Апелляциялық саты сотының қаулылары мен ұйғарымдарына шағымдар, наразылық білдіру құқығы
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
.
Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша
сот қаулыларына кассациялық шағым жасауға құқық
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 050301 – Құқықтану
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
___________ Азаматтық-құқықтық
пәндер кафедрасының меңгерушісі
______________________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша
сот қаулыларына кассациялық шағым жасауға құқық
Мамандығы 050301 – Құқықтану
Орындаған
.
Ғылыми жетекшісі
АҚП каф. оқытушысы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 СОТ АКТІЛЕРІН ҚАЙТА ҚАРАУ БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУ ... ... ... ... ... ... . 8
1. Апелляциялық саты сотының қаулылары мен ұйғарымдарына шағымдар,
наразылық білдіру құқығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2. Апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша iстердi қарау ... ... ..
13
3. Апелляцияның сот өндірісіндегі алар орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША СОТ ҚАУЛЫЛАРЫНА КАССАЦИЯЛЫҚ
ШАҒЫМ ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
1. Апелляциялық сатыдағы соттың қаулылары мен ұйғарымдарына кассациялық
шағымдану және наразылық беру құқығы ... ... ... ... ... ... ... 24
2. Кассациялық іс жүргізудің мәні мен мағынасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
3. Кассациялық сатыдағы сотта iс жүргiзу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
3 ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНГЕН СОТ АКТІЛЕРІН ҚАДАҒАЛАУ ТӘРТІБІМЕН ІС ЖҮРГІЗУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
1. Сот актілерін қадағалау тәртібімен қайта қарау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2. Қадағалау тәртібімен іс жүргізудегі сот өкілеттігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3. Сот қаулыларын жаңадан анықталған мән-жайлар бойынша қайта қарау
жөнінде іс жүргізу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .. 45
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 52
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 57
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі мақсаты мен пәніне сай
келеді. Аталмыш жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Ғылыми ізденуге негізделген
дипломдық жұмыс 61 бетті қамтиды.
Еліміздегі сот жүйесін әлемдік стандартқа сәйкестендіру бағытында
біршама игі шаралар жүзеге асуда. Соңғы өзгерістер бойынша сот әділдігіне
жылдам қол жеткізетін, ықшамдалған үш буынды сот жүйесі бар. Сот
сатыларының бұлайша қысқартылуы сотқа жүгінушілердің ахуалын жақсарта
түседі. Мұндағы басты бағыт – апелляцияның рөлін күшейту. Өйткені, дамыған
өзге елдерде бұл институтқа айрықша мән беріледі.
Еліміздегі кең ауқымды жүргізілген сот реформасына сай апелляциялық
өндірісті күшейту идеясы өз дәрежесінде жүзеге аспақшы. Алдымен елімізде
апелляциялық институттың пайда болу тарихына тоқтала кетейік. 1999 жылы 13
шілдеде жаңадан енгізілген Азаматтық іс жүргізу кодексінде сот актілеріне
наразылық келтіруге және апелляциялық шағым беруге арналған екі тарау (40,
41) енгізілген еді. Жаңадан пайда болған бұл айрықша ерекшелік АІЖК-нің 40-
шы тарауында тек қана кассациялық емес, сондай-ақ апелляциялық тәртіптегі
заң күшіне енбеген сот актілеріне шағым беру мүмкіндігін алғаш рет
қарастырды. Ал АІЖК-нің 41-ші тарауы істі апелляциялық шағым және наразылық
бойынша қарау тәртібіне арналды.
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу кодексі [1] (бұдан әрі
– ҚР АІЖК) екінші саты сотында іс жүргізудің екі: апелляциялық та,
кассациялық та тәртіпте заңды күшіне енбеген сот актілерін қайта қарау
мүмкіндігін қарастырады. Себебі ҚР АІЖК-ге 2009 жылдың 10 желтоқсанындағы №
227 ҚР Заңымен [2] екінші саты сотында іс жүргізудің бірі болып табылатын
кассациялық саты сотында іс жүргізу қайта енгізілді. Қайта енгізілді
деуіміздің себебі ҚР АІЖК 1999 жылдың 13 шілдесінде [3] қабылданғанында
аталған саты болатын, бірақ екі жылдан кейін одан 2001 жылдың 11 шілдедегі
№ 238-II ҚР Заңымен [4] алынып тасталды.
Кассация терминіне Заң сөздігінде келесідей анықтама берілген:
Кассация (жою, күшін жою деген мағынаны білдіретін латын тіліндегі
саssatio сөзінен шыққан) – жоғары тұрған сотқа заңды күшіне енбеген сот
шешімдерін шағымдау; жоғары тұрған соттың істе бар және қосымша ұсынылған
материалдар бойынша заңды күшіне енбеген сот шешімдерінің заңдылығы мен
негізділігін тексеруі [5; 134].
Біз кассациялық іс жүргізу – бұл заңды күшіне енбеген апелляциялық
саты сотының қаулылары мен ұйғарымдарының заңдылығы мен негізділігін
тексеру жөніндегі екінші саты сотының қызметін және осы саты соты мен іске
қатысушы тұлғалар арасындағы іс жүргізушілік құқықтық қатынасты реттейтін
құқықтық нормалардың жиынтығынан құралған азаматтық іс жүргізудің дербес
сатысы деп түсінеміз.
Қазір қайта енгізіліп отырған кассациялық саты сотында іс жүргізуде
бұрынғы нормалармен (ҚР АІЖК-нің 1999 жылғы 13 шілдеде қабылданғанында
болған) салыстырғанда елеулі айырмашылықтар бар. Солардың бірі жаңа
өзгерістерге сәйкес бұрынғы іс жүргізу ережелерінде болған кассациялық саты
сотының құзыретінен бірінші саты соттарының заңды күшіне енбеген шешімдері
мен ұйғарымдарын тексеру алынып тасталып, енді кассациялық саты соты тек
қана апелляциялық саты сотының қаулылары мен ұйғарымдарының заңдылығы мен
негізділігін тексеруге құзыретті. Демек, кассациялық шағымдаудың немесе
наразылық келтірудің объектісі апелляциялық саты сотының заңды күшіне
енбеген қаулылары мен ұйғарымдары болып табылады. Ал шағым беру, наразылық
келтіру – кассациялық саты сотында іс жүргізуді қозғау негізі.
Бұрын кассациялық саты соттары облыстық және оған теңестірілген
соттар, ҚР Жоғарғы соты болса, қазіргі өзгерістер бойынша тек қана облыстық
және оған теңестірілген соттар болып табылады. Кассациялық шағымдар мен
наразылықтар бұрынғы ережелер бойынша шешімді шығарған сот арқылы емес,
енді тікелей кассациялық саты соты – облыстық және оған теңестірілген сотқа
іске қатысушы тұлғалардың санына қарай көшірмелермен, мемлекеттік бажсыз
беріледі. ҚР АІЖК-нің 2001 жылдың 11 шілдедегі № 238-ІІ ҚР Заңымен алынып
тасталған 380-бабының 1-бөлігіне сәйкес кассациялық саты соты шешім немесе
ұйғарым шығарған болса, енді ҚР АІЖК-нің 383-22-бабының 1-бөлігінде
бекітілгендей кассациялық сатының сот актілері қаулы нысанында ғана
шығарылады және егер бұрын кассациялық саты сотының актілеріне шағымдануға,
наразылық келтіруге жол берілмеген болса (ҚР АІЖК-нің күшін жойған 381-
бабына сәйкес), қазіргі өзгерістерде бұл ережелер жоқ, тек актілерінің
шығарылған кезден бастап заңды күшіне енетіндігі өзгеріссіз қалды.
Бұл кассациялық саты сотының қаулыларына қадағалау тәртібімен өтініш
беруге, наразылық келтіруге болатындығын білдіреді. Бұл – оң өзгерістердің
бірі, себебі сот актілеріне шағымдану бостандығы қағидасына сәйкес келеді.
Өзгеріссіз қалған ережелердің бірі – кассациялық саты сотында бұрын
да, қазір де шағым, наразылық дәлелдері шегінде істе бар материалдар
бойынша сот актілерінің заңдылығы мен негізділігі тексерілетіндігі. Бұл
кассациялық саты соты істі мәні бойынша қайтадан қарап шешуге өкілетті
екендігін аңғартады және азаматтық сот ісін жүргізуде диспозитивтілік және
айтысушылық (ҚР АІЖК-де осылай деп берілген, дұрысы, жарыспалылық)
қағидаларының қолданылуына байланысты [6; 83].
Кассациялық шағым немесе наразылықты беру (келтіру) мерзіміне келер
болсақ, бұрынғыдай бұл мерзім – соттың актісі түпкілікті нысанда
шығарылғаннан кейін 15 күн ішінде деп белгіленген. Алайда, ҚР АІЖК-нің 383-
4-бабының 1-бөлігінің бірінші сөйлемінде Кассациялық шағым немесе
наразылық сот апелляциялық қаулыны және ұйғарымды түпкілікті нысанда
шығарғаннан кейін он бес күн ішінде берілуі мүмкін деп беріліп, әрі қарай
екінші сөйлемінде Мерзім апелляциялық сатының сот актілерінің көшірмелері
берілген күннен бастап есептеледі деген норма берілген. Біздің
пікірімізше, аталған баптың 1-бөлігіндегі бірінші, екінші сөйлемдер өзара
бір-біріне қарама-қайшы. Бұл жерде түсініксіздіктен мынадай сұрақ туындайды
– шағымдану, наразылық келтіру үшін 15 күн апелляциялық саты соты актілерін
түпкілікті нысанда шығарған сәттен бастап па, әлде олардың көшірмесін
ұсынған күннен бастап есептеледі ме?
Бұл жерде түпкілікті нысандағы апелляциялық саты сотының актілері деп
нені түсінуге болады?
ҚР АІЖК қысқартылған және дәлелді шешімдерді ғана қарастырады. Дәлелді
шешімге қатысты ҚР АІЖК-нің орыс тілдегі мәтініндегі 220-бабының 2-
бөлігінде мотивированное решение деп келтірілгенімен, қазақ тіліндегі
мәтінінде шешім деп қана беріліп, шешімнің екінші түрінің атауы
берілмеген. Бұл ҚР АІЖК-нің қазақ тілді мәтініндегі кеткен кемшіліктердің
бірін көрсетеді. ҚР АІЖК-нің 359-бабының 1-бөлігіне сәйкес апелляциялық
саты сотының актілеріне қаулы, ұйғарым жатады. Осы баптың 2-бөлігіне сәйкес
апелляциялық саты сотының дәлелді актісі оны қабылдаған күннен бастап 5 күн
ішінде шығарылуы тиіс. Осы жерде Апелляциялық саты сотының дәлелді
актісіне дәлелді шешімнің құрылымын белгілейтін ҚР АІЖК-нің 220-бабының 2-
бөлігінің нормасын қолдануға бола ма? деген сұрақ туындайды. Біздің
пікірімзше, қолдануға болмайды, себебі ҚР АІЖК-нің 220-бабының 2-бөлігінде
белгіленген норма ҚР АІЖК-нің 217-бабының 1-бөлігіне сәйкес істі мәні
бойынша шешетін бірінші саты сотының шешіміне ғана қатысты. Жоғарыда
келтірілгендей сұрақтар және екіұшты ойлар туындамас үшін болашақта ҚР АІЖК
апелляциялық саты сотының қаулылары мен ұйғарымдарының түпкілікті нысанының
мазмұнын ашатын арнайы норма енгізу қажет деп есептейміз.
Зерттеудің нормативтік негізін – Қазақстан Республикасының
Конституциясы, азаматтық заңдар, еңбек, отбасы қатынастары аясындағы заң
актілері, сондай-ақ Президент Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулылары мен нормативтік-құқықтық актілері құрайды.
Сот актілерін қайта қарау бойынша іс жүргізу жөнінде ғылыми
зерттеулермен айналысқан ғалымдар аз емес. Олардың қатарына еңбектерімен
көпшілікке белгілі ғалымдар М.Г. Авдюков, З.Х. Баймолдина, А.Т. Боннер,
Р.Е. Гукасян, М.А. Гурвич, П.Ф. Елисейкин, С.З. Зиманов, В.М. Семенов, А.К.
Сулейменов және т.б. жатқызуға болады.
Белгілі отандық ғалым-процессуалист З.Х. Баймолдина процесстің сатысы
ретінде кассациялық іс жүргізуді дербес (түпкілікті) мақсатқа қол жеткізуге
бағытталған іс жүргізушілік іс-әрекеттердің белгілі бір шеңберін
біріктіретін сот ісін жүргізудің бөлігі (кезеңі) ретінде анықтайды [6;
284].
Бұрын кассациялық қайта қарауда сот істің фактілі мән-жайларын
анықтауға және жаңа дәлелдемелерді зерттеуге құқылы емес болса, жаңа
өзгерістер бойынша кассациялық саты соты мәлімделген талап шегінде дәлелді
себептемен бірінші және апелляциялық саты сотына ұсынылмаған жаңа
дәлелдемелерді зерттеуге құқылы.
Демек, кассациялық саты сотының міндеті апелляциялық саты соттарының
қызметінде заңдылықты қамтамасыз ету, нәтижесінде, жеке және заңды
тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау болып
табылады.
1 СОТ АКТІЛЕРІН ҚАЙТА ҚАРАУ БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУ
1.1 Апелляциялық саты сотының қаулылары мен ұйғарымдарына шағымдар,
наразылық білдіру құқығы
Апелляциялық саты сотының қаулылары мен ұйғарымдарына шағымдар,
наразылық білдіруге тараптар және басқа да іске қатысушы тұлғалар құқылы.
Кассациялық шағымды іске қатыспаған тұлғаларда құқылы, егер олардың қатысты
құқықтары мен міндеттері бойынша сот қаулы немесе ұйғарым шығарса.
Апелляциялық саты сотының қаулылары мен ұйғарымдарына наразылықты
мемлекеттік айыптаушы ретінде апелляциялық тәртіпте істі қарауға қатысқан
прокурор бере алады. Бас Прокурор және оның орынбасарлары, облыстардың
прокурорлары мен оларға теңестірілген прокурорлар істі қарауға қатысқан-
қатыспағанына қарамастан апелляциялық саты сотының қаулылары мен
ұйғарымдарына наразылық енгізуге құқылы.
Осы тарауда көзделген ережелерге сәйкес заңды күшіне енбеген, Қазаңстан
Республикасының Жоғарғы Сотының шешімдерінен басқа, бірінші сатыдағы сот
шешімдеріне апелляциялық тәртіппен шағым мен наразылық жасалуы мүмкін.
Апелляциялық сатыдагы сот – заңды күшіне енбеген, Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Сотының шешімдерінен басқа, бірінші сатыдағы сот
шешімдеріне апелляциялық шағым мен наразылықты қарайтын екінші сатыдағы
(жоғары тұрған) сот. Апелляциялық сатыдағы сотта істер бірінші сатыдағы
сотта істер қарау ережесі бойынша АІЖК-нің ерекшеліктерімен қаралады.
Апелляция – бірқатар мемлекеттерде сот қаулысына шағымданудың бір
нысаны, тараптардың шағымдары бойынша және шағымда көзделген талап шегінде
істі мәні бойынша қарайтын екінші сатыдағы сот.
Бұл ұғымның екі мағынасы бар: істі қараған төменгі сот қаулысын ңайта
қарату мақсатында жоғары тұрған (апелляциялық) сотқа жүгіну; жоғары тұрған
сотқа шағым, онда қате немесе әділетсіз төменгі тұрған сот қаулысын өзгерту
немесе күшін жою туралы дәлелді өтініш.
Сот шешіміне жазбаша нысанда апелляциялық шағым мен наразылық берілуі
мумкін [9; 34].
Сот шешіміне апелляциялық шағым жасау құқығы іске қатысушы тараптар
мен басқа да тұлғаларға тиесілі. Сот шешіміне апелляциялық наразылық
келтіру құқығы істі қарауға қатысушы прокурорға тиесілі. Жалпы ереже
бойынша Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры мен оның орынбасарлары,
облыс прокурорлары және оларға теңестірілген прокурорлар мен олардың
орынбасарлары, аудандардың прокурорлары және оларға теңестірілген
прокурорлар мен олардың орынбасарлары өздерінің құзыреті шегінде істі
қарауға қатысуына қарамастан, сот шешіміне наразылық келтіруге құқылы.
ҚР АІЖК-сі 332-бабының 4-бөлігіне сәйкес іске қатысуға тартылмаған,
бірақ сот құқықтары мен міндеттері жөнінде шешім қабылдаған тұлғалар да
(мысалы, үшінші тұлғалар) апелляциялың шағым беруге құқылы.
Апелляциялың шағымдар, наразылықтар шешім, қаулы шығарған сот арқылы
іске қатысушы тұлғалардың санына қарай көшірмелермен қоса беріледі. Егер
судья қажет етсе апелляциялық шағымды немесе наразылықты берген тұлғаны
апелляциялық шағымға немесе наразылыққа қоса тіркелген жазбаша айғақтардың
іске қатысушы тұлғалардың санына қарай көшірмелерін беруге міндеттей алады.
ҚР АІЖК-сі 334-бабының 3-бөлігіне сәйкес апелляциялық шағым немесе
наразылық, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының шешімдерінен басқа,
бірінші сатыдағы сот түпкілікті түрде шешім шығарғаннан кейін 15 (он бес)
кун ішінде берілуі мүмкін. Себебі осы мерзім өткеннен кейін бірінші
сатыдағы сот іпешімі заңды күшіне енеді. Ал ҚР-сы Жоғарғы Сотының істі
бірінші сатыдағы сот ретінде қараған кезде шығарған қаулылары апелляциялық
тәртіппен шағымдануға, наразылық келтіруге жатпайды және олар жария етілген
күнінен бастап күшіне енеді (ҚР АІЖК-і 344-бабының 1-бөлігі).
Заңды күшіне енбеген сот шешімдеріне апелляциялық тәртіппен шағым
жасалуы, наразылық берілуі мүмкін. Сот шешіміне апелляциялық шағым жасау
құқығы іске қатысушы тараптар мен басқа да тұлғаларға тиесілі.
Наразылық келтіру құқығы істі қарауға қатысушы прокурорға тиесілі.
Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры мен оның орынбасарлары, облыс
прокурорлары және оларға теңестірілген прокурорлар мен олардың
орынбасарлары, аудандардың прокурорлары және оларға теңестірілген
прокурорлар мен олардың орынбасарлары өздерінің құзыреті шегінде істі
қарауға қатысуына қарамастан сот шешіміне наразылық келтіруге құқылы.
Іске қатысуға тартылмаған, бірақ сот құқықтары мен міндеттері жөнінде
шешім қабылдаған тұлғалар да апелляциялық шағым беруге құқылы.
Аудандық және оларға теңестірілген соттар шығарған шешімдерге
апелляциялық шағымдар мен наразылықтарды облыстық және оған теңестірілген
соттың судьясы жеке-дара қарайды.
Апелляциялық шағымдар, наразылықтар беру (келтіру) тәртібі мен
мерзімдері:
1. Шағымдар, наразылықтар шешім, қаулы шығарған сот арқылы беріледі
(келтіріледі). Тікелей апелляциялық сатыларға келіп түскен шағымдар,
наразылықтар АІЖК 338-бабының талаптарын орындау үшін шешім шығарған сотқа
жіберілуге тиіс.
2. Шағымдар, наразылықтар іске қатысушы тұлғалардың санына қарай
көшірмелермен қоса сотқа беріледі (келтіріледі). Қажет болған жағдайларда
судья апелляциялық шағымды немесе наразылықты берген тұлғаны апелляциялық
шағымға немесе наразылыққа қоса тіркелген жазбаша айғақтардың іске қатысушы
тұлғалардың санына қарай көшірмелерін беруге міндеттей алады.
3. Шағым, наразылық сот шығарған шешімнің көшірмелері тапсырылған
күннен бастап он бес күн ішінде берілуі (келтірілуі) мүмкін.
4. Істі қайта қарау кезінде шығарылған шешімге жалпы тәртіппен шағым
жасалуы, наразылық келтірілуі мүмкін.
Апелляциялық шағымда немесе наразылықта: шағым немесе наразылық
жолданатын соттың атауы; шағым жасайтын немесе наразылық келтіретін
тұлғаның атауы; шағым жасалатын немесе наразылық келтірілетін шешім және
сол шешімді шығарған соттың атауы; істі қараудың дұрыс еместігі неде
екендігін көрсету; заңдарға, өзге де нормативтік құқықтық актілерге және
материалдарына сілтеме жасай отырып, шешімнің заңсыздығы немесе
негізсіздігі неде екендігінің негіздемесі; шағым жасайтын немесе наразылық
келтіретін тұлғаның шағымды немесе наразылықты толық немесе бөлігінде
келтіретінін және қандай өзгерістер енгізуді талап ететіндігін көрсету;
шағымға немесе наразылыққа қоса тіркелген құжаттардың тізімі; шағымды,
наразылықты беру (келтіру) күні және шағым, наразылық беретін (келтіретін)
адамның қолы болуы тиіс. Өкіл берген шағымға сенімхат немесе іске осындай
өкілеттік болмаса, өкілдің өкілеттігін растайтын өзге де құжат қоса
тіркелуге тиіс [11; 68].
Апелляциялық шағымда немесе наразылықта айғақтарына апелляциялық шағым
немесе наразылық бойынша дау айтылатын куәларды шақыру туралы өтініштің де
болуы мүмкін.
Апелляциялық шағым, наразылық беретін (келтіретін) тұлғаның бірінші
сатыдағы сотқа табыс етілмеген жаңа айғақтарға сілтеме жасауына тек
шағымында олардың бірінші сатыдағы сотқа оларды табыс етуге мүмкіндігі
болмауы негізделген жағдайда ғана жол беріледі.
АІЖК 334-бабының екінші бөлігінде және 335-бабында көзделген
талаптарға сәйкес келмейтін апелляциялық шағым немесе наразылық берілген
(келтірілген) кезде судья қаулы шығарады, сол арқылы шағымды немесе
наразылықты қозғалыссыз қалдырады және шағым немесе наразылық берген
(келтірген) адамға кемшіліктерді түзетуге мерзім тағайындайды.
Егер шағым немесе наразылық берген (келтірген) тұлға белгіленген
мерзімде қаулыдағы нұсқауларды орындаса, шағым немесе наразылық сотқа
алғашқы табыс етілген күнінде берілген болып есептеледі. Апелляциялық
шағымды немесе наразылықты қозғалыссыз қалдыру туралы бірінші сатыдағы
соттың қаулысына жеке шағым, наразылық берілуі мүмкін.
Апелляциялық шағым немесе наразылық судьяның қаулысымен оларды берген
(келтірген) тұлғаға мына жағдайларда:
1) шағымды, наразылықты қозғалыссыз қалдыру туралы судьяның қаулыдағы
нұсқаулары белгіленген мерзімде орындалмағанда;
2) шағымды немесе наразылықты берген (келтірген) тұлғаның өтініші
бойынша;
3) егер шағымдану немесе наразылық келтіру мерзімі өтіп кетсе және
шағымда немесе наразылықта оны қалпына келтіру туралы өтініш болмаса немесе
оны қалпына келтіруден бас тартылған жағдайда;
4) егер шағымды немесе наразылықты апелляциялық шағым немесе наразылық
беруге (келтіруге) құқығы жоқ тұлға берсе (келтірсе) қайтарылады.
Мерзімінде берілген және АІЖК 334-бабының екінші бөлігінің және 335-
бабының талаптарына сәйкес келетін апелляциялық шағымды немесе наразылықты
алғаннан кейін судья: 1) шағымның, наразылықтың және оған қоса тіркелген
жазбаша дәлелдемелердің көшірмелерін келесі күннен кешіктірмей іске
қатысушы адамдарға жіберуге; 2) шағымдануға, наразылық келтіруге
белгіленген мерзім өткеннен кейін істі апелляциялық сатыға жіберуге
міндетті.
Апелляциялық шағымдануға, наразылық келтіруге белгіленген мерзім
өткенге дейін істі соттан ешкім талап ете алмайды. Іске қатысушы тұлғалар
сотта іс материалдарымен, сондай-ақ келіп түскен шағымдармен және оларға
білдірілген қарсылықтармен танысуға құқылы.
Апелляциялық шағымды берген тұлғамен процесте бір жақта болған бірге
қатысушылар мен үшінші тұлғалар берілген шағымға жазбаша арыз беру жолымен
қосылуға құқылы.
Іске қатысушы тұлға шағымға немесе наразылыққа қатысты қарсылықты
растайтын құжаттарды қоса тіркей отырып, апелляциялық шағымға немесе
наразылыққа пікірді апелляциялық сатыдағы сотқа, іске қатысушы басқа
тұлғаларға жібереді.
Апелляциялық сатыдағы сотқа жіберілетін пікірге іске қатысушы басқа
тұлғаларға пікірдің жіберілгенін растайтын құжат қоса беріледі.
Пікір сот белгілеген, онымен сот отырысы басталғанға дейін танысу
мүмкіндігін қамтамасыз ететін мерзімде жіберіледі. Пікірге іске қатысушы
тұлға немесе оның өкілі қол қояды. Өкіл қол қойған пікірге оның өкілеттігін
растайтын сенімхат немесе өзге де құжат қоса тіркеледі.
Апелляциялық шағым берген тұлға сот қаулы шығарғанға дейін одан
апелляциялық сатыдағы сотта бас тартуға құқылы. Апелляциялық наразылық
келтірген прокурор немесе жоғары тұрған прокурор апелляциялық сатыдағы сот
қаулы шығарғанға дейін наразылықты кері қайтарып алуға құқылы. Наразылықтың
кері қайтарылып алынғаны туралы сот іске қатысушы адамдарға хабарлайды.
Егер шешімге басқа адамдар шағым жасамаса немесе жоғары тұрған
прокурор наразылық келтірмесе, сот шағымнан бас тартуды және наразылықты
қайтарып алуды қабылдау туралы апелляциялық іс жүргізуді қысқартатын қаулы
шығарады.
Талап қоюшының талап қоюдан бас тартуы, тараптардың апелляциялық шағым
берілгеннен кейін жасалған бітімгершілік келісімі немесе дауды медиация
тәртібімен реттеу туралы келісім апелляциялық сатыдағы сотқа жолданған
жазбаша арыздарда көрсетілуге тиіс.
Тиісінше талап қоюшының немесе тараптардың арыздарын қарау тәртібі
және талаптан бас тартуды қабылдау немесе қабылдамау, бітімгершілік
келісімін және дауды медиация тәртібімен реттеу туралы келісімді бекіту
немесе бекітпеу салдары АІЖК 193-бабының ережелері бойынша белгіленеді.
Талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын қабылдау немесе тараптардың
бітімгершілік келісімін бекіту кезінде апелляциялық саты бірінші сатыдағы
шешімнің күшін жояды және АІЖК 247-бабының 3), 4) тармақшаларына сәйкес іс
бойынша іс жүргізуді қысқартады.
Апелляциялық сатыдағы судья кассациялық шағым берген немесе наразылық
келтірген тұлғаның өтініші бойынша бірінші сатыда қабылданған, АІЖК 237-
бабында аталған iстер бойынша шешiмдерден басқа, шешімнің орындалуын
тоқтата тұрады [2].
Сот ұйғарымы (қаулысы), істің әрі қарай ілгерілеу мүмкіндігіне бөгет
болатын жағдайларда бірінші сатыдағы соттың ұйғарымына (қаулысына), АІЖК
332-бабында аталған тұлғалар жеке шағым, наразылық беруі (келтіруі) мүмкін.
Егер ұйғарым (қаулы) іске қатыспайтын тұлғалардың мүдделеріне қатысты
болса, олар да сот ұйғарымына (қаулысына), шағым жасауға құқылы.
Бірінші сатыдағы соттың қалған ұйғарымдарына (қаулыларына) жеке
шағымдар мен наразылықтар берілмейді, бірақ бұл ұйғарымдарға (қаулыларға)
қарсылықтар апелляциялық шағымға немесе наразылыққа енгізілуі мүмкін.
Шешім шығарумен аяқталған сот қарауы кезінде шығарылған ұйғарымға
(қаулыға) шағым жасалып, наразылық келтірілген жағдайда іс жоғары тұрған
сот сатысына шешімге шағым беруге белгіленген мерзім өткенде ғана
жіберіледі. Бұл орайда шешімге апелляциялық шағым жасалып, наразылық
келтірілсе, жеке шағымды, наразылықты тексеру істі апелляциялық тәртіппен
қарайтын сот сатысында жүргізіледі.
Бірінші сатыдағы соттың ұйғарымына жеке шағым, наразылық шағым жасалып
отырған ұйғарым шығарылған күннен бастап он күн ішінде жоғары тұрған сотқа
беріледі. Қарау нәтижелері бойынша:
1) ұйғарымды (қаулыны) – өзгеріссіз, ал шағымды,
наразылықты қанағаттандырусыз қалдыру;
2) ұйғарымның (қаулының) күшін толықтай немесе бір
бөлігінде жою және мәселені бірінші сатыдағы сотқа
жаңадан қарауға жіберу;
3) ұйғарымның (қаулының) күшін толықтай немесе бір
бөлігінде жою және мәселені мәні бойынша шешу;
4) ұйғарымды (қаулыны) өзгерту туралы ұйғарым шығарылады.
Апелляциялық сатының жеке шағым, наразылық бойынша шығарылған ұйғарымы
(қаулысы) шағымдануға, наразылық білдіруге жатпайды және ол шығарылғаннан
кейін дереу заңды күшіне енеді.
Iстi апелляциялық тәртiппен қарау кезiнде сот бiрiншi сатыдағы сот
шешiмiнiң заңдылығы мен негiздiлiгiн толық көлемiнде тексередi.
Апелляциялық сатыдағы сот мәлiмделген талап қою шегiнде жаңа фактiлердi
анықтап, тараптың дәлелдi себептер бойынша бiрiншi сатыдағы сотқа беруге
нақты мүмкiндiгi болмаған жаңа дәлелдемелердi зерттей алады.
Апелляциялық сатыдағы сот АІЖК 253-бабында белгіленген жағдайда және
тәртіппен, сондай-ақ істі қараған кезде соттың тарапынан заңдылықтың
бұзылғанын анықтаған жағдайда жеке ұйғарым шығаруы мүмкін. Апелляциялық
сатыдағы сот жеке ұйғарымда бірінші сатыдағы сот жол берген, шешімнің күшін
жоюға негіз болған құқық нормаларының өрескел бұзылуы мен қателерді де
көрсете алады.
1.2 Апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша iстердi қарау
Бірінші сатыдагы соттың апелляциялық шаеымды, наразылықты алғаннан
кейінгі: шағымның, наразылықтың және оған ңоса тіркел-ген жазбаша
дәлелдемелердің көшірмелерін келесі күн-нен кешіктірмей іске ңатысушы
адамдарға жібереді; шағымдануға, наразылық келтіруге белгіленген 15 (он
бес) күн мерзім өткеннен кейін істі апелляциялық сатыға жібереді; іске
қатысушы адамдарды істі апелляциялық сатыда қараудың орны мен уақыты туралы
тиісінше хабарлайды. Істің апелляциялық сатыда қаралатын күні туралы хабар
іс апелляциялық сатыдағы сотта зерделенетіндей, ал іске қатысушы адамдар
апелляциялық сатыдағы сот отырысына қатысу құқығын пайдаланудың нақты
мүмкіндігіне ие болатындай есеппен берілуге тиіс.
Апелляциялық шағымдануға, наразылық келтіруге 15 күн мерзім өткенге
дейін істі соттан ешкім талап ете алмайды. Іске қатысушы тұлғалар сотта іс
материалдарымен, сондай-ақ келіп түскен шағымдармен және оларға білдірілген
ңарсылықтармен танысуға құқылы.
Осы апелляциялық шағымдар мен наразылықтарды қарайтын соттар: аудандық
және оларға теңестірілген соттар шығарған шешімдерге - облыстық және оған
теңестірілген соттың азаматтық істер жөніндегі алқасы; облыстық және оларға
теңестірілген бірінші сатыдағы соттар шығарған шешімдерге - Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық істер жөніндегі алқасы.
Апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша апелляциялық сатыдағы сот:
- істе бар және қосымша табыс етілген материалдар бойынша істің нақты
мән-жайы анықталуының;
- материалдық құқық нормаларының қолданылуы мен түсіндірілуінің
дұрыстығын;
- істі қарау мен шешу кезінде азаматтың іс жүргізу заңы нормаларының
сақталуын тексереді.
Апелляциялық сатыдағы сот құрамы кет дегенде 3 (үш) судъядан тұрады,
біреу төрағалық етуші болады.
Апелляциялық сатыдағы судья апелляциялық шағым берген немесе наразылық
келтірілген тұлғаның өтініші бойынша бірінші сатыда қабылданған, ҚР АІЖК-
нің 237-бабында аталған істер бойынша шешімдерден басқа, шешімнің
орындалуын тоқтата тұрады (ҚР АІЖК-нің 343-бабы).
Істі апелляциялық тәртіппен қарау кезінде сот бірінші сатыдағы сот
шешімінің заңдылығы мен негізділігін толың көлемінде тексереді (ҚР АІЖК 345-
бабының 1-бөлігі).
Апелляциялық сатыдағы сот мәлімделген талап қою шегінде жаңа
фактілерді анықтап, тараптың дәлелді себептер бойынша бірінші сатыдағы
сотқа беруге нақты мүмкіндігі болмаған жаңа дәлелдемелерді зерттей алады
(ҚР АІЖК-і 335-бабының 3-бөлігі және 345-бабының 2-бөлігі).
Апелляциялық сатыдағы сот шағымды немесе наразылықты қозғалыссыз
қалдыруы (ҚР АІЖК-нің 336-бабы), қайтаруы (ҚР АІЖК-нің 337-бабы) мүмкін.
Апелляциялық шағым берген тұлға апелляциялық сатыдағы сот қаулы
шығарғанға дейін одан бас тартуға, ал наразылық келтірген прокурор немесе
жоғары тұрған прокурор наразылықты кері қайтарып алуға құқылы. Одан кейін
шешімге басқа адамдар шағым жасамаса немесе жоғары тұрған прокурор
наразылық келтірмесе, сот шағымнан бас тартуды және наразылықты қайтарып
алуды қабылдау туралы апелляциялық іс жүргізуді қысқартатын қаулы шығарады.
Іс апелляциялық сатыда ол бірінші сатыдағы соттан келіп түскен күннен
бастап 1 (бір) айлық мерзімнен кешіктірілмей қаралуға тиіс.
Апелляциялық сатыдағы сотта іс жүргізу ҚР АІЖК-нің 41-тарауында
көзделген ережелер бойынша жүзеге асырылады. Апелляциялық сатыдағы соттың
отырысына іс бойынша қорытынды беретін прокурор міндетті түрде қатысады
[37; 38].
Апелляциялық сатыдағы сотта істі талқылау бөлімдері: сот отырысын ашу.
Төрағалық етуші сот отырысын ашып, қандай іс, кімнің шағымы немесе
наразылығы бойынша және қай соттың шешімі қаралып отырғанын, сондай-ақ
апелляциялық сатыдағы соттың құрамын және егер істің қаралуына қатысып
отырса, прокурорды, сарапшыларды, мамандарды, аудармашыларды хабарлайды.
Іске қатысушылардың келуін тексеру. Төрағалық етуші іске қатысушы
адамдардың қайсысы келгенін анықтайды, келген адамдардың кімдер екенін
айқындайды, өкілдердің өкілеттігін тексереді. Іске қатысушы адамдарға
олардың іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді.
Іске қатысушы адамдардың сот отырысына келмеуінің салдары. Істің
қаралатын уақыты мен орны туралы тиісті түрде хабарланбаған іске қатысушы
адамдардың біреуі сот отырысына келмеген жағдайда сот істі қарауды кейінге
қалдырады. Содан кейін іске қатысушыларға соттың қайта өткізілетін
отырысында істің қаралу уақыты мен орны жайында тиісінше хабарлайды. Бұл
жағдайда істі талқылау басынан бастап жүргізіледі.
Соттың іске қатысушы тұлғалар арыздарын шешуі. Іске қатысушы
тұлғалардың апелляциялық сатыдағы істі қарауға байланысты барлық мәселелер
бойынша арыздар мен өтініштерін сот іске қатысушы басқа тұлғалардың пікірін
тыңдағаннан кейін шешеді. Мәлімделген өтінімдерді шешу ҚР АІЖК-нің 186-
бабының ережелері бойынша жүргізіледі, бұл орайда апелляциялық сатыдағы
соттың өтінімдері бірінші сатыдағы сот қанағаттандырмағандығын негізге
алып, оны қанағаттандырудан бас тартуға құқығы жоқ.
Істі мәні бойынша қарау. Істі мәні бойынша қарау судьяның шағым
жасалған шешімнің мән-жайы, апелляциялық шағымның, наразылықтың дәлелдері
және іс материалдары туралы баяндамасымен басталады. Соттың отырысына
келген іске қатысушы тұлғалар мен өкілдердің түсініктемелерін тыңдайды.
Апелляциялық шағым берген немесе наразылық келтірген тұлға және оның өкілі
бірінші болып сөз сөйлейді. Егер екі тарап та шешімге шағым жасаған
жағдайда бірінші болып талап қоюшы сөйлейді. Тараптардың түсініктемелерінен
кейін сот істе бар және тараптар жаңадан табыс еткен, дәлелді себептермен
олар бірінші сатыдағы соттың қарауына табыс ете алмаған дәлелдемелерді
тексереді. Сотқа қосымша дәлелдемелер табыс еткен тұлғалар олардың қандай
жолмен алынғанын және қосымша дәлелдемелер табыс ету қажеттігі қандай мән-
жайларға байланысты туындағанын көрсетуге міндетті. Апелляциялық сатыдағы
сот іске қатысушы, сот отырысына келмеген адамдардың түсініктемелерін,
сондай-ақ апелляциялық сатыдағы сот отырысына шақырылмаған куәлардың
айғақтарын жария етуге құқылы. Егер бұл түсініктемелер мен айғақтарға
тараптар дау шығарса, аталған адамдар апелляциялық сатыдағы сотқа шақырылуы
мүмкін.
Сот жарыссөздері және прокурордың қорытындысы. Іс мәні бойынша қаралып
біткен соң төрағалық етуші тараптар мен өкілдерден олардың жасайтын
өтінімдері мен толықтырулары туралы сұрайды. Сот бұл өтінімдерді шешіп,
содан соң жарыссөздеріне көшеді. Сот жарыссөздері ҚР АІЖК-нің 211-бабында
көзделген ережелер бойынша өткізіледі, бұл орайда апелляциялық шағым немесе
наразылық берген адам бірінші болып сөйлейді. Шешімге екі тарап та шағым
жасаған жағдайда бірінші болып талап қоюшы сөйлейді. Сот жарыссөздерінен
кейін прокурор іс бойынша қорытынды береді. Содан соң сот соттың актісін
қабылдауға арналған кеңесу бөлмесіне кетеді.
Апелляциялық қаулы шығару және оны жариялау. Апелляциялық саты істі
қарау нәтижелері бойынша сот актісін қаулы түрінде шығарады (ҚР АІЖК-нің
359-бабы). Апелляциялық қаулы кеңесу бөлмесінде шығарылып, оған судьялардың
барлық құрамы қол қояды және судьялар кеңесу бөлмесінен қайтып келген соң,
отырыс залында жарияланады. Апелляциялық сатыдағы сот істі қарағаннан кейін
оны бірінші сатыдағы сотқа қайтарады (ҚР АІЖК-нің 369-бабы) [2].
Апелляциялық сатыдағы сот келесі шешімдердің біреуін қабылдайды: 1)
шешімді өзгеріссіз, ал шағымды немесе наразылықты қанағаттандырмай тастау
туралы; 2) бірінші сатыдағы соттың шешімін өзгерту туралы; 3) бірінші
сатыдағы сот шешімінің күшін жоюға және жаңа шешім шығару туралы (ҚР АІЖК-
нің 362-бабы); 4) ҚР АІЖК-нің 364-бабында көзделген материалдың немесе іс
жүргізу құқығы нормаларының бұзылғаны анықталған жағдайда шешімнің күшін
жойып, істі бірінші сатыдағы соттың жаңадан қарауына жіберу туралы (ҚР АІЖК-
нің 365 және 366-баптары); 5) ҚР АІЖК-нің 247 және 249-баптарында
көзделген негіздер бойынша шешімнің толық немесе оның бөлігіндегі күшін
жоюға және іс бойынша іс жүргізуді қысқарту немесе арызды қарамай тастау
туралы (ҚР АІЖК-нің 367-бабы).
Апелляциялық сатыдағы соттың қаулылары қабылданған күннен бастап заңды
кушіне енеді (ҚР АІЖК-нің 368-бабы).
Апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша апелляциялық сатыдағы сот
істе бар және қосымша табыс етілген материалдар бойынша істің нақты мән-
жайы анықталуының, материалдық құқық нормаларының қолданылуы мен
түсіндірілуінің дұрыстығын, сондай-ақ істі қарау мен шешу кезінде азаматтық
іс жүргізу заңы нормаларының сақталуын тексереді.
Апелляциялық шағымы немесе наразылығы бар істі алған апелляциялық
сатыдағы судья бірінші сатыдағы соттың АІЖК 338-бабының талаптарын
орындағанын тексереді және апелляциялық шағымда немесе наразылықта
баяндалған талаптар мен өтініштерді ескере отырып, он күн мерзімде АІЖК 170-
бабында көзделген іс-әрекеттерді жүргізіп, істі қарауға тағайындайды.
Апелляциялық сатыдағы сот іске қатысатын тұлғаларға отырыстың уақыты
мен орны туралы хабарлайды.
Апелляциялық сатыда іс сотқа келіп түскен күннен бастап бір ай
мерзімде қаралуға тиіс. Апелляциялық сатыдағы сотта істер бойынша іс
жүргізу АІЖК 41-тарауында көзделген қағидалар бойынша жүзеге асырылады.
АІЖК 55-бабының екінші бөлігінде көзделген жағдайларда апелляциялық
сатыдағы соттың отырысына іс бойынша қорытынды беретін прокурор қатысады.
Апелляциялық сатыдағы сот прокурорға:
1) апелляциялық сатыда қаралуға жататын істер туралы;
2) істер бойынша қабылданған, апелляциялық сатыда қаралған шешімдер
туралы хабарлайды.
Апелляциялық сатыдағы сот тараптар табыс еткен немесе олардың
өтініштері бойынша талап етіліп алынған, істі дұрыс шешу үшін маңызы бар
қосымша материалдарды, алынған сараптамалық қорытындыларды бірінші сатыдағы
сот үшін көзделген қағидалар бойынша зерделеп, отырысқа шақыртылған
тұлғалардан жауап алады.
Төрағалық етуші сот отырысын ашып: қандай іс, кімнің шағымы және
(немесе) наразылығы бойынша және қай соттың шешіміне орай қаралуға
жататынын хабарлайды. Төрағалық етуші іске қатысатын тұлғалардың және
өкілдердің қайсысы келгенін анықтайды, келген тұлғалардың жеке басын
анықтайды, сондай-ақ лауазымды адамдар мен өкілдердің өкілеттігін
тексереді.
Іске қатысушы адамдардың сот отырысына келмеуінің салдары: 1. Істің
қаралатын уақыты мен орны туралы тиісті түрде хабарланбаған іске қатысушы
адамдардың біреуі сот отырысына келмеген жағдайда сот істі қарауды кейінге
қалдырады. 2. Істің қаралатын уақыты мен орны туралы тиісті түрде
хабарланған адамдардың келмеуі істі талқылауға кедергі болмайды. Алайда сот
бұл жағдайда да келмеу себебін дәлелді деп тани отырып, істі қарауды
кейінге қалдыруға құқылы. 3. Iстi талқылау кейiнге қалдырылған жағдайда
апелляциялық сатыдағы сот iске қатысушы адамдарға соттың қайта өткiзiлетiн
отырысында iстiң қаралу уақыты мен орны жайында тиiсiнше хабарлайды. Бұл
жағдайда iстi талқылау басынан бастап жүргiзiледi.
Іске қатысушы тұлғалардың апелляциялық сатыдағы істі қарауға
байланысты барлық мәселелер бойынша арыздар мен өтініштерін сот іске
қатысушы басқа тұлғалардың пікірін тыңдағаннан кейін шешеді.
Тараптар зерттеген кезде өздеріне бірінші сатыдағы сот бас тартқан
дәлелдемелерді талап ету туралы өтініш жасауға құқылы.
Мәлімделген өтініштерді шешу АІЖК 186-бабының ережелері бойынша
жүргізіледі, бұл орайда апелляциялық сатыдағы соттың өтінішті бірінші
сатыдағы сот қанағаттандырмағандығын негізге алып, оны қанағаттандырудан
бас тартуға құқығы жоқ.
Соттың отырысына келген іске қатысушы тұлғалар мен өкілдердің
түсініктемелерін сот тыңдайды. Апелляциялық шағым берген немесе наразылық
келтірген тұлға және оның өкілі бірінші болып сөз сөйлейді. Екі тарап та
шешімге шағым жасаған жағдайда бірінші болып талап қоюшы сөйлейді [22;
134].
Дәлелдемелерді зерттеудің тәртібі мен шектерін іске қатысушы
тұлғалардың пікірлерін ескере отырып, апелляциялық сатыдағы сот белгілейді.
Тараптардың түсініктемелерінен кейін сот істе бар және тараптар
жаңадан табыс еткен, дәлелдi себептермен олар бiрiншi сатыдағы соттың
қарауына табыс ете алмаған дәлелдемелерді тексереді. Сотқа қосымша
дәлелдемелер табыс еткен тұлғалар олардың қандай жолмен алынғанын және
қосымша дәлелдемелер табыс ету қажеттiгi қандай мән-жайларға байланысты
туындағанын көрсетуге мiндеттi.
Апелляциялық сатыдағы сот іске қатысушы, сот отырысына келмеген
адамдардың түсініктемелерін, сондай-ақ апелляциялық сатыдағы сот отырысына
шақырылмаған куәлардың айғақтарын жария етуге құқылы.
Егер бұл түсініктемелер мен айғақтарға тараптар дау шығарса, аталған
адамдар апелляциялық сатыдағы сотқа шақырылуы мүмкін.
Іс мәні бойынша қаралып біткен соң төрағалық етушi тараптар мен
өкілдерден олардың жасайтын өтініштері мен толықтырулары туралы сұрайды.
Сот бұл өтініштерді шешіп, содан соң сот жарыссөзіне көшеді.
Сот жарыссөзі АІЖК 211-бабында көзделген ережелер бойынша өткізіледі,
бұл орайда апелляциялық шағым немесе наразылық берген адам бірінші болып
сөйлейді. Шешімге екі тарап та шағым жасаған жағдайда бірінші болып талап
қоюшы сөйлейді.
Сот жарыссөзі және прокурордың қорытынды сөзiн тыңдау аяқталғаннан
кейін судья соттың актісін қабылдауға арналған кеңесу бөлмесіне кетеді.
Апелляциялық сатыдағы сот істі бірінші сатыдағы сот үшін көзделген
қағидалар бойынша қарай келіп, істің дұрыс шешілуі үшін маңызы бар қосымша
материалдарды, алынған сараптамалық қорытындыларды зерттеу, отырысқа
шақыртылған тұлғалардан жауап алу қажет болған жағдайларда сот отырысының
хаттамасын жүргізеді.
Апелляциялық сатыдағы сот сондай-ақ өз бастамасы немесе тараптардың
өтініші бойынша сот отырысының хаттамасын жүргізуге құқылы.
Апелляциялық сатының сот актісін шығаруы және оны жариялауы АІЖК 216,
217, 218-баптарында көзделген қағидалар бойынша жүргізіледі. Сот осы баптың
бiрiншi бөлiгiнiң талаптарын сақтай отырып, қаулының қарарлық бөлiгiн
шығара алады. Бұл жағдайда қаулының толық мәтiнi iстi қараған күннен бастап
бес күндiк мерзiмде жазылып, оған барлық судьялар қол қояды.
Апелляциялық сатыдағы сот:
1) шешімді өзгеріссіз, ал шағымды немесе наразылықты қанағаттандырмай
тастауға;
2) бірінші сатыдағы соттың шешімін өзгертуге;
3) бірінші сатыдағы сот шешімінің күшін жоюға және жаңа шешім
шығаруға;
4) АІЖК 366-бабында көзделген іс жүргізу құқығы нормаларының бұзылғаны
анықталған жағдайда шешімнің күшін жойып, істі бірінші сатыдағы соттың
жаңадан қарауына жіберуге құқылы. Апелляциялық сатыдағы сот қандай да бір
дәлелдемелердің дәйектілігі немесе дәйексіздігі туралы, бір дәлелдемелердің
басқаларынан артықшылығы туралы мәселелерді, сондай-ақ істі жаңадан қарау
кезінде қандай шешімнің шығарылуға тиіс екенін алдын ала шешуге құқылы
емес.
5) АІЖК 249-бабында көзделген негіздер бойынша шешімнің толық немесе
оның бөлігіндегі күшін жоюға және іс бойынша іс жүргізуді қысқартуға не
арызды қарамай тастауға құқылы.
Апелляциялық сатыдағы сот АІЖК 358-бабында көзделген жағдайларда –
қаулы, қалған жағдайларда ұйғарым шығарады. Апелляциялық сатыдағы соттың
дәлелді актісі ол қабылданған күннен бастап бес күн ішінде шығарылуға тиіс.
Апелляциялық сатыдағы соттың қаулысында: апелляциялық қаулының
шығарылған күні мен орны; апелляциялық қаулыны шығарған соттың атауы; сот
құрамы; тараптар; іске қатысушы басқа тұлғалар және өкілдер; даудың
нысанасы немесе мәлімделген талап; талап қоюлардың және оларға
қарсылықтардың мәні; бірінші сатыдағы сот анықтаған істің мән-жайы; бірінші
сатыдағы сот қаулы шығарған кезде басшылыққа алған себептер көрсетілуге
тиіс [29; 38].
Бұдан басқа, апелляциялық сатыдағы соттың қаулысында:
1) апелляциялық шағым немесе наразылық берген тұлғанық атауы;
2) шағым немесе наразылық берген тұлғанық талаптары, олардың
негіздемелері;
3) апелляциялық сатыдағы соттың бірінші сатыдағы сот шешімін
өзгеріссіз қалдыруының, күшін жоюының не өзгертуінің негіздері;
4) апелляциялық сатыдағы соттың өз тұжырымдарын жасауына алып келген
дәлелдер және сот басшылыққа алған заңдарға сілтеме;
5) апелляциялық сатыдағы соттың тұжырымдары және оның шешімі
көрсетіледі.
Апелляциялық сатыдағы сот кеткен қате жазбалар және анық арифметикалық
қателерді түзету туралы мәселені қарауға, қосымша қаулы шығаруға немесе
шығарылған қаулының мәнін өзгертпей оны түсіндіруге құқылы. Апелляциялық
сатыдағы соттың көрсетілген мәселелер жөніндегі қаулысы шығарылған күнінен
бастап күшіне енеді.
Белгіленген мерзімде немесе өтіп кеткен мерзімді қалпына келтіргеннен
кейін берілген апелляциялық шағым немесе наразылық басқа шағымдар бойынша
іс қаралғаннан кейін апелляциялық сатыдағы сотқа түскен жағдайда, сот
мұндай шағымды немесе наразылықты өзінің іс жүргізуіне қабылдауға міндетті.
Апелляциялық сатыдағы сот өзінің бұрын шығарған актісінің күшін жояды
және аталған шағымда немесе наразылықта оның күшін жоюдың негізі көзделсе,
істі толық көлемінде қарайды.
Апелляциялық тәртіппен сот шешімінің күшін жоюға немесе оны өзгертуге:
1) іс үшін маңызы бар мән-жайлар шеңберінің дұрыс анықталмауы және дұрыс
айқындалмауы; 2) бірінші сатыдағы сот белгіленген іс үшін маңызы бар мән-
жайлардың дәлелденбеуі; 3) бірінші сатыдағы сот шешімінде баяндалған
қорытындылардың істің мән-жайына сәйкес келмеуі; 4) материалдық нормалардың
немесе іс жүргізу құқығы нормаларының бұзылуы немесе дұрыс қолданылмауы
негіз болып табылады.
Мәні бойынша дұрыс сот шешімінің күшін бір ғана үстірт пікірлер
бойынша жоюға болмайды.
Материалдық құқық нормалары, егер сот:
1) қолданылуға тиісті заңды қолданбаса;
2) қолданылмауға тиісті заңды қолданса;
3) заңды дұрыс түсіндірмесе;
4) заңға ұқсас қалыпты немесе құқыққа ұқсас қалыпты дұрыс қолданбаса,
бұзылған немесе дұрыс қолданылмаған деп есептеледі.
Бірінші сатыдағы сот шешімінің күші мына жағдайларда, егер: істі бұл
істі қарауға құқығы жоқ судья қараса; сот, істі сот отырысының уақыты мен
орны хабарланбаған, іске қатысушы адамдардың біреуі болмаған жағдайда
қараса; істі қарау кезінде сот ісі жүргізіліп отырған тіл туралы ереже
бұзылғанда; сот іске қатысуға тартылмаған адамдардың құқықтары мен
міндеттері туралы мәселелерді шешкенде; шешімге судья қол қоймағанда немесе
шешімде көрсетілгеннен басқа судья қол қойғанда; істе сот отырысының
хаттамасы болмағанда; істе АІЖК 255-бабына сәйкес жасалуы міндетті жеке іс
жүргізу іс-әрекетінің хаттамасы болмағанда шағым, наразылық дәлелдеріне
қарамастан жойылуға тиіс.
Басқа да іс жүргізудің бұзылуы орын алған жағдайда, егер бұл бұзушылық
істі дұрыс шешпеуге әкеп соқтырса немесе әкеп соқтыруы мүмкін болса,
шешімнің күші жойылуға тиіс.
Іс жүргізуді қысқарту немесе арызды қарамай қалдыру арқылы сот
шешімінің күші апелляциялық тәртіппен жойылуға тиіс.
Апелляциялық сатыдағы соттың қаулылары, егер оларға шағым жасалмаса
немесе наразылық берілмесе, оларға кассациялық шағымдану, наразылық беру
мерзімі өткеннен кейін заңды күшіне енеді.
Істі бірінші сатыдағы сотқа қайтару. Апелляциялық сатыдағы сот істі
қарағаннан кейін оны бірінші сатыдағы сотқа қайтарады.
1.3 Апелляцияның сот өндірісіндегі алар орны
Еліміздегі сот жүйесін әлемдік стандартқа сәйкестендіру бағытында
біршама игі шаралар жүзеге асуда. Соңғы өзгерістер бойынша сот әділдігіне
жылдам қол жеткізетін, ықшамдалған үш буынды сот жүйесі бар. Сот
сатыларының бұлайша қысқартылуы сотқа жүгінушілердің ахуалын жақсарта
түседі. Мұндағы басты бағыт – апелляцияның рөлін күшейту. Өйткені, дамыған
өзге елдерде бұл институтқа айрықша мән беріледі.
Еліміздегі кең ауқымды жүргізілген сот реформасына сай апелляциялық
өндірісті күшейту идеясы өз дәрежесінде жүзеге аспақшы. Алдымен елімізде
апелляциялық институттың пайда болу тарихына тоқтала кетейік. 1999 жылы 13
шілдеде жаңадан енгізілген Азаматтық іс жүргізу кодексінде сот актілеріне
наразылық келтіруге және апелляциялық шағым беруге арналған екі тарау (40,
41) енгізілген еді. Жаңадан пайда болған бұл айрықша ерекшелік АІЖК-нің 40-
шы тарауында тек қана кассациялық емес, сондай-ақ апелляциялық тәртіптегі
заң күшіне енбеген сот актілеріне шағым беру мүмкіндігін алғаш рет
қарастырды. Ал АІЖК-нің 41-ші тарауы істі апелляциялық шағым және наразылық
бойынша қарау тәртібіне арналды.
Былайша қарағанда, апелляциялық өндіріс (институт) деген термин
бұрындары жекелеген кейбір ғылыми еңбектер мен заңнамалық түсініктемеде
еске алынса, енді заңнамалық базадан тұрақты орын алуы, сот актілеріне
шағымдану институтының тұжырымын жүзеге асыруға тыңғылықты түрде куәлік
берді [31; 45].
Нақты айтқанда, заң шығару орны екінші саты үшін мүдделілік танытқан
адамның бастамасымен істі өз мәні бойынша екінші рет қараудың мүмкіндігін
бекітіп берді. Аталған шешім АІЖК-нің 347-бабында мәтіндік және мағыналық
жағынан талданып негізделді. Бұл апелляциялық сатыдағы сот істе қосымша
материалдар беруде істің мән-жайын дұрыс анықтауға, сондай-ақ материалдық
құқық нормасын талқылауға және оны колдануға мүмкіндік туғызды. Сонымен
бірге, іс қарауда және оны шешу барысында азаматтық іс жүргізу тәртібінің
сақталуын көздейтінін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
.
Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша
сот қаулыларына кассациялық шағым жасауға құқық
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 050301 – Құқықтану
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
___________ Азаматтық-құқықтық
пәндер кафедрасының меңгерушісі
______________________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша
сот қаулыларына кассациялық шағым жасауға құқық
Мамандығы 050301 – Құқықтану
Орындаған
.
Ғылыми жетекшісі
АҚП каф. оқытушысы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 СОТ АКТІЛЕРІН ҚАЙТА ҚАРАУ БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУ ... ... ... ... ... ... . 8
1. Апелляциялық саты сотының қаулылары мен ұйғарымдарына шағымдар,
наразылық білдіру құқығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2. Апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша iстердi қарау ... ... ..
13
3. Апелляцияның сот өндірісіндегі алар орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША СОТ ҚАУЛЫЛАРЫНА КАССАЦИЯЛЫҚ
ШАҒЫМ ЖАСАУ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
1. Апелляциялық сатыдағы соттың қаулылары мен ұйғарымдарына кассациялық
шағымдану және наразылық беру құқығы ... ... ... ... ... ... ... 24
2. Кассациялық іс жүргізудің мәні мен мағынасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
3. Кассациялық сатыдағы сотта iс жүргiзу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
3 ЗАҢДЫ КҮШІНЕ ЕНГЕН СОТ АКТІЛЕРІН ҚАДАҒАЛАУ ТӘРТІБІМЕН ІС ЖҮРГІЗУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
1. Сот актілерін қадағалау тәртібімен қайта қарау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2. Қадағалау тәртібімен іс жүргізудегі сот өкілеттігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3. Сот қаулыларын жаңадан анықталған мән-жайлар бойынша қайта қарау
жөнінде іс жүргізу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .. 45
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 52
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .. 57
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. 60
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі мақсаты мен пәніне сай
келеді. Аталмыш жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Ғылыми ізденуге негізделген
дипломдық жұмыс 61 бетті қамтиды.
Еліміздегі сот жүйесін әлемдік стандартқа сәйкестендіру бағытында
біршама игі шаралар жүзеге асуда. Соңғы өзгерістер бойынша сот әділдігіне
жылдам қол жеткізетін, ықшамдалған үш буынды сот жүйесі бар. Сот
сатыларының бұлайша қысқартылуы сотқа жүгінушілердің ахуалын жақсарта
түседі. Мұндағы басты бағыт – апелляцияның рөлін күшейту. Өйткені, дамыған
өзге елдерде бұл институтқа айрықша мән беріледі.
Еліміздегі кең ауқымды жүргізілген сот реформасына сай апелляциялық
өндірісті күшейту идеясы өз дәрежесінде жүзеге аспақшы. Алдымен елімізде
апелляциялық институттың пайда болу тарихына тоқтала кетейік. 1999 жылы 13
шілдеде жаңадан енгізілген Азаматтық іс жүргізу кодексінде сот актілеріне
наразылық келтіруге және апелляциялық шағым беруге арналған екі тарау (40,
41) енгізілген еді. Жаңадан пайда болған бұл айрықша ерекшелік АІЖК-нің 40-
шы тарауында тек қана кассациялық емес, сондай-ақ апелляциялық тәртіптегі
заң күшіне енбеген сот актілеріне шағым беру мүмкіндігін алғаш рет
қарастырды. Ал АІЖК-нің 41-ші тарауы істі апелляциялық шағым және наразылық
бойынша қарау тәртібіне арналды.
Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу кодексі [1] (бұдан әрі
– ҚР АІЖК) екінші саты сотында іс жүргізудің екі: апелляциялық та,
кассациялық та тәртіпте заңды күшіне енбеген сот актілерін қайта қарау
мүмкіндігін қарастырады. Себебі ҚР АІЖК-ге 2009 жылдың 10 желтоқсанындағы №
227 ҚР Заңымен [2] екінші саты сотында іс жүргізудің бірі болып табылатын
кассациялық саты сотында іс жүргізу қайта енгізілді. Қайта енгізілді
деуіміздің себебі ҚР АІЖК 1999 жылдың 13 шілдесінде [3] қабылданғанында
аталған саты болатын, бірақ екі жылдан кейін одан 2001 жылдың 11 шілдедегі
№ 238-II ҚР Заңымен [4] алынып тасталды.
Кассация терминіне Заң сөздігінде келесідей анықтама берілген:
Кассация (жою, күшін жою деген мағынаны білдіретін латын тіліндегі
саssatio сөзінен шыққан) – жоғары тұрған сотқа заңды күшіне енбеген сот
шешімдерін шағымдау; жоғары тұрған соттың істе бар және қосымша ұсынылған
материалдар бойынша заңды күшіне енбеген сот шешімдерінің заңдылығы мен
негізділігін тексеруі [5; 134].
Біз кассациялық іс жүргізу – бұл заңды күшіне енбеген апелляциялық
саты сотының қаулылары мен ұйғарымдарының заңдылығы мен негізділігін
тексеру жөніндегі екінші саты сотының қызметін және осы саты соты мен іске
қатысушы тұлғалар арасындағы іс жүргізушілік құқықтық қатынасты реттейтін
құқықтық нормалардың жиынтығынан құралған азаматтық іс жүргізудің дербес
сатысы деп түсінеміз.
Қазір қайта енгізіліп отырған кассациялық саты сотында іс жүргізуде
бұрынғы нормалармен (ҚР АІЖК-нің 1999 жылғы 13 шілдеде қабылданғанында
болған) салыстырғанда елеулі айырмашылықтар бар. Солардың бірі жаңа
өзгерістерге сәйкес бұрынғы іс жүргізу ережелерінде болған кассациялық саты
сотының құзыретінен бірінші саты соттарының заңды күшіне енбеген шешімдері
мен ұйғарымдарын тексеру алынып тасталып, енді кассациялық саты соты тек
қана апелляциялық саты сотының қаулылары мен ұйғарымдарының заңдылығы мен
негізділігін тексеруге құзыретті. Демек, кассациялық шағымдаудың немесе
наразылық келтірудің объектісі апелляциялық саты сотының заңды күшіне
енбеген қаулылары мен ұйғарымдары болып табылады. Ал шағым беру, наразылық
келтіру – кассациялық саты сотында іс жүргізуді қозғау негізі.
Бұрын кассациялық саты соттары облыстық және оған теңестірілген
соттар, ҚР Жоғарғы соты болса, қазіргі өзгерістер бойынша тек қана облыстық
және оған теңестірілген соттар болып табылады. Кассациялық шағымдар мен
наразылықтар бұрынғы ережелер бойынша шешімді шығарған сот арқылы емес,
енді тікелей кассациялық саты соты – облыстық және оған теңестірілген сотқа
іске қатысушы тұлғалардың санына қарай көшірмелермен, мемлекеттік бажсыз
беріледі. ҚР АІЖК-нің 2001 жылдың 11 шілдедегі № 238-ІІ ҚР Заңымен алынып
тасталған 380-бабының 1-бөлігіне сәйкес кассациялық саты соты шешім немесе
ұйғарым шығарған болса, енді ҚР АІЖК-нің 383-22-бабының 1-бөлігінде
бекітілгендей кассациялық сатының сот актілері қаулы нысанында ғана
шығарылады және егер бұрын кассациялық саты сотының актілеріне шағымдануға,
наразылық келтіруге жол берілмеген болса (ҚР АІЖК-нің күшін жойған 381-
бабына сәйкес), қазіргі өзгерістерде бұл ережелер жоқ, тек актілерінің
шығарылған кезден бастап заңды күшіне енетіндігі өзгеріссіз қалды.
Бұл кассациялық саты сотының қаулыларына қадағалау тәртібімен өтініш
беруге, наразылық келтіруге болатындығын білдіреді. Бұл – оң өзгерістердің
бірі, себебі сот актілеріне шағымдану бостандығы қағидасына сәйкес келеді.
Өзгеріссіз қалған ережелердің бірі – кассациялық саты сотында бұрын
да, қазір де шағым, наразылық дәлелдері шегінде істе бар материалдар
бойынша сот актілерінің заңдылығы мен негізділігі тексерілетіндігі. Бұл
кассациялық саты соты істі мәні бойынша қайтадан қарап шешуге өкілетті
екендігін аңғартады және азаматтық сот ісін жүргізуде диспозитивтілік және
айтысушылық (ҚР АІЖК-де осылай деп берілген, дұрысы, жарыспалылық)
қағидаларының қолданылуына байланысты [6; 83].
Кассациялық шағым немесе наразылықты беру (келтіру) мерзіміне келер
болсақ, бұрынғыдай бұл мерзім – соттың актісі түпкілікті нысанда
шығарылғаннан кейін 15 күн ішінде деп белгіленген. Алайда, ҚР АІЖК-нің 383-
4-бабының 1-бөлігінің бірінші сөйлемінде Кассациялық шағым немесе
наразылық сот апелляциялық қаулыны және ұйғарымды түпкілікті нысанда
шығарғаннан кейін он бес күн ішінде берілуі мүмкін деп беріліп, әрі қарай
екінші сөйлемінде Мерзім апелляциялық сатының сот актілерінің көшірмелері
берілген күннен бастап есептеледі деген норма берілген. Біздің
пікірімізше, аталған баптың 1-бөлігіндегі бірінші, екінші сөйлемдер өзара
бір-біріне қарама-қайшы. Бұл жерде түсініксіздіктен мынадай сұрақ туындайды
– шағымдану, наразылық келтіру үшін 15 күн апелляциялық саты соты актілерін
түпкілікті нысанда шығарған сәттен бастап па, әлде олардың көшірмесін
ұсынған күннен бастап есептеледі ме?
Бұл жерде түпкілікті нысандағы апелляциялық саты сотының актілері деп
нені түсінуге болады?
ҚР АІЖК қысқартылған және дәлелді шешімдерді ғана қарастырады. Дәлелді
шешімге қатысты ҚР АІЖК-нің орыс тілдегі мәтініндегі 220-бабының 2-
бөлігінде мотивированное решение деп келтірілгенімен, қазақ тіліндегі
мәтінінде шешім деп қана беріліп, шешімнің екінші түрінің атауы
берілмеген. Бұл ҚР АІЖК-нің қазақ тілді мәтініндегі кеткен кемшіліктердің
бірін көрсетеді. ҚР АІЖК-нің 359-бабының 1-бөлігіне сәйкес апелляциялық
саты сотының актілеріне қаулы, ұйғарым жатады. Осы баптың 2-бөлігіне сәйкес
апелляциялық саты сотының дәлелді актісі оны қабылдаған күннен бастап 5 күн
ішінде шығарылуы тиіс. Осы жерде Апелляциялық саты сотының дәлелді
актісіне дәлелді шешімнің құрылымын белгілейтін ҚР АІЖК-нің 220-бабының 2-
бөлігінің нормасын қолдануға бола ма? деген сұрақ туындайды. Біздің
пікірімзше, қолдануға болмайды, себебі ҚР АІЖК-нің 220-бабының 2-бөлігінде
белгіленген норма ҚР АІЖК-нің 217-бабының 1-бөлігіне сәйкес істі мәні
бойынша шешетін бірінші саты сотының шешіміне ғана қатысты. Жоғарыда
келтірілгендей сұрақтар және екіұшты ойлар туындамас үшін болашақта ҚР АІЖК
апелляциялық саты сотының қаулылары мен ұйғарымдарының түпкілікті нысанының
мазмұнын ашатын арнайы норма енгізу қажет деп есептейміз.
Зерттеудің нормативтік негізін – Қазақстан Республикасының
Конституциясы, азаматтық заңдар, еңбек, отбасы қатынастары аясындағы заң
актілері, сондай-ақ Президент Жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қаулылары мен нормативтік-құқықтық актілері құрайды.
Сот актілерін қайта қарау бойынша іс жүргізу жөнінде ғылыми
зерттеулермен айналысқан ғалымдар аз емес. Олардың қатарына еңбектерімен
көпшілікке белгілі ғалымдар М.Г. Авдюков, З.Х. Баймолдина, А.Т. Боннер,
Р.Е. Гукасян, М.А. Гурвич, П.Ф. Елисейкин, С.З. Зиманов, В.М. Семенов, А.К.
Сулейменов және т.б. жатқызуға болады.
Белгілі отандық ғалым-процессуалист З.Х. Баймолдина процесстің сатысы
ретінде кассациялық іс жүргізуді дербес (түпкілікті) мақсатқа қол жеткізуге
бағытталған іс жүргізушілік іс-әрекеттердің белгілі бір шеңберін
біріктіретін сот ісін жүргізудің бөлігі (кезеңі) ретінде анықтайды [6;
284].
Бұрын кассациялық қайта қарауда сот істің фактілі мән-жайларын
анықтауға және жаңа дәлелдемелерді зерттеуге құқылы емес болса, жаңа
өзгерістер бойынша кассациялық саты соты мәлімделген талап шегінде дәлелді
себептемен бірінші және апелляциялық саты сотына ұсынылмаған жаңа
дәлелдемелерді зерттеуге құқылы.
Демек, кассациялық саты сотының міндеті апелляциялық саты соттарының
қызметінде заңдылықты қамтамасыз ету, нәтижесінде, жеке және заңды
тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғау болып
табылады.
1 СОТ АКТІЛЕРІН ҚАЙТА ҚАРАУ БОЙЫНША ІС ЖҮРГІЗУ
1.1 Апелляциялық саты сотының қаулылары мен ұйғарымдарына шағымдар,
наразылық білдіру құқығы
Апелляциялық саты сотының қаулылары мен ұйғарымдарына шағымдар,
наразылық білдіруге тараптар және басқа да іске қатысушы тұлғалар құқылы.
Кассациялық шағымды іске қатыспаған тұлғаларда құқылы, егер олардың қатысты
құқықтары мен міндеттері бойынша сот қаулы немесе ұйғарым шығарса.
Апелляциялық саты сотының қаулылары мен ұйғарымдарына наразылықты
мемлекеттік айыптаушы ретінде апелляциялық тәртіпте істі қарауға қатысқан
прокурор бере алады. Бас Прокурор және оның орынбасарлары, облыстардың
прокурорлары мен оларға теңестірілген прокурорлар істі қарауға қатысқан-
қатыспағанына қарамастан апелляциялық саты сотының қаулылары мен
ұйғарымдарына наразылық енгізуге құқылы.
Осы тарауда көзделген ережелерге сәйкес заңды күшіне енбеген, Қазаңстан
Республикасының Жоғарғы Сотының шешімдерінен басқа, бірінші сатыдағы сот
шешімдеріне апелляциялық тәртіппен шағым мен наразылық жасалуы мүмкін.
Апелляциялық сатыдагы сот – заңды күшіне енбеген, Қазақстан
Республикасының Жоғарғы Сотының шешімдерінен басқа, бірінші сатыдағы сот
шешімдеріне апелляциялық шағым мен наразылықты қарайтын екінші сатыдағы
(жоғары тұрған) сот. Апелляциялық сатыдағы сотта істер бірінші сатыдағы
сотта істер қарау ережесі бойынша АІЖК-нің ерекшеліктерімен қаралады.
Апелляция – бірқатар мемлекеттерде сот қаулысына шағымданудың бір
нысаны, тараптардың шағымдары бойынша және шағымда көзделген талап шегінде
істі мәні бойынша қарайтын екінші сатыдағы сот.
Бұл ұғымның екі мағынасы бар: істі қараған төменгі сот қаулысын ңайта
қарату мақсатында жоғары тұрған (апелляциялық) сотқа жүгіну; жоғары тұрған
сотқа шағым, онда қате немесе әділетсіз төменгі тұрған сот қаулысын өзгерту
немесе күшін жою туралы дәлелді өтініш.
Сот шешіміне жазбаша нысанда апелляциялық шағым мен наразылық берілуі
мумкін [9; 34].
Сот шешіміне апелляциялық шағым жасау құқығы іске қатысушы тараптар
мен басқа да тұлғаларға тиесілі. Сот шешіміне апелляциялық наразылық
келтіру құқығы істі қарауға қатысушы прокурорға тиесілі. Жалпы ереже
бойынша Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры мен оның орынбасарлары,
облыс прокурорлары және оларға теңестірілген прокурорлар мен олардың
орынбасарлары, аудандардың прокурорлары және оларға теңестірілген
прокурорлар мен олардың орынбасарлары өздерінің құзыреті шегінде істі
қарауға қатысуына қарамастан, сот шешіміне наразылық келтіруге құқылы.
ҚР АІЖК-сі 332-бабының 4-бөлігіне сәйкес іске қатысуға тартылмаған,
бірақ сот құқықтары мен міндеттері жөнінде шешім қабылдаған тұлғалар да
(мысалы, үшінші тұлғалар) апелляциялың шағым беруге құқылы.
Апелляциялың шағымдар, наразылықтар шешім, қаулы шығарған сот арқылы
іске қатысушы тұлғалардың санына қарай көшірмелермен қоса беріледі. Егер
судья қажет етсе апелляциялық шағымды немесе наразылықты берген тұлғаны
апелляциялық шағымға немесе наразылыққа қоса тіркелген жазбаша айғақтардың
іске қатысушы тұлғалардың санына қарай көшірмелерін беруге міндеттей алады.
ҚР АІЖК-сі 334-бабының 3-бөлігіне сәйкес апелляциялық шағым немесе
наразылық, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының шешімдерінен басқа,
бірінші сатыдағы сот түпкілікті түрде шешім шығарғаннан кейін 15 (он бес)
кун ішінде берілуі мүмкін. Себебі осы мерзім өткеннен кейін бірінші
сатыдағы сот іпешімі заңды күшіне енеді. Ал ҚР-сы Жоғарғы Сотының істі
бірінші сатыдағы сот ретінде қараған кезде шығарған қаулылары апелляциялық
тәртіппен шағымдануға, наразылық келтіруге жатпайды және олар жария етілген
күнінен бастап күшіне енеді (ҚР АІЖК-і 344-бабының 1-бөлігі).
Заңды күшіне енбеген сот шешімдеріне апелляциялық тәртіппен шағым
жасалуы, наразылық берілуі мүмкін. Сот шешіміне апелляциялық шағым жасау
құқығы іске қатысушы тараптар мен басқа да тұлғаларға тиесілі.
Наразылық келтіру құқығы істі қарауға қатысушы прокурорға тиесілі.
Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры мен оның орынбасарлары, облыс
прокурорлары және оларға теңестірілген прокурорлар мен олардың
орынбасарлары, аудандардың прокурорлары және оларға теңестірілген
прокурорлар мен олардың орынбасарлары өздерінің құзыреті шегінде істі
қарауға қатысуына қарамастан сот шешіміне наразылық келтіруге құқылы.
Іске қатысуға тартылмаған, бірақ сот құқықтары мен міндеттері жөнінде
шешім қабылдаған тұлғалар да апелляциялық шағым беруге құқылы.
Аудандық және оларға теңестірілген соттар шығарған шешімдерге
апелляциялық шағымдар мен наразылықтарды облыстық және оған теңестірілген
соттың судьясы жеке-дара қарайды.
Апелляциялық шағымдар, наразылықтар беру (келтіру) тәртібі мен
мерзімдері:
1. Шағымдар, наразылықтар шешім, қаулы шығарған сот арқылы беріледі
(келтіріледі). Тікелей апелляциялық сатыларға келіп түскен шағымдар,
наразылықтар АІЖК 338-бабының талаптарын орындау үшін шешім шығарған сотқа
жіберілуге тиіс.
2. Шағымдар, наразылықтар іске қатысушы тұлғалардың санына қарай
көшірмелермен қоса сотқа беріледі (келтіріледі). Қажет болған жағдайларда
судья апелляциялық шағымды немесе наразылықты берген тұлғаны апелляциялық
шағымға немесе наразылыққа қоса тіркелген жазбаша айғақтардың іске қатысушы
тұлғалардың санына қарай көшірмелерін беруге міндеттей алады.
3. Шағым, наразылық сот шығарған шешімнің көшірмелері тапсырылған
күннен бастап он бес күн ішінде берілуі (келтірілуі) мүмкін.
4. Істі қайта қарау кезінде шығарылған шешімге жалпы тәртіппен шағым
жасалуы, наразылық келтірілуі мүмкін.
Апелляциялық шағымда немесе наразылықта: шағым немесе наразылық
жолданатын соттың атауы; шағым жасайтын немесе наразылық келтіретін
тұлғаның атауы; шағым жасалатын немесе наразылық келтірілетін шешім және
сол шешімді шығарған соттың атауы; істі қараудың дұрыс еместігі неде
екендігін көрсету; заңдарға, өзге де нормативтік құқықтық актілерге және
материалдарына сілтеме жасай отырып, шешімнің заңсыздығы немесе
негізсіздігі неде екендігінің негіздемесі; шағым жасайтын немесе наразылық
келтіретін тұлғаның шағымды немесе наразылықты толық немесе бөлігінде
келтіретінін және қандай өзгерістер енгізуді талап ететіндігін көрсету;
шағымға немесе наразылыққа қоса тіркелген құжаттардың тізімі; шағымды,
наразылықты беру (келтіру) күні және шағым, наразылық беретін (келтіретін)
адамның қолы болуы тиіс. Өкіл берген шағымға сенімхат немесе іске осындай
өкілеттік болмаса, өкілдің өкілеттігін растайтын өзге де құжат қоса
тіркелуге тиіс [11; 68].
Апелляциялық шағымда немесе наразылықта айғақтарына апелляциялық шағым
немесе наразылық бойынша дау айтылатын куәларды шақыру туралы өтініштің де
болуы мүмкін.
Апелляциялық шағым, наразылық беретін (келтіретін) тұлғаның бірінші
сатыдағы сотқа табыс етілмеген жаңа айғақтарға сілтеме жасауына тек
шағымында олардың бірінші сатыдағы сотқа оларды табыс етуге мүмкіндігі
болмауы негізделген жағдайда ғана жол беріледі.
АІЖК 334-бабының екінші бөлігінде және 335-бабында көзделген
талаптарға сәйкес келмейтін апелляциялық шағым немесе наразылық берілген
(келтірілген) кезде судья қаулы шығарады, сол арқылы шағымды немесе
наразылықты қозғалыссыз қалдырады және шағым немесе наразылық берген
(келтірген) адамға кемшіліктерді түзетуге мерзім тағайындайды.
Егер шағым немесе наразылық берген (келтірген) тұлға белгіленген
мерзімде қаулыдағы нұсқауларды орындаса, шағым немесе наразылық сотқа
алғашқы табыс етілген күнінде берілген болып есептеледі. Апелляциялық
шағымды немесе наразылықты қозғалыссыз қалдыру туралы бірінші сатыдағы
соттың қаулысына жеке шағым, наразылық берілуі мүмкін.
Апелляциялық шағым немесе наразылық судьяның қаулысымен оларды берген
(келтірген) тұлғаға мына жағдайларда:
1) шағымды, наразылықты қозғалыссыз қалдыру туралы судьяның қаулыдағы
нұсқаулары белгіленген мерзімде орындалмағанда;
2) шағымды немесе наразылықты берген (келтірген) тұлғаның өтініші
бойынша;
3) егер шағымдану немесе наразылық келтіру мерзімі өтіп кетсе және
шағымда немесе наразылықта оны қалпына келтіру туралы өтініш болмаса немесе
оны қалпына келтіруден бас тартылған жағдайда;
4) егер шағымды немесе наразылықты апелляциялық шағым немесе наразылық
беруге (келтіруге) құқығы жоқ тұлға берсе (келтірсе) қайтарылады.
Мерзімінде берілген және АІЖК 334-бабының екінші бөлігінің және 335-
бабының талаптарына сәйкес келетін апелляциялық шағымды немесе наразылықты
алғаннан кейін судья: 1) шағымның, наразылықтың және оған қоса тіркелген
жазбаша дәлелдемелердің көшірмелерін келесі күннен кешіктірмей іске
қатысушы адамдарға жіберуге; 2) шағымдануға, наразылық келтіруге
белгіленген мерзім өткеннен кейін істі апелляциялық сатыға жіберуге
міндетті.
Апелляциялық шағымдануға, наразылық келтіруге белгіленген мерзім
өткенге дейін істі соттан ешкім талап ете алмайды. Іске қатысушы тұлғалар
сотта іс материалдарымен, сондай-ақ келіп түскен шағымдармен және оларға
білдірілген қарсылықтармен танысуға құқылы.
Апелляциялық шағымды берген тұлғамен процесте бір жақта болған бірге
қатысушылар мен үшінші тұлғалар берілген шағымға жазбаша арыз беру жолымен
қосылуға құқылы.
Іске қатысушы тұлға шағымға немесе наразылыққа қатысты қарсылықты
растайтын құжаттарды қоса тіркей отырып, апелляциялық шағымға немесе
наразылыққа пікірді апелляциялық сатыдағы сотқа, іске қатысушы басқа
тұлғаларға жібереді.
Апелляциялық сатыдағы сотқа жіберілетін пікірге іске қатысушы басқа
тұлғаларға пікірдің жіберілгенін растайтын құжат қоса беріледі.
Пікір сот белгілеген, онымен сот отырысы басталғанға дейін танысу
мүмкіндігін қамтамасыз ететін мерзімде жіберіледі. Пікірге іске қатысушы
тұлға немесе оның өкілі қол қояды. Өкіл қол қойған пікірге оның өкілеттігін
растайтын сенімхат немесе өзге де құжат қоса тіркеледі.
Апелляциялық шағым берген тұлға сот қаулы шығарғанға дейін одан
апелляциялық сатыдағы сотта бас тартуға құқылы. Апелляциялық наразылық
келтірген прокурор немесе жоғары тұрған прокурор апелляциялық сатыдағы сот
қаулы шығарғанға дейін наразылықты кері қайтарып алуға құқылы. Наразылықтың
кері қайтарылып алынғаны туралы сот іске қатысушы адамдарға хабарлайды.
Егер шешімге басқа адамдар шағым жасамаса немесе жоғары тұрған
прокурор наразылық келтірмесе, сот шағымнан бас тартуды және наразылықты
қайтарып алуды қабылдау туралы апелляциялық іс жүргізуді қысқартатын қаулы
шығарады.
Талап қоюшының талап қоюдан бас тартуы, тараптардың апелляциялық шағым
берілгеннен кейін жасалған бітімгершілік келісімі немесе дауды медиация
тәртібімен реттеу туралы келісім апелляциялық сатыдағы сотқа жолданған
жазбаша арыздарда көрсетілуге тиіс.
Тиісінше талап қоюшының немесе тараптардың арыздарын қарау тәртібі
және талаптан бас тартуды қабылдау немесе қабылдамау, бітімгершілік
келісімін және дауды медиация тәртібімен реттеу туралы келісімді бекіту
немесе бекітпеу салдары АІЖК 193-бабының ережелері бойынша белгіленеді.
Талап қоюшының талап қоюдан бас тартуын қабылдау немесе тараптардың
бітімгершілік келісімін бекіту кезінде апелляциялық саты бірінші сатыдағы
шешімнің күшін жояды және АІЖК 247-бабының 3), 4) тармақшаларына сәйкес іс
бойынша іс жүргізуді қысқартады.
Апелляциялық сатыдағы судья кассациялық шағым берген немесе наразылық
келтірген тұлғаның өтініші бойынша бірінші сатыда қабылданған, АІЖК 237-
бабында аталған iстер бойынша шешiмдерден басқа, шешімнің орындалуын
тоқтата тұрады [2].
Сот ұйғарымы (қаулысы), істің әрі қарай ілгерілеу мүмкіндігіне бөгет
болатын жағдайларда бірінші сатыдағы соттың ұйғарымына (қаулысына), АІЖК
332-бабында аталған тұлғалар жеке шағым, наразылық беруі (келтіруі) мүмкін.
Егер ұйғарым (қаулы) іске қатыспайтын тұлғалардың мүдделеріне қатысты
болса, олар да сот ұйғарымына (қаулысына), шағым жасауға құқылы.
Бірінші сатыдағы соттың қалған ұйғарымдарына (қаулыларына) жеке
шағымдар мен наразылықтар берілмейді, бірақ бұл ұйғарымдарға (қаулыларға)
қарсылықтар апелляциялық шағымға немесе наразылыққа енгізілуі мүмкін.
Шешім шығарумен аяқталған сот қарауы кезінде шығарылған ұйғарымға
(қаулыға) шағым жасалып, наразылық келтірілген жағдайда іс жоғары тұрған
сот сатысына шешімге шағым беруге белгіленген мерзім өткенде ғана
жіберіледі. Бұл орайда шешімге апелляциялық шағым жасалып, наразылық
келтірілсе, жеке шағымды, наразылықты тексеру істі апелляциялық тәртіппен
қарайтын сот сатысында жүргізіледі.
Бірінші сатыдағы соттың ұйғарымына жеке шағым, наразылық шағым жасалып
отырған ұйғарым шығарылған күннен бастап он күн ішінде жоғары тұрған сотқа
беріледі. Қарау нәтижелері бойынша:
1) ұйғарымды (қаулыны) – өзгеріссіз, ал шағымды,
наразылықты қанағаттандырусыз қалдыру;
2) ұйғарымның (қаулының) күшін толықтай немесе бір
бөлігінде жою және мәселені бірінші сатыдағы сотқа
жаңадан қарауға жіберу;
3) ұйғарымның (қаулының) күшін толықтай немесе бір
бөлігінде жою және мәселені мәні бойынша шешу;
4) ұйғарымды (қаулыны) өзгерту туралы ұйғарым шығарылады.
Апелляциялық сатының жеке шағым, наразылық бойынша шығарылған ұйғарымы
(қаулысы) шағымдануға, наразылық білдіруге жатпайды және ол шығарылғаннан
кейін дереу заңды күшіне енеді.
Iстi апелляциялық тәртiппен қарау кезiнде сот бiрiншi сатыдағы сот
шешiмiнiң заңдылығы мен негiздiлiгiн толық көлемiнде тексередi.
Апелляциялық сатыдағы сот мәлiмделген талап қою шегiнде жаңа фактiлердi
анықтап, тараптың дәлелдi себептер бойынша бiрiншi сатыдағы сотқа беруге
нақты мүмкiндiгi болмаған жаңа дәлелдемелердi зерттей алады.
Апелляциялық сатыдағы сот АІЖК 253-бабында белгіленген жағдайда және
тәртіппен, сондай-ақ істі қараған кезде соттың тарапынан заңдылықтың
бұзылғанын анықтаған жағдайда жеке ұйғарым шығаруы мүмкін. Апелляциялық
сатыдағы сот жеке ұйғарымда бірінші сатыдағы сот жол берген, шешімнің күшін
жоюға негіз болған құқық нормаларының өрескел бұзылуы мен қателерді де
көрсете алады.
1.2 Апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша iстердi қарау
Бірінші сатыдагы соттың апелляциялық шаеымды, наразылықты алғаннан
кейінгі: шағымның, наразылықтың және оған ңоса тіркел-ген жазбаша
дәлелдемелердің көшірмелерін келесі күн-нен кешіктірмей іске ңатысушы
адамдарға жібереді; шағымдануға, наразылық келтіруге белгіленген 15 (он
бес) күн мерзім өткеннен кейін істі апелляциялық сатыға жібереді; іске
қатысушы адамдарды істі апелляциялық сатыда қараудың орны мен уақыты туралы
тиісінше хабарлайды. Істің апелляциялық сатыда қаралатын күні туралы хабар
іс апелляциялық сатыдағы сотта зерделенетіндей, ал іске қатысушы адамдар
апелляциялық сатыдағы сот отырысына қатысу құқығын пайдаланудың нақты
мүмкіндігіне ие болатындай есеппен берілуге тиіс.
Апелляциялық шағымдануға, наразылық келтіруге 15 күн мерзім өткенге
дейін істі соттан ешкім талап ете алмайды. Іске қатысушы тұлғалар сотта іс
материалдарымен, сондай-ақ келіп түскен шағымдармен және оларға білдірілген
ңарсылықтармен танысуға құқылы.
Осы апелляциялық шағымдар мен наразылықтарды қарайтын соттар: аудандық
және оларға теңестірілген соттар шығарған шешімдерге - облыстық және оған
теңестірілген соттың азаматтық істер жөніндегі алқасы; облыстық және оларға
теңестірілген бірінші сатыдағы соттар шығарған шешімдерге - Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық істер жөніндегі алқасы.
Апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша апелляциялық сатыдағы сот:
- істе бар және қосымша табыс етілген материалдар бойынша істің нақты
мән-жайы анықталуының;
- материалдық құқық нормаларының қолданылуы мен түсіндірілуінің
дұрыстығын;
- істі қарау мен шешу кезінде азаматтың іс жүргізу заңы нормаларының
сақталуын тексереді.
Апелляциялық сатыдағы сот құрамы кет дегенде 3 (үш) судъядан тұрады,
біреу төрағалық етуші болады.
Апелляциялық сатыдағы судья апелляциялық шағым берген немесе наразылық
келтірілген тұлғаның өтініші бойынша бірінші сатыда қабылданған, ҚР АІЖК-
нің 237-бабында аталған істер бойынша шешімдерден басқа, шешімнің
орындалуын тоқтата тұрады (ҚР АІЖК-нің 343-бабы).
Істі апелляциялық тәртіппен қарау кезінде сот бірінші сатыдағы сот
шешімінің заңдылығы мен негізділігін толың көлемінде тексереді (ҚР АІЖК 345-
бабының 1-бөлігі).
Апелляциялық сатыдағы сот мәлімделген талап қою шегінде жаңа
фактілерді анықтап, тараптың дәлелді себептер бойынша бірінші сатыдағы
сотқа беруге нақты мүмкіндігі болмаған жаңа дәлелдемелерді зерттей алады
(ҚР АІЖК-і 335-бабының 3-бөлігі және 345-бабының 2-бөлігі).
Апелляциялық сатыдағы сот шағымды немесе наразылықты қозғалыссыз
қалдыруы (ҚР АІЖК-нің 336-бабы), қайтаруы (ҚР АІЖК-нің 337-бабы) мүмкін.
Апелляциялық шағым берген тұлға апелляциялық сатыдағы сот қаулы
шығарғанға дейін одан бас тартуға, ал наразылық келтірген прокурор немесе
жоғары тұрған прокурор наразылықты кері қайтарып алуға құқылы. Одан кейін
шешімге басқа адамдар шағым жасамаса немесе жоғары тұрған прокурор
наразылық келтірмесе, сот шағымнан бас тартуды және наразылықты қайтарып
алуды қабылдау туралы апелляциялық іс жүргізуді қысқартатын қаулы шығарады.
Іс апелляциялық сатыда ол бірінші сатыдағы соттан келіп түскен күннен
бастап 1 (бір) айлық мерзімнен кешіктірілмей қаралуға тиіс.
Апелляциялық сатыдағы сотта іс жүргізу ҚР АІЖК-нің 41-тарауында
көзделген ережелер бойынша жүзеге асырылады. Апелляциялық сатыдағы соттың
отырысына іс бойынша қорытынды беретін прокурор міндетті түрде қатысады
[37; 38].
Апелляциялық сатыдағы сотта істі талқылау бөлімдері: сот отырысын ашу.
Төрағалық етуші сот отырысын ашып, қандай іс, кімнің шағымы немесе
наразылығы бойынша және қай соттың шешімі қаралып отырғанын, сондай-ақ
апелляциялық сатыдағы соттың құрамын және егер істің қаралуына қатысып
отырса, прокурорды, сарапшыларды, мамандарды, аудармашыларды хабарлайды.
Іске қатысушылардың келуін тексеру. Төрағалық етуші іске қатысушы
адамдардың қайсысы келгенін анықтайды, келген адамдардың кімдер екенін
айқындайды, өкілдердің өкілеттігін тексереді. Іске қатысушы адамдарға
олардың іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді.
Іске қатысушы адамдардың сот отырысына келмеуінің салдары. Істің
қаралатын уақыты мен орны туралы тиісті түрде хабарланбаған іске қатысушы
адамдардың біреуі сот отырысына келмеген жағдайда сот істі қарауды кейінге
қалдырады. Содан кейін іске қатысушыларға соттың қайта өткізілетін
отырысында істің қаралу уақыты мен орны жайында тиісінше хабарлайды. Бұл
жағдайда істі талқылау басынан бастап жүргізіледі.
Соттың іске қатысушы тұлғалар арыздарын шешуі. Іске қатысушы
тұлғалардың апелляциялық сатыдағы істі қарауға байланысты барлық мәселелер
бойынша арыздар мен өтініштерін сот іске қатысушы басқа тұлғалардың пікірін
тыңдағаннан кейін шешеді. Мәлімделген өтінімдерді шешу ҚР АІЖК-нің 186-
бабының ережелері бойынша жүргізіледі, бұл орайда апелляциялық сатыдағы
соттың өтінімдері бірінші сатыдағы сот қанағаттандырмағандығын негізге
алып, оны қанағаттандырудан бас тартуға құқығы жоқ.
Істі мәні бойынша қарау. Істі мәні бойынша қарау судьяның шағым
жасалған шешімнің мән-жайы, апелляциялық шағымның, наразылықтың дәлелдері
және іс материалдары туралы баяндамасымен басталады. Соттың отырысына
келген іске қатысушы тұлғалар мен өкілдердің түсініктемелерін тыңдайды.
Апелляциялық шағым берген немесе наразылық келтірген тұлға және оның өкілі
бірінші болып сөз сөйлейді. Егер екі тарап та шешімге шағым жасаған
жағдайда бірінші болып талап қоюшы сөйлейді. Тараптардың түсініктемелерінен
кейін сот істе бар және тараптар жаңадан табыс еткен, дәлелді себептермен
олар бірінші сатыдағы соттың қарауына табыс ете алмаған дәлелдемелерді
тексереді. Сотқа қосымша дәлелдемелер табыс еткен тұлғалар олардың қандай
жолмен алынғанын және қосымша дәлелдемелер табыс ету қажеттігі қандай мән-
жайларға байланысты туындағанын көрсетуге міндетті. Апелляциялық сатыдағы
сот іске қатысушы, сот отырысына келмеген адамдардың түсініктемелерін,
сондай-ақ апелляциялық сатыдағы сот отырысына шақырылмаған куәлардың
айғақтарын жария етуге құқылы. Егер бұл түсініктемелер мен айғақтарға
тараптар дау шығарса, аталған адамдар апелляциялық сатыдағы сотқа шақырылуы
мүмкін.
Сот жарыссөздері және прокурордың қорытындысы. Іс мәні бойынша қаралып
біткен соң төрағалық етуші тараптар мен өкілдерден олардың жасайтын
өтінімдері мен толықтырулары туралы сұрайды. Сот бұл өтінімдерді шешіп,
содан соң жарыссөздеріне көшеді. Сот жарыссөздері ҚР АІЖК-нің 211-бабында
көзделген ережелер бойынша өткізіледі, бұл орайда апелляциялық шағым немесе
наразылық берген адам бірінші болып сөйлейді. Шешімге екі тарап та шағым
жасаған жағдайда бірінші болып талап қоюшы сөйлейді. Сот жарыссөздерінен
кейін прокурор іс бойынша қорытынды береді. Содан соң сот соттың актісін
қабылдауға арналған кеңесу бөлмесіне кетеді.
Апелляциялық қаулы шығару және оны жариялау. Апелляциялық саты істі
қарау нәтижелері бойынша сот актісін қаулы түрінде шығарады (ҚР АІЖК-нің
359-бабы). Апелляциялық қаулы кеңесу бөлмесінде шығарылып, оған судьялардың
барлық құрамы қол қояды және судьялар кеңесу бөлмесінен қайтып келген соң,
отырыс залында жарияланады. Апелляциялық сатыдағы сот істі қарағаннан кейін
оны бірінші сатыдағы сотқа қайтарады (ҚР АІЖК-нің 369-бабы) [2].
Апелляциялық сатыдағы сот келесі шешімдердің біреуін қабылдайды: 1)
шешімді өзгеріссіз, ал шағымды немесе наразылықты қанағаттандырмай тастау
туралы; 2) бірінші сатыдағы соттың шешімін өзгерту туралы; 3) бірінші
сатыдағы сот шешімінің күшін жоюға және жаңа шешім шығару туралы (ҚР АІЖК-
нің 362-бабы); 4) ҚР АІЖК-нің 364-бабында көзделген материалдың немесе іс
жүргізу құқығы нормаларының бұзылғаны анықталған жағдайда шешімнің күшін
жойып, істі бірінші сатыдағы соттың жаңадан қарауына жіберу туралы (ҚР АІЖК-
нің 365 және 366-баптары); 5) ҚР АІЖК-нің 247 және 249-баптарында
көзделген негіздер бойынша шешімнің толық немесе оның бөлігіндегі күшін
жоюға және іс бойынша іс жүргізуді қысқарту немесе арызды қарамай тастау
туралы (ҚР АІЖК-нің 367-бабы).
Апелляциялық сатыдағы соттың қаулылары қабылданған күннен бастап заңды
кушіне енеді (ҚР АІЖК-нің 368-бабы).
Апелляциялық шағымдар, наразылықтар бойынша апелляциялық сатыдағы сот
істе бар және қосымша табыс етілген материалдар бойынша істің нақты мән-
жайы анықталуының, материалдық құқық нормаларының қолданылуы мен
түсіндірілуінің дұрыстығын, сондай-ақ істі қарау мен шешу кезінде азаматтық
іс жүргізу заңы нормаларының сақталуын тексереді.
Апелляциялық шағымы немесе наразылығы бар істі алған апелляциялық
сатыдағы судья бірінші сатыдағы соттың АІЖК 338-бабының талаптарын
орындағанын тексереді және апелляциялық шағымда немесе наразылықта
баяндалған талаптар мен өтініштерді ескере отырып, он күн мерзімде АІЖК 170-
бабында көзделген іс-әрекеттерді жүргізіп, істі қарауға тағайындайды.
Апелляциялық сатыдағы сот іске қатысатын тұлғаларға отырыстың уақыты
мен орны туралы хабарлайды.
Апелляциялық сатыда іс сотқа келіп түскен күннен бастап бір ай
мерзімде қаралуға тиіс. Апелляциялық сатыдағы сотта істер бойынша іс
жүргізу АІЖК 41-тарауында көзделген қағидалар бойынша жүзеге асырылады.
АІЖК 55-бабының екінші бөлігінде көзделген жағдайларда апелляциялық
сатыдағы соттың отырысына іс бойынша қорытынды беретін прокурор қатысады.
Апелляциялық сатыдағы сот прокурорға:
1) апелляциялық сатыда қаралуға жататын істер туралы;
2) істер бойынша қабылданған, апелляциялық сатыда қаралған шешімдер
туралы хабарлайды.
Апелляциялық сатыдағы сот тараптар табыс еткен немесе олардың
өтініштері бойынша талап етіліп алынған, істі дұрыс шешу үшін маңызы бар
қосымша материалдарды, алынған сараптамалық қорытындыларды бірінші сатыдағы
сот үшін көзделген қағидалар бойынша зерделеп, отырысқа шақыртылған
тұлғалардан жауап алады.
Төрағалық етуші сот отырысын ашып: қандай іс, кімнің шағымы және
(немесе) наразылығы бойынша және қай соттың шешіміне орай қаралуға
жататынын хабарлайды. Төрағалық етуші іске қатысатын тұлғалардың және
өкілдердің қайсысы келгенін анықтайды, келген тұлғалардың жеке басын
анықтайды, сондай-ақ лауазымды адамдар мен өкілдердің өкілеттігін
тексереді.
Іске қатысушы адамдардың сот отырысына келмеуінің салдары: 1. Істің
қаралатын уақыты мен орны туралы тиісті түрде хабарланбаған іске қатысушы
адамдардың біреуі сот отырысына келмеген жағдайда сот істі қарауды кейінге
қалдырады. 2. Істің қаралатын уақыты мен орны туралы тиісті түрде
хабарланған адамдардың келмеуі істі талқылауға кедергі болмайды. Алайда сот
бұл жағдайда да келмеу себебін дәлелді деп тани отырып, істі қарауды
кейінге қалдыруға құқылы. 3. Iстi талқылау кейiнге қалдырылған жағдайда
апелляциялық сатыдағы сот iске қатысушы адамдарға соттың қайта өткiзiлетiн
отырысында iстiң қаралу уақыты мен орны жайында тиiсiнше хабарлайды. Бұл
жағдайда iстi талқылау басынан бастап жүргiзiледi.
Іске қатысушы тұлғалардың апелляциялық сатыдағы істі қарауға
байланысты барлық мәселелер бойынша арыздар мен өтініштерін сот іске
қатысушы басқа тұлғалардың пікірін тыңдағаннан кейін шешеді.
Тараптар зерттеген кезде өздеріне бірінші сатыдағы сот бас тартқан
дәлелдемелерді талап ету туралы өтініш жасауға құқылы.
Мәлімделген өтініштерді шешу АІЖК 186-бабының ережелері бойынша
жүргізіледі, бұл орайда апелляциялық сатыдағы соттың өтінішті бірінші
сатыдағы сот қанағаттандырмағандығын негізге алып, оны қанағаттандырудан
бас тартуға құқығы жоқ.
Соттың отырысына келген іске қатысушы тұлғалар мен өкілдердің
түсініктемелерін сот тыңдайды. Апелляциялық шағым берген немесе наразылық
келтірген тұлға және оның өкілі бірінші болып сөз сөйлейді. Екі тарап та
шешімге шағым жасаған жағдайда бірінші болып талап қоюшы сөйлейді [22;
134].
Дәлелдемелерді зерттеудің тәртібі мен шектерін іске қатысушы
тұлғалардың пікірлерін ескере отырып, апелляциялық сатыдағы сот белгілейді.
Тараптардың түсініктемелерінен кейін сот істе бар және тараптар
жаңадан табыс еткен, дәлелдi себептермен олар бiрiншi сатыдағы соттың
қарауына табыс ете алмаған дәлелдемелерді тексереді. Сотқа қосымша
дәлелдемелер табыс еткен тұлғалар олардың қандай жолмен алынғанын және
қосымша дәлелдемелер табыс ету қажеттiгi қандай мән-жайларға байланысты
туындағанын көрсетуге мiндеттi.
Апелляциялық сатыдағы сот іске қатысушы, сот отырысына келмеген
адамдардың түсініктемелерін, сондай-ақ апелляциялық сатыдағы сот отырысына
шақырылмаған куәлардың айғақтарын жария етуге құқылы.
Егер бұл түсініктемелер мен айғақтарға тараптар дау шығарса, аталған
адамдар апелляциялық сатыдағы сотқа шақырылуы мүмкін.
Іс мәні бойынша қаралып біткен соң төрағалық етушi тараптар мен
өкілдерден олардың жасайтын өтініштері мен толықтырулары туралы сұрайды.
Сот бұл өтініштерді шешіп, содан соң сот жарыссөзіне көшеді.
Сот жарыссөзі АІЖК 211-бабында көзделген ережелер бойынша өткізіледі,
бұл орайда апелляциялық шағым немесе наразылық берген адам бірінші болып
сөйлейді. Шешімге екі тарап та шағым жасаған жағдайда бірінші болып талап
қоюшы сөйлейді.
Сот жарыссөзі және прокурордың қорытынды сөзiн тыңдау аяқталғаннан
кейін судья соттың актісін қабылдауға арналған кеңесу бөлмесіне кетеді.
Апелляциялық сатыдағы сот істі бірінші сатыдағы сот үшін көзделген
қағидалар бойынша қарай келіп, істің дұрыс шешілуі үшін маңызы бар қосымша
материалдарды, алынған сараптамалық қорытындыларды зерттеу, отырысқа
шақыртылған тұлғалардан жауап алу қажет болған жағдайларда сот отырысының
хаттамасын жүргізеді.
Апелляциялық сатыдағы сот сондай-ақ өз бастамасы немесе тараптардың
өтініші бойынша сот отырысының хаттамасын жүргізуге құқылы.
Апелляциялық сатының сот актісін шығаруы және оны жариялауы АІЖК 216,
217, 218-баптарында көзделген қағидалар бойынша жүргізіледі. Сот осы баптың
бiрiншi бөлiгiнiң талаптарын сақтай отырып, қаулының қарарлық бөлiгiн
шығара алады. Бұл жағдайда қаулының толық мәтiнi iстi қараған күннен бастап
бес күндiк мерзiмде жазылып, оған барлық судьялар қол қояды.
Апелляциялық сатыдағы сот:
1) шешімді өзгеріссіз, ал шағымды немесе наразылықты қанағаттандырмай
тастауға;
2) бірінші сатыдағы соттың шешімін өзгертуге;
3) бірінші сатыдағы сот шешімінің күшін жоюға және жаңа шешім
шығаруға;
4) АІЖК 366-бабында көзделген іс жүргізу құқығы нормаларының бұзылғаны
анықталған жағдайда шешімнің күшін жойып, істі бірінші сатыдағы соттың
жаңадан қарауына жіберуге құқылы. Апелляциялық сатыдағы сот қандай да бір
дәлелдемелердің дәйектілігі немесе дәйексіздігі туралы, бір дәлелдемелердің
басқаларынан артықшылығы туралы мәселелерді, сондай-ақ істі жаңадан қарау
кезінде қандай шешімнің шығарылуға тиіс екенін алдын ала шешуге құқылы
емес.
5) АІЖК 249-бабында көзделген негіздер бойынша шешімнің толық немесе
оның бөлігіндегі күшін жоюға және іс бойынша іс жүргізуді қысқартуға не
арызды қарамай тастауға құқылы.
Апелляциялық сатыдағы сот АІЖК 358-бабында көзделген жағдайларда –
қаулы, қалған жағдайларда ұйғарым шығарады. Апелляциялық сатыдағы соттың
дәлелді актісі ол қабылданған күннен бастап бес күн ішінде шығарылуға тиіс.
Апелляциялық сатыдағы соттың қаулысында: апелляциялық қаулының
шығарылған күні мен орны; апелляциялық қаулыны шығарған соттың атауы; сот
құрамы; тараптар; іске қатысушы басқа тұлғалар және өкілдер; даудың
нысанасы немесе мәлімделген талап; талап қоюлардың және оларға
қарсылықтардың мәні; бірінші сатыдағы сот анықтаған істің мән-жайы; бірінші
сатыдағы сот қаулы шығарған кезде басшылыққа алған себептер көрсетілуге
тиіс [29; 38].
Бұдан басқа, апелляциялық сатыдағы соттың қаулысында:
1) апелляциялық шағым немесе наразылық берген тұлғанық атауы;
2) шағым немесе наразылық берген тұлғанық талаптары, олардың
негіздемелері;
3) апелляциялық сатыдағы соттың бірінші сатыдағы сот шешімін
өзгеріссіз қалдыруының, күшін жоюының не өзгертуінің негіздері;
4) апелляциялық сатыдағы соттың өз тұжырымдарын жасауына алып келген
дәлелдер және сот басшылыққа алған заңдарға сілтеме;
5) апелляциялық сатыдағы соттың тұжырымдары және оның шешімі
көрсетіледі.
Апелляциялық сатыдағы сот кеткен қате жазбалар және анық арифметикалық
қателерді түзету туралы мәселені қарауға, қосымша қаулы шығаруға немесе
шығарылған қаулының мәнін өзгертпей оны түсіндіруге құқылы. Апелляциялық
сатыдағы соттың көрсетілген мәселелер жөніндегі қаулысы шығарылған күнінен
бастап күшіне енеді.
Белгіленген мерзімде немесе өтіп кеткен мерзімді қалпына келтіргеннен
кейін берілген апелляциялық шағым немесе наразылық басқа шағымдар бойынша
іс қаралғаннан кейін апелляциялық сатыдағы сотқа түскен жағдайда, сот
мұндай шағымды немесе наразылықты өзінің іс жүргізуіне қабылдауға міндетті.
Апелляциялық сатыдағы сот өзінің бұрын шығарған актісінің күшін жояды
және аталған шағымда немесе наразылықта оның күшін жоюдың негізі көзделсе,
істі толық көлемінде қарайды.
Апелляциялық тәртіппен сот шешімінің күшін жоюға немесе оны өзгертуге:
1) іс үшін маңызы бар мән-жайлар шеңберінің дұрыс анықталмауы және дұрыс
айқындалмауы; 2) бірінші сатыдағы сот белгіленген іс үшін маңызы бар мән-
жайлардың дәлелденбеуі; 3) бірінші сатыдағы сот шешімінде баяндалған
қорытындылардың істің мән-жайына сәйкес келмеуі; 4) материалдық нормалардың
немесе іс жүргізу құқығы нормаларының бұзылуы немесе дұрыс қолданылмауы
негіз болып табылады.
Мәні бойынша дұрыс сот шешімінің күшін бір ғана үстірт пікірлер
бойынша жоюға болмайды.
Материалдық құқық нормалары, егер сот:
1) қолданылуға тиісті заңды қолданбаса;
2) қолданылмауға тиісті заңды қолданса;
3) заңды дұрыс түсіндірмесе;
4) заңға ұқсас қалыпты немесе құқыққа ұқсас қалыпты дұрыс қолданбаса,
бұзылған немесе дұрыс қолданылмаған деп есептеледі.
Бірінші сатыдағы сот шешімінің күші мына жағдайларда, егер: істі бұл
істі қарауға құқығы жоқ судья қараса; сот, істі сот отырысының уақыты мен
орны хабарланбаған, іске қатысушы адамдардың біреуі болмаған жағдайда
қараса; істі қарау кезінде сот ісі жүргізіліп отырған тіл туралы ереже
бұзылғанда; сот іске қатысуға тартылмаған адамдардың құқықтары мен
міндеттері туралы мәселелерді шешкенде; шешімге судья қол қоймағанда немесе
шешімде көрсетілгеннен басқа судья қол қойғанда; істе сот отырысының
хаттамасы болмағанда; істе АІЖК 255-бабына сәйкес жасалуы міндетті жеке іс
жүргізу іс-әрекетінің хаттамасы болмағанда шағым, наразылық дәлелдеріне
қарамастан жойылуға тиіс.
Басқа да іс жүргізудің бұзылуы орын алған жағдайда, егер бұл бұзушылық
істі дұрыс шешпеуге әкеп соқтырса немесе әкеп соқтыруы мүмкін болса,
шешімнің күші жойылуға тиіс.
Іс жүргізуді қысқарту немесе арызды қарамай қалдыру арқылы сот
шешімінің күші апелляциялық тәртіппен жойылуға тиіс.
Апелляциялық сатыдағы соттың қаулылары, егер оларға шағым жасалмаса
немесе наразылық берілмесе, оларға кассациялық шағымдану, наразылық беру
мерзімі өткеннен кейін заңды күшіне енеді.
Істі бірінші сатыдағы сотқа қайтару. Апелляциялық сатыдағы сот істі
қарағаннан кейін оны бірінші сатыдағы сотқа қайтарады.
1.3 Апелляцияның сот өндірісіндегі алар орны
Еліміздегі сот жүйесін әлемдік стандартқа сәйкестендіру бағытында
біршама игі шаралар жүзеге асуда. Соңғы өзгерістер бойынша сот әділдігіне
жылдам қол жеткізетін, ықшамдалған үш буынды сот жүйесі бар. Сот
сатыларының бұлайша қысқартылуы сотқа жүгінушілердің ахуалын жақсарта
түседі. Мұндағы басты бағыт – апелляцияның рөлін күшейту. Өйткені, дамыған
өзге елдерде бұл институтқа айрықша мән беріледі.
Еліміздегі кең ауқымды жүргізілген сот реформасына сай апелляциялық
өндірісті күшейту идеясы өз дәрежесінде жүзеге аспақшы. Алдымен елімізде
апелляциялық институттың пайда болу тарихына тоқтала кетейік. 1999 жылы 13
шілдеде жаңадан енгізілген Азаматтық іс жүргізу кодексінде сот актілеріне
наразылық келтіруге және апелляциялық шағым беруге арналған екі тарау (40,
41) енгізілген еді. Жаңадан пайда болған бұл айрықша ерекшелік АІЖК-нің 40-
шы тарауында тек қана кассациялық емес, сондай-ақ апелляциялық тәртіптегі
заң күшіне енбеген сот актілеріне шағым беру мүмкіндігін алғаш рет
қарастырды. Ал АІЖК-нің 41-ші тарауы істі апелляциялық шағым және наразылық
бойынша қарау тәртібіне арналды.
Былайша қарағанда, апелляциялық өндіріс (институт) деген термин
бұрындары жекелеген кейбір ғылыми еңбектер мен заңнамалық түсініктемеде
еске алынса, енді заңнамалық базадан тұрақты орын алуы, сот актілеріне
шағымдану институтының тұжырымын жүзеге асыруға тыңғылықты түрде куәлік
берді [31; 45].
Нақты айтқанда, заң шығару орны екінші саты үшін мүдделілік танытқан
адамның бастамасымен істі өз мәні бойынша екінші рет қараудың мүмкіндігін
бекітіп берді. Аталған шешім АІЖК-нің 347-бабында мәтіндік және мағыналық
жағынан талданып негізделді. Бұл апелляциялық сатыдағы сот істе қосымша
материалдар беруде істің мән-жайын дұрыс анықтауға, сондай-ақ материалдық
құқық нормасын талқылауға және оны колдануға мүмкіндік туғызды. Сонымен
бірге, іс қарауда және оны шешу барысында азаматтық іс жүргізу тәртібінің
сақталуын көздейтінін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz