырдан басталды деуге болады. 16-ғасыр - адам рухының қайта өркендеген кезеңі. Қалалардың көбеюі адамның сезімдері мен өмірлік құндылықтарының жаңа деңгейде дамуына оң әсерін тигізді. Университеттер пайда бола бастады, олар әлі күнге дейін ғылым ордасы болып есептеледі. Өркендеу дәуірінде елеулі ғылыми жаңалықтар дүниеге келді, осы кезеңде ғылым мен өнерді біріктірген ғұламалар өмір сүрді. Олардың бәрінің есімдерін және ашқан жаңалықтарының бәрін бірдей атап шығу мүмкін емес. Ең басты тұлғаларға тоқталсақ: Леонардо да Винчи (1452-1519) ұлы суретші және қазіргі жаратылыстану ғылымының пионері; Николай Коперник (1473-1543) поляк астрономы, дүниенің гелиоцентристік жүйесін ашты; Джордано Бруно (1548-1600) әлем біртұтас, шексіз, үнемі өзгеріп отыратын монадолардан тұрады деп тұжырымдады; Галилео Галилей (1564-1642) Жер айналып отырады, дүниені математика, механика ғылымдарының, ақыл-ойдың көмегімен тануға болады деп пайымдады.
Одан бергі ғылымдағы негізгі революциялық жаңалықтар атом бөлшектерінің ашылуы, атом бомбасының жасалуы, космосты игеру, ғылым жетістіктерінің өндіріс саласына көптеп енгізілуі немесе ғылымның өндіргіш күш ретінде қарқынды дамуы, электроника және кибернетика салалары жетістіктерінің адамның өмір сүруін жеңілдету үшін қолданылуы, яғни, адамның күнделікті тұрмысында ғылымның кең орын алуы.
Бұл классикалық кезең Галилей мен Пуанкареге дейінгі 16-20 ғасырларды қамтиды.
Неоклассикалық емес қазіргі кезеңде ғылым жеке салаларға бөлініп кетті. Бұл құбылыс ғылымның дағдарысына әкеліп соқты деуге болады. Оның басты себебі ғылымның басты мақсаты жалпы дүние туралы білім жинау екендігі ұмыт болды және дүниені тұтас нәрсе деп қарастыру принципі естен шығарылды, әрбір ғылым өзімен-өзі болып кетті.
Ғылымды зерттеу аспектілері.
Ғылым философиясы. Ғылымды философиялықтұрғыдан зерттеу аса маңызды және ол ғылым мен ғылыми қызметті зерттейтін басқа пәндердің арасында ерекше, басты орын алады. Ғылымды зерттеудің әртүрлі жеке методтары мен арнайы ғылымтану пәндері қаншалықты прогрессивті және өзекті болғанымен, олар ғылымды философиялық тұрғыдан зерттеудің орнын баса алмайды. Философия ғылымды қоғамдық сананың белгілі бір формасы және адамның дүниеге көзқарасын анықтаушы теориялық сана ретінде, қоршаған ортаға қатынастың типі ретінде сараптайды.
Ғылым социологиясы. Ғылымдыидеяның дамуы, танымдық жүйе деп қарастырумен шектелмей, оны қоғамдық өндірістің түрі, әлеуметтік жүйе ретінде түсіну ғылым социологиясының пәнін анықтайды. Ғылым социологиясы ғылымдағы қоғамдық қатынастар және ғылым мен қоғам арасындағы қатынастар жүйесін зерттейді. Ғылымды социологиялық танып-білу үш саланы қамтиды: 1) ғылыми қызметтің ішкі құрылымы, немесе әлеуметтік институт ретіндегі ғылыми қызмет шеңберіндегі қоғамдық қатынастар; 2) ғылым және қоғам, ғылым мен қоғамның басқа компоненттері арасындағы өзара қатынас және өзара байланыс; 3) ғылымдағы адам.
Ғылым психологиясы20-ғасырда қарқындап дамыды. Бұл құбылыс кіші ғылымдардан үлкен ғылымдарға көшумен, ғылыми-ізденіс жұмысында ұжымдық принципінің басым бола бастауымен, ғылыми іс-қызметті күшейтудің факторларын ашуға ұмтылумен тығыз байланысты. Қазіргі ғылым ерекше шығармашылық және әлеуметтік жүйе, сондықтан психологиялық факторлардың ғылыми үрдіс-процестің дамуын жеңілдетуге немесе бәсеңдетуге тигізетін әсері мол. Ғылым психологиясы ғалымның білім өндірісінде маңызды рөл атқаратын елестету, шабыттану, итнтуиция, негіздеу және басқа психологиялық қасиеттерін-объектілерін зерттейді. Сонымен қатар, ғылым психологиясы индивидуалдық-творчестволық құбылыстармен шектелмей, ғылыми ұжымдағы тұлғааралық қатынастардың ғылым үрдісіне, ғалымдардың интеллектуалдық қызметіне әсерін зерттеу объектісі ретінде қарастырады. Ғылым психологиясы қазіргі кезеңде ғылымды зерттеудің маңызды саласына айналып отыр.
Ғылым этикасы ғылым дамуының заңдылықтарын, практиканың және ғылымның сапасын көтеруге бағытталған ғылымды басқарудың қажеттіліктерінен туындайды. Моральдық-этикалық факторлар ғалымның ізденістік қызметінің маңызды жағы. Ғылымның өмір сүруінің өзі ғылыми тазалық, әділдік, принципшілдік, ақиқат үшін күрес секілді моральдық қасиеттерсіз мүмкін емес. Ғылымдағы этикалық аспектілер санқырлы және олар әртүрлі деңгейлерде әртүрлі көрінеді. Мысалға ғалымның өзіне дейінгі ғалымдарға, олардың шығармашылығына, өзінің әріптестеріне, өзінің жолын қуушы шәкірттеріне деген этикалық-моральдық қатынасын алуға болады. Тұлғааралық қатынастардың этикалық аспектілері ұжымдық шығармашылық жағдайында айқындала түседі. Бұл қатынастар шынайы, адал, әділетті, үлкенге құрмет, кішіге ізет принциптері негізінде құрылған болса, көреалмаушылық, дөрекілік, мансапқорлық сияқты жағымсыз қасиеттерге жол берілмесе ғылыми ұжымдағы хал-ахуал да жақсы болып, ғылыми ізденісте жаңа табыстарға қол жеткізу мүмкіндіктері көбейе түспек. Ғалымға қажетті моральдық қасиеттердің негізгілері туралы айтатын болсақ, олар: ғылыми ақиқатты қорғау жолында аянбау, азаматтық батылдық, адамгершіліктік тазалық, адалдық, шыншылдық, жауапкершілік және тағы басқалары.
Ғылым тарихы ғылымның тарихын оның пайда болған уақытынан бастап қазіргі заманға дейін зерттейді. Ол ғылыми дамудың заңдылығын негізінен тарих ғылымының деректеріне сүйеніп, ғылымның дамуындағы жекелеген құбылыстар мен оқиғаларды сараптап, сондай-ақ ғылымды зерттейтін басқа пәндердің ғылым логикасы, ғылым психологиясы, ғылым этикасы, ғылым социологиясы, ғылым экономикасы және тағы басқалардың жетістіктерін пайдалана отырып ашады. Ғылым тарихы бойынша жазылған Джон Берналдың "Қоғам тарихындағы ғылым" еңбегі осы ойымыздың жақсы мысалы бола алады және бұл еңбектің жазылғанына көп уақыт өтсе де, әлі күнге дейін құндылығын жойған жоқ. Ғылым тарихында ғылыми ойдың дамуының барлық байлығы жинақталған, сондықтан да оны зерттеу аса қажетті. Ғылым тарихының мақсаты - тарихи-ғылыми оқиғаларды хронологиялық жағынан тізбелеп, сипаттап қою емес. Оның мақсаты ғылым мен техниканың даму заңдылықтарын ашуға ықпал ету.
Ғылымды біз әдетте адамның дүние туралы жалпы білім жинауға бағытталған қызметі деп түсінгендіктен, бір қарағанда ғылыми процесте дәстүрге, өткенге қайта оралуға орын жоқ секілді көрінеді. Бірақ тереңдеп тексерсек, дәстүрлер ғылым дамуының және ғалымдардың ізденістік қызметінің негізі. Бұл қағиданы барлық ғылымдарға ортақ деуге болады.
Ғылымдағы дәстүрлер проблемасының негізін қалаушы американдық физик-философ Томас Кун. Гарвард университетінде стажировкадан өткен үш жыл ол үшін ғылым тарихын А.Койре, Э.Мейрсон, Е.Мецгер және А.Майердің еңбектеріне сүйене отырып еркін зерттеуге арналған кезең болды. Кейінірек әлеуметтік ғылым өкілдері мен жаратылыстану саласының ғалымдарының арасында ғылыми проблемаларды қою мен оларды шеше білу мәселелері бойынша туындаған көзқарас алшақтығы Т.Кунды ғылымдағы дәстүрлер тақырыбын жан-жақты зерттеуге, ғылым динамикасының парадигмалық концепциясын жасауға итермеледі.
Бұл концепцияның мәні мынада: ғылымды сипаттау үшін "ғылыми қоғамдастық" және "парадигма" (бұл ұғымды Т.Кун кейінірек "дисциплинарлық матрица" деген ұғыммен ауыстырды) ұғымдарын қолдану керек.
Ғылыми қоғамдастық дегеніміз, Т.Кунның түсінігі бойынша, белгілі бір сала бойынша ғылыми зерттеулер жүргізу мақсатымен парадигмалар немесе осы ізденістердің теориялық алғышарттарын негізге ала отырып біріккен ғалымдардың ұжымы.
Т.Кун парадигма ұғымын таңдау себептерін түсіндіреді. Әдетте бұл ұғым қабылданған модель, үлгі дегенді білдіреді. Бірақ Т.Кун бұл түсініктер парадигманың анықтамасын толық ашпайды деп есептейді, себебі бұл мағынада парадигма бұрын жасалып біткен жұмыс дегенді білдіреді, сонда ғалымдардың келесі тобы немен айналыспақ? Кунның пікірінше, парадигмаларды жалпы заң ретінде қолданылатын, бірақ сонымен бірге жаңа және қиын жағдайларда одан әрі жетілдірілетін және нақтыланылатын объект деп түсінген дұрыс: Парадигмалар деп мен ғалымдардың бәрі мойындаған және белгілі бір уақыт аралығында ғылыми қоғамдастыққа проблеманы қоюдың және оны шешудің үлгілерін беретін ғылыми жетістіктерді түсінемін.
Кунның пайымдауынша, парадигмаларды қолдану ғылыми ізденісті жеделдетеді, себебі ғылыми проблемаларды шешудің басқа бәсекелес жолдарын қолданғаннан гөрі қабылданған парадигмаларды қолданған қолайлы және нәтижелі.
Парадигма ұғымының элементтерінің анықтамасын Т.Кун толық бермесе де, оларды жалпы түрде төмендегіше сипаттауға болады: 1) математикалық формада жазылған, бастапқы ұғымдар мен заңдарды қамтитын, ғалымдардың бәрі мойындаған фундаменталдық (іргелі) теориялар (мысалы, Ньютонның заңы); 2) табиғат туралы жалпы философиялық түсініктер және қазіргі ғылымда қабылданған ұғымдар мен олардың жүйесін бейнелеудің логикалық тәсілдері; 3) ғылыми қоғамдастықтың әрбір мүшесі өзіне қойылған ғылыми міндеттерді шешу үшін ұстанатын үлгілер мен эталондар; 4) белгілі бір жағдайларда (ситуацияларда) шешім қабылдаудың жалпы қабылданған үлгілері.
Ғылымның жағдайын, Т.Кунның пікірінше, екі кезеңге бөліп қарастыруға болады: ғылымға дейінгі кезең (бұл кезеңде парадигмалар әлі қалыптасып үлгермеген) және ғылыми кезең (ғылыми қоғамдастық парадигаманы құрастырып, қабылдаған кезең).
Ғылыми кезеңдегі ғылымның жағдайы екі түрде сипатталады: қалыпты жағдай (оны Т.Кун қалыпты ғылым деп атайды) және дағдарысты жағдай. Қалыпты ғылымда ғылыми қоғамдастық бұрынғы бір немесе бірнеше ғылыми жетістіктерге мығым сүйенеді, белгілі бір парадигманы қабылдайды және оны танымның белгілі бір саласындағы міндеттерді шешу үшін тиімді қолданады. Парадигмаларды зерттеу жас ізденушіні белгілі бір ғылыми қоғамдастықтың мүшесі болуға дайындайды, ол өзі таңдаған, ғылым саласын кезінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ КАФЕДРАСЫ
FIL 2102 ФИЛОСОФИЯ ПӘНІ БОЙЫНША ДӘРІСТЕР
Құрастырған: философия ғылымдарының докторы, профессор НҰРЫШЕВА Г.Ж.
Пән бойынша ОӘК Философия және саясаттану факультетінің
Ғылыми кеңесінде БЕКІТІЛГЕН.№12 Хаттама, 26.06.2020
Философия кафедрасының 16.06.2020 мәжілісінде қарастырылып,
ұсынылған.
Хаттама №41, 16.06.2020.
Факультеттің әдістемелік бюросы ұсынған.
Хаттама №11, 18.06.2020
Алматы, 2020
№1тақырып. Философияның пайда болуы. Философияның пәні мен әдісі (1-2 апталар, 2 сағат)
1. Философиялық білімнің негізгі сипаттары
2. Философияның қызметтері
3. Философияның адам және қоғам өмірінде атқаратын рөлі
Философия ғылымының мәнін және мақсатын анықтау үшін философия туралы философия тарихында айтылған анықтамаларды қарастырып көрейік, себебі, Карл Ясперстің сөзімен айтсақ, "философиялық пайымдау дегеніміз философия тарихына үңілу".
Антика дүниесінің данышпандары философия туралы былайша пайымдаған екен:
Сократ: "Философия ойлау арқылы ақиқатқа, білімге жету".
Геродот: "Философия білімді, ақылдылықты сүю".
Аристотель: "Философия ғылымдар негізі".
Орта ғасырдың діни ойшылдары:
Аврелий Августин: "Философия ақылдылыққа құштарлық".
Томас Аквинат: "Философия барлық ақиқаттың негізі болатын ақиқат (Құдай) туралы ілім".
Француз философы МишельМонтень: "Философияның қайғылы, іш пыстыратын нәрселерге еш қатысы жоқ. Даналықтың ерекше бір белгісі ақылдың көмегімен өмірді қуанышты сипатта ғана қабылдау, ол жан жарасын жеңілдетеді, ауруды жеңуге көмектеседі".
Жаңа Дәуір ойшылы Томас Гоббстың пікірінше, "Философия адамның ақыл-ойы, ол жаратушы тәңірдің барлық істерін зерттеуші, осы істердің ретін, себептерін, салдарын анықтауға көмектеседі". Рене Декарт: "Философия даналық, адам танып-біле алатын заттар туралы егжей-тегжейлі, жан-жақты білім".
Неміс философы И.Г.Фихтенің пайымдауынша, "Ғылыми даму барысында оның шеңберінен шығып кеткенімен, философия адамның ақыл-ойымен тығыз байланысты".
Осы анықтамаларға сүйеніп, философиялық білім және оның негізгі белгілері туралы тұжырымдар жасасақ:
1) Философия даналықпен, ақыл-оймен байланысты. Философия
терминінің өзі грек тілінен аударғанда phileo сүйемін, sophia даналық дегенді, басқаша айтсақ, даналыққа құштарлық дегенді білдіреді.
2) Философияның басы таңдану. Сократ "Менің білетінім мен
ештеңе білмеймін, басқалар оны да білмейді" дегендей, таңданған адам заттың, құбылыстың себебіне тереңдеп үңіледі, философиялық пайымдау жасауға ұмтылады.
3) Философиялық білімге еркіндік, тәуелсіздік тән. Адам
философиялық білім жинауға өз еркімен ұмтылады. Тәуелділік философияны көркейтпейді. Грек философиясының еркін, кең түрде дамып, философиялық ойлаудың керемет үлгілеріне қол жеткізгені, керісінше, идеологияға негізделіп, еркін ойлауға тиым салынған кеңестік заман философиясының мазмұны бұл пікіріміздің жақсы мысалы.
4) Философия ақылды ойлау мәдениетін қалыптастырады. Бұл
байыпты, ғылыми, толерантты, еркін, творчестволық ойлау.
5) Философия жауабын табу қиын, тез арада шешу мүмкін емес,
күрделі мәселелерді зерттеумен айналысады. Мысалы, адам өмірінің мәні мәселесі, табиғат, қоғам, және адамның арақатынасы мәселесі мәңгілік мәселелер болып саналады.
Философияның анықтамасы:
Философия бар болып отырғанды (сущее) тұтас, элементтері бірі-бірімен тығыз байланысты түрде қарастыратын, оның даму заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Осы бар болып отырғанның арасындағы басты элемент Адам, сондықтан ол философияның ең басты зерттеу объектісі. Қазақ халқының көрнекті жазушы-философы М.Әуезов өзінің "Философия жайынан" еңбегінде айтқандай: "Философия... кең ақыл, терең қиял шығарған, адамның жанын тәрбиелейді, жүрегін ағартып, адамшылығын арттырып, ақтылыққа сүйрейді. Философия:
1) адамның қайдан жаралғанын шешпек;
2) адамның жанын, ішкі халін тексермек;
3) адамның дүниеге келген мақсатын тексермек.
Философия адамшылық жолындағы қараңғы қалтарыстарда қолға ұстаған шамшырақ".
Бұл ойларды неміс философы И.Канттың сөздерімен толықтыруға болады: "
1) Мен не біле аламын?
2) Мен не істеуім керек?
3) Мен не нәрсеге үміттене аламын?
4) Адам дегеніміз не?
Бірінші сұраққа метафизика жауап береді, екіншісіне - мораль, үшіншісіне дін, төртіншісіне антропология. Бірақ осының бәрін антропологияда жинақтауға болады, себебі алдыңғы үш сұрақ соңғыға кіреді. ...Адамға аса қажет білім болса, ол мен оқытып отырған, адамға дүниеден өз орнын табуға көмектесетін ғылым және одан адам болу үшін не істеуді үйренуге болады".
Философияның қызметтері:
1) көзқарастық философиялық көзқарас көзқарастың жоғарғы деңгейі болып табылады. Көзқарас адамның өзі, қоғам, дүние туралы өзіндік ой-пікірлерінің күрделі құрылымнан тұратын жиынтығы. Оның құрамдас бөліктері ретінде білімді, ақыл-ойды, сезімдерді, үміт-ұмтылыстарды, наным-сенімдерді, құндылықтарды, күдік-күмәндарды және тағы басқаларды атауға болады. Көзқарастың мифологиялық, діни түрлері белгілі, олардың да адам өміріндегі маңызы ерекше. Бірақ философия ғана жан-жақты, ғылыми, терең, толыққанды көзқарасты қалыптастырады.
2) рационалды жүйелеу философия адам тәжірибесін теориялық деңгейде тұжырымдайды, ғылыми емес, қарапайым бақылаулардың және ғылыми танымның нәтижелерін философиялық деңгейде қорытып-сараптайды, дұрыс-бұрысын айырып, белгілі бір жүйеге келтіреді.
3) сыни философиялық ұғымдар мен категорияларды, заңдарды игеру, философия тарихымен, оны жасаушы философиялық тұлғалармен танысу, олардың ілімдерін зерттеу адамға өз өміріне, қызметіне, қоғамдағы орнына тереңірек үңілуге, сыни тұрғыдан талдауға үйретеді. Философия ғылымының көмегімен адам өз өмірін қайта құруға талпынады деуге болады. Ол жеке адамның ғана емес, бүкіл қоғамның тыныс-тіршілігін сыни сараптан өткізеді, адам мен қоғамның ақиқатқа жету жолындағы қателіктерін жоюға ықпал етеді.
4) болжам жасау философия жеке адамның да, бүкіл қоғамның да болашағын болжауға септігін тигізеді, жаңа көзқарас-идеялардың негізін салады. Әрине, болашақты түгелдей жоспарлау мүмкін емес. Бірақ философияның көмегімен адам өзінің басты мақсаты саналы тіршілік етуші адам атына сай өмір сүру сатыларын, өмірлік мақсаттарын, қысқа өмірде қажет болатын негізгі ұстанымдарын жалпы түрде болса да анықтап алады.
5) гуманистік философия адамды дүниедегі ең басты құндылық деп таниды. Философия ғылымының көмегімен адам өзін ардақтауды, өзімен бірге өмір сүріп отырған басқа адамдарды бағалауды, өзінің бойында адамшылық қасиеттерді тәрбиелеп-дамытуды үйренеді.
6) практикалық неміс философыГегель философияны өмір көшінен үнемі кеш қалып жүреді деп сынаса да, қазіргі философияның, онымен айналысатын философ мамандардың негізгі мақсат-міндеті оның практикалық сипатын зерттеу болуы деп ойлаймыз. Жан-жағынан адам, өмір, қоғам, дүние, табиғат туралы түсініксіз сұрақтар қаумалап, өмірден, қоғамнан өз орнын таба алмай қиналған қазіргі заман адамына құрғақ теориялар мен шым-шытырық абстракциялардан пайда шамалы, оған өзінің кім екенін, дүниеге келгендегі мақсатын түсіндіріп беретін, алдынан күнбе-күн тосып отырған қиыншылықтарды жеңуге көмектесетін, бір сөзбен айтсақ, практикалық сипаты бар философия қажет. Бірақ, бұл пікірден философия күйбең тіршіліктің пендешілік қажеттіліктерін түсіндіруді қанағат тұтып қоюмен шектелуі қажет деген тұжырым туындамауы керек, керісінше, ол әрбір адамды терең толғаныс-ойларға жетелеп, өткінші нәрселерден мәңгілік, мызғымас құндылықтарға бойлауға шақыруы тиіс.
Философияның адам мен қоғам өміріндегі орны аса зор:
1) философия жеке адамның, әсіресе, жоғары оқу орнында білім
алушы маманның Тұлғаретінде қалыптасуына маңызды ықпал етеді.
2) Философия адамға өмірлік бағыт-бағдар береді.
3) Философия дұрыс, ақылды ойлай білуге, өзі туралы тереңірек
ойлануға әсерін тигізеді.
Швейцария философы Ю.Бохенский философияның қоғамдағы, адам өміріндегі рөлі туралы айта келіп, ұғымдар әлемінде өзімен-өзі өмір сүруші, адамдардың көбі үшін түсініксіз жан ретінде қабылданатын қарапайым философтың оны қоршаған басқа адамдардың, жалпы қоғамның санасына күшті әсер ететіндігін ескертеді, философ өз ойымен әуелі бір адаммен, сонан соң екінші, үшінші адаммен, бірте-бірте бүкіл қоғаммен бөлісіп, философиялық ой көпшілікке түсінікті болған жағдайда бүкіл адамзаттың бейнесін өзгерте алады деген болатын.
Жоғары білім беру саласында дайындалған маманның кәсіптік деңгейімен бірге адамгершіліктік-рухани және әлеуметтік келбетінің де биік болуы қазіргі кезеңде ерекше өзекті. Осы тұрғыдан алғанда университет қабырғасында білім алушы жастардың қарапайым индивид-пенде емес, өзіне, қоғамға, өмірлік үрдістерге деген терең көзқарасқа ие тұлға болып қалыптасуына айқындаушы әсер ететін философия ғылымы мен оны жастарға жоғары оқу орындарында оқытатын философ мамандарға қойылып отырған талаптардың маңызы арта түсіп отыр.
Ойымызды қорыта келсек, философия ғылымы адамға өзі өмір сүріп отырған орта табиғат пен қоғамның даму заңдылықтары туралы, өзінің осы жүйеде алатын орны, өмірі, өмірлік мақсат-міндеттері туралы жан-жақты теориялық білім беретін, адамның көзқарасын қалыптастыратын, сонымен қатар практикалық сипатқа ие, қазіргі заман адамына аса қажетті ғылым болып табылады.
№2тақырып. Болмыс. Онтология және метафизика (3-апта, 1 сағат)
1. Болмыс категориясы. Болмыстың түрлері
2. Материя категориясы. Қозғалыс. Кеңістік және уақыт
Болмыскатегориясыфилософиялықкатего риялардыңарасындағыеңбастысы. Бұлұғымғаанықтамаберсек, болмыс бар болыпотырғанның, өмірсүріпотырғанныңбарлығынқамтитын жәнеолардыңеңмаңыздықасиетін бар болу, нақтыөмірсүрудібілдіретін категория. Оғанмағынасыжағынанжақынұғымдарреті нде "космос", "дүние", "табиғат" ұғымдарынатауғаболады, бірақ "болмыс" категориясыкеңжәнеауқымды, мазмұныжағынантерең. Болмысқақарсы категория "болмысемес" (небытие) немесе "болмау" (қазақтіліндегіфилософиялықәдебиетт е "бейболмыс" ұғымы да қолданылып жүр).
Болмыстыжалпытүрдереалдыжәнеидеалды депбөлугеболады. Реалдыболмыстыөмірсүру, бар болу деп, ал идеалдыболмыстымәнатайды. Реалдыболмыскеңістіктік-уақыттықсип атқаие, қайталанбайтын, индивидуалдызаттардың, үрдіс-процестердің, әрекеттердің, адамдардыңнақтыөмірсүруі. Идеалдыболмысмәңгі, уақытқатәуелсіз, өзгермейді. Құндылықтар, идеялар, ұғымдаросындайсипатқаие. Кейбірфилософтаридеалдыболмыстыақиқ атболмысдептаниды.
Болмыстыңосылайшажалпыбөлінуіноданә ріжіктесек, оныңмынадайтүрлерінатауғаболады: тіріжәнеөлітабиғаттыңзаттары, қасиеттеріжәнеқатынастарыболмысы; адамболмысы; әлеуметтікболмыс; руханиболмыс; материалдықзаттар мен олардыңтүсінік, ұғым, теория түріндебейнеленетінидеалдықобраздар ыболмысы.
Тіріжәнеөлітабиғаттыңзаттары, қасиеттеріжәнеқатынастарыболмысынқо ршаған орта дегенұғымарқылыбейнелеугеболады. Қоршаған орта біріншіжәнеекіншітабиғатдепбөлінеді . Біріншітабиғат - адамнанбұрынпайдаболған, оғандейінөмірсүргенніңбәрі. Оныңсанасынантәуелсізтабиғатзаттары , процестеріжәнекүйлері. Табиғаткеңістік пен уақытташексіз, табиғатболмысыөзгермелі, объективті, реалды. Онсызадамөмірімүмкінемес, бірақтабиғатқабелгілібірдәрежедемән беретін, оны қабылдайтынадам.
Екіншітабиғатадамбіріншітабиғатмате риалдарынөзеңбегі мен білімініңкөмегіменөңдеуініңнәтижесі ндежасағанзаттардүниесі, олтабиғи материал мен нақтыиндивидтердіңруханиқызметініңж әнебұлзаттардыңәлеуметтікқызметтері мен міндеттерініңажырамасбірлігі. Біріншітабиғат пен екіншітабиғатбір-біріментығызбайлан ысты, соныменқатар, өзіндікерекшеліктергеие. Екіншітабиғаткөптүрлі, оләлеуметтік-тарихиболмыс, адамболмысынажақындау, бірақоладамнансалыстырмалытүрдетәуе лсіз.
Адам - табиғаттыңбөлшегі, сондықтанадамденесініңболмысына да болмау, пайда болу, қалыптасу, күйреужәнебасқакүйгекөшутән. Бұл фактор адамдыөзденесінкүтугемәжбүретеді, онсызадамболмысымүмкінемес. Жеке адамныңболмысы тек физикалықденеменшектелмейді, олоныңруханиболмысын, ішкіжандүниесін де қамтиды. Тәнінғанаемес, көнегректерадамболмысыныңбастыкөрсе ткішіретіндеқарастырғанжанынкүту, оны жетілдіру де адамүшінбастыміндеттердіңбірі. Адам болмысыәлеуметтікболмысарқылымәнді.
Болмыстыңтүрлерісаналуанболғанымен, оларбір-біріментығызбайланыстыжәнеб ірлікте. Бұлтұжырымдысоңғыкездеқарқындыдамып отырған синергетика (synerqeia - ынтымақтастық, бірлесеәрекетету) ғылымынемесеашықжүйелердіңөзін-өзіұ йымдастыруытеориясыжақсыдәлелдепоты р.
Болмыстыжан-жақтытүрдефилософияныңс аласыонтологиязерттейді.
Болмыс, оны құрайтынзаттар, құбылыстар, процестерсантүрліболғанымен, осыныңбәрінбіріктіретінбірбастаубол уымүмкіндегенмәселефилософтардыерте заманнан-ақойландырдыжәнебұлмәселеб ойыншапайымдаушылардыплюрализм, дуализм, монизмілімдерініңөкілдеріретіндебөл угеболады. Дүниеніңөзгермейтін, жойылмайтынбірбастауын, негізінбейнелейтінфилософиялық категория субстанция депаталады.
Плюрализмдүниеніңкөптүрлілігін, бұлтүрлердіңбір-бірінентәуелсіздігі нмойындайды. Дуализмдүниеніңекі, материалдықжәнеидеалдықбастауы бар дейді, ал монизмбірғанабастаутуралытұжырымдай ды. Монизм идеалистікжәнематериалистік монизм болыпбөлінеді. Алғашқысыдүниеніңнегізіретіндеидеал дықтытаниды. Мысалы, Платон барлықнәрселердіңнегізіретіндеидеян ы, ал Гегель абсолюттікидеяныжариялады. Ортағасырлық христиан жәнемұсылманойышылдарының да басым көпшілігі осы монистіккөзқарастыұстанды, бірақдүниеніңнегізіқұдайдеппайымдад ы. Материалистік монизмдүниеніңбастауыматериалдықдей ді. Бұлкөзқарастыңөкілдерінекөнегректер дің Милет мектебініңойшылдарын, Ренессанс ғалымдарН.Кузанский мен Дж.Бруноны, марксизм философиясынжатқызуғаболады.
Ғылымныңдамуыдүниеніңбір, материалдықнегізі бар екендігіндәлелдедідеугеболады.
Антика философтарыматерия (лат. materiaзат, материал) ретіндебарлықнәрселероданпайдаболып , кейіноғанайналатынзаттытүсінді. Мысалы, Демокрит материалдықжәнеидеалдықдүниедегіөмі рсүрушінәрселердіңбәрібөлінбейтін, өтекішкентайбөлшектерденатомдардант ұрадыдептүсіндірді. Гераклит барлықнәрселероттанжаратылғандегенп ікірдіұстанды.
Дүниеніңатомистікбейнесіматерияныат омдардантұратын, кеңістіктеөмірсүретін, мызғымайтын, қозғалысқаиежәнетағыбасқақасиеттері бар затдепқарастыратынтүсініктіорнатты. Бірақ 19-ғасырдың соңы мен 20-ғасырдың басындағығылымижаңалықтар, атапайтқанда, электронныңашылуы, оныңматериалдықбөлшекемес, энергия ретіндеқарастырылуы, рентген сәулелерінің, радиоактивтіліктіңашылуыматерияныдү ниеніңнегізідептанудыжоққашығарғанд айболды. Ғалымдар материя жоғалды, энергия ғанақалды, яғни субстанция депэнергиянытануқажетдегенпікірайта бастады. Бұлқателікматерияныоныңқұрылымы мен қасиеттеріарқылығана, яғни, физикалықшеңбердеғанатүсінудентуынд ағанеді. Шындығындаматерияныңфилософиялықұғы мыөзгергенжоқ. Осы мәселеніңбасынашыпайтқанВ.И.Ленинбо лды. Өзінің "Материализм және эмпириокритицизм" еңбегіндеолматерияныңбірнешежан-жақ тыанықтамасынберді, және, біздіңойымызша, бұланықтама (қазірбізВ.И.Ленинніңкөптегенидеяла рынан бас тартыпотырғанымызғақарамастан) өзініңмаңызын осы күнгедейінжойғанжоқ. Материяныңлениндіканықтамасымынадай : "Материя адамғатүйсіктеріарқылыберілген, көшірілетін, суреткетүсірілетін,олардантәуелсізө мірсүреотырыптүйсіктеріарқылыбейнел енетінобъективтіреалдылықтыбелгілеу геарналғанфилософиялық категория.БұланықтаманыВ.И.Ленин: ...материя дегенімізбіздіңсезіммүшелерімізгеәс еретеотырыптүйсіктуғызатыннәрсе... , материя ұғымыбізгетүйсіктерімізарқылыберілг енобъективтіреалдылықтанбасқаештеңе нібілдірмейді дептолықтыратүседі (В.И.Ленин. Шығармаларыныңтолықжинағы., 18-т., 131, 149, 283 бб.)
Осы анықтамаданматерияныңонтологиялықмә нінтүсінугеболады: материя - жалғыз субстанция, өзініңсебебі, олжаратылмайдыжәнежойылмайды, оныңқасиеттеріқозғалыс, кеңістік, уақыт, жүйелілік, өзін-өзіұйымдастыружәне сана (соңғықасиетадамғағанатән).
Материяныңбастықасиетіқозғалыс,мате риясызқозғалыс, қозғалыссыз материя жоқ. Болу дегенқозғалыстаболуыдегендібілдіред і. Қозғалыстыкез-келгенөзгерісдептүсін діругеболады, олматерияныңсыртқыемес, ішкі, ажырамасқасиеті, олобъективті, мәңгілікжәнеабсолютті. Соныменқатар, қозғалыссалыстырмалы, себебіолөзгеріпотыратын, әрбіреуіөзіндікмаңызғаиенақтыформал арарқылыкөріністабады. Материалдықдүниетаусылмас, шексіз, яғниқозғалыстыңформалары да сансызкөп. ҚозғалысформаларыныңФ.Энгельс 19-ғасырда жасағанклассификациясықазіргікездеғ ылымныңжаңалықтарыментолықтырылып, кеңейетүсті, бірақнегізінсақталдыдеугеболады. Олқозғалыстыңмеханикалық, физикалық, химиялық, биологиялықжәнеәлеуметтіктүрлерінат апкөрсетті: Әлемдіккеңістіктегіқозғалыс - жекеалғандағыаспанденелеріндегішағы нмассалардыңмеханикалыққозғалысы, молекулалардыңжылунемесеэлектрнемес е магнит тоғыретіндетербелісі, химиялықыдыраужәнеқосылу, органикалықөмір - қозғалыстыңформаларымінеосындай, олардыңбойында - біреуінденемесебірнешеуіндебірден - дүниедегіәрбіржеке атом әрбір осы сәттеболыпотырады (К.Маркс, Ф.Энгельс. Шығармалары, 20-т., 561 б.). Ф.Энгельсматерияныңобъективтіөмірсү ретінтүрлері мен оларғатәнқозғалыстүрлерінесүйенеоты рыптабиғаттуралығылымдардыңклассифи кациясын (жіктемесін) жасайды:
механика - аспанденелерініңжәнежекелегенаспанд енелерініңсалыстырмалытүрдешағынмас саларытуралығылым;
физика - молекулярлыққозғалыстуралығылым (солкездеоныңнегізіндежылуғанаемес, жарық, электр, магнит құбылыстарытүсіндірілді);
химия - атомдардыңқосылуы мен ажырауынзерттейді;
биология - ерекшекүрделіхимиялыққосындыларболы птабылатынбелоктықденелердіңөмірсүр утәсілі - өміртуралығылым.
Материя түрлері мен қозғалыстүрлерініңбайланысын Энгельс денелердіңүлкентүрлеріненшағынтүрле рінеқарайжүреотырыпқарастырады. Прогрессивті даму атомнанбасладаы. Табиғатдамуыныңбарысындаденелердіңх имиялыққұрылымыныңкүрделенуінәтижес індематерияныңжаңатүрі - тірі белок пайдаболады. Оғанқозғалыстыңерекше, жоғарытүрі - өміртән. Тірітабиғаттыңоданәрідамуыадамныңжә неоныңерекшеқызметі - еңбектіңпайдаболуынаәкеледі. Қоғамдықөмірдің материя қозғалысыныңформасыретіндегіерекшел ігі - қоғамдықадамныңсаналы, белгілібірмақсатқабағытталғанеңбект енуқызметі.
Кеңістікжәнеуақытматерияныңмаңыздыа трибуттары. Кеңістік материя болмысыныңобъективті, жалпы, заңдыформасы, оләртүрліжүйелердіңкөлемгеиеекендіг ін, өзараорналасқандығын, құрылымдылығынжәнебіргеөмірсүретінд ігінсипаттайды.
Реалдыкеңістік - тіршілікетушілердіісжүзіндебөлудің, соныменқатарбіріктірудіңтұрақтыкөрс еткіші. Олүшөлшемді, кез-келгенкеңістіктікқатынастарүшөл шем - координаталар (ұзындық, ен, биіктік) арқылысипатталады. Салыстырмалылықтеориясытөртөлшемділ іктіқолданады, үшөлшемгетөртіншіөлшемуақытқосылады . Уақытәртүрліжүйелердіңжағдайларының созылғандығын, ретпенжүруінсипаттайды, материя болмысыныңобъективті, жалпыжәнезаңдыформасы.
Уақытбірөлшемді, бірбағытты, қайтаоралмайды, ылғи да өткенненболашаққақарайжүреді.
№3тақырып. Сана. Сана және тіл (4-апта, 1 сағат)
1. Сананың генезисі туралы түсініктер
2. Сана және бейсана
3. Сана және өзіндік сана
Сана мәселесі философиядағы басты және күрделі, түсіндіруге қиын мәселелердің бірі, себебі сананы көру, өлшеу, сезім мүшелері арқылы қабылдау мүмкін емес, бірақ сана адамның жануарлар дүниесінен ерекшелігін көрсететін факторлардың бірі, сана арқылы адам мен оны қоршаған ортаның арасындағы байланыс жүзеге асырылатыны күмәнсіз. Сондықтан да философия тарихында "сана", "жан", "бейсаналық" ұғымдарының төңірегінде үнемі пікірталастар жүріп отырды және олар қазір де жалғасуда.
Сананы түсінудегі әртүрлі көзқарастарды біріктіріп, екі үлкен топқа бөлуге болады:
1) материалистік сананы материяның дамуында пайда болатын табиғи қасиеті деп түсіну;
2) идеалистік сананы материяға жат, одан алғашқы, жаратылыстан тыс пайда болатын рухани субстанция деп ұғыну.
Жаратылыстану ғылымдарының дамуының нақты жетістіктері сананың мәні, генезисі туралы сауалдарға жауап берді деп айтуға болады. Түйіндеп айтсақ, сана туралы ғылыми көзқарас мынадай: сана ерекше түрде ұйымдасқан материяға адам миына ғана тән қасиет. Оның дәлелі ретінде адамның миы зақымданғанда оның ойлау, психикалық қызметі бұзылатынын айтсақ жеткілікті.
Сананың табиғаты қоғамдық, яғни ол тарихи эволюция нәтижесінде қоғамда қалыптасты және сананың дамуы қоғамдық ортада ғана мүмкін болмақ. Сананың қалыптасуының алғышарты ретінде еңбекті атауға болады. Еңбектің арқасында адам өзінің күнделікті өмір сүруіне және табиғаттың дүлей күштерінен қорғануға қажетті нәрселерді жасады, табиғат заттарының жаңа қасиеттерін ашты, ой-өрісін кеңейтті, еңбек құралдарын бірте-бірте жетілдіре түсті. Еңбектің дамуы қоғамда өмір сүріп отырған адамдарды жақындатты, олардың бір-біріне бірдеңе айту қажеттілігі туды, араласу құралы ретінде тіл пайда болды. Еңбек пен тіл адамның миын, сезім органдарын дамытты, есту, көру, сезу, қабілетін күшейтті, санасын қалыптастырды. Абстракциялауға, тұжырым жасауға құштарлық еңбек пен тілге қайта әсер етті, оларды дамытуға жаңа күш берді.
Сана, сонымен қатар, бейнелеудіңжоғарғы формасы. Бейнелеу барлық материяға тән қасиет. Объективті өмір сүретін заттар, құбылыстар, процесстер бір-біріне үнемі әсер етіп отырады және белгілі бір дәрежеде өзгерістерге ұшырайды. әрбір зат, құбылыс өзі әсер еткен нәрседе өзінің "ізін", бейнесін қалдырады. Бейнелеудің сатылары:
1) қарапайым бейнелеубейнелеудің бұл түрінде субъект объектінің белсенділігін туғызбайды (мысалы, заттың судың немесе айнаның бетінде бейнеленуі).
2) информациялық бейнелеу бейнеленуші бейнелеушінің бойында белсенді әрекет, өзгерістер жасайды. Мұндай бейнелеу тірі табиғатта да, қоғамда да кездеседі. Мысалы, дәріс оқушы ұстаздың студенттің санасында жаңа ойлар оятуы, қарапайым бір клеткалы жануарлар мен өсімдіктердің тітіркенуі.
3) әлеуметтік бейнелеу қоғамдық болмыстың жеке және қоғамдық санада, ой-пікір, көзқарас, идея, теорияларда бейнеленуі.
Бейнелеудің ең жоғарғы формасы деңгейіне көтерілгенге дейін сана материяның төменгі формаларының эволюциясының сатыларынан өтті. Олар:
1) тітіркену өсімдіктердің ыстық-суыққа, тәулік уақытына, басқа сыртқы әсерлерге реакциясы.
2) сезімталдық жануарлар дүниесіне тән. Организм өзіне биологиялық жағынан алғанда қажетті емес, сонымен бірге биологиялық тұрғыдан бейтарап, бірақ онымен қосыла отырып, информациялық маңызы бар нәрсеге реакция бере алады, яғни түйсік туғызады. Мұндай бейнелеу тірі организмнің ішкі жұмысын, информацияны қорыту жұмысын күрделендіріп, нерв жүйесінің негізін қалайды. Мысалы, аңдар өз жауларын көргенде организмінің барлық мүмкіндіктерін жинақтап, шабуылға немесе қорғануға дайындалады. Бірақ жануарлар ой қорытуға қабілетсіз.
3) психикалық бейнелеу нерв жүйесімен тығыз байланысты. Субъект пен объектінің бір-біріне әсері негізінде психикалық образ (бейне) қалыптасады, ол нерв клеткаларында сақталып, керек уақытында қажетке асады.
4) адам санасы бейнелеудің ең жоғарғы түрі.
Өзіндік сана адамның өзін саналы тіршілік етуші ретінде түсіне білуі, өзіне деген сыни көзқарасы, өз мүмкіндіктерін бағалай білуі. Өзіндік сана рефлексия феноменімен тығыз байланысты. Рефлексия тұлғаның өзі туралы ойлануы, ішкі рухани дүниесінің тылсым қатпарларына үңілуі. Адам рефлексиясыз өзінің жанында не болып жатқанын түсіне алмайды. Рефлексия деңгейі әртүрлі болуы мүмкін. Рефлексиясы жоғары, өзін танып-білуге, өзіне сыни көзқарас қалыптастыра білген адам міндетті түрде өзгереді.
Сана және өзіндік сана туралы айтқанда саналылықаспектісін міндетті түрде қарастыру қажет. Саналылық адамның өз қылықтарының қоғамдық салдарларын, қоғам алдындағы парызын түсінуі. Саналылық тұлғаның іс-әрекеттерінің адамгершіліктік-психологиялық сипаттамасы болып табылады, адамның өзінің мүмкіндіктері мен мақсаттарын көре білу қабілетіне негізделеді және ол жаны сау тұлғаның қасиеті.
Бейсаналылық (бессознательное) адам түйсінбейтін психикалық құбылыстардың жиынтығы. Оларға биологиялық түрде тұқым қуалау арқылы берілетін инстинктілер, автоматты түрде жасалатын іс-қимылдар стереотиптері, сезімдік және интеллектуалдық интуиция, түс көрулер, гипнотикалық күйлер және т.б жатады.
Тақырыпты қорытындыласақ, онтология философияның күрделі де маңызды салаларының бірі. Болмыс, материя, қозғалыс, сана мәселелері философияның классикалық мәселелері болып саналады. Оларды зерттеу көне заманнан бастап, қазіргі күнге дейін жалғасып келеді және бұл бағыттағы ізденістердің өзектілігі зор деуге болады.
№4тақырып. Таным. Таным және шығармашылық (5-апта, 1 сағат)
1.Таным - шындықты бейнелеу формасы
2.Ақиқат ұғымы. Ақиқаттың критерийлері
3.Агностицизм, скептицизм. Рационалдық және иррационалдық
Таным адамдардың білімге жетуге бағытталған белсенді қызметі.
Таным мүмкін бе? Философтардың басым көпшілігі адамның дүниені танып-білу қабілетіне сенеді (гносеологиялық оптимизм). Танымды жоққа шығарушы бағытагностицизм (грекше - agnostos- танылмайтын) нақты таным мүмкін емес, адам материалдық жүйелердің, табиғат пен қоғам заңдарының нақты мәнін танып-біле алмайды деп есептейді. Осыған ұқсас бағытскептицизм дереалды шындықты танып-білу мүмкіндігі күмәнді деген пікірді ұстанады. Мысалы, грек ойшылыПиррон заттарды сезім арқылы да, ақыл-ой арқылы да ақырына дейін танып-біле алмаймыз десе, оның отандасы Тимон мен заттың тәтті екенін сеземін, бірақ шынында да тәтті ме - оны айта алмаймын деп пайымдайды. Жалпы алғанда,скептицизм - философияға қажет элемент, себебі күмәндану, сын, терістеу догматизмге, абсолютизацияға қарсы және скептицизм адамды тереңдікке жетелейді. (Қазіргі заман адамына, әсіресе жастарға өмірдің заттары, құбылыстары, өзін қоршаған адамдар туралы күмәндана жүрген артық етпейді - Г.Н.).
Танымның негізгі екі түрі бар. Олар - қарапайым стихиялық
эмпирикалық және ғылыми таным. Осы екеуінің арасында әсіресе қазіргі заманда кең өріс алып отырған ғылымнан тыс,парағылымдық (пара грекше para қасында, жанында, маңында) таным бар екенін де ескерте кетеміз.Ол ғылыми терминдерді қолданады, бірақ ғылымдардың басым көпшілігі олардың ғылымға қатысы жоқ деп есептейді (астрология, алхимия, магия, бақсылық, спиритизм және т.б.). Парағылымдық таным түрлері қоғам дағдарысы кезеңдерінде кең өріс алады. Еліміз үшін өтпелі кезең болған 90-жылдары бұл құбылысты біздің қоғам да басынан кешкені есімізде.
Таным процесінде негізгі рөлдісезімдік және рационалдық таныматқарады.Сезімдік таным дегеніміздүниені, оны құрайтын заттар мен құбылыстарды сезім мүшелері арқылы танып-білу. Сезімдік танымның үш формасы бар: сезіну, қабылдау, елестету. Сезінуқарапайым сезімдік бейнелер, материалдық заттардың жекелеген қасиеттерінің, сапаларының, жақтарының (мысалы, түсінің, иісінің, түрінің, жұмсақтығының немесе қаттылығының) адам санасында бейнеленуі. Қабылдаусезінулердің негізінде қалыптасады және қасиеттердің жиынтығы заттың тұтас бейнесін жеткізеді. Елестетусезімдік танымның күрделі формасы, себебі елестетуде сезіну мен қабылдаудың бұрынғы нәтижелері сақталып, санада заттың бейнесі қалыптасады. Елестету процесінде есте сақтау мен қиялдау үлкен рөл атқарады.
Рационалдық танымныңжоғарғы сатысы абстрактылық ойлау.
Ұғым ойлаудың формасы, ұғымда реалды заттар мен құбылыстардың жалпы, мәндік, қажетті қасиеттері бейнеленеді. Пікір заттың қасиетін, ерекшелігін, басқа заттармен байланысын анықтайтын ойды жеткізу формасы. Ой түйіндеу пікірлер арасында байланыс орнату арқылы логикалық жолмен жаңа білім алу. Танымның субъектісі объектіге бағытталған белсенді қызметті жүзеге асырушы, танып-білуші, материалдық және рухани қызмет иесі. Танымның объектісі болмыстың субъектінің танып-білу қызметі бағытталған, оған қарсы тұрған бөлігі. Субъект пен объект диалектикалық бірлікке ие. К.Поппер субъектісіз таным теориясын ұсынады. Бірінші дүние болып физикалық жағдай дүниесі саналады. Екінші дүниеге психикалық дүние, сана жағдайындағы дүние жатады. Үшінші, субъектісіз дүние тәуелсіз, кітаптарда, ғылыми білім дүниесінде тәуелсіз өмір сүреді, бүкіл адамзаттың игілігіне айналады. Таным - субъект пен объектінің өзара әсері. Таным үрдісінде алдыңғы білім - субъектінің бойындағы білім, дағды, ұстанымдар ерекше рөл атқарады.Олар логикалық түрде тілде көрініс табады. М.Полани көрінбейтін білім, тұлғалық білім ілімін қалыптастырды. Бұл - индивидуалдық субъектінің практикалық жолмен, бірге жұмыс жасау барысында, жеке қатынастар арқылы жинаған білімі.
Метод (грек тілінде metodos) мақсатқа жету тәсіл-әдісі, белгілі бір
түрде реттелген практикалық және теориялық танымдық қызмет. Ғылыми методтар эмпирикалық және теориялық болып бөлінеді. Эмпирикалық методтар қатарына бақылау, салыстыру, өлшеу және эксперимент кіреді. Бақылау объектіні белгілі бір мақсатқа бағытталған түрде жүйелі қабылдау. Бақылау ғылыми зерттеуді алғашқы материалмен қамтамасыз етеді. Бақылауға мақсатқа бағытталғандық, жүйелілік және бақылау жүргізуші субъектінің белсенділігі тән. Салыстыру объектілердің ортақ жақтары мен ерекшеліктерін анықтау мақсатымен оларды қатар қойып қарастыру методы. Егер объектілер эталон ретінде алынған объектімен салыстырылса, мұндай салыстыру өлшеу деп аталады. Өлшеу процесіне субъект (өлшеуші), объект (өлшенуші нәрсе) және өлшем бірлігі, өлшеу аспабы, өлшеу методы қатысады. Эксперимент experimentum (тәжірибе, сынау) эмпирикалық танымның күрделі және тиімді методы, зерттеуші-экспериментатор объектіге белсенді әсер етеді, оның қасиеттерін анықтауға ықпал ететін жасанды жағдайлар жасайды.
Теориялық методтар.Идеалдау назарды заттың бір қасиеттерінен
аударып, оның басқа қасиетін бөліп алуға абстракциялауға негізделіп, идеалды объектілерді, яғни нақты өмірде жоқ, бірақ оларды зерттеу күрделі жүйелерді жеңілдетуге көмегін тигізетін объектілерді ойша құрастыру. Формалдау формалданған жүйелердегі білімнің кейбір салаларын жасанды тілдердің көмегімен зерттеу методы. Абстрактылықтан нақтылыққа өту. Абстрактылық білім объект туралы толық емес, біржақты, мазмұны объектінің жеке жақтары болып табылатын ұғымдар мен категорияларда бейнеленген білім. Нақты білім(konkretus қоюланған) жан-жақты, толық, объектіні оның жақтарымен байланыстарының жиынтығы ретінде бейнелейтін білім. Тарихи және логикалық методтар. Тарихи метод объектінің тарихын, өткен жолын егжей-тегжейлі зерттейді. Логикалық метод объект тарихын кездейсоқ құбылыстардан тазартып, тек негізгі, маңызды жақтарын қамтиды, соның нәтижесінде тарихи процестің логикасын, даму заңдылықтарын анықтайды.
Танымның мақсаты ақиқатқа жету.Ақиқат объект туралы
сезімдік және интеллектуалдық таным арқылы алынған, шындыққа сәйкес келетін білім. Адасу дұрыс екендігіне белгілі бір дәрежеде сенім бар, бірақ объективтік шындыққа, ақиқатқа, затқа, нақты жағдайларға, логикалық заңдарға сәйкес келмейтін түсінік, ой немесе ойдың бағыты. Жалған адасудың әдейі жасалған түрі. Ғылыми процесс қателіктерсіз мүмкін емес. Объективтік ақиқат таным субъектісінен, адамзаттан тәуелсіз ақиқат. Абсолюттік ақиқат объектісін дәл бейнелейтін, ол туралы жан-жақты, толық, ақиқаттығы ешқашан күмән тудырмайтын, қоғам мен ғылым дамыған сайын жаңа фактілер арқылы дәлелденіп отыратын білім. Салыстырмалы ақиқат зат туралы негізінен дұрыс, бірақ шектелген, әлі де болса толық емес, таным процесінде одан әрі нақтыланып, тереңдетілетін білім.
№5тақырып. Білім, ғылым, техника философиясы (6-апта, 1 сағат)
1. Ғылыми таным. Ғылымның пайда болуы, негізгі даму кезеңдері. Ғылымды зерттеу аспектілері
2. Ғылымның динамикасы. Ғылымдағы дәстүрлер мен жаңалықтар
3. Техника философиясы
Ғылыми таным таным мен білімнің ең жоғарғы формасы, ол адамға дүние туралы объективтік білім жинауға мүмкіндік беріп, оған өзін тұлға ретінде қалыптастыруға, белгілі бір көзқарасқа ие болуға және өмір мен қоғамнан өз орнын табуға көмектеседі.
Ғылыми танымның ерекшеліктері. Ғылыми танымның зерттеу объектісі қарапайым таным объектісіне қарағанда күрделі, ол көбіне қарапайым сана әлі игермеген, оның танымдық шеңберінен тыс объектілерге бағытталған. Ғылыми таным белгілі бір мақсатқа бағытталған және алдына осы мақсаттан туындайтын белгілі бір міндеттер қояды. Ғылыми танымның арнайы құралдары мен метод-әдістері бар. Ғылыми қызметтің нәтижесі ғылыми білімге дәлдік, айқындық, жүйелілік және негізделгендік тән. Ғылыми білімді өндіріс пен күнделікті тәжірибеде тексеру жеткіліксіз. Ол объект туралы мейлінше дәл, эксперименттік бақылау арқылы дәлелденген, өзіне дейінгі білімдерден туындаған және оларды жүйелі түрде құрастырып, пайдалана білген білім болуы тиіс. Ғылыми танымда ерекше ғылым тіліқалыптасады. Ғылым процесі арнайы дайындықтан өткен субъектілердің қызметі арқылы жүзеге асады.
Ғылым дегеніміз не? Бұл сұраққа жауап берудің оңай еместігінің дәлелі ретінде оның қашан пайда болғандығы туралы пікірталастың әлі күнге толастамай отырғанын айтуға болады. Ғалымдардың бір тобы ғылым ежелгі дүниенің антикалық кезеңінде, яғни, осыдан 2,5 мың жыл бұрын пайда болды десе, енді бір ғалымдар нағыз ғылым тек Жаңа Дәуір кезеңінде, шамамен 18-ғасырда қалыптасты деген пікірді ұстанады. Мұндай пікірталастың себебі ғылымның күрделі және санқырлы құбылыс екендігінде. Ол бір жағынан алғанда білімдердің, теориялық қағидалар мен методтардың жүйесі, сонымен бірге қоғамдық сананың формасы, қоғамдық дамудың рухани жемісі, қоғам дамуын басқару құралы, өндіргіш күш, күрделі информациялық жүйе және т.б. Осы әртүрлі салалардың мамандары ғылымға әртүрлі анықтамалар береді және олардың ешқайсысын да теріске шығаруға болмайды. Әртүрлі анықтамаларды қорыта келіп, ғылымның жалпы анықтамасын беретін болсақ, ғылым табиғат, қоғам және адам туралы білімдер өндіруге бағытталған зерттеу қызметі саласы.
Бұл анықтамадан ғылымның зерттеу пәні туралы түсінік алуға болады. Ғылым ең әуелі адамды қоршаған орта табиғатты зерттеуге бағытталған қызметтің жемісі ретінде дүниеге келді. Бірте-бірте қоғам туралы ғылыми түсініктер жинақтау қажеттігі туындады. Бірақ ғылым үрдісіндегі басты тұлға, ғылымның басты субъектісі де, объектісі де адамның өзі. Адамның қатысуынсыз ғылымның қалыптасуы мүмкін емес, сонымен бірге, адам өзін түсінуге, өз мүмкіндіктерін анықтауға, табиғат пен қоғамның ғана емес, өз болашағын болжауға көне заманнан бастап осы күнге дейін талпынып келеді және бұл үрдіс адам жер бетінде қанша өмір сүрсе, сонша жалғаса бермек.
Ғылымның функциялары.Ғылым күрделі әлеуметтік қызмет-функциялар атқарады. Бұл функциялар ғылымның өзінің дамуымен бірге үнемі өзгеріп, толықтырылып және ғылымның дамуына өзіндік әсерін тигізіп отырады. Қазіргі ғылымның үш әлеуметтік функциясын атап көрсетуге болады:
1) мәдени-көзқарастық;
2) өндіргіш күштер функциясы;
3) әлеуметтік күштер функциясы.
Ғылымның генезисі және негізгі даму кезеңдері.
Ғылымныңгенезисі, қоғамдағы қызметі және дамуының қозғаушы күштері мәселесі бойынша интерналистік, экстерналистік және позитивистік концепциялар бар.Интернализм ғылымның пайда болуы мен дамуына философиялық ой тікелей әсер етті деп есептейді және қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси құрылымы мен сол қоғамның ғылымының арасында ешқандай байланыс болуы мүмкін емес деген пікірді ұстанып, ғылымның ішкі факторларын абсолютке айналдырады. Экстернализм бұл концепцияға қарсы. Оның өкілдерінің пікірі бойынша, ғылымға сыртқы факторлардың әсері мықты. Позитивизм: ғылым нақты, тәжірибеден өткен, дәлеледенген фактілерге сүйене отырып дами алады, абстрактылық ойлау мен метафизикалық түсініктер ғылым үшін пайдасыз. Біздің ойымызша, ғылымның пайда болуына, эволюциясына, қоғамда атқаратын қызметіне жоғарыда аталған факторлардың бәрі де белгілі бір дәрежеде ықпалын тигізеді және ол әр дәуірде әртүрлі болуы мүмкін. Сондықтан оларды бір-біріне қарсы қойып, немесе бір-бірінен бөліп алып, белгілі бір факторларды абсолютке айналдыру дұрыс емес.
Ғылымды зерттеуші ғалымдар ғылымның даму кезеңдері туралы әртүрлі пікірлер айтады. Олардың бір тобы ғылым көне заманда қалыптасты десе, енді бір ғалымдар ғылым қоғамның ерекше саласы ретінде Жаңа Дәуірде пайда болды деп тұжырымдайды. Біздің пікірімізше, ғылымның даму кезеңдері туралы мейлінше дұрыс пікірді ұсынған қазіргі заманғы Ресей ғалымы В.В.Ильин. Ол ғылымның дамуын классикалық, классикалық емес және неоклассикалық емес деп жіктейді. Бұл жіктеуді ғылымның классикалыққа дейінгі кезеңімен (ғылымның алғашқы бастаулары десек те болады) толықтырған дұрыс секілді деп ойлаймыз. Себебі, классикалық ғылым кезеңіне дейін ғылым ұзақ уақытқа созылған "нағыз ғылымға" дейінгі қалыптасу кезеңінен өтті.
Алғашқы қауымдық қоғам дамуының мыңжылдық практикасы ғылымды қалыптастыра алған жоқ. Білім күнделікті өмірдің қажеттіліктерін қанағаттандыруға ғана бағытталып, одан жоғары көтеріле алмады. Алғашқы қауымдық қоғамда өмір сүрген адамдар дүние туралы білім жинамады деуге болмайды, бірақ заттар туралы объективтік білім оларды субъективтік қабылдаумен тығыз байланысты еді, яғни, объективтік білім элементтері мен субъективтік сана арасында шекара болмады, табиғат құбылыстары адам және оның өмірімен байланысты түсіндірілді.
Адам ойы таза теориялық білім деңгейіне көтерілуі үшін оның дәстүрлі практикалық бағытталғандығын бұзу қажет еді. Ескі сананы күйрету санаға тікелей әсер ету арқылы емес, сана бейнелеп отырған дүниені түбірімен қайта түсіну арқылы жүрді. Дүниеге деген жаңа көзқараста заттар адамға байланысты емес, объективті, заттар мен адам жеке-жеке, бір-біріне қатысты, бірақ тәуелсіз нәрселер ретінде пайымдалды. Осындай ерекшелік көне гректерге тән еді. Ғылымды зерттеуші ғалымдардың бәрі дерлік ғылымның отаны көне Греция деп мойындайды. Гректер Египет пен Вавилон империяларында бірнеше жүзжылдықтарға созылған соғыстардан аман қалған, ұзақ уақыт ескерілмеген білімдерді қабылдап алды және жәй қабылдап қана қоймай, өздерінің ақыл-ойының, ойлау қабілетінің күштілігі арқасында өздерінің білімдерін қоса отырып жаңа дәрежеге көтерген, оларға абстрактылық және рационалдық сипат берген халық болды.
Ғылым дамуының классикалық кезеңі 16-ғасырдан басталды деуге болады. 16-ғасыр - адам рухының қайта өркендеген кезеңі. Қалалардың көбеюі адамның сезімдері мен өмірлік құндылықтарының жаңа деңгейде дамуына оң әсерін тигізді. Университеттер пайда бола бастады, олар әлі күнге дейін ғылым ордасы болып есептеледі. Өркендеу дәуірінде елеулі ғылыми жаңалықтар дүниеге келді, осы кезеңде ғылым мен өнерді біріктірген ғұламалар өмір сүрді. Олардың бәрінің есімдерін және ашқан жаңалықтарының бәрін бірдей атап шығу мүмкін емес. Ең басты тұлғаларға тоқталсақ: Леонардо да Винчи (1452-1519) ұлы суретші және қазіргі жаратылыстану ғылымының пионері; Николай Коперник (1473-1543) поляк астрономы, дүниенің гелиоцентристік жүйесін ашты; Джордано Бруно (1548-1600) әлем біртұтас, шексіз, үнемі өзгеріп отыратын монадолардан тұрады деп тұжырымдады; Галилео Галилей (1564-1642) Жер айналып отырады, дүниені математика, механика ғылымдарының, ақыл-ойдың көмегімен тануға болады деп пайымдады.
Одан бергі ғылымдағы негізгі революциялық жаңалықтар атом бөлшектерінің ашылуы, атом бомбасының жасалуы, космосты игеру, ғылым жетістіктерінің өндіріс саласына көптеп енгізілуі немесе ғылымның өндіргіш күш ретінде қарқынды дамуы, электроника және кибернетика салалары жетістіктерінің адамның өмір сүруін жеңілдету үшін қолданылуы, яғни, адамның күнделікті тұрмысында ғылымның кең орын алуы.
Бұл классикалық кезең Галилей мен Пуанкареге дейінгі 16-20 ғасырларды қамтиды.
Неоклассикалық емес қазіргі кезеңде ғылым жеке салаларға бөлініп кетті. Бұл құбылыс ғылымның дағдарысына әкеліп соқты деуге болады. Оның басты себебі ғылымның басты мақсаты жалпы дүние туралы білім жинау екендігі ұмыт болды және дүниені тұтас нәрсе деп қарастыру принципі естен шығарылды, әрбір ғылым өзімен-өзі болып кетті.
Ғылымды зерттеу аспектілері.
Ғылым философиясы. Ғылымды философиялықтұрғыдан зерттеу аса маңызды және ол ғылым мен ғылыми қызметті зерттейтін басқа пәндердің арасында ерекше, басты орын алады. Ғылымды зерттеудің әртүрлі жеке методтары мен арнайы ғылымтану пәндері қаншалықты прогрессивті және өзекті болғанымен, олар ғылымды философиялық тұрғыдан зерттеудің орнын баса алмайды. Философия ғылымды қоғамдық сананың белгілі бір формасы және адамның дүниеге көзқарасын анықтаушы теориялық сана ретінде, қоршаған ортаға қатынастың типі ретінде сараптайды.
Ғылым социологиясы. Ғылымдыидеяның дамуы, танымдық жүйе деп қарастырумен шектелмей, оны қоғамдық өндірістің түрі, әлеуметтік жүйе ретінде түсіну ғылым социологиясының пәнін анықтайды. Ғылым социологиясы ғылымдағы қоғамдық қатынастар және ғылым мен қоғам арасындағы қатынастар жүйесін зерттейді. Ғылымды социологиялық танып-білу үш саланы қамтиды: 1) ғылыми қызметтің ішкі құрылымы, немесе әлеуметтік институт ретіндегі ғылыми қызмет шеңберіндегі қоғамдық қатынастар; 2) ғылым және қоғам, ғылым мен қоғамның басқа компоненттері арасындағы өзара қатынас және өзара байланыс; 3) ғылымдағы адам.
Ғылым психологиясы20-ғасырда қарқындап дамыды. Бұл құбылыс кіші ғылымдардан үлкен ғылымдарға көшумен, ғылыми-ізденіс жұмысында ұжымдық принципінің басым бола бастауымен, ғылыми іс-қызметті күшейтудің факторларын ашуға ұмтылумен тығыз байланысты. Қазіргі ғылым ерекше шығармашылық және әлеуметтік жүйе, сондықтан психологиялық факторлардың ғылыми үрдіс-процестің дамуын жеңілдетуге немесе бәсеңдетуге тигізетін әсері мол. Ғылым психологиясы ғалымның білім өндірісінде маңызды рөл атқаратын елестету, шабыттану, итнтуиция, негіздеу және басқа психологиялық қасиеттерін-объектілерін зерттейді. Сонымен қатар, ғылым психологиясы индивидуалдық-творчестволық құбылыстармен шектелмей, ғылыми ұжымдағы тұлғааралық қатынастардың ғылым үрдісіне, ғалымдардың интеллектуалдық қызметіне әсерін зерттеу объектісі ретінде қарастырады. Ғылым психологиясы қазіргі кезеңде ғылымды зерттеудің маңызды саласына айналып отыр.
Ғылым этикасы ғылым дамуының заңдылықтарын, практиканың және ғылымның сапасын көтеруге бағытталған ғылымды басқарудың қажеттіліктерінен туындайды. Моральдық-этикалық факторлар ғалымның ізденістік қызметінің маңызды жағы. Ғылымның өмір сүруінің өзі ғылыми тазалық, әділдік, принципшілдік, ақиқат үшін күрес секілді моральдық қасиеттерсіз мүмкін емес. Ғылымдағы этикалық аспектілер санқырлы және олар әртүрлі деңгейлерде әртүрлі көрінеді. Мысалға ғалымның өзіне дейінгі ғалымдарға, олардың шығармашылығына, өзінің әріптестеріне, өзінің жолын қуушы шәкірттеріне деген этикалық-моральдық қатынасын алуға болады. Тұлғааралық қатынастардың этикалық аспектілері ұжымдық шығармашылық жағдайында айқындала түседі. Бұл қатынастар шынайы, адал, әділетті, үлкенге құрмет, кішіге ізет принциптері негізінде құрылған болса, көреалмаушылық, дөрекілік, мансапқорлық сияқты жағымсыз қасиеттерге жол берілмесе ғылыми ұжымдағы хал-ахуал да жақсы болып, ғылыми ізденісте жаңа табыстарға қол жеткізу мүмкіндіктері көбейе түспек. Ғалымға қажетті моральдық қасиеттердің негізгілері туралы айтатын болсақ, олар: ғылыми ақиқатты қорғау жолында аянбау, азаматтық батылдық, адамгершіліктік тазалық, адалдық, шыншылдық, жауапкершілік және тағы басқалары.
Ғылым тарихы ғылымның тарихын оның пайда болған уақытынан бастап қазіргі заманға дейін зерттейді. Ол ғылыми дамудың заңдылығын негізінен тарих ғылымының деректеріне сүйеніп, ғылымның дамуындағы жекелеген құбылыстар мен оқиғаларды сараптап, сондай-ақ ғылымды зерттейтін басқа пәндердің ғылым логикасы, ғылым психологиясы, ғылым этикасы, ғылым социологиясы, ғылым экономикасы және тағы басқалардың жетістіктерін пайдалана отырып ашады. Ғылым тарихы бойынша жазылған Джон Берналдың "Қоғам тарихындағы ғылым" еңбегі осы ойымыздың жақсы мысалы бола алады және бұл еңбектің жазылғанына көп уақыт өтсе де, әлі күнге дейін құндылығын жойған жоқ. Ғылым тарихында ғылыми ойдың дамуының барлық байлығы жинақталған, сондықтан да оны зерттеу аса қажетті. Ғылым тарихының мақсаты - тарихи-ғылыми оқиғаларды хронологиялық жағынан тізбелеп, сипаттап қою емес. Оның мақсаты ғылым мен техниканың даму заңдылықтарын ашуға ықпал ету.
Ғылымды біз әдетте адамның дүние туралы жалпы білім жинауға бағытталған қызметі деп түсінгендіктен, бір қарағанда ғылыми процесте дәстүрге, өткенге қайта оралуға орын жоқ секілді көрінеді. Бірақ тереңдеп тексерсек, дәстүрлер ғылым дамуының және ғалымдардың ізденістік қызметінің негізі. Бұл қағиданы барлық ғылымдарға ортақ деуге болады.
Ғылымдағы дәстүрлер проблемасының негізін қалаушы американдық физик-философ Томас Кун. Гарвард университетінде стажировкадан өткен үш жыл ол үшін ғылым тарихын А.Койре, Э.Мейрсон, Е.Мецгер және А.Майердің еңбектеріне сүйене отырып еркін зерттеуге арналған кезең болды. Кейінірек әлеуметтік ғылым өкілдері мен жаратылыстану саласының ғалымдарының арасында ғылыми проблемаларды қою мен оларды шеше білу мәселелері бойынша туындаған көзқарас алшақтығы Т.Кунды ғылымдағы дәстүрлер тақырыбын жан-жақты зерттеуге, ғылым динамикасының парадигмалық концепциясын жасауға итермеледі.
Бұл концепцияның мәні мынада: ғылымды сипаттау үшін "ғылыми қоғамдастық" және "парадигма" (бұл ұғымды Т.Кун кейінірек "дисциплинарлық матрица" деген ұғыммен ауыстырды) ұғымдарын қолдану керек.
Ғылыми қоғамдастық дегеніміз, Т.Кунның түсінігі бойынша, белгілі бір сала бойынша ғылыми зерттеулер жүргізу мақсатымен парадигмалар немесе осы ізденістердің теориялық алғышарттарын негізге ала отырып біріккен ғалымдардың ұжымы.
Т.Кун парадигма ұғымын таңдау себептерін түсіндіреді. Әдетте бұл ұғым қабылданған модель, үлгі дегенді білдіреді. Бірақ Т.Кун бұл түсініктер парадигманың анықтамасын толық ашпайды деп есептейді, себебі бұл мағынада парадигма бұрын жасалып біткен жұмыс дегенді білдіреді, сонда ғалымдардың келесі тобы немен айналыспақ? Кунның пікірінше, парадигмаларды жалпы заң ретінде қолданылатын, бірақ сонымен бірге жаңа және қиын жағдайларда одан әрі жетілдірілетін және нақтыланылатын объект деп түсінген дұрыс: Парадигмалар деп мен ғалымдардың бәрі мойындаған және белгілі бір уақыт аралығында ғылыми қоғамдастыққа проблеманы қоюдың және оны шешудің үлгілерін беретін ғылыми жетістіктерді түсінемін.
Кунның пайымдауынша, парадигмаларды қолдану ғылыми ізденісті жеделдетеді, себебі ғылыми проблемаларды шешудің басқа бәсекелес жолдарын қолданғаннан гөрі қабылданған парадигмаларды қолданған қолайлы және нәтижелі.
Парадигма ұғымының элементтерінің анықтамасын Т.Кун толық бермесе де, оларды жалпы түрде төмендегіше сипаттауға болады: 1) математикалық формада жазылған, бастапқы ұғымдар мен заңдарды қамтитын, ғалымдардың бәрі мойындаған фундаменталдық (іргелі) теориялар (мысалы, Ньютонның заңы); 2) табиғат туралы жалпы философиялық түсініктер және қазіргі ғылымда қабылданған ұғымдар мен олардың жүйесін бейнелеудің логикалық тәсілдері; 3) ғылыми қоғамдастықтың әрбір мүшесі өзіне қойылған ғылыми міндеттерді шешу үшін ұстанатын үлгілер мен эталондар; 4) белгілі бір жағдайларда (ситуацияларда) шешім қабылдаудың жалпы қабылданған үлгілері.
Ғылымның жағдайын, Т.Кунның пікірінше, екі кезеңге бөліп қарастыруға болады: ғылымға дейінгі кезең (бұл кезеңде парадигмалар әлі қалыптасып үлгермеген) және ғылыми кезең (ғылыми қоғамдастық парадигаманы құрастырып, қабылдаған кезең).
Ғылыми кезеңдегі ғылымның жағдайы екі түрде сипатталады: қалыпты жағдай (оны Т.Кун қалыпты ғылым деп атайды) және дағдарысты жағдай. Қалыпты ғылымда ғылыми қоғамдастық бұрынғы бір немесе бірнеше ғылыми жетістіктерге мығым сүйенеді, белгілі бір парадигманы қабылдайды және оны танымның белгілі бір саласындағы міндеттерді шешу үшін тиімді қолданады. Парадигмаларды зерттеу жас ізденушіні белгілі бір ғылыми қоғамдастықтың мүшесі болуға дайындайды, ол өзі таңдаған, ғылым саласын кезінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz