СОТ АКТІЛЕРІН ҚАЙТА ҚАРАУ ӨНДІРІСІ
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
.
Азаматтық істі қарауды кейінге қалдыру:
құқықтық негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 050301 – Құқықтану
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
___________ Азаматтық-құқықтық
пәндер кафедрасының меңгерушісі
.
______________________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Азаматтық істі қарауды кейінге қалдыру:
құқықтық негіздері
Мамандығы 050301 – Құқықтану
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
АҚП каф. оқытушысы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 БІРІНШІ САТЫДАҒЫ СОТТА ІС ЖҮРГІЗУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Азаматтық істі қозғау және талап қою мен іс жүргізу
... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Азаматтық істі сотта қарауға әзірлеу - азаматтық іс жүргізудің
сатысы.10
1.3 Азаматтық істі сотта қарауға әзірлеу бойынша іс жүргізу
әрекеттері ... .13
2 АЗАМАТТЫҚ ІСТІ КЕЙІНГЕ ҚАЛДЫРУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ ...17
2.1 Сотта іс қарау сатысының мәні және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Сотта іс қарау бөлімдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 23
2.3 Азаматтық іс бойынша іс жүргізуді кейінге қалдыру, тоқтата тұру
... ..35
2.4 Іс бойынша іс жүргізуді сот шешімін қабылдамай аяқтауы ... ... ... ...39
3 тарау СОТ АКТІЛЕРІН ҚАЙТА ҚАРАУ ӨНДІРІСІ ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.1 Заң күшіне енбеген сот актілеріне апелляциялық шағым беру, наразылық
келтіру тәртібі мен мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.2 Апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша істерді қарау ... ... 49
3.3 Занды күшіне енген сот актілерін қадағалау тәртібімен қайта қарау
... 54
3.4 Қадағалау тәртібімен іс жүргізудегі сот өкілеттігі ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
КІРІСПЕ
Жалпы азаматтық іс жүргізу құқығы өте кең әрі көлемді ұғым, оны осы
дипломдық жұмысымызда аталғандай сан қилы жағынан қарастырамыз.
Республикада азаматтық, төрелік, қылмыстық және басқа да істерді
қарайтын, соттардан тыс ешқандай орган жоқ. Азаматтық және шаруашылық
істерді сотқа дейін әзірлеу, жүргізу сот төрелігін жүзеге асыру болып
табылмайды. Сондықтан Республиканың Конституциясында сот төрелігін
жүргізетін органдардың арасында алдын ала тергеу жүргізетін органдар және
прокуратура аталмайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс 3 тараудан тұрады. 1
тарауында бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу, азаматтық істі қозғау және
талап қою мен іс жүргізу, азаматтық істі сотта қарауға әзірлеу - азаматтық
іс жүргізудің сатысы, азаматтық істі сотта қарауға әзірлеу бойынша іс
жүргізу әрекеттері қарастырылды. 2 тарауында азаматтық іс бойынша іс
жүргізуді кейінге қалдыру, сотта іс қарау сатысының мәні және құрылымы,
сотта іс қарау бөлімдері, азаматтық іс бойынша іс жүргізуді кейінге
қалдыру, тоқтата тұру, іс бойынша іс жүргізуді сот шешімін қабылдамай
аяқтауы туралы ой қозғалды. 3 тарауда сот актілерін қайта қарау өндірісі,
заң күшіне енбеген сот актілеріне апелляциялық шағым беру, наразылық
келтіру тәртібі мен мерзімі, апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша
істерді қарау, занды күшіне енген сот актілерін қадағалау тәртібімен қайта
қарау, қадағалау тәртібімен іс жүргізудегі сот өкілеттігін қарастырдық.
Зерттеу тақырыбының мақсаты, өзектілігі. Дипломдық жұмыстың мақсаты
белгілі бір жүйелігін қалыптастыратын азаматтық іс жүргізу құқығының
негіздерін зерттеу болып табылады. Біздің жұмыста төмендегідей мәселелер
мен проблемалар зерттелу тақырыбының өзектілігін құрайды, азаматтық іс
жүргізу құқығы қазіргі кезеңде барлық салаларда өзінің қолдану аясын
белгілейді. Оны біз маңызы жағынан жоғары орындарға қойып қарастырғанымыз
жөн. Қуанышқа орай тәуелсіздік алғалы, азаматтық іс жүргізу құқығы
саласында айтарлықтай жетістіктер көп, оны өзіміздің бауырлас ТМД елдерімен
салыстыра отырып айқын түсінеміз.
Істі қарауды кейінге қалдыру – іс қарауды және мәні бойынша оны жаңа
сот отырысында шешуді сотпен тағайындаған белгілі уақыт пен орында бастап
өткізу. Іс талқылау кедергілерін жою қажеттілігімен байланысты іс қарау
кейінге қалдырылады. Сондықтан кейінге қалдыру дегеніміз – әр түрлі
себептерге байланысты осы сот отырысында істі қарауға мүмкіндіксіздіктің іс
жүргізу салдары.
Прокурорға, сарапшыға, маманға, аудармашыға, сот отырысының хатшысына,
сот приставына қарсылық білдірілсе (өздігінен бас тартса) істі қарауды
кейінге қалдыру мүмкін, егер сот отырысында аталған тұлғаларды шамалы
үзіліс ішінде басқасымен ауыстыра алмаса. Істі осы сот отырысында қарау
мүмкін емес деп тапқан жағдайда, әр түрлі мән-жайлар істі қарауды кейінге
қалдыру негіздері ретінде танылуы мүмкін. Осы мән-жайлар қатарына мыналарды
жатқызуға болады: процеске қатысушылардың біреуінің келмеуі; қарсы талап
қою; қосымша дәлелдемелер ұсыну немесе талап ету; іске қатыстыруға басқа
адамдарды тарту қажеттігі; өзге де әлдеқандай іс жүргізу әрекеттерін жасау
қажеттігі салдарынан істі осы сот отырысында қарау мүмкін емес болса.
Істі қарауды кейінге қалдыру кезінде азаматтық істің жүруі
тоқтатылмайды, сондықтан істі қарауды кейінге қалдыру іс жүргізу
мерзімдерінің ағымы тоқталмайды. Істі сотта қарауға сапасыз әзірлеу
салдарынан кейде істі қарауды кейінге қалдырады. Істі қарауды кейінге
қалдыру жөнінде төрағалық етуші ұйғарым шығарады. Мұнда: кейінге қалдыру
себептері; қандай іс-әрекеттер және кіммен жасалуы тиіс (мысалы, қандай
дәлелдемелерді, кім және қандай мерзімде ұсынуы тиіс); жаңа сот отырысын
өткізу уақыты мен орны көрсетіледі.
Іс кейінге қалдырылған кезде істің жаңа сот отырысында шешілуін
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін уақыт ескеріле отырып, жаңа сот
отырысының күні белгіленеді, бұл жөнінде келген адамдарға қол қойдырылып
хабарланады. Келмеген және процеске қатысуға жаңадан тартылған адамдарға
жаңа сот отырысының уақыты мен орны туралы шақыру қағазы (хабар) жіберіледі
(ҚР АІЖК-і 189-бабының 2-бөлігі) [1].
Істі қарауды кейінге қалдыруды сот отырысында жарияланатын үзіліс
түрлерінен ажырата білу қажет. Істі қарауды кейінге қалдырудан үзілістің
айырмашылығы, ол істі мәні бойынша қарап шешу үзілген жерінен бастап
жалғасады. Егер сот отырысына тараптар қатысып отырса, істі қарау кейінге
қалдырылған кезде сот келген куәлардан жауап алуға құқылы (ҚР АІЖК-нің 190-
бабы) [1]. Бірақ сот отырысына тараптар қатысып отырса, сот келген
куәлардан жауап алуға міндетті емес. Бұл куәларды жаңа сот отырысына екінші
рет шақыруға қажет болған жағдайларда ғана жол беріледі, мысалы, досымша
айғақтар алу, дәлелдемелер арасындағы қайшылықты анықтау. Жауап берген
куәларды екінші рет жауап алу үшін шақыру туралы сот ұйғарым шығарады.
Зерттеудің нормативтік негізін – Қазақстан Республикасының
Конституциясы, азаматтық заңдар, еңбек, отбасы қатынастары аясындағы заң
актілері, сондай-ақ Президент Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулылары мен нормативтік-құқықтық актілері құрайды.
Пайдаланылған әдеби деректер. Азаматтық сот ісін жүргізу жөнінде
ғылыми зерттеулермен айналысқан ғалымдар аз емес. Олардың қатарына
еңбектерімен көпшілікке белгілі ғалымдар М.Г. Авдюков, З.Х. Баймолдина,
А.Т. Боннер, Р.Е. Гукасян, М.А. Гурвич, П.Ф. Елисейкин, С.З. Зиманов, В.М.
Семенов, А.К. Сулейменов және т.б. ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Осымен кіріспе бөлімді тәмамдап, азаматтық іс жүргізу құқығын жүйелі,
әрі дұрыс анықтап, басқа құқықтық салалар жүйесіндегі орны туралы айтамыз.
Келесі кезекте азаматтық істі қозғау және талап қою мен іс жүргізу ұғымын
айқындауға тура келеді.
1 БІРІНШІ САТЫДАҒЫ СОТТА ІС ЖҮРГІЗУ
1.1 Азаматтық істі қозғау және талап қою мен іс жүргізу
Сот азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғайтын, ол бұзылған жағдайда оны қалпына келтіретін барынша
ықпалды нысан болып табылады.
Соттарға мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану құқығы берілген. Сот
азаматтық және шаруашылық істер жөніндегі шешімдермен кінәлі тарапты (талап
қоюшыны немесе жауапкерді) тиісті тәртіпке шақырады, оларды міндеттері мен
жауапкершілігін орындауға, оның ішінде жауапкердің есеп шотынан талап
қоюшының пайдасына ақшалай қаражат өндіртуге немесе мүліктерін өндіруге
мәжбүрлейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясы 13-бабының 2-тармағына сәйкес
әркім өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқылы.
Алайда, іс жүзінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзушылық
және оларды шектеу әлі де орын алады. Бұл жағдайда жеке, мүліктік, отбасы,
еңбек және өзге де құқықтары мен заңды мүдделерді қорғаудың ең тиімді
тәсілі – азаматтардың сотқа жүгінуі.
Сотта азаматтық іс:
- өзінің құқығын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін өтініш
жасаған адамның арызы бойынша;
- прокурордың арызы бойынша;
- заң бойынша басқа адамдардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін
сотқа жүгіне алатын болған жағдайда мемлекеттік басқару, жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының, кәсіподақтың, мекемелердің, ұйымдардың
және азаматтардың мәлімдеуі бойынша қозғалады (ҚР АІЖК-нің 8, 56, 57-
баптары).
Азаматтық іс қозғау – процестің бірінші және өте маңызды сатысы.
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 152-бабына сәйкес азаматтық іс бойынша
арызды қабылдау туралы мәселені судья жеке дара шешеді. Арыз сотқа
түскеннен бастап бес күннің ішінде судья істі қозғау жөнінде ұйғарым
шығарады. Мүдделі адамның құқығын соттың қорғауы іске асырылатыны немесе
бұдан бас тартылатыны соттың бұл мәселені дұрыс шешуіне байланысты болады
[2].
Азаматтық істі қозғаудың алдында мүдделі адам талап арыз, шағым (арыз)
береді. Талап арыздың берілуімен талап қою бойынша іс жүргізу қозғалады.
Ерекше талап қоюмен іс жүргізу және ерекше іс жүргізу – арыз, шағым берумен
қозғалады.
Талап қою бойынша іс жүргізу азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй
және басқа да құқықтық қатынастарынан туындайтын субъективтік құқық немесе
заңмен қорғалатын мүдде туралы дауларды қарау мен шешу жөніндегі соттың
азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен реттелген қызметі.
Сотта азаматтық істердің көпшілігі Азаматтық іс жүргізу кодексінің 150-
бабында аталған талаптар сақтала отырып, жазбаша түрде талап қойылған, яғни
азаматтық іс туралы қажет мәліметтер бар талап арыз беру арқылы қозғалады.
Егер талап арызды өкіл берсе, оған заңда белгіленген тәртіппен рәсімделген
сенімхат немесе өкілдің өкілеттігін куәландыратын өзге құжат қоса табыс
етілуі қажет [3].
Талап арызға талап қоюшы қол қойып, сотқа жауапкерлер мен үшінші
тұлғалардың санына қарай көшірмелерімен қоса беріледі. Судья істің қиындығы
мен сипатына қарай талап қоюшының талап арызға қоса тіркелетін құжаттардың
көшірмелерін табыс етуге міндеттеуі мүмкін (ҚР АІЖК-і 151-бабының; 4
тармақшасы). Талап арыз бен қоса құжаттардың көшірмесі жауапкерге табыс
етіледі, мұның өзі оның істі сотта қарауға дайындалуына мүмкіндік береді.
Сотқа берілетін талап арызға баж төленуге тиіс (ҚР АІЖК-нің 101-бабы,
"Мемлекеттік баж туралы" заңының нормасына сәйкес) [1].
Азаматтық істі қозғай отырып, бес күннің ішінде судья ұйғарым шығарады
да, сонымен бірге істі өзінің жүргізуіне қабылдайды және сол кезден бастап
нақты іс бойынша процесс пайда болады. Азаматтың іс қозғау сатысында судья
ұйғарым шығару ретінде келесі шешімдердің біреуін қабылдайды:
1 - талап арызды (арыз, шағым) қабылдау және өз қарауына алу;
2 - талап арызды (арыз, шағым) қабылдаудан бас тарту;
3 - талап арызды (арыз, шағым) қайтару;
4 - талап арызды қозғалыссыз қалдыру.
Азаматтық іс бойынша талап арызды (арыз,шағым) қабылдау және өз
қарауына алу мәселесін судья жеке-дара шешеді. Талап арызды қабылдау туралы
судья ұйғарым шығарады. Сот ұйғарымды қабылдағаннан кейін азаматтың іс
процестің келесі сатысына өтеді.
Кейде азаматтық іс қозғау сатысында арыз азаматтың сот ісін жүргізу
тәртібімен қарауға және шешуге жатпайтыны анықталса, сондай-ақ тараптардың
арасындағы дау бойынша, сол нысана туралы және сол негіздер бойынша
шығарылған соттың заңды күшіне енген шешімі немесе талап қоюшының талап
қоюдан бас тартуына байланысты іс бойынша сот ісін жүргізуді тоқтату туралы
немесе тараптардың бітімгершілік келісімін бекіту туралы сот ұйғарымы болса
судья талап арызды қабылдаудан бас тарту туралы ұйгарым шығарады.
Арызды қабылдаудан бас тарту туралы ұйғарым ол сотқа түскен кезден
бастап бес күн мерзімде шығарылуы және арыз берушіге арызға қоса тіркелген
барлық құжаттармен бірге табыс етілуге немесе жіберілуге тиіс. Арызды
қабылдаудан бас тарту өтініш берушінің сол жауапкерге сол нысана және сол
негіздер бойынша талап қоюмен сотқа қайтадан жүгінуге заң бойынша болмайды.
Арызды қабылдаудан бас тарту туралы судьяның шығарған ұйғарымына іске
қатысушылармен жеке шағым берілуі, ал прокурормен жеке наразылық келтірілуі
мүмкін.
Сонымен қатар азаматтық іс қозғау сатысында судья талап арызды
қайтаруға құқылы. Талап арызды қайтару туралы судья мынадай ұйғарым
шығарады, егер:
- талап қоюшы істердің осы санаты үшін дауды сотқа дейін алдын ала
шешу заңдармен белгіленген тәртібін сақтамаса және осы тәртіпті қолдану
мүмкіндігі жойылмаса;
- іс осы соттың қарауына жатпаса;
- арызды әрекетке қабілетсіз адам берсе;
- арызға оған қол қоюға өкілеттігі жоқ адам қол қойса;
- осы немесе басқа бір соттың іс жүргізуінде сол тараптар арасында,
сол нысана туралы және сол негіздер бойынша дау жөнінде іс бар болса;
- коммуналдық мүлікті басқаруға құқылы орган жылжымайтын мүлікке
құқықты мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органның осы затты қабылдаған
күнінен бастап бір жыл өткенге дейін жылжымайтын затқа коммуналдық меншікті
тану туралы өтінішпен сотқа жүгінсе;
- бұл туралы талап қоюшы мәлімдесе.
Талап арызды қайтару туралы ұйғарым ол сотқа түскен күннен бастап бес
күн мерзімде шығарылуға және арызға қоса тіркелген барлық құжаттармен арыз
берушіге тапсырылуға және жіберілуге тиіс, сонымен қатар осы сот ұйғарымына
жеке шағым және жеке наразылық берілуі мүмкін.
Егер талап қоюшы жол берілген бұзушылықты жоятын болса, арызды қайтару
талап қоюшының сол жауапкерге, сол нысана туралы және сол негіздер бойынша
талап қоюмен сотқа қайтадан жүгінуге кедергі болмайды. Азаматтық іс қозғау
сатысында судья талап арыз ҚР АІЖК-нің 150-бабының талаптарына және 151-
бабының 1) - 3) тармақшаларына сәйкес келмеген жағдайда арызды қозғалыссыз
қалдыру туралы ұйғарым шығарады. Бұл ұйғарымда талап қоюшымен талап
арызында келтірілген кемшіліктер көрсетіледі және оларды түзетуге мерзім
береді [4]. Талап қоюшы судьяның нұсқауына сәйкес және ол белгілеген
мерзімде ұйғарымда аталған талаптарды орындаса, талап арыз оны сотқа
алғашқы тапсырылған күні берілген болып есептеледі және судья азаматтың іс
қозғау туралы ұйғарымын шығарып іс келесі сатыда қаралуына мүмкіндік етеді.
Егер кемшіліктер белгіленген мерзімде түзетілмесе арыз берілмеген болып
есептеледі және судьяның ұйғарымымен оған қоса тіркелген барлық құжаттармен
бірге талап қоюшыға қайтарылады, бірақ талап қоюшы арызды қайтару туралы
судьяның ұйғарымына жеке шағым, наразылық беруі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің 249-бабына
сәйкес сот арызды қараусыз қалдыруы мүмкін, егер:
- талап қоюшы осы санаттағы істер үшін заңда белгіленген дауды алдын
ала сотқа дейін шешудің міндетті тәртібін сақтамаса және осы тәртіпті
қолданудың мүмкіндігі жоғалмаса (мысалы, "Сауда мақсатында теңізде жүзу
туралы" Қазақстан Республикасының Заңының 232-235-баптары. (2002 жылғы 17
қаңтар № 284 - II);
- арызды әрекетке қабілетсіз адам берсе;
- арызға қол қойған және оны берген адамның арызға қол қоюға және оны
беруге өкілеттігі жоқ болса;
- осы немесе басқа соттың іс жүргізуінде осы тараптар арасындағы, сол
мәселе туралы дау бойынша және сол негіздер бойынша бұрын қозғалған іс бар
болса;
- тараптар арасында бұл дауды заңға сәйкес аралық соттың шешіміне беру
туралы келісім жасалса және жауапкерден істі мәні бойынша ңарау басталғанға
дейін дауды сотта шешуге қарсылық білдірілсе;
- өздерінің қатысуынсыз істі қарауды өтінбеген тараптар екінші шақыру
бойынша сотқа келмесе;
- өзінің қатысуынсыз істі қарауды өтінбеген талап қоюшы екінші шақыру
бойынша сотқа келмесе, ал жауапкер істі мәні бойынша қарауды талап етпесе;
- өзінің мүддесіне сай іс қозғалған адам мәлімделген талапты
қолдамаса;
- талап арызды қайтарып алу туралы өтініш берілсе, ал жауапкер істі
мәні бойынша қарауды талап етпесе;
- көрсетушіге арналған күші жойылған бағалы қағаздар және ордерлі
бағалы қағаздар бойынша құқықты қалпына келтіру туралы істер жөніндегі
өтініш жарияланымнан бастап үш ай мерзім аяқталғанға дейін берілсе.
Аталған мән-жайлар жойылғаннан кейін мүдделі адам жалпы тәртіп бойынша
сотқа тағы да арыз беруге құқылы.
Арызды қараусыз қалдыру туралы сот ұйғарым шығарады, бірақ іске
қатысушы адамдар оған жеке шағым беруі немесе прокурор наразылық келтіруі
мүмкін. Талап арыз сотқа жазбаша нысанда беріледі. Арызда:
1) арыз берілетін соттың атауы;
2) талап қоюшының атауы, оның тұрғылықты жері, тұрғылықты жері бойынша
тіркелгені туралы мәліметтер немесе, егер талап қоюшы ұйым болса, оның
тұрған жері, салық төлеушінің тіркеу нөмірі мен банктік реквизиттері,
сондай-ақ, егер арызды оның өкілі берсе, өкілдің атауы мен мекен-жайы;
3) жауапкердің тегі, аты және әкесінің аты (егер ол жеке басын
куәландыратын құжатта көрсетілген болса), оның тұрғылықты жері немесе
тұрған жері және, егер талапкерге белгілі болса, оның тұрғылықты жері
бойынша тіркелгені, жұмыс орны туралы мәліметтер мен салық төлеушінің
тіркеу нөмірі (eгep сот бұйрығын шығару туралы арызда көрсетілген болса)
немесе, егер жауапкер заңды тұлға болып табылса, оның атауы, нақты тұрған
жері не, егер талапкерге бірыңғай Мемлекеттік тіркелімнен мәліметтер
белгілі болса, салық төлеушінің тіркеу нөмірі мен банк реквизиттері;
4) талап қоюшының құқықтарын, бостандықтарын немесе заңды мүдделерін
және оның талап қою талаптарын бұзудың немесе бұзу қаупінің мәні;
5) талап қоюшы өзінің талаптарын негіздейтін мән-жайлар, және бұл мән-
жайларды растайын дәлелдемелер;
6) егер талап қою бағалауға жатса, талап қоюдың бағасы;
7) арызға қоса тіркелетін құжаттардың тізбесі көрсетілуге тиіс.
Арызда дауды шешу үшін маңызы бар өзге де мәліметтер көрсетілуі,
сондай-ақ талапкердің өтініші баяндалуы мүмкін [5].
Прокурор мемлекеттік немесе қоғамдық мүдделер үшін беретін өтінімде
мемлекеттік немесе қоғамдық мүдденің неден тұратынын, қандай құқықтың
бұзылғанын негіздеу, сондай-ақ заңға немесе өзге де нормативтік құқықтық
актілерге сілтеме болуға тиіс. Прокурор азаматтардың мүдделері үшін өтініш
жасаған жағдайда талап арызда азаматтың өзінің талап қоюы мүмкін
еместігінің себептерін негіздеу болуға тиіс; арызға, әрекетке қабілетсіз
адамның мүдделері үшін арыз беретін жағдайларды қоспағанда, азаматтың сотқа
талап қоюмен жүгінуге келісімін растайын құжат қоса тіркелуге тиіс.
Арызға талап қоюшы немесе талап арызға қол қоюға және оны көрсетуге
өкілеттігі болған жағдайда оның өкілі қол қояды.
Талап арызға қоса тіркелетін құжаттар:
1) жауапкерлер мен үшінші тұлғалардың санына қарай талап арыздың
көшірмесі;
2) мемлекеттік баж төлеуді растайын құжат;
3) өкілдің өкілеттігін куәландыратын сенімхат немесе өзге де құжат;
4) талапкер өз талаптарын негіздейтін мән-жайларды растайтын құжаттар,
егер көшірмелер оларда болмаса, жауапкерлер мен үшінші тұлғалар үшін бұл
құжаттардың көшірмелері;
5) оны дауға салған жағдайда нормативтік құқықтық актінің мәтіні;
6) талапкердің мерзімді кейінге қалдыру, ұзарту, сот шығындарын
төлеуден босату немесе олардың мөлшерін азайту туралы, талап қоюды
қамтамасыз ету, дәлелдемелерді талап ету туралы өтінімі және, егер олар
талап арызда жазылмаған болса, басқалар да қоса тіркеледі [6].
Судья талап арыз түскен күннен бастап бес күн мерзімде оны сот ісін
жүргізу үшін қабылдау туралы мәселені шешуге құқылы. Талап арызды қабылдай
отырып, судья азаматтық іс қозғау туралы ұйғарым шығарады.
Аралық сотта немесе төрелiкте iс қарау тараптарының iсiне қатысатын
адамдардың арызы бойынша соттың талап қоюды қамтамасыз ету үшін шаралар
қабылдауы мүмкін. Талап қоюды қамтамасыз етуге, егер мұндай шараларды
қабылдамау сот шешімін орындауды қиындатса немесе оның орындалуын мүмкін
етпесе, істің барлық жағдайларында да жол беріледі.
Сот талап қоюды қамтамасыз етуге жол бере отырып, талап қоюшыдан
жауапкер үшін мүмкін болатын залалдарды қамтамасыз етуді талап етуі мүмкін.
Жауапкер талап қоюда бас тартылған шешім заңды күшіне енгеннен кейін талап
қоюшыға оның өтініші бойынша қабылданған оған талап қоюды қамтамасыз ету
шараларымен келтірілген залалдарды өтеу туралы талап қоюға құқылы.
1.2 Азаматтық істі сотта қарауға әзірлеу – азаматтық іс жүргізудің
сатысы
Талап арыз (арыз, шағым) қабылдау арқылы азаматтың іс қозғағаннан
кейін сот азаматтық процестің келесі азаматтық істі сотта қарауға әзірлеу
сатысына өтеді. Нақты азаматтық істі сотта қарау сатысында бұзылған немесе
даулы құқықтар, бостандықтар және заңмен қорғалатын мүдделер қорғауы жүзеге
асырылады. Егер істі қарау және шешу бойынша сәйкесті әзірлік жүргізілсе
бұзылған немесе даулы құқықтарды, бостандықтарды қорғап шығуға мүмкіндік
бар. Кез келген азаматтық іс бойынша сотта қарауға әзірлеу жүргізілуі
қажет, себебі, бұл маңызды рөл атқаратын азаматтық процестің жеке сатысы
[8; 59].
Сотта іс қарауға әзірлеуді жүргізу туралы заң талаптарын сақтау істі
дұрыс және уақтылы шешудің негізгі шарттарының бірі. Сотта іс қарауға
әзірлеу сатысы сотпен сәйкесті ұйғарым қабылдаудан басталады. Бұл ұйғарымда
жүргізілуге тиіс әрекеттер белгіленеді. Істі сотта қарауға әзірлік
жүргізудің мақсаты - істі дер кезінде және дұрыс шешуді қамтамасыз ету.
Істі сотта қарауға әзірлеу заңмен белгіленген мерзімде аяқталуы тиіс.
Арызды қабылданғаннан және азаматтық істі қозғағаннан кейін судья оны
уақытылы және дұрыс шешуді қамтамасыз ету мақсатымен сотта іс қарауға істі
әзірлейді. Сотта іс қарауға істі әзірлеудің әрбір іс бойынша міндетті
міндеттері мыналар: істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды айқындау;
тараптардың құқықтық қатынастарын және басшылыққа алынуға тиісті заңды
анықтау; іске қатысатын адамдардың құрамы мен процестің басқа да
қатысушылары туралы мәселені шешу; әрбір тарап өз пайымдауларын негіздеу
үшін ұсынуға тиіс дәлелдемелерді анықтау.
Азаматтық істерді сотта қарауға әзірлеу, егер заң актілерінде өзгеше
белгіленбесе, арыз қабылданған күннен бастап жеті күн мерзімнен
кешіктірілмей жүргізілуге тиіс. Алименттерді өндіріп алу туралы, мертігуден
немесе денсаулықтың өзге де зақымдануынан келтірілген зиянды өтеу туралы
істерден басқа, айрықша күрделі істер бойынша ерекше жағдайларда, сондай-ақ
асыраушысынан айрылуына байланысты және еңбек қатынастарынан туындайтын
талаптар бойынша бұл мерзім судьяның дәлелді ұйғарымы бойынша бір айға
дейін ұзартылуы мүмкін.
Осы мақсат ҚР АІЖК-нің 166-бабында көрсетілген міндеттерді шешу
жолымен жүзеге асырылады.
Азаматтың істерді әзірлеудің міндеттері:
1) істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды айқындау;
2) тараптардың құқықтық қатынастарын және басшылыққа алынуға тиісті
заңды анықтау;
3) іске қатысатын адамдардың құрамы мен процестің басқа да
қатысушылары туралы мәселені шешу;
4) әрбір тарап өз пайымдауларын негіздеу үшін ұсынуға тиіс
дәлелдемелерді анықтау.
Арызды қабылданғаннан және азаматтық істі қозғағаннан кейін судья оны
уақытылы және дұрыс шешуді қамтамасыз ету мақсатымен сотта іс қарауға істі
әзірлейді [9; 10-12].
Азаматтық істерді сотта қарауға әзірлеу, егер заң актілерінде өзгеше
белгіленбесе, арыз қабылданған күннен бастап жеті күн мерзімнен
кешіктірілмей жүргізілуге тиіс. Алименттерді өндіріп алу туралы, мертігуден
немесе денсаулықтың өзге де зақымдануынан келтірілген зиянды өтеу туралы
істерден басқа, айрықша күрделі істер бойынша ерекше жағдайларда, сондай-ақ
асыраушысынан айрылуына байланысты және еңбек қатынастарынан туындайтын
талаптар бойынша бұл мерзім судьяның дәлелді ұйғарымы бойынша бір айға
дейін ұзартылуы мүмкін.
Судья істі сотта қарауға әзірлеу туралы ұйғарым шығарады және
жүргізілуге тиісті әрекеттерді көрсетеді. Судья жауапкерге талап арыздың
көшірмесін және талап қоюшының талаптарын негіздейтін оған қоса тіркелетін
құжаттарды жібереді не тапсырады және өзі белгілеген мерзімде талап арызға
пікір (қарсылық) білдіруді және өз пікірін (қарсылығын) негіздеуге
дәлелдемелер беруді ұсынады. Жауапкердің пікірі мен дәлелдемелерді бермеуі
істегі бар дәлелдемелер бойынша істі қарауға кедергі келтірмейді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше сотта іс қарауға әзірлеу сатысында тек
сот қана әрекет етеді, бірақ бұл түбінде осы сатының мәні мен мазмұнына
сәйкес емес. Әрине, судьяның қызметі негізгі болып есептеледі, сондықтан
оның әрекеттері азаматтық іс жүргізу құқығының арнайы нормаларымен
реттеледі. Бірақ әзірлік жүргізуге іске қатысушы тұлғалардың тікелей қатысы
бар. Мысалы, тараптар іс бойынша сотқа дәлелдемелер ұсынуға міндетті.
Әзірлеу сатысында дәлелдемелер ұсынуға жағдай жасалуына байланысты іс
жүргізуге басқа да тұлғалар қатысуы мүмкін. Осылай, мысалы, сотта істі
қарауға әзірлік жүргізу кезінде алғашқы, қосымша және қайталама сараптама
тағайындауға болады.
Іс жүргізуге қатысушылардың атқаратын рөлдері әр түрлі. Судья заңмен
бекітілген іс-әрекеттер жасауға тиіс. Егер іс сот мәжілісінде қарауға
тиісті түрде әзірленбесе, онда судья оны сот отырысында қарауға
тағайындауға құқығы жоқ. Әзірленбеген іс заңсыз және негізсіз шешім
шығаруға, сондай-ақ осы сотпен қабылданған шешімді бұзуға немесе өзгертуге
әкеп соғады. Сотпен белгіленген дәлелдемелерді іске қатысушылармен ұсынбауы
олардың мүдделерін қанағаттандырмайтын сот шешімін шығаруға әкеледі. Басқа
қатысушылар іске қажет болған жағдайда қатысады.
Азаматтық істерді қарап, талап арызды (арызды, шағымды) қабылдағаннан
кейін судья істі сотта қарауға әзірлеу жүргізеді және ҚР АІЖК-нің 168-
бабына сәйкес ұйғарым шығарады. Мына жағдайды ескерген жөн, егер жоғары
тұрған сот төменгі сот шешімін бұзып және істі жаңа сот қарауына жіберсе,
осы іс бойынша істі жүргізуші судья жаңадан істі сотта қарауға әзірлеу
туралы ұйғарым қабылдау қажет [10; 82].
Істі сотта қарауға әзірлеу заңмен белгіленген мерзімде аяқталуы тиіс.
Арызды қабылданғаннан және азаматтық істі қозғағаннан кейін судья оны
уақытылы және дұрыс шешуді қамтамасыз ету мақсатымен сотта іс қарауға істі
әзірлейді. Сотта іс қарауға істі әзірлеудің әрбір іс бойынша міндетті
міндеттері мыналар:
- істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды айқындау;
- тараптардың құқықтық қатынастарын және басшылыққа алынуға тиісті заңды
анықтау;
- іске қатысатын адамдардың құрамы мен процестің басқа да қатысушылары
туралы мәселені шешу;
- әрбір тарап өз пайымдауларын негіздеу үшін ұсынуға тиіс дәлелдемелерді
анықтау.
Азаматтық істерді сотта қарауға әзірлеу, егер заң актілерінде өзгеше
белгіленбесе, арыз қабылданған күннен бастап жеті күн мерзімнен
кешіктірілмей жүргізілуге тиіс. Алименттерді өндіріп алу туралы, мертігуден
немесе денсаулықтың өзге де зақымдануынан келтірілген зиянды өтеу туралы
істерден басқа, айрықша күрделі істер бойынша ерекше жағдайларда, сондай-ақ
асыраушысынан айрылуына байланысты және еңбек қатынастарынан туындайтын
талаптар бойынша бұл мерзім судьяның дәлелді ұйғарымы бойынша бір айға
дейін ұзартылуы мүмкін.
Судья істі сотта қарауға әзірлеу туралы ұйғарым шығарады және
жүргізілуге тиісті әрекеттерді көрсетеді. Судья жауапкерге талап арыздың
көшірмесін және талап қоюшының талаптарын негіздейтін оған қоса тіркелетін
құжаттарды жібереді не тапсырады және өзі белгілеген мерзімде талап арызға
пікір (қарсылық) білдіруді және өз пікірін (қарсылығын) негіздеуге
дәлелдемелер беруді ұсынады [11; 354].
Жауапкердің пікірі мен дәлелдемелерді бермеуі істегі бар дәлелдемелер
бойынша істі қарауға кедергі келтірмейді.
3. Азаматтық істі сотта қарауға әзірлеу бойынша іс жүргізу әрекеттері
Істі сотта қарауға әзірлік жүргізуді әр түрлі іске қатысушылар жүзеге
асырады, бірақ процесте негізгі қызметті судья атқарады. Сондықтан ҚР АІЖК-
і 170-бабының талаптарына сәйкес істің мән-жайларын ескере отырып, істі
сотта қарауға әзірлеу тәртібімен судья жеке-дара мынадай әрекеттерді
жүргізеді:
- талап қоюшыдан ол мәлімдеген талаптардың мәні бойынша жауап алады,
одан жауапкердің тарапынан мүмкін болатын қарсылықтарды анықтап алады,
егер бұл қажет болса, қосымша дәлелдемелер беруді ұсынады, талап
қоюшыға оның іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді;
- қажет болған жағдайларда жауапкерді шақырып алады, одан істің мән-
жайлары бойынша жауап алады, талап қоюға қандай қарсылықтар бар екенін
және бұл қарсылықтардың қандай дәлелдемелермен расталуы мүмкін екенін
анықтайды;
- айрықша күрделі істер жөнінде жауапкерге іс бойынша жазбаша түсінік
беруді ұсынады, жауапкерге оның іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін
түсіндіреді;
- іске тең талап қоюшылардың, тең жауапкерлердің дербес талаптарсыз
үшінші тұлғалардың кіруі туралы мәселені шешеді, сондай-ақ тиісті емес
жауапкерді ауыстыру туралы мәселені шешеді;
- тараптарға дауды шешу үшін олардың аралық сотқа жүгіну құқықтарын және
мұндай әрекеттің салдарын түсіндіреді;
- оның нәтижесіне мүдделі азаматтар мен ұйымдарға істі қараудың уақыты
мен орны туралы хабарлайды;
- куәларды сот отырысына шақыру туралы мәселені шешеді;
- тараптардың өтінімі бойынша және өз бастамасы бойынша сараптама
тағайындайды, сондай-ақ іске маманды, аудармашыны қатыстыру мәселесін
шешеді;
- тараптардың өтініштері бойынша ұйымдардан немесе азаматтардан
дәлелдемелер талап етеді;
- кейінге қалдыруға болмайтын жағдайларда іске қатысатын адамдарды
хабарландыра отырып, жазбаша және заттай дәлелдемелерді сол жерде
тексеруді жүргізеді;
- талап қоюды қамтамасыз ету туралы мәселені шешеді;
- талап қоюшының өтініші бойынша оның берген талап арызын (арызын)
қайтару туралы ұйғарым шығарады;
- басқа да қажетті іс жүргізу әрекеттерін жасайды. Судья іс жеткілікті
әзірленген деп тапса, оны сот отырысында қарауға тағайындау туралы
ұйғарым шығарады [12; 94].
Істі сотта қарауға әзірлеу сатысы істі сотта қарауға әзірлеу туралы
ұйғарым шығарудан басталады және істі сот отырысында қарауға тағайындау
туралы ұйғарым шығарумен аяқталады. Судья істі дайын болды деп тани отырып,
оны сот отырысында қарауға тағайындау туралы ұйғарым шығарады және осымен
бір мезгілде тараптар мен процестің басқа да қатысушыларына істі қараудың
орны мен уақыты туралы хабарлайды.
Істің мән-жайларын ескере отырып, істі сотта қарауға әзірлеу
тәртібімен судья мынадай әрекеттерді жүргізеді:
1) талап қоюшыдан ол мәлімдеген талаптардың мәні бойынша жауап алады,
одан жауапкердің тарапынан мүмкін болатын қарсылықтарды анықтап алады, егер
бұл қажет болса, қосымша дәлелдемелер беруді ұсынады, талап қоюшыға оның іс
жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді;
2) қажет болған жағдайларда жауапкерді шақырып алады, одан істің мән-
жайлары бойынша жауап алады, талап қоюға қандай қарсылықтар бар екенін және
бұл қарсылықтардың қандай дәлелдемелермен расталуы мүмкін екенін анықтайды;
айрықша күрделі істер жөнінде жауапкерге іс бойынша жазбаша түсінік беруді
ұсынады, жауапкерге оның іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді;
3) іске тең талап қоюшылардың, тең жауапкерлердің дербес талаптарсыз
үшінші тұлғалардың кіруі туралы мәселені шешеді, сондай-ақ тиісті емес
жауапкерді ауыстыру туралы мәселені шешеді;
4) тараптарға дауды шешу үшін олардың аралық сотқа жүгіну құқықтарын
және мұндай әрекеттің салдарларын түсіндіреді;
5) оның нәтижесіне мүдделі азаматтар мен ұйымдарға істі қараудың
уақыты мен орны туралы хабарлайды;
6) куәларды сот отырысына шақыру туралы мәселені шешеді;
7) тараптардың өтінімі бойынша және өз бастамасы бойынша сараптама
тағайындайды, сондай-ақ іске маманды, аудармашыны қатысуға тарту туралы
мәселені шешеді;
8) тараптардың өтінімі бойынша ұйымдардан немесе азаматтардан
дәлелдемелер талап етеді;
9) кейінге қалдыруға болмайтын жағдайларда іске қатысатын адамдары
хабарландыра отырып, жазбаша және заттай дәлелдемелерді сол жерде тексеруді
жүргізеді;
10) сот тапсырмаларын жібереді;
11) талап қоюды қамтамасыз ету туралы мәселені шешеді;
12) талапкердің өтініші бойынша оның берген арызын қайтару туралы
ұйғарым шығарады;
13) өзге де қажетті іс жүргізу әрекеттерін жасайды.
Егер талаптарды ажыратып қарау неғұрлым дұрыс болса, судья талап қоюшы
біріктірген талаптардан біреуін немесе бірнешеуін бөліп жеке іс жүргізуге
алады [11; 354]
Бірнеше талап қоюшы талаптар қойған немесе талаптар бірнеше жауапкерге
қойылған кезде судья, егер талаптарды ажыратып қарауды неғұрлым дұрыс деп
тапса, бір немесе бірнеше талапты жеке іс жүргізуге бөлуге құқылы [13; 85].
Судья осы соттың іс жүргізуінде дәл сол тараптар қатысатын біртектес,
не бір талап қоюшының әртүрлі жауапкерге немесе әр түрлі талап қоюшылардың
бір жауапкерге қойған талабы бойынша бірнеше іс бар екенін белгілеп, егер
мұндай біріктіруді дұрыс деп тапса, бұл істерді біріктіріп қарау үшін бір
іске біріктіруге құқылы.
АІЖК-нің 242, 243-баптарында, 247-бабының 1) - 5) тармақшаларында
және 249-бабының 1) - 5), 8), 9) тармақшаларында көзделген мән-жайлар
болған жағдайда оны сотта қарауға әзірлеу кезінде іс бойынша іс жүргізудің
тоқтатыла тұруы немесе тоқтатылуы не арыздың қараусыз қалдырылуы мүмкін
[1].
Тараптарға мұндай іс жүргізу әрекеттерінің салдарлары түсіндіріледі.
Судья істі дайын болды деп тани отырып, оны сот отырысында қарауға
тағайындау туралы ұйғарым шығарады, тараптарға және процестің басқа да
қатысушыларына істі қараудың орны мен уақыты туралы хабарлайды.
Іс бойынша тараптарды және басқа да іс жүргізуге қатысушыларды
(куәларды, сарапшыларды, мамандарды және аудармашыларды) сот отырысының
немесе жекелеген іс жүргізу әрекеттерін жасаудың уақыты мен орны туралы:
- соттың шақыру қағаздарымен (іске қатысушы тұлғалар және пошта арқылы);
- тапсырыстық хат арқылы;
- телефонограмма немесе жеделхат арқылы;
- хабарлау мен шақырудың жасалуын қамтамасыз ететін өзге де байланыс
құралдарын пайдалану арқылы хабарландырылуы немесе сотқа шақырылуы
мүмкін, бірақ адамдардың сотқа уақытылы келуі және іске даярлануы үшін
жеткілікті мерзімі болуы есептеле отырып жолдануға тиіс.
Тәжірибеде жиірек сот хабарлаулары мен шақырулар арасында соттың
шақыру қағазы қолданылады. Соттың шақыру қағазы жіберілген азаматқа табыс
етіліп, сотқа қайтарылуға тиісті түбіршегіне оның өз қолы қойылады. Ұйымға
жіберілген шақыру қағазы оның өкіліне немесе басқару қызметін атқаратын
тиісті адамға табыс етіледі, ол шақыру қағазының түбіршегіне оны алғандығы
жөнінде өзінің қызметін, тегін және аты-жөнін көрсетіп қол қояды.
Кейде шақыру қағазын жеткізуші адам іс бойынша хабарланатын немесе
шақырылатын азаматты тұрғылықты жерінен немесе жұмысынан таба алмайды, онда
ол шақыру қағазын олардың келісімімен:
- онымен бірге тұратынн отбасының ересек мүшелерінің біріне;
- тұрғын үй пайдалану ұйымына;
- жергілікті өзін-өзі басқару органына;
- адресаттың тұрғылықты жері бойынша тиісті атқарушы органға;
- оның жұмыс орнындағы әкімшілікке тапсырады. Жоғарыда аталған
жағдайларда шақыру қағазын қабылдап алған адам шақыру қағазының
түбіршегіне өзінің тегін, атын, аты-жөнін, сондай-ақ адресатқа
қатыстылығын немесе атқаратын қызметін көрсетуге міндетті. Содан кейін
шақыру қағазын қабылдап алған адам мүмкіндігінше кідіртпей шақыру
қағазын адресатқа тапсыруға міндетті [14; 37-38].
Шақыру қағазын жеткізу тапсырылған адам оны тапсырған күні көрсетілген
және адресаттың шақыру қағазын алғандығы жөнінде қолы қойылған шақыру
қағазының түбіршегін сотқа қайтаруға міндетті (ҚР АІЖК 131-бабының 3-
бөлігі), себебі, одан кейін сотта іс қарау кезінде судья үшін сотта іс
қарауды жалғастыру немесе оны кейінге қалдыру туралы ұйғарым шығаруға негіз
болып табылады.
Егер іске қатысушы адамдар сот отырысының уақыты мен орны туралы
тиісінше хабарланбаса, яғни ҚР АІЖК-нің 11-тарауында бекітілген талаптары
сақталмаса, онда сот істі қарауды кейінге қалдырады. Іс кейінге қалдырылған
кезде істің жаңа сот отырысында шешілуін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін
уақыт ескеріле отырып, жаңа сот отырысының күні белгіленеді, бұл жөнінде
келген адамдарға қол қойдырылып хабарланады. Келмеген және іс жүргізуге
қатысуға жаңадан тартылған адамдарға жаңа сот отырысының уақыты мен орны
туралы шақыру қағазы жіберіледі.
Егер сот отырысының уақыты мен орны туралы тиісінше хабарланған іске
қатысушы адамдардың қайсы-бірі келмеген жағдайда, сондай-ақ, олардың келмеу
себептері дәлелсіз деп танылса, сот істі қарауға (сотта іс қарауды
жалғастыруға) құқылы (ҚР АІЖК-і 187-бабының 4-бөлігі) [1].
2 АЗАМАТТЫҚ ІСТІ КЕЙІНГЕ ҚАЛДЫРУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Сотта іс қарау сатысының мәні және құрылымы
Сот төрелігін жүзеге асыру кезінде соттың қызметіне араласуға жол
берілмеушілік нақты істерді шешкен кезде судьялардың Конституция мен
заңдардың нормаларын басшылыққа алатындығын, нақты істе барлық мәселелерді
өзінің ішкі сенімімен шешетіндігін және бірде-бір мемлекеттік немесе
қоғамдық мекеменің, бірде-бір лауазымды адамның судьяға нұсқау беруге
құқығы жоқ екендігін, қандай да істі болсын шешу тек қана сотқа
жүктелгендікті білдіреді. Істі іс жүргізуде шешетін бірінші сатыдағы сот
жоғары тұрған сотқа тәуелсіз болады.
Қандай да бір нысанда болсын судьяға істің жан-жақты, толық және
объективті түрде қаралуына кедергі жасау мақсатында ықпал ету немесе заңсыз
шешім шығарттыру қылмыстық жауаптылыққа жатады.
Сотта іс қарау – істі мәні бойынша қарауға және шешуге бағытталған
бірінші сатыдағы сот пен басқа да қатысушыларының іс жүргізу әрекеттерінен
тұратын азаматтық процестің негізгі сатысы. Сотта іс мәні бойынша жан-
жаңты, толық және заңды шешіледі. Бұл сатыда сот өз алдына қойылған мына:
- істі мәні бойынша шешу; тараптар арасындағы даулы құқықтық
қатынастарды реттеу; сот қызметінің тәрбиелік әсер етуін қамтамасыз
ету;
- заңды тұлғалар мен азаматтардың бұзылған құқықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін қалпына келтіру міндеттерді жүзеге асырады.
Бірінші сатыдағы сотпен істі сот отырысына қарауға тағайындау туралы
ұйғарым шығарған кезден сотта іс қарау басталады және сәйкесті сот актісін
(шешім, ұйғарым) қабылдағанға дейін жалғасады [15; 359].
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу кодексінің 175-бабына
сәйкес азаматтық істі қарау сот отырысында жүргізіледі, сондықтан "сотта іс
қарау" және "сот отырысы" ұғымдарды бір-бірінен ажырата білу керек.
Әдебиетте осы ұғымдардың ара байланысы жөнінде көптеген ғылыми пікірталас
бар. И.М. Зайцев бұл ойды қолдап жалғастырады, ол бұл екі ұғымдардың бір-
бірінен айырмашылығы бар екенін жазды, олар мазмұны (сотта іс қарау) және
нысан (формасы – сот отырысы) ретінде айқасады. Бұған қоса нақты азаматтық
іс қарауы бір емес бірнеше сот отырысында өтуі мүмкін екенін айтты. Ол сот
отырысындағы азаматтық істі мәні бойынша қарау тәртібі азаматтық процестің
өзге де мәселелерін шешуге арналған сот отырысының процедурасынан
айырмашылығы бар екенін дұрыс белгіледі, мысалы, сот шешімдегі қателіктерді
түзету туралы (ҚР АІЖК-нің 230-232-баптары), іс жүргізу мерзімдерін қалпына
келтіру туралы (ҚР АІЖК-нің 128-бабы), сот актілерін жаңадан анықталған мән-
жайлар бойынша қайта қарау туралы (ҚР АІЖК-нің 408-бабы), сот тапсырмасын
орындау туралы (ҚР АІЖК-нің 73-бабы) және т.б. арыздар қарау [1].
Сотта іс қарау мен сот отырысы өту уақыты бойынша бір-біріне сәйкес
келмейді. Осылай, нақты азаматтық іс бойынша сотта іс қарау шешім немесе
ұйғарым (мысалы, іс бойынша іс жүргізуді қысқарту) шығарумен аяқталады, ал
сот отырысы осы іс бойынша істі қарауды кейінге қалдыру немесе іс бойынша
іс жүргізуді тоқтата тұру туралы ұйғарым шығарумен аяқталуы мүмкін. Осы
сотта іс қарау сот отырысына қарағанда процессуалдық жағынан ұзақ болуы
мүмкін екенін білдіреді.
Сот азаматтық сот ісін жүргізудің барлық принциптерін (қағидаларын)
басшылыққа алып азаматтық істерді қарап шешеді (ҚР АІЖК-нің 2-тарауы).
Соттың бірінші сатысындағы азаматтық істерді соттың атынан әрекет ететін
судья жеке-дара ңарайды (ҚР АІЖК-і 37-бабының 1-бөлігі).
Соттың бірінші сатысында іс қарау тәртібі Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексінің (17-тарау. "Сотта іс қарау") жеке тарауында
көрсетілген. Өзге категория істерін қарап шешудің арнайы тәртібі ҚР АІЖК-
нің 25-39-тарауларында белгіленген.
ҚР АІЖК-і 176-бабының 1-бөлігіне сәйкес төрағалық етуші сот отырысының
барысына басшылық жасайды. Төрағалық етушінің міндетін судья атқарады.
Төрағалық етуші сот отырысында:
- істің барлық мән-жайының толық, жан-жақты және объективті анықталуын;
- іс жүргізу әрекеттерінде дәйектіліктің және тәртіптің сақталуын;
- процеске қатысушылардың өздерінің іс жүргізу құқықтарын жүзеге асыруын
және олардың міндеттерін орындауын;
- процестің тәрбиелік ықпалын қамтамасыз етеді. Оған қоса заң сот
отырысында төрағалық етушіге қаралатын іске қатысы жоқ мәселелердің
барлығын сот қарауынан шығарып тастау міндетін жүктеген және сот
отырысында тиісті тәртіптің қамтамасыз етілуіне қажетті шаралар
қолдану.
Процеске қатысушылардың қайсыбіреуі төрағалық етушінің іс-әрекетіне
қарсылық білдірген жағдайда бұл қарсылық білдірулер сот отырысының
хаттамасына енгізіледі. Төрағалық етуші өзінің іс-әрекеттеріне қатысты
түсініктеме береді.
Егер сот кеңесу бөлімінде іс үшін мәні бар жаңа фактілер және мән-
жайлар анықтау немесе қосымша дәлелдемелер зерттеу қажет болса ол істі мәні
бойынша қарауды қайта бастау туралы ұйғарым шығарады. Сот қайта сотта іс
қараудың екінші бөліміне оралады. ҚР АІЖК-і 219-бабының 3-бөлігіне сәйкес
сот істі мәні бойынша қарау аяқталғаннан кейін сот жарыссөздерін, ал АІЖК-
нің 213-бабында көзделген жағдайда прокурордың қорытындысын да қайта
тыңдайды. Осыдан кейін сот шешім шығару үшін кеңесу бөлмесіне кетеді,
төрағалық етуші бұл туралы сот отырысы залында отырғандарға хабарлайды. Бұл
бөлмеде өзге адамдардың болуына жол берілмейді. Сот шешімді сот отырысында
зерттелген дәлелдемелерге ғана негіздейді. Сот шешімге қол қойылғаннан
кейін сот отырысы залына қайтып келіп, сот шешімін жариялайды. Мұнан соң
сот іске қатысушы адамдарға шешімге шағымданудың тәртібі мен мерзімдерін
түсіндіреді. Сонымен қатар төрағалық етуші іске қатысушы адамдарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
.
Азаматтық істі қарауды кейінге қалдыру:
құқықтық негіздері
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 050301 – Құқықтану
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
___________ Азаматтық-құқықтық
пәндер кафедрасының меңгерушісі
.
______________________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Азаматтық істі қарауды кейінге қалдыру:
құқықтық негіздері
Мамандығы 050301 – Құқықтану
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
АҚП каф. оқытушысы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 БІРІНШІ САТЫДАҒЫ СОТТА ІС ЖҮРГІЗУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Азаматтық істі қозғау және талап қою мен іс жүргізу
... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Азаматтық істі сотта қарауға әзірлеу - азаматтық іс жүргізудің
сатысы.10
1.3 Азаматтық істі сотта қарауға әзірлеу бойынша іс жүргізу
әрекеттері ... .13
2 АЗАМАТТЫҚ ІСТІ КЕЙІНГЕ ҚАЛДЫРУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ ...17
2.1 Сотта іс қарау сатысының мәні және құрылымы ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Сотта іс қарау бөлімдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 23
2.3 Азаматтық іс бойынша іс жүргізуді кейінге қалдыру, тоқтата тұру
... ..35
2.4 Іс бойынша іс жүргізуді сот шешімін қабылдамай аяқтауы ... ... ... ...39
3 тарау СОТ АКТІЛЕРІН ҚАЙТА ҚАРАУ ӨНДІРІСІ ... ... ... ... ... ... ... ..44
3.1 Заң күшіне енбеген сот актілеріне апелляциялық шағым беру, наразылық
келтіру тәртібі мен мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.2 Апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша істерді қарау ... ... 49
3.3 Занды күшіне енген сот актілерін қадағалау тәртібімен қайта қарау
... 54
3.4 Қадағалау тәртібімен іс жүргізудегі сот өкілеттігі ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
КІРІСПЕ
Жалпы азаматтық іс жүргізу құқығы өте кең әрі көлемді ұғым, оны осы
дипломдық жұмысымызда аталғандай сан қилы жағынан қарастырамыз.
Республикада азаматтық, төрелік, қылмыстық және басқа да істерді
қарайтын, соттардан тыс ешқандай орган жоқ. Азаматтық және шаруашылық
істерді сотқа дейін әзірлеу, жүргізу сот төрелігін жүзеге асыру болып
табылмайды. Сондықтан Республиканың Конституциясында сот төрелігін
жүргізетін органдардың арасында алдын ала тергеу жүргізетін органдар және
прокуратура аталмайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс 3 тараудан тұрады. 1
тарауында бірінші сатыдағы сотта іс жүргізу, азаматтық істі қозғау және
талап қою мен іс жүргізу, азаматтық істі сотта қарауға әзірлеу - азаматтық
іс жүргізудің сатысы, азаматтық істі сотта қарауға әзірлеу бойынша іс
жүргізу әрекеттері қарастырылды. 2 тарауында азаматтық іс бойынша іс
жүргізуді кейінге қалдыру, сотта іс қарау сатысының мәні және құрылымы,
сотта іс қарау бөлімдері, азаматтық іс бойынша іс жүргізуді кейінге
қалдыру, тоқтата тұру, іс бойынша іс жүргізуді сот шешімін қабылдамай
аяқтауы туралы ой қозғалды. 3 тарауда сот актілерін қайта қарау өндірісі,
заң күшіне енбеген сот актілеріне апелляциялық шағым беру, наразылық
келтіру тәртібі мен мерзімі, апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша
істерді қарау, занды күшіне енген сот актілерін қадағалау тәртібімен қайта
қарау, қадағалау тәртібімен іс жүргізудегі сот өкілеттігін қарастырдық.
Зерттеу тақырыбының мақсаты, өзектілігі. Дипломдық жұмыстың мақсаты
белгілі бір жүйелігін қалыптастыратын азаматтық іс жүргізу құқығының
негіздерін зерттеу болып табылады. Біздің жұмыста төмендегідей мәселелер
мен проблемалар зерттелу тақырыбының өзектілігін құрайды, азаматтық іс
жүргізу құқығы қазіргі кезеңде барлық салаларда өзінің қолдану аясын
белгілейді. Оны біз маңызы жағынан жоғары орындарға қойып қарастырғанымыз
жөн. Қуанышқа орай тәуелсіздік алғалы, азаматтық іс жүргізу құқығы
саласында айтарлықтай жетістіктер көп, оны өзіміздің бауырлас ТМД елдерімен
салыстыра отырып айқын түсінеміз.
Істі қарауды кейінге қалдыру – іс қарауды және мәні бойынша оны жаңа
сот отырысында шешуді сотпен тағайындаған белгілі уақыт пен орында бастап
өткізу. Іс талқылау кедергілерін жою қажеттілігімен байланысты іс қарау
кейінге қалдырылады. Сондықтан кейінге қалдыру дегеніміз – әр түрлі
себептерге байланысты осы сот отырысында істі қарауға мүмкіндіксіздіктің іс
жүргізу салдары.
Прокурорға, сарапшыға, маманға, аудармашыға, сот отырысының хатшысына,
сот приставына қарсылық білдірілсе (өздігінен бас тартса) істі қарауды
кейінге қалдыру мүмкін, егер сот отырысында аталған тұлғаларды шамалы
үзіліс ішінде басқасымен ауыстыра алмаса. Істі осы сот отырысында қарау
мүмкін емес деп тапқан жағдайда, әр түрлі мән-жайлар істі қарауды кейінге
қалдыру негіздері ретінде танылуы мүмкін. Осы мән-жайлар қатарына мыналарды
жатқызуға болады: процеске қатысушылардың біреуінің келмеуі; қарсы талап
қою; қосымша дәлелдемелер ұсыну немесе талап ету; іске қатыстыруға басқа
адамдарды тарту қажеттігі; өзге де әлдеқандай іс жүргізу әрекеттерін жасау
қажеттігі салдарынан істі осы сот отырысында қарау мүмкін емес болса.
Істі қарауды кейінге қалдыру кезінде азаматтық істің жүруі
тоқтатылмайды, сондықтан істі қарауды кейінге қалдыру іс жүргізу
мерзімдерінің ағымы тоқталмайды. Істі сотта қарауға сапасыз әзірлеу
салдарынан кейде істі қарауды кейінге қалдырады. Істі қарауды кейінге
қалдыру жөнінде төрағалық етуші ұйғарым шығарады. Мұнда: кейінге қалдыру
себептері; қандай іс-әрекеттер және кіммен жасалуы тиіс (мысалы, қандай
дәлелдемелерді, кім және қандай мерзімде ұсынуы тиіс); жаңа сот отырысын
өткізу уақыты мен орны көрсетіледі.
Іс кейінге қалдырылған кезде істің жаңа сот отырысында шешілуін
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін уақыт ескеріле отырып, жаңа сот
отырысының күні белгіленеді, бұл жөнінде келген адамдарға қол қойдырылып
хабарланады. Келмеген және процеске қатысуға жаңадан тартылған адамдарға
жаңа сот отырысының уақыты мен орны туралы шақыру қағазы (хабар) жіберіледі
(ҚР АІЖК-і 189-бабының 2-бөлігі) [1].
Істі қарауды кейінге қалдыруды сот отырысында жарияланатын үзіліс
түрлерінен ажырата білу қажет. Істі қарауды кейінге қалдырудан үзілістің
айырмашылығы, ол істі мәні бойынша қарап шешу үзілген жерінен бастап
жалғасады. Егер сот отырысына тараптар қатысып отырса, істі қарау кейінге
қалдырылған кезде сот келген куәлардан жауап алуға құқылы (ҚР АІЖК-нің 190-
бабы) [1]. Бірақ сот отырысына тараптар қатысып отырса, сот келген
куәлардан жауап алуға міндетті емес. Бұл куәларды жаңа сот отырысына екінші
рет шақыруға қажет болған жағдайларда ғана жол беріледі, мысалы, досымша
айғақтар алу, дәлелдемелер арасындағы қайшылықты анықтау. Жауап берген
куәларды екінші рет жауап алу үшін шақыру туралы сот ұйғарым шығарады.
Зерттеудің нормативтік негізін – Қазақстан Республикасының
Конституциясы, азаматтық заңдар, еңбек, отбасы қатынастары аясындағы заң
актілері, сондай-ақ Президент Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулылары мен нормативтік-құқықтық актілері құрайды.
Пайдаланылған әдеби деректер. Азаматтық сот ісін жүргізу жөнінде
ғылыми зерттеулермен айналысқан ғалымдар аз емес. Олардың қатарына
еңбектерімен көпшілікке белгілі ғалымдар М.Г. Авдюков, З.Х. Баймолдина,
А.Т. Боннер, Р.Е. Гукасян, М.А. Гурвич, П.Ф. Елисейкин, С.З. Зиманов, В.М.
Семенов, А.К. Сулейменов және т.б. ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Осымен кіріспе бөлімді тәмамдап, азаматтық іс жүргізу құқығын жүйелі,
әрі дұрыс анықтап, басқа құқықтық салалар жүйесіндегі орны туралы айтамыз.
Келесі кезекте азаматтық істі қозғау және талап қою мен іс жүргізу ұғымын
айқындауға тура келеді.
1 БІРІНШІ САТЫДАҒЫ СОТТА ІС ЖҮРГІЗУ
1.1 Азаматтық істі қозғау және талап қою мен іс жүргізу
Сот азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды
мүдделерін қорғайтын, ол бұзылған жағдайда оны қалпына келтіретін барынша
ықпалды нысан болып табылады.
Соттарға мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану құқығы берілген. Сот
азаматтық және шаруашылық істер жөніндегі шешімдермен кінәлі тарапты (талап
қоюшыны немесе жауапкерді) тиісті тәртіпке шақырады, оларды міндеттері мен
жауапкершілігін орындауға, оның ішінде жауапкердің есеп шотынан талап
қоюшының пайдасына ақшалай қаражат өндіртуге немесе мүліктерін өндіруге
мәжбүрлейді.
Қазақстан Республикасы Конституциясы 13-бабының 2-тармағына сәйкес
әркім өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқылы.
Алайда, іс жүзінде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзушылық
және оларды шектеу әлі де орын алады. Бұл жағдайда жеке, мүліктік, отбасы,
еңбек және өзге де құқықтары мен заңды мүдделерді қорғаудың ең тиімді
тәсілі – азаматтардың сотқа жүгінуі.
Сотта азаматтық іс:
- өзінің құқығын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін өтініш
жасаған адамның арызы бойынша;
- прокурордың арызы бойынша;
- заң бойынша басқа адамдардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін
сотқа жүгіне алатын болған жағдайда мемлекеттік басқару, жергілікті
өзін-өзі басқару органдарының, кәсіподақтың, мекемелердің, ұйымдардың
және азаматтардың мәлімдеуі бойынша қозғалады (ҚР АІЖК-нің 8, 56, 57-
баптары).
Азаматтық іс қозғау – процестің бірінші және өте маңызды сатысы.
Азаматтық іс жүргізу кодексінің 152-бабына сәйкес азаматтық іс бойынша
арызды қабылдау туралы мәселені судья жеке дара шешеді. Арыз сотқа
түскеннен бастап бес күннің ішінде судья істі қозғау жөнінде ұйғарым
шығарады. Мүдделі адамның құқығын соттың қорғауы іске асырылатыны немесе
бұдан бас тартылатыны соттың бұл мәселені дұрыс шешуіне байланысты болады
[2].
Азаматтық істі қозғаудың алдында мүдделі адам талап арыз, шағым (арыз)
береді. Талап арыздың берілуімен талап қою бойынша іс жүргізу қозғалады.
Ерекше талап қоюмен іс жүргізу және ерекше іс жүргізу – арыз, шағым берумен
қозғалады.
Талап қою бойынша іс жүргізу азаматтық, отбасылық, еңбек, тұрғын үй
және басқа да құқықтық қатынастарынан туындайтын субъективтік құқық немесе
заңмен қорғалатын мүдде туралы дауларды қарау мен шешу жөніндегі соттың
азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен реттелген қызметі.
Сотта азаматтық істердің көпшілігі Азаматтық іс жүргізу кодексінің 150-
бабында аталған талаптар сақтала отырып, жазбаша түрде талап қойылған, яғни
азаматтық іс туралы қажет мәліметтер бар талап арыз беру арқылы қозғалады.
Егер талап арызды өкіл берсе, оған заңда белгіленген тәртіппен рәсімделген
сенімхат немесе өкілдің өкілеттігін куәландыратын өзге құжат қоса табыс
етілуі қажет [3].
Талап арызға талап қоюшы қол қойып, сотқа жауапкерлер мен үшінші
тұлғалардың санына қарай көшірмелерімен қоса беріледі. Судья істің қиындығы
мен сипатына қарай талап қоюшының талап арызға қоса тіркелетін құжаттардың
көшірмелерін табыс етуге міндеттеуі мүмкін (ҚР АІЖК-і 151-бабының; 4
тармақшасы). Талап арыз бен қоса құжаттардың көшірмесі жауапкерге табыс
етіледі, мұның өзі оның істі сотта қарауға дайындалуына мүмкіндік береді.
Сотқа берілетін талап арызға баж төленуге тиіс (ҚР АІЖК-нің 101-бабы,
"Мемлекеттік баж туралы" заңының нормасына сәйкес) [1].
Азаматтық істі қозғай отырып, бес күннің ішінде судья ұйғарым шығарады
да, сонымен бірге істі өзінің жүргізуіне қабылдайды және сол кезден бастап
нақты іс бойынша процесс пайда болады. Азаматтың іс қозғау сатысында судья
ұйғарым шығару ретінде келесі шешімдердің біреуін қабылдайды:
1 - талап арызды (арыз, шағым) қабылдау және өз қарауына алу;
2 - талап арызды (арыз, шағым) қабылдаудан бас тарту;
3 - талап арызды (арыз, шағым) қайтару;
4 - талап арызды қозғалыссыз қалдыру.
Азаматтық іс бойынша талап арызды (арыз,шағым) қабылдау және өз
қарауына алу мәселесін судья жеке-дара шешеді. Талап арызды қабылдау туралы
судья ұйғарым шығарады. Сот ұйғарымды қабылдағаннан кейін азаматтың іс
процестің келесі сатысына өтеді.
Кейде азаматтық іс қозғау сатысында арыз азаматтың сот ісін жүргізу
тәртібімен қарауға және шешуге жатпайтыны анықталса, сондай-ақ тараптардың
арасындағы дау бойынша, сол нысана туралы және сол негіздер бойынша
шығарылған соттың заңды күшіне енген шешімі немесе талап қоюшының талап
қоюдан бас тартуына байланысты іс бойынша сот ісін жүргізуді тоқтату туралы
немесе тараптардың бітімгершілік келісімін бекіту туралы сот ұйғарымы болса
судья талап арызды қабылдаудан бас тарту туралы ұйгарым шығарады.
Арызды қабылдаудан бас тарту туралы ұйғарым ол сотқа түскен кезден
бастап бес күн мерзімде шығарылуы және арыз берушіге арызға қоса тіркелген
барлық құжаттармен бірге табыс етілуге немесе жіберілуге тиіс. Арызды
қабылдаудан бас тарту өтініш берушінің сол жауапкерге сол нысана және сол
негіздер бойынша талап қоюмен сотқа қайтадан жүгінуге заң бойынша болмайды.
Арызды қабылдаудан бас тарту туралы судьяның шығарған ұйғарымына іске
қатысушылармен жеке шағым берілуі, ал прокурормен жеке наразылық келтірілуі
мүмкін.
Сонымен қатар азаматтық іс қозғау сатысында судья талап арызды
қайтаруға құқылы. Талап арызды қайтару туралы судья мынадай ұйғарым
шығарады, егер:
- талап қоюшы істердің осы санаты үшін дауды сотқа дейін алдын ала
шешу заңдармен белгіленген тәртібін сақтамаса және осы тәртіпті қолдану
мүмкіндігі жойылмаса;
- іс осы соттың қарауына жатпаса;
- арызды әрекетке қабілетсіз адам берсе;
- арызға оған қол қоюға өкілеттігі жоқ адам қол қойса;
- осы немесе басқа бір соттың іс жүргізуінде сол тараптар арасында,
сол нысана туралы және сол негіздер бойынша дау жөнінде іс бар болса;
- коммуналдық мүлікті басқаруға құқылы орган жылжымайтын мүлікке
құқықты мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыратын органның осы затты қабылдаған
күнінен бастап бір жыл өткенге дейін жылжымайтын затқа коммуналдық меншікті
тану туралы өтінішпен сотқа жүгінсе;
- бұл туралы талап қоюшы мәлімдесе.
Талап арызды қайтару туралы ұйғарым ол сотқа түскен күннен бастап бес
күн мерзімде шығарылуға және арызға қоса тіркелген барлық құжаттармен арыз
берушіге тапсырылуға және жіберілуге тиіс, сонымен қатар осы сот ұйғарымына
жеке шағым және жеке наразылық берілуі мүмкін.
Егер талап қоюшы жол берілген бұзушылықты жоятын болса, арызды қайтару
талап қоюшының сол жауапкерге, сол нысана туралы және сол негіздер бойынша
талап қоюмен сотқа қайтадан жүгінуге кедергі болмайды. Азаматтық іс қозғау
сатысында судья талап арыз ҚР АІЖК-нің 150-бабының талаптарына және 151-
бабының 1) - 3) тармақшаларына сәйкес келмеген жағдайда арызды қозғалыссыз
қалдыру туралы ұйғарым шығарады. Бұл ұйғарымда талап қоюшымен талап
арызында келтірілген кемшіліктер көрсетіледі және оларды түзетуге мерзім
береді [4]. Талап қоюшы судьяның нұсқауына сәйкес және ол белгілеген
мерзімде ұйғарымда аталған талаптарды орындаса, талап арыз оны сотқа
алғашқы тапсырылған күні берілген болып есептеледі және судья азаматтың іс
қозғау туралы ұйғарымын шығарып іс келесі сатыда қаралуына мүмкіндік етеді.
Егер кемшіліктер белгіленген мерзімде түзетілмесе арыз берілмеген болып
есептеледі және судьяның ұйғарымымен оған қоса тіркелген барлық құжаттармен
бірге талап қоюшыға қайтарылады, бірақ талап қоюшы арызды қайтару туралы
судьяның ұйғарымына жеке шағым, наразылық беруі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің 249-бабына
сәйкес сот арызды қараусыз қалдыруы мүмкін, егер:
- талап қоюшы осы санаттағы істер үшін заңда белгіленген дауды алдын
ала сотқа дейін шешудің міндетті тәртібін сақтамаса және осы тәртіпті
қолданудың мүмкіндігі жоғалмаса (мысалы, "Сауда мақсатында теңізде жүзу
туралы" Қазақстан Республикасының Заңының 232-235-баптары. (2002 жылғы 17
қаңтар № 284 - II);
- арызды әрекетке қабілетсіз адам берсе;
- арызға қол қойған және оны берген адамның арызға қол қоюға және оны
беруге өкілеттігі жоқ болса;
- осы немесе басқа соттың іс жүргізуінде осы тараптар арасындағы, сол
мәселе туралы дау бойынша және сол негіздер бойынша бұрын қозғалған іс бар
болса;
- тараптар арасында бұл дауды заңға сәйкес аралық соттың шешіміне беру
туралы келісім жасалса және жауапкерден істі мәні бойынша ңарау басталғанға
дейін дауды сотта шешуге қарсылық білдірілсе;
- өздерінің қатысуынсыз істі қарауды өтінбеген тараптар екінші шақыру
бойынша сотқа келмесе;
- өзінің қатысуынсыз істі қарауды өтінбеген талап қоюшы екінші шақыру
бойынша сотқа келмесе, ал жауапкер істі мәні бойынша қарауды талап етпесе;
- өзінің мүддесіне сай іс қозғалған адам мәлімделген талапты
қолдамаса;
- талап арызды қайтарып алу туралы өтініш берілсе, ал жауапкер істі
мәні бойынша қарауды талап етпесе;
- көрсетушіге арналған күші жойылған бағалы қағаздар және ордерлі
бағалы қағаздар бойынша құқықты қалпына келтіру туралы істер жөніндегі
өтініш жарияланымнан бастап үш ай мерзім аяқталғанға дейін берілсе.
Аталған мән-жайлар жойылғаннан кейін мүдделі адам жалпы тәртіп бойынша
сотқа тағы да арыз беруге құқылы.
Арызды қараусыз қалдыру туралы сот ұйғарым шығарады, бірақ іске
қатысушы адамдар оған жеке шағым беруі немесе прокурор наразылық келтіруі
мүмкін. Талап арыз сотқа жазбаша нысанда беріледі. Арызда:
1) арыз берілетін соттың атауы;
2) талап қоюшының атауы, оның тұрғылықты жері, тұрғылықты жері бойынша
тіркелгені туралы мәліметтер немесе, егер талап қоюшы ұйым болса, оның
тұрған жері, салық төлеушінің тіркеу нөмірі мен банктік реквизиттері,
сондай-ақ, егер арызды оның өкілі берсе, өкілдің атауы мен мекен-жайы;
3) жауапкердің тегі, аты және әкесінің аты (егер ол жеке басын
куәландыратын құжатта көрсетілген болса), оның тұрғылықты жері немесе
тұрған жері және, егер талапкерге белгілі болса, оның тұрғылықты жері
бойынша тіркелгені, жұмыс орны туралы мәліметтер мен салық төлеушінің
тіркеу нөмірі (eгep сот бұйрығын шығару туралы арызда көрсетілген болса)
немесе, егер жауапкер заңды тұлға болып табылса, оның атауы, нақты тұрған
жері не, егер талапкерге бірыңғай Мемлекеттік тіркелімнен мәліметтер
белгілі болса, салық төлеушінің тіркеу нөмірі мен банк реквизиттері;
4) талап қоюшының құқықтарын, бостандықтарын немесе заңды мүдделерін
және оның талап қою талаптарын бұзудың немесе бұзу қаупінің мәні;
5) талап қоюшы өзінің талаптарын негіздейтін мән-жайлар, және бұл мән-
жайларды растайын дәлелдемелер;
6) егер талап қою бағалауға жатса, талап қоюдың бағасы;
7) арызға қоса тіркелетін құжаттардың тізбесі көрсетілуге тиіс.
Арызда дауды шешу үшін маңызы бар өзге де мәліметтер көрсетілуі,
сондай-ақ талапкердің өтініші баяндалуы мүмкін [5].
Прокурор мемлекеттік немесе қоғамдық мүдделер үшін беретін өтінімде
мемлекеттік немесе қоғамдық мүдденің неден тұратынын, қандай құқықтың
бұзылғанын негіздеу, сондай-ақ заңға немесе өзге де нормативтік құқықтық
актілерге сілтеме болуға тиіс. Прокурор азаматтардың мүдделері үшін өтініш
жасаған жағдайда талап арызда азаматтың өзінің талап қоюы мүмкін
еместігінің себептерін негіздеу болуға тиіс; арызға, әрекетке қабілетсіз
адамның мүдделері үшін арыз беретін жағдайларды қоспағанда, азаматтың сотқа
талап қоюмен жүгінуге келісімін растайын құжат қоса тіркелуге тиіс.
Арызға талап қоюшы немесе талап арызға қол қоюға және оны көрсетуге
өкілеттігі болған жағдайда оның өкілі қол қояды.
Талап арызға қоса тіркелетін құжаттар:
1) жауапкерлер мен үшінші тұлғалардың санына қарай талап арыздың
көшірмесі;
2) мемлекеттік баж төлеуді растайын құжат;
3) өкілдің өкілеттігін куәландыратын сенімхат немесе өзге де құжат;
4) талапкер өз талаптарын негіздейтін мән-жайларды растайтын құжаттар,
егер көшірмелер оларда болмаса, жауапкерлер мен үшінші тұлғалар үшін бұл
құжаттардың көшірмелері;
5) оны дауға салған жағдайда нормативтік құқықтық актінің мәтіні;
6) талапкердің мерзімді кейінге қалдыру, ұзарту, сот шығындарын
төлеуден босату немесе олардың мөлшерін азайту туралы, талап қоюды
қамтамасыз ету, дәлелдемелерді талап ету туралы өтінімі және, егер олар
талап арызда жазылмаған болса, басқалар да қоса тіркеледі [6].
Судья талап арыз түскен күннен бастап бес күн мерзімде оны сот ісін
жүргізу үшін қабылдау туралы мәселені шешуге құқылы. Талап арызды қабылдай
отырып, судья азаматтық іс қозғау туралы ұйғарым шығарады.
Аралық сотта немесе төрелiкте iс қарау тараптарының iсiне қатысатын
адамдардың арызы бойынша соттың талап қоюды қамтамасыз ету үшін шаралар
қабылдауы мүмкін. Талап қоюды қамтамасыз етуге, егер мұндай шараларды
қабылдамау сот шешімін орындауды қиындатса немесе оның орындалуын мүмкін
етпесе, істің барлық жағдайларында да жол беріледі.
Сот талап қоюды қамтамасыз етуге жол бере отырып, талап қоюшыдан
жауапкер үшін мүмкін болатын залалдарды қамтамасыз етуді талап етуі мүмкін.
Жауапкер талап қоюда бас тартылған шешім заңды күшіне енгеннен кейін талап
қоюшыға оның өтініші бойынша қабылданған оған талап қоюды қамтамасыз ету
шараларымен келтірілген залалдарды өтеу туралы талап қоюға құқылы.
1.2 Азаматтық істі сотта қарауға әзірлеу – азаматтық іс жүргізудің
сатысы
Талап арыз (арыз, шағым) қабылдау арқылы азаматтың іс қозғағаннан
кейін сот азаматтық процестің келесі азаматтық істі сотта қарауға әзірлеу
сатысына өтеді. Нақты азаматтық істі сотта қарау сатысында бұзылған немесе
даулы құқықтар, бостандықтар және заңмен қорғалатын мүдделер қорғауы жүзеге
асырылады. Егер істі қарау және шешу бойынша сәйкесті әзірлік жүргізілсе
бұзылған немесе даулы құқықтарды, бостандықтарды қорғап шығуға мүмкіндік
бар. Кез келген азаматтық іс бойынша сотта қарауға әзірлеу жүргізілуі
қажет, себебі, бұл маңызды рөл атқаратын азаматтық процестің жеке сатысы
[8; 59].
Сотта іс қарауға әзірлеуді жүргізу туралы заң талаптарын сақтау істі
дұрыс және уақтылы шешудің негізгі шарттарының бірі. Сотта іс қарауға
әзірлеу сатысы сотпен сәйкесті ұйғарым қабылдаудан басталады. Бұл ұйғарымда
жүргізілуге тиіс әрекеттер белгіленеді. Істі сотта қарауға әзірлік
жүргізудің мақсаты - істі дер кезінде және дұрыс шешуді қамтамасыз ету.
Істі сотта қарауға әзірлеу заңмен белгіленген мерзімде аяқталуы тиіс.
Арызды қабылданғаннан және азаматтық істі қозғағаннан кейін судья оны
уақытылы және дұрыс шешуді қамтамасыз ету мақсатымен сотта іс қарауға істі
әзірлейді. Сотта іс қарауға істі әзірлеудің әрбір іс бойынша міндетті
міндеттері мыналар: істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды айқындау;
тараптардың құқықтық қатынастарын және басшылыққа алынуға тиісті заңды
анықтау; іске қатысатын адамдардың құрамы мен процестің басқа да
қатысушылары туралы мәселені шешу; әрбір тарап өз пайымдауларын негіздеу
үшін ұсынуға тиіс дәлелдемелерді анықтау.
Азаматтық істерді сотта қарауға әзірлеу, егер заң актілерінде өзгеше
белгіленбесе, арыз қабылданған күннен бастап жеті күн мерзімнен
кешіктірілмей жүргізілуге тиіс. Алименттерді өндіріп алу туралы, мертігуден
немесе денсаулықтың өзге де зақымдануынан келтірілген зиянды өтеу туралы
істерден басқа, айрықша күрделі істер бойынша ерекше жағдайларда, сондай-ақ
асыраушысынан айрылуына байланысты және еңбек қатынастарынан туындайтын
талаптар бойынша бұл мерзім судьяның дәлелді ұйғарымы бойынша бір айға
дейін ұзартылуы мүмкін.
Осы мақсат ҚР АІЖК-нің 166-бабында көрсетілген міндеттерді шешу
жолымен жүзеге асырылады.
Азаматтың істерді әзірлеудің міндеттері:
1) істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды айқындау;
2) тараптардың құқықтық қатынастарын және басшылыққа алынуға тиісті
заңды анықтау;
3) іске қатысатын адамдардың құрамы мен процестің басқа да
қатысушылары туралы мәселені шешу;
4) әрбір тарап өз пайымдауларын негіздеу үшін ұсынуға тиіс
дәлелдемелерді анықтау.
Арызды қабылданғаннан және азаматтық істі қозғағаннан кейін судья оны
уақытылы және дұрыс шешуді қамтамасыз ету мақсатымен сотта іс қарауға істі
әзірлейді [9; 10-12].
Азаматтық істерді сотта қарауға әзірлеу, егер заң актілерінде өзгеше
белгіленбесе, арыз қабылданған күннен бастап жеті күн мерзімнен
кешіктірілмей жүргізілуге тиіс. Алименттерді өндіріп алу туралы, мертігуден
немесе денсаулықтың өзге де зақымдануынан келтірілген зиянды өтеу туралы
істерден басқа, айрықша күрделі істер бойынша ерекше жағдайларда, сондай-ақ
асыраушысынан айрылуына байланысты және еңбек қатынастарынан туындайтын
талаптар бойынша бұл мерзім судьяның дәлелді ұйғарымы бойынша бір айға
дейін ұзартылуы мүмкін.
Судья істі сотта қарауға әзірлеу туралы ұйғарым шығарады және
жүргізілуге тиісті әрекеттерді көрсетеді. Судья жауапкерге талап арыздың
көшірмесін және талап қоюшының талаптарын негіздейтін оған қоса тіркелетін
құжаттарды жібереді не тапсырады және өзі белгілеген мерзімде талап арызға
пікір (қарсылық) білдіруді және өз пікірін (қарсылығын) негіздеуге
дәлелдемелер беруді ұсынады. Жауапкердің пікірі мен дәлелдемелерді бермеуі
істегі бар дәлелдемелер бойынша істі қарауға кедергі келтірмейді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше сотта іс қарауға әзірлеу сатысында тек
сот қана әрекет етеді, бірақ бұл түбінде осы сатының мәні мен мазмұнына
сәйкес емес. Әрине, судьяның қызметі негізгі болып есептеледі, сондықтан
оның әрекеттері азаматтық іс жүргізу құқығының арнайы нормаларымен
реттеледі. Бірақ әзірлік жүргізуге іске қатысушы тұлғалардың тікелей қатысы
бар. Мысалы, тараптар іс бойынша сотқа дәлелдемелер ұсынуға міндетті.
Әзірлеу сатысында дәлелдемелер ұсынуға жағдай жасалуына байланысты іс
жүргізуге басқа да тұлғалар қатысуы мүмкін. Осылай, мысалы, сотта істі
қарауға әзірлік жүргізу кезінде алғашқы, қосымша және қайталама сараптама
тағайындауға болады.
Іс жүргізуге қатысушылардың атқаратын рөлдері әр түрлі. Судья заңмен
бекітілген іс-әрекеттер жасауға тиіс. Егер іс сот мәжілісінде қарауға
тиісті түрде әзірленбесе, онда судья оны сот отырысында қарауға
тағайындауға құқығы жоқ. Әзірленбеген іс заңсыз және негізсіз шешім
шығаруға, сондай-ақ осы сотпен қабылданған шешімді бұзуға немесе өзгертуге
әкеп соғады. Сотпен белгіленген дәлелдемелерді іске қатысушылармен ұсынбауы
олардың мүдделерін қанағаттандырмайтын сот шешімін шығаруға әкеледі. Басқа
қатысушылар іске қажет болған жағдайда қатысады.
Азаматтық істерді қарап, талап арызды (арызды, шағымды) қабылдағаннан
кейін судья істі сотта қарауға әзірлеу жүргізеді және ҚР АІЖК-нің 168-
бабына сәйкес ұйғарым шығарады. Мына жағдайды ескерген жөн, егер жоғары
тұрған сот төменгі сот шешімін бұзып және істі жаңа сот қарауына жіберсе,
осы іс бойынша істі жүргізуші судья жаңадан істі сотта қарауға әзірлеу
туралы ұйғарым қабылдау қажет [10; 82].
Істі сотта қарауға әзірлеу заңмен белгіленген мерзімде аяқталуы тиіс.
Арызды қабылданғаннан және азаматтық істі қозғағаннан кейін судья оны
уақытылы және дұрыс шешуді қамтамасыз ету мақсатымен сотта іс қарауға істі
әзірлейді. Сотта іс қарауға істі әзірлеудің әрбір іс бойынша міндетті
міндеттері мыналар:
- істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды айқындау;
- тараптардың құқықтық қатынастарын және басшылыққа алынуға тиісті заңды
анықтау;
- іске қатысатын адамдардың құрамы мен процестің басқа да қатысушылары
туралы мәселені шешу;
- әрбір тарап өз пайымдауларын негіздеу үшін ұсынуға тиіс дәлелдемелерді
анықтау.
Азаматтық істерді сотта қарауға әзірлеу, егер заң актілерінде өзгеше
белгіленбесе, арыз қабылданған күннен бастап жеті күн мерзімнен
кешіктірілмей жүргізілуге тиіс. Алименттерді өндіріп алу туралы, мертігуден
немесе денсаулықтың өзге де зақымдануынан келтірілген зиянды өтеу туралы
істерден басқа, айрықша күрделі істер бойынша ерекше жағдайларда, сондай-ақ
асыраушысынан айрылуына байланысты және еңбек қатынастарынан туындайтын
талаптар бойынша бұл мерзім судьяның дәлелді ұйғарымы бойынша бір айға
дейін ұзартылуы мүмкін.
Судья істі сотта қарауға әзірлеу туралы ұйғарым шығарады және
жүргізілуге тиісті әрекеттерді көрсетеді. Судья жауапкерге талап арыздың
көшірмесін және талап қоюшының талаптарын негіздейтін оған қоса тіркелетін
құжаттарды жібереді не тапсырады және өзі белгілеген мерзімде талап арызға
пікір (қарсылық) білдіруді және өз пікірін (қарсылығын) негіздеуге
дәлелдемелер беруді ұсынады [11; 354].
Жауапкердің пікірі мен дәлелдемелерді бермеуі істегі бар дәлелдемелер
бойынша істі қарауға кедергі келтірмейді.
3. Азаматтық істі сотта қарауға әзірлеу бойынша іс жүргізу әрекеттері
Істі сотта қарауға әзірлік жүргізуді әр түрлі іске қатысушылар жүзеге
асырады, бірақ процесте негізгі қызметті судья атқарады. Сондықтан ҚР АІЖК-
і 170-бабының талаптарына сәйкес істің мән-жайларын ескере отырып, істі
сотта қарауға әзірлеу тәртібімен судья жеке-дара мынадай әрекеттерді
жүргізеді:
- талап қоюшыдан ол мәлімдеген талаптардың мәні бойынша жауап алады,
одан жауапкердің тарапынан мүмкін болатын қарсылықтарды анықтап алады,
егер бұл қажет болса, қосымша дәлелдемелер беруді ұсынады, талап
қоюшыға оның іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді;
- қажет болған жағдайларда жауапкерді шақырып алады, одан істің мән-
жайлары бойынша жауап алады, талап қоюға қандай қарсылықтар бар екенін
және бұл қарсылықтардың қандай дәлелдемелермен расталуы мүмкін екенін
анықтайды;
- айрықша күрделі істер жөнінде жауапкерге іс бойынша жазбаша түсінік
беруді ұсынады, жауапкерге оның іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін
түсіндіреді;
- іске тең талап қоюшылардың, тең жауапкерлердің дербес талаптарсыз
үшінші тұлғалардың кіруі туралы мәселені шешеді, сондай-ақ тиісті емес
жауапкерді ауыстыру туралы мәселені шешеді;
- тараптарға дауды шешу үшін олардың аралық сотқа жүгіну құқықтарын және
мұндай әрекеттің салдарын түсіндіреді;
- оның нәтижесіне мүдделі азаматтар мен ұйымдарға істі қараудың уақыты
мен орны туралы хабарлайды;
- куәларды сот отырысына шақыру туралы мәселені шешеді;
- тараптардың өтінімі бойынша және өз бастамасы бойынша сараптама
тағайындайды, сондай-ақ іске маманды, аудармашыны қатыстыру мәселесін
шешеді;
- тараптардың өтініштері бойынша ұйымдардан немесе азаматтардан
дәлелдемелер талап етеді;
- кейінге қалдыруға болмайтын жағдайларда іске қатысатын адамдарды
хабарландыра отырып, жазбаша және заттай дәлелдемелерді сол жерде
тексеруді жүргізеді;
- талап қоюды қамтамасыз ету туралы мәселені шешеді;
- талап қоюшының өтініші бойынша оның берген талап арызын (арызын)
қайтару туралы ұйғарым шығарады;
- басқа да қажетті іс жүргізу әрекеттерін жасайды. Судья іс жеткілікті
әзірленген деп тапса, оны сот отырысында қарауға тағайындау туралы
ұйғарым шығарады [12; 94].
Істі сотта қарауға әзірлеу сатысы істі сотта қарауға әзірлеу туралы
ұйғарым шығарудан басталады және істі сот отырысында қарауға тағайындау
туралы ұйғарым шығарумен аяқталады. Судья істі дайын болды деп тани отырып,
оны сот отырысында қарауға тағайындау туралы ұйғарым шығарады және осымен
бір мезгілде тараптар мен процестің басқа да қатысушыларына істі қараудың
орны мен уақыты туралы хабарлайды.
Істің мән-жайларын ескере отырып, істі сотта қарауға әзірлеу
тәртібімен судья мынадай әрекеттерді жүргізеді:
1) талап қоюшыдан ол мәлімдеген талаптардың мәні бойынша жауап алады,
одан жауапкердің тарапынан мүмкін болатын қарсылықтарды анықтап алады, егер
бұл қажет болса, қосымша дәлелдемелер беруді ұсынады, талап қоюшыға оның іс
жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді;
2) қажет болған жағдайларда жауапкерді шақырып алады, одан істің мән-
жайлары бойынша жауап алады, талап қоюға қандай қарсылықтар бар екенін және
бұл қарсылықтардың қандай дәлелдемелермен расталуы мүмкін екенін анықтайды;
айрықша күрделі істер жөнінде жауапкерге іс бойынша жазбаша түсінік беруді
ұсынады, жауапкерге оның іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді;
3) іске тең талап қоюшылардың, тең жауапкерлердің дербес талаптарсыз
үшінші тұлғалардың кіруі туралы мәселені шешеді, сондай-ақ тиісті емес
жауапкерді ауыстыру туралы мәселені шешеді;
4) тараптарға дауды шешу үшін олардың аралық сотқа жүгіну құқықтарын
және мұндай әрекеттің салдарларын түсіндіреді;
5) оның нәтижесіне мүдделі азаматтар мен ұйымдарға істі қараудың
уақыты мен орны туралы хабарлайды;
6) куәларды сот отырысына шақыру туралы мәселені шешеді;
7) тараптардың өтінімі бойынша және өз бастамасы бойынша сараптама
тағайындайды, сондай-ақ іске маманды, аудармашыны қатысуға тарту туралы
мәселені шешеді;
8) тараптардың өтінімі бойынша ұйымдардан немесе азаматтардан
дәлелдемелер талап етеді;
9) кейінге қалдыруға болмайтын жағдайларда іске қатысатын адамдары
хабарландыра отырып, жазбаша және заттай дәлелдемелерді сол жерде тексеруді
жүргізеді;
10) сот тапсырмаларын жібереді;
11) талап қоюды қамтамасыз ету туралы мәселені шешеді;
12) талапкердің өтініші бойынша оның берген арызын қайтару туралы
ұйғарым шығарады;
13) өзге де қажетті іс жүргізу әрекеттерін жасайды.
Егер талаптарды ажыратып қарау неғұрлым дұрыс болса, судья талап қоюшы
біріктірген талаптардан біреуін немесе бірнешеуін бөліп жеке іс жүргізуге
алады [11; 354]
Бірнеше талап қоюшы талаптар қойған немесе талаптар бірнеше жауапкерге
қойылған кезде судья, егер талаптарды ажыратып қарауды неғұрлым дұрыс деп
тапса, бір немесе бірнеше талапты жеке іс жүргізуге бөлуге құқылы [13; 85].
Судья осы соттың іс жүргізуінде дәл сол тараптар қатысатын біртектес,
не бір талап қоюшының әртүрлі жауапкерге немесе әр түрлі талап қоюшылардың
бір жауапкерге қойған талабы бойынша бірнеше іс бар екенін белгілеп, егер
мұндай біріктіруді дұрыс деп тапса, бұл істерді біріктіріп қарау үшін бір
іске біріктіруге құқылы.
АІЖК-нің 242, 243-баптарында, 247-бабының 1) - 5) тармақшаларында
және 249-бабының 1) - 5), 8), 9) тармақшаларында көзделген мән-жайлар
болған жағдайда оны сотта қарауға әзірлеу кезінде іс бойынша іс жүргізудің
тоқтатыла тұруы немесе тоқтатылуы не арыздың қараусыз қалдырылуы мүмкін
[1].
Тараптарға мұндай іс жүргізу әрекеттерінің салдарлары түсіндіріледі.
Судья істі дайын болды деп тани отырып, оны сот отырысында қарауға
тағайындау туралы ұйғарым шығарады, тараптарға және процестің басқа да
қатысушыларына істі қараудың орны мен уақыты туралы хабарлайды.
Іс бойынша тараптарды және басқа да іс жүргізуге қатысушыларды
(куәларды, сарапшыларды, мамандарды және аудармашыларды) сот отырысының
немесе жекелеген іс жүргізу әрекеттерін жасаудың уақыты мен орны туралы:
- соттың шақыру қағаздарымен (іске қатысушы тұлғалар және пошта арқылы);
- тапсырыстық хат арқылы;
- телефонограмма немесе жеделхат арқылы;
- хабарлау мен шақырудың жасалуын қамтамасыз ететін өзге де байланыс
құралдарын пайдалану арқылы хабарландырылуы немесе сотқа шақырылуы
мүмкін, бірақ адамдардың сотқа уақытылы келуі және іске даярлануы үшін
жеткілікті мерзімі болуы есептеле отырып жолдануға тиіс.
Тәжірибеде жиірек сот хабарлаулары мен шақырулар арасында соттың
шақыру қағазы қолданылады. Соттың шақыру қағазы жіберілген азаматқа табыс
етіліп, сотқа қайтарылуға тиісті түбіршегіне оның өз қолы қойылады. Ұйымға
жіберілген шақыру қағазы оның өкіліне немесе басқару қызметін атқаратын
тиісті адамға табыс етіледі, ол шақыру қағазының түбіршегіне оны алғандығы
жөнінде өзінің қызметін, тегін және аты-жөнін көрсетіп қол қояды.
Кейде шақыру қағазын жеткізуші адам іс бойынша хабарланатын немесе
шақырылатын азаматты тұрғылықты жерінен немесе жұмысынан таба алмайды, онда
ол шақыру қағазын олардың келісімімен:
- онымен бірге тұратынн отбасының ересек мүшелерінің біріне;
- тұрғын үй пайдалану ұйымына;
- жергілікті өзін-өзі басқару органына;
- адресаттың тұрғылықты жері бойынша тиісті атқарушы органға;
- оның жұмыс орнындағы әкімшілікке тапсырады. Жоғарыда аталған
жағдайларда шақыру қағазын қабылдап алған адам шақыру қағазының
түбіршегіне өзінің тегін, атын, аты-жөнін, сондай-ақ адресатқа
қатыстылығын немесе атқаратын қызметін көрсетуге міндетті. Содан кейін
шақыру қағазын қабылдап алған адам мүмкіндігінше кідіртпей шақыру
қағазын адресатқа тапсыруға міндетті [14; 37-38].
Шақыру қағазын жеткізу тапсырылған адам оны тапсырған күні көрсетілген
және адресаттың шақыру қағазын алғандығы жөнінде қолы қойылған шақыру
қағазының түбіршегін сотқа қайтаруға міндетті (ҚР АІЖК 131-бабының 3-
бөлігі), себебі, одан кейін сотта іс қарау кезінде судья үшін сотта іс
қарауды жалғастыру немесе оны кейінге қалдыру туралы ұйғарым шығаруға негіз
болып табылады.
Егер іске қатысушы адамдар сот отырысының уақыты мен орны туралы
тиісінше хабарланбаса, яғни ҚР АІЖК-нің 11-тарауында бекітілген талаптары
сақталмаса, онда сот істі қарауды кейінге қалдырады. Іс кейінге қалдырылған
кезде істің жаңа сот отырысында шешілуін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін
уақыт ескеріле отырып, жаңа сот отырысының күні белгіленеді, бұл жөнінде
келген адамдарға қол қойдырылып хабарланады. Келмеген және іс жүргізуге
қатысуға жаңадан тартылған адамдарға жаңа сот отырысының уақыты мен орны
туралы шақыру қағазы жіберіледі.
Егер сот отырысының уақыты мен орны туралы тиісінше хабарланған іске
қатысушы адамдардың қайсы-бірі келмеген жағдайда, сондай-ақ, олардың келмеу
себептері дәлелсіз деп танылса, сот істі қарауға (сотта іс қарауды
жалғастыруға) құқылы (ҚР АІЖК-і 187-бабының 4-бөлігі) [1].
2 АЗАМАТТЫҚ ІСТІ КЕЙІНГЕ ҚАЛДЫРУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Сотта іс қарау сатысының мәні және құрылымы
Сот төрелігін жүзеге асыру кезінде соттың қызметіне араласуға жол
берілмеушілік нақты істерді шешкен кезде судьялардың Конституция мен
заңдардың нормаларын басшылыққа алатындығын, нақты істе барлық мәселелерді
өзінің ішкі сенімімен шешетіндігін және бірде-бір мемлекеттік немесе
қоғамдық мекеменің, бірде-бір лауазымды адамның судьяға нұсқау беруге
құқығы жоқ екендігін, қандай да істі болсын шешу тек қана сотқа
жүктелгендікті білдіреді. Істі іс жүргізуде шешетін бірінші сатыдағы сот
жоғары тұрған сотқа тәуелсіз болады.
Қандай да бір нысанда болсын судьяға істің жан-жақты, толық және
объективті түрде қаралуына кедергі жасау мақсатында ықпал ету немесе заңсыз
шешім шығарттыру қылмыстық жауаптылыққа жатады.
Сотта іс қарау – істі мәні бойынша қарауға және шешуге бағытталған
бірінші сатыдағы сот пен басқа да қатысушыларының іс жүргізу әрекеттерінен
тұратын азаматтық процестің негізгі сатысы. Сотта іс мәні бойынша жан-
жаңты, толық және заңды шешіледі. Бұл сатыда сот өз алдына қойылған мына:
- істі мәні бойынша шешу; тараптар арасындағы даулы құқықтық
қатынастарды реттеу; сот қызметінің тәрбиелік әсер етуін қамтамасыз
ету;
- заңды тұлғалар мен азаматтардың бұзылған құқықтарын және заңмен
қорғалатын мүдделерін қалпына келтіру міндеттерді жүзеге асырады.
Бірінші сатыдағы сотпен істі сот отырысына қарауға тағайындау туралы
ұйғарым шығарған кезден сотта іс қарау басталады және сәйкесті сот актісін
(шешім, ұйғарым) қабылдағанға дейін жалғасады [15; 359].
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу кодексінің 175-бабына
сәйкес азаматтық істі қарау сот отырысында жүргізіледі, сондықтан "сотта іс
қарау" және "сот отырысы" ұғымдарды бір-бірінен ажырата білу керек.
Әдебиетте осы ұғымдардың ара байланысы жөнінде көптеген ғылыми пікірталас
бар. И.М. Зайцев бұл ойды қолдап жалғастырады, ол бұл екі ұғымдардың бір-
бірінен айырмашылығы бар екенін жазды, олар мазмұны (сотта іс қарау) және
нысан (формасы – сот отырысы) ретінде айқасады. Бұған қоса нақты азаматтық
іс қарауы бір емес бірнеше сот отырысында өтуі мүмкін екенін айтты. Ол сот
отырысындағы азаматтық істі мәні бойынша қарау тәртібі азаматтық процестің
өзге де мәселелерін шешуге арналған сот отырысының процедурасынан
айырмашылығы бар екенін дұрыс белгіледі, мысалы, сот шешімдегі қателіктерді
түзету туралы (ҚР АІЖК-нің 230-232-баптары), іс жүргізу мерзімдерін қалпына
келтіру туралы (ҚР АІЖК-нің 128-бабы), сот актілерін жаңадан анықталған мән-
жайлар бойынша қайта қарау туралы (ҚР АІЖК-нің 408-бабы), сот тапсырмасын
орындау туралы (ҚР АІЖК-нің 73-бабы) және т.б. арыздар қарау [1].
Сотта іс қарау мен сот отырысы өту уақыты бойынша бір-біріне сәйкес
келмейді. Осылай, нақты азаматтық іс бойынша сотта іс қарау шешім немесе
ұйғарым (мысалы, іс бойынша іс жүргізуді қысқарту) шығарумен аяқталады, ал
сот отырысы осы іс бойынша істі қарауды кейінге қалдыру немесе іс бойынша
іс жүргізуді тоқтата тұру туралы ұйғарым шығарумен аяқталуы мүмкін. Осы
сотта іс қарау сот отырысына қарағанда процессуалдық жағынан ұзақ болуы
мүмкін екенін білдіреді.
Сот азаматтық сот ісін жүргізудің барлық принциптерін (қағидаларын)
басшылыққа алып азаматтық істерді қарап шешеді (ҚР АІЖК-нің 2-тарауы).
Соттың бірінші сатысындағы азаматтық істерді соттың атынан әрекет ететін
судья жеке-дара ңарайды (ҚР АІЖК-і 37-бабының 1-бөлігі).
Соттың бірінші сатысында іс қарау тәртібі Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексінің (17-тарау. "Сотта іс қарау") жеке тарауында
көрсетілген. Өзге категория істерін қарап шешудің арнайы тәртібі ҚР АІЖК-
нің 25-39-тарауларында белгіленген.
ҚР АІЖК-і 176-бабының 1-бөлігіне сәйкес төрағалық етуші сот отырысының
барысына басшылық жасайды. Төрағалық етушінің міндетін судья атқарады.
Төрағалық етуші сот отырысында:
- істің барлық мән-жайының толық, жан-жақты және объективті анықталуын;
- іс жүргізу әрекеттерінде дәйектіліктің және тәртіптің сақталуын;
- процеске қатысушылардың өздерінің іс жүргізу құқықтарын жүзеге асыруын
және олардың міндеттерін орындауын;
- процестің тәрбиелік ықпалын қамтамасыз етеді. Оған қоса заң сот
отырысында төрағалық етушіге қаралатын іске қатысы жоқ мәселелердің
барлығын сот қарауынан шығарып тастау міндетін жүктеген және сот
отырысында тиісті тәртіптің қамтамасыз етілуіне қажетті шаралар
қолдану.
Процеске қатысушылардың қайсыбіреуі төрағалық етушінің іс-әрекетіне
қарсылық білдірген жағдайда бұл қарсылық білдірулер сот отырысының
хаттамасына енгізіледі. Төрағалық етуші өзінің іс-әрекеттеріне қатысты
түсініктеме береді.
Егер сот кеңесу бөлімінде іс үшін мәні бар жаңа фактілер және мән-
жайлар анықтау немесе қосымша дәлелдемелер зерттеу қажет болса ол істі мәні
бойынша қарауды қайта бастау туралы ұйғарым шығарады. Сот қайта сотта іс
қараудың екінші бөліміне оралады. ҚР АІЖК-і 219-бабының 3-бөлігіне сәйкес
сот істі мәні бойынша қарау аяқталғаннан кейін сот жарыссөздерін, ал АІЖК-
нің 213-бабында көзделген жағдайда прокурордың қорытындысын да қайта
тыңдайды. Осыдан кейін сот шешім шығару үшін кеңесу бөлмесіне кетеді,
төрағалық етуші бұл туралы сот отырысы залында отырғандарға хабарлайды. Бұл
бөлмеде өзге адамдардың болуына жол берілмейді. Сот шешімді сот отырысында
зерттелген дәлелдемелерге ғана негіздейді. Сот шешімге қол қойылғаннан
кейін сот отырысы залына қайтып келіп, сот шешімін жариялайды. Мұнан соң
сот іске қатысушы адамдарға шешімге шағымданудың тәртібі мен мерзімдерін
түсіндіреді. Сонымен қатар төрағалық етуші іске қатысушы адамдарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz