Оқушылардың арт - терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастыру жолдары
ПЕДАГОГ- ПСИХОЛОГТЫҢ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АРТ-ТЕРАПИЯ АРҚЫЛЫ ДЕНСАУЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы - Педагогика және психология
МАЗМҰНЫ
1. Оқушылардың арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Денсаулық мәдениетін қалыптастыру мәселелесінің ғылыми зерделену жәйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Оқушылардың арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
0.3. Оқушылардың арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық - мазмұндық үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
Оқушылардың арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастырудың тәжірибелік педагогикалық жұмыс мазмұны ... ... ... ..
2.1 Оқушылардың арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастыру жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Оқушылардың арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастырудың пeдaгoгикaлық тәжірибeлік жұмысының кезеңдері ... ... ... .
2.3 Жоғары сынып оқушыларының арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастырудың тәжірибелік-педагогикалық жұмыс нәтижелерін қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта әлеуметтік экономикалық даму кезеңінде денсаулық сақтаудағы жеке тұлғаның рөлі көтерілуде. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдаған Қазақстан - 2030 жолдауында халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуда денсаулықты сақтаудың маңызы туралы және салауатты өмір сүру салтын дамытудың қоғам үшін аса қажеттігі туралы айтып өткен болатын [1].
Майя Гогулан Денсаулық бізге өмірмен бірге беріледі, ол қарапайым қызмет немесе қажеттілік (дем алу, ас қорыту, қан айналым, т.с.с) ретінде беріледі. Сондықтан болар ешкім өз денсаулығын оны жоғалтып алмаса тіпті ойламайды да. Денсаулық әлемді билейтін, оны білмеуге және сақтамауға болмайтын ортақ заңдарға бағынады, онсыз өмір мүмкін емес. Сондықтан әрқайсысымыз тым болмаса ғылымға адам және оның денсаулығы жайлы белгіліні меңгеруіміз міндетті- дейді.
Денсаулық мәселелері ғылыми әдебиеттерде кең қарастырылған. Адам денсаулығына байланысты фундаменталды мәселелерді Н.М. Амосов, П.К. Анохин, Г.А. Апанасенко, К.И. Адамбеков, Р.М.Баевский, И.И. Брехман, В.П. Казначеев, Э.М. Казин, Г.А. Кураев, Ю.П. Шорин, А.Г. Шурина және т.б. қарастырса, денсаулық мәселелерін білім беру жүйесінде Р.И. Айзман, Е.А. Бабенкова, М.М. Безруких, Г.К. Зайцев, Н.А. Заруба, В.В. Колбанов, О.А. Никифорова, Н.К. Смирнов, В.Д. Сонькин, Л.Г. Татарникова, В.И. Ярославцева және т.б. ғалымдар қарастырса, Г.С.Акиева, Г.Д.Алимжанова, А.В. Ахаев, Е.Д. Даленов, А.С. Иманғалиев, Ж.О. Жилбаев, т.б. ғалымдар тұлғаның физикалық, психикалық және әлеуметтік сәттілігіне байланысты қарастырып, денсаулық тұлғаның барлық мүмкіндіктерінің ашылуының шарты болып табылады, ол баланың жас кезінен бастап қаншалықты денсаулығын сақтауға бейімделген және салауатты өмір салтының дағдыларын қалыптастырғанына байланысты деген пікірлерін ұсынады.
Арт-терапия - әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық жұмыстарда көркемдік шығармашылық сабақтары арқылы адам психикасын үйлесімді дамыту құралы әрі өнер арқылы психологиялық ықпал ету ретінде қарастырылады. Өнер - білім беру жүйесінде көптеген жылдар бойы балаларды эстетикалық дамыту және қалыптастыру құралы ретінде қарастырылып келді.
Қазіргі уақытта өнерді тұлғаны дамыту және қалыптастыру факторы ғана емес, сонымен қатар бұзылыстардың алдын алу және түзетудің, балалар денсаулығын сақтаудың, бала психикасын қоршаған ортаның агрессивті ықпалдарынан қорғаудың тиімді құралы ретінде қарастыру қажеттігі туындайды. Арт-терапиялық техникалар мақсаты - баланы сурет салуға үйрету емес, сурет салу арқылы балада белгілі бір эмоциялар тудырып, сөзбен жеткізе алмайтын проблемаларды жеңуге, шығармашылық энергияның шығуына көмектесу. Бала үшін маңыздысы нәтиже емес, сурет салу үрдісі. Сондықтан, арт-терапия балалармен жұмыс жасауда аса тиімді.
Зерттеуші ғалымдар мектепке жасына дейінгі балалардың эмоциялық өрісінің дамуына табиғат, өнер, музыка, көркемдік әдебиет, бейнелеу іс-әрекеті сияқты факторлардың тиімді ықпал ететіндігін анықтаған. Мәселен, оқыту үрдісінің мазмұнын бейнелеу шығармашылығымен жаңарту мүмкіндігін қарастыруда педагогикалық арт-терапия феномені зерттелген, оның теориялық негіздері Л.А. Аметова, Е.Л. Зеленина, Л.Д Лебедева еңбектерінде, бейнелеу іс-әрекетінде психотерапиялық түзету құралы ретінде Т.Г Казакова, Н.П. Сакулина, Л.М. Таджибаева, А.И. Копытин т.б. еңбектерінде, шығармашылықтың тұлғаның эмоциялық, адамгершілік дамуына психотерапевтік әсерін А.И. Аржанова, И.П. Воропаева., В.Г. Нечаева, Р.В. Овчарова, Дж. Аллан, М. Бурно Л.Д. Лебедева, В.Ловенфельд, Е.Г. Макарова жәнге т.б. қарастырса, арнайы, түзету мекемелеріндегі балалармен арт-терапиялық жұмыс жүргізу жолдары Е.А. Медведева, И.Ю. Левченко, Л.Н. Комиссарова, Т.А. Добровольская және т.б. қарастырды, ал отандық ғалымдардан арт-педагогика мен арт-терапиялық мәселелелерді А.К. Мынбаева, З.Б. Мадалиева, Г.А Қасен. Ұ.Б. Төлешова, А.Б. Мукашева, А.Б. Айтбаева, З.М. Садвакасова, Б.Д. Жігітбекова, А.Р. Жунусова, З.Қ. Әбiл, Д. E. Aбдpaмaнoвa, Қ. Н. Нығымoвa, A. Құлымбaeв және басқа ғалымдар қарастырды.
Жоғарыдағы ғалымдардың еңбектерін қарастыра келе арт- терапия арқылы оқушылардың денсаулық мәдениетін қалыптастыру мәселелері жеткілікті деңгейде зерттелмеген. Оқушылардың денсаулық мәдениетін қажеттілігі арт- терапия арқылы қалыптастыру арасында қайшылық туып отырғандықтан зерттеу жұмысымыздыПедагог - психологтың оқушылардың арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастыру деп алуымызға негіз болды.
Зерттеудің нысаны: Мектептегі тәрбие беру жүйесі
Зерттеудің пәні: арт-терапия арқылы оқушылардың денсаулық мәдениетін қалыптастыру үдерісі
Зерттеудің мақсаты: арт-терапия арқылы оқушылардың денсаулық мәдениетін қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін жүйелеп, оның үлгісін жасау, тәжірибеде нәтижесін тексеру
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, оқушылардың денсаулық мәдениетін арт-терапия арқылы қалыптастыру жолдары ендірілсе, онда оқушылардың денсаулық мәдениеті артады, өйткені бұл педагог-психологтың жұмыс жүйесіне негізделген.
Зерттеудің міндеттері:
1. Оқушылардың денсаулық мәдениетін арт-терапия арқылы қалыптастыру мәселелеріне теориялық-әдіснамалық тұрғыдан талдау жасау;
2. Арт-терапия арқылы оқушылардың денсаулық мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделін ұсыну;
3. Оқушылардың денсаулық мәдениетін арт-терапия арқылы қалыптасуын тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
Оқушылардың денсаулық мәдениетін арт-терапия арқылы қалыптастыру мәселесіне теориялық-әдіснамалық тұрғыдан талдау жасалды;
Арт-терапия арқылы оқушылардың денсаулық мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделін ұсынылды;
Оқушылардың денсаулық мәдениетін арт-терапия арқылы қалыптасуын тәжірибе жүзінде тексерілді.
Зерттеудің әдістері: анкета, әңгіме жүргізу; бақылау, сауалнама алу; модельдеу; алынған нәтижелерді сұрыптау.
Зерттеудің базасы:
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ОҚУШЫЛАРДЫҢ АРТ-ТЕРАПИЯ АРҚЫЛЫ ДЕНСАУЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Денсаулық мәдениетін қалыптастыру мәселелесінің ғылыми зерделену жәйі
Денсаулық психологиясы - ғылыми және клиникалық психологияның, психоаналитикалық және психосоматикалық медицинаның тереңге жайылған тамыры. Денсаулық психологиясының міндеті - теорияны қолдану, психологиялық денсаулықтың дамуы және физикалық денсаулықты сақтау, системалық позициясын, аурудың ерекше түрін қарастыру.
Адамның психикалық денсаулығын сақтауда есінің өзгеруі, өмірлік денсаулық мотивациясы, өмірлік құндылықтарын дамытуы ескеріледі. Адамның физикалық денсаулығы жалпы денсаулық жағдайын құрайды. Психика - жоғарғы ұйымдастырылған материясын, миын, субъектісі мен объектісінің шындық формасының белсенділігін көрсетеді.
Психикалық денсаулық мінездемелері туралы әдебиеттерде көптеген мысалдар келтірілген. Декарт жан денсаулығын, ал Гельвеций ақыл - ұқсастық пен айырмашылықтың көзі дейді.
Ал А.Ф.Лазурскидің айтуы бойынша, тұлғаның денсаулығы - әлеуметтік ортада өз-өзін басқаруына және іс-әрекетін басқара алуына байланысты. Жан денсаулығының басты көзі ол ойын, эмоциясын, моторлық функциясын, өзін-өзі басқара алуында дейді [3;13].
Ғалымдардың тұжырымы бойынша, психикалық ауытқушылықтардың пайда болуы өмірлік жағдайына көп көңіл бөлінуінен болады.
Зерттеулердің көрсеткіші бойынша 48% жұмысшылардың медико-психикалық қиындықтары бар екені анықталды. Зерттеу нәтижесінде оның 10% -да әлеуметтік-психологиялық дезадаптация құбылысы байқалған. Яғни әлеуметтік ортаға бейімделе алмауы. Оның қиындықтары төмендегі жағдайларға байланысты пайда болып отырған:
1. Физикалық денсаулығына байланысты туындаған қиыншылықтар (проблемалар);
2. Психикалық ауытқушылығына байланысты, яғни эмоциялық сферасы, көңіл-күйін басқара алмауынан туындайды;
3. Қарым-қатынастағы қиыншылықтар;
4. Жанұялық жағдайдағы қиыншылықтар;
5. Темекі шегуі мен алкогольді қолданғаннан туындаған қиыншылықтар.
Әр түрлі аурулардың пайда болуына адамның көңіл-күйі, яғни эмоциялық жағдайы әсер етеді. Ол жағымды немесе жағымсыз жағдай болуы мүмкін. Осы арқылы әлеуметтік және биологиялық орны анықталады.
Физиологиялық зерттеулерге сүйенсек, адамның көңіл-күйі іс-әрекет реакциясын және өзін-өзі іштей басқара алуына тікелей әсер етеді. Адам ағзасындағы биохимиялық және физиологиялық өзгерістерді реттеп отырады. Ол туралы П.К.Анохина еңбектерінен мәлімет алуға болады[4].
Ал П.В.Симоновтың айтуы бойынша, эмоция дегеніміз, ол - сыртқы ортамен қарым-қатынас жасау және ағзаның соған бейімделуі.
Қазіргі уақытта ағзаның жағдайын мынандай сатыларға бөлген:
1. Денсаулық - патогендік, физикалық, психикалық және әлеуметтік бейімделулер, өмір жағдайына байланысты өзгерулері. Осыған ағзаның бейімделуі.
2. Сыртқы ортаға әсері - яғни адамның қоршаған ортасындағы әр түрлі өзгерістерге әсері. Өзгерістерге физикалық және психикалық өзгерістер жатады. Ағза осы өзгерістерге бейімделе алуы тиіс.
3. Аурудың алдындағы жағдайы - патологиялық процесс, әсер ету факторы, өзін-өзі дамыту жағдайы болып табылады. Бұл екі сатыда жүреді:
- Ағзаның өмірге қажетті гомеостазы, яғни жүрек ауруларының, спецификалық аурудың алдын-алу.
- Белгілі бір органның гомеостазының, механикалық компенсация әсерінен туындаған аурудың алдын алу[5; 34].
Этологиялық ауруларды оқыту жолдарында детерменизм принципі ең басты орынды алады. С.С.Гурвич, В.П.Петленко және Г.И.Царегородцевтің айтуы бойынша, детерменизм принципін қолдану ол - аурулардың пайда болуы, нақты жағдай және ауруды тудыратын себептерге байланысты қолданылған.
Өмірге қауіп төндіретін жағдайларда болады. Ол адамның денсаулығына тікелей әсер етеді. Олар:
:: Әлеуметтік жағдай:
Эндогендік - ол индивидуалдық-психологиялық тұлға ерекшелігі;
Экзогендікке - өмір жағдайы, кері әдеттері (привычка) әлеуметтік микроклимат жатады.
:: Әлеуметтік - биологиялық жағдай. Тұлғаның ішкі жағдайына - тәжірибенің жеткіліксіздігі, білім алуы, психикалық процесіне -есте сақтауы, сенсомоторикасы ең басты қажетті қасиеттері болып табылады.
:: Биологиялық жағдайы. Эндогендік - инерттілігі, жоғарғы нерв жүйесінің тұрақсыздығы, оң жарты шарының жеткіліксіздігін басқара алу функциясы, артериялықтың дәл еместігі жатса, экзогендікке - морфофункциялық, гентикалық себеп-салдарды жатқызған.
Ағзаға факторлардың әсер етуі ол индивидуалды. Дамуға жалпы әсер етуші бейімделу болып табылады.Денсаулық-физикалық, соматикалық, әлеуметтік және рухани болып, төртке бөлінеді. Ағзада денсаулықтың осы аталған түрлері бірі-бірімен ете тығыз байланыста болады[6].
Салауатты өмір сүру салты деген түсінік тек үстіртін көз-қарасқа ғана жарайтын жан дүние болып көрінетіні сөзсіз.
Психологиясы сау адам ауруды болдырмауы, ауырған күнде қайтседе одан сауығудың тәсілдерін пайдаланып, одан қандайда болмасын құтылады. Адамның ақыл-ойы, оның істеген ісіне, жұмыс жасау қабілеттілігіне әсер ететіні, керісінше адамның бір жері сырқаттанған болса, жоқ сырқаттарды өзі ойлап тауып білгір бола кетсе, онда оның психикасының тепе-тендігі бұғылғаны дей бер. Мұндай сырқаттар мен сырқаттанғандарды ядрогендік (өзін-өзі сендіруден болатын сырқат деп түсіндіреді. Кейбір жағдайларда ауыр күйзеліс жағдайды басынан еткізген немесе қатты ренжіген адамның сырқаттанатыны да кездеседі. Осы айтылғандардың бәрі дене (ағза) саулығын және әлеуметтік саулықты сақтау үшін психикалық саулықтын керек екенін аңғартады. Сырқаттанған адамның көңіл-күйін көтеру, оның көңіліне (психикасына) жазылып кетемін деген психикалық ой-пікір тудыру, бұл дәрі-дермектерден артық баға жетпес дүние. Сонымен бірге сырқаттан жазылуына рухани сенім тудырып, көңіл-күйді көтере түседі. Ағзада ерекше қарсылық күші пайда болады. Яғни ерекше түрде дамыған жасырынып жатқан ағза күші ояна кетеді. Иммунитет дами түседі.
Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ғылыми деректеріне қарағанда, барлық сырқаттардың 45% күйзелістен туындайтыны байқалады. Сондықтан күнзелістің тетік-тегершігін анықтау, онын, мүмкіндіктерін және күйзеліс қақтығыстарының алдын алу, оның зиянды әрекеттерінен аулақ болу керек. Жүйке-психикалық науқастардың кең тарауы бүгінде тек дәрігерлердің ғана емес, сонымен қатар биологтардың, социологтардың, педагогтардың зерттеуін қажет ететін үлкен мәселені тудырып отыр.
Педагогтардың бұл мәселемен айналысуы оқушылар арасында ақыл-ойының кемістігі немесе жүйке психикалық әрекетінің ауытқуы, қылықтың бұзылуы себебінен оқу бағдарламасын игере алмайтын балалардың кездесуімен байланысты. Педиатор - дәрігірлер үнемі стресс жағдайында жүретін ересектерге тән науқастардың балаларда да жиілеп кеткенін айтады. Оның себебі ретінде балалардың халық көп жиналатын жерлерде көп болатыны, балалардың алкоголь мен анашаны қабылдауы орын алады. Нәтижесінде балаларда ұйқының бұзылуы, бас аурулары, невротикалық симптомдар, психикалық, физикалық дамудың бұзылуы, қылықтың ауытқуы пайда болады.
Адам өз өмірінің ағысында әлденеше рет кездейсоқ туған экстремальді жағдайға жанамаланған психо-жарақаттайтын факторларға душар болады. Сонымен қатар, экстремальды жағдайлардың көбісі нақты бір ортақ қырлары бола тұрып, бір-біріне ұқсамайды, сондықтан да зардап шегушілер үшін әртүрлі зардаптар әкелуі мүмкін. Постстрессті кезеңде психикалық, психосоматикалық және психопатологиялық әсерлердің сипаты мен қарқыны әртүрлі объективті және субъективті жағдайларға тәуелді.
Объективті жағдайларға, біріншіден, психо-жарақаттандырушы факторлардың әсерінің өткірлігі мен күші, сонымен қатар,олардың әсерінің кенеттілігі мен ұзақтығы сияқты экстремальды жағдайлардың сипаты жатады. Көптеген зерттеушілер экстремалды жағдайларда психо-жарақаттаушы факторлардың әсерінің қарқындылығы қаншалықты жоғары болса, соншалықты тікелей экстремалды жағдайлар мен постстерссті кезең кезінде әртүрлі психогенді бұзылулардың пайда болу мүмкіндігі жоғары деген пікірлері үйлеседі.
Субъективті жағдайларға адамның мінез-құлқына әсер ететін және психогенді бұзылулардың пайда болу ықтималдылығын ескертетін адамның өзінің және тұлғасының жеке-психологиялық ерекшелітері жатады. Бірақ, психогенді бұзылулар мен экстремальды жағдайдағы адамның мінез-құлығы мәселесін зерттеуші ғалымдардың біразы, ұқсас жағдайларда мінез-құлықтың реакциясын құру үшін жеке-психологиялық мінездеменің мәнділігін мойындайды. Ю.А. Александорвский бірлескен авторларымен бірге Экстремалды жағдайдағы психогения кітабында: көптеген шетелдік зерттеушілердің пікірінше, жарақаттаушы апаттардың себептерінен пайда болған психогенді бұзылулар, ереже бойынша, преморбидтің ерекшеліктерімен орташаланбай, көбінесе эмоциональді ортаны қозғайтын және алынған мәліметтің интрапсихологиялық өңделуін талап етпейтін қорқыныштың жағдайларымен байланысты болады,- дейді[7;44].
Денсаулықтың қай анықтамасы болсын оны адам организмінің бейімделуі, қарсыласуы, күресуі, өз мүмкіндіктерін кеңейтуі деген тұжырымға негізделген. Бірақ денсаулықты организмнің атқаратын қызметтерін ескермей пайымдау мүмкін емес екені де күмәнсіз. Адам - тірі жүйе,оның негізін физикалық пен рухан, табиғи мен әлеуметтік, тұқымқуалай берілген және жүре қалыптасқан бастамалар құрады.
Денсаулық тіршілік барысында жастық ерекшеліктеріне, организмнің қоршаған ортамен арақатынасына, әлеуметтік әрекеттер ерекшеліктеріне байланысты қалыптасады. Денсаулық организмнің өзгермелі сыртқы және ішкі ортаға бейімделуін, ағза жүйелерінің қызметтік қорларын, генеративтік, танып білу және әлеуметтік қызметтерді сақтап кеңейтуге бағытталады. Мұндай сау адамға тән қызметтерді іске асыруға көптеген сыртқы және ішкі факторлар, соның ішінде әлеуметтік-мәдени-саяси жүйе, жеке бастың өмір салты, денсаулық потенциалы, бейімділіктері мен қабілеттері, қоршаған орта. Демек, денсаулық әдістемесі адам ағзасын сыртқы ортамен тығыз байланысты біртұтас жүйе ретінде қарайтын жүйелі тәсілге негізделген кешенді, тұтас, көп өлшемді болуы керек.
Денсаулық дегеніміз - аурулардың жоқтығы ғана емес, ол физикалық шынығудың белгілі бір деңгейі, психикалық және физикалық сәттіліктің негізі. Денсаулықты сақтау мен қайта қалпына келтіру әр адамның өзіне байланысты. Ол оған әрекеттенгенде ғана жетеді. Жасалатын әрекет саналы түрде, өз сұранысын қанағаттандыру үшін жасалу қажет. Денсаулықты сақтау үшін салауатты өмір салтына оң ықыластың болғаны жөн. Бұл ретте оқушы тұлғасы ең құнды дүние болып табылады. Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша адам денсаулығы 52% оның өмір сүру тәртібі мен жағдайына байланысты екендігін көрсетеді. Қазақстан Республикасының оқушыларды дәрігерлік тексеруден өткізген нәтижесі бойынша 44,8% балалардың ауру екендігі, олардың ішінде 35%-ы үнемі дәрігерлік бақылауда болу керектігін көрсетті [8].
Адамды өзінің денсаулығын сақтауы, нығайтуы, дамытуы үшін мотивациялаудың әдістерін дайындау негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Денсаулықтың рухани, психикалық, әлеуметтік және соматикалық құрауыштарын сақтау, нығайту және жалпы дамыту денсаулық психологиясының қосымша міндеттері болып табылады.Денсаулықты дамытудың басты ұстанымы мықты денсаулықтың болуы емес, сол денсаулық арқылы өзінің миссиясын жүзеге асыру.
Н.М. Амосов Денсаулық денсаулық үшін емес, ол эффективті қызметтің ажырамас шартын құрауымен құнды, сол арқылы біз бақытқа жетеміз [9].
В.А. Ананьев Денсаулық психологиясы адамның жоғарылауына көмектесетін барлық байлықтарын өзіне сіңіреді. Шығыс дәстүрінен техникалық тәсілдерді, ал хрестиандықтан адамның рухани даму әдістері енген. В.А. Ананьев денсаулық психологиясындағы адам дамуы мен оның негізгі міндеттерін сипаттайтын Жетістіктер шоғыры атты оқу бағдарламасын ұсынады. Бұл жүйе - бағдарламасы теоретикалық- тәжірибелік ұсыныстар мен ортақ ойлар, технологиялар бойынша байланысқан бағыттарды қамтиды. Жетістіктердің үйлесімді дамуы, яғни тұлға құрылымын қалыптастырушы потенциалдар, холистикалық денсаулық ретінде анықталауы мүмкін, ал қосымша потенциалдардың ашылу фрагментарлық денсаулықтың болуымен сипатталады.
Бағдарлама гүл шоғыры бейнесі ретінде берілген, әр гүл күлтесі тәннің, жанның және әлеуметтік денсаулықтың түрлі аспектілерін білдіреді. Әр потенциал өздігінен маңызды және басқада потенциалдарға ықпал етеді. Тәжірибелік жұмыс мақсаты - әр потенциалдың толықтай ашылуын қамтамасыз ету.
1. Ақыл - ой жетістіктері (денсаулықтың интеллектуалдық аспектісі)
Адамның интеллектісін дамыта алу және оны қолдана алу қабілеті; объективті білімдерді қолдана алу дағдысы жатады.
Бұл құзыретінінің өзіне негізгі ұстанымдарды, құндылықтарды, өмірдің мәнін ұғынуды,сенімдерін және индивидтің ойларын қамтиды. Осы компетенцияны дамыту тікелей интеллектіні қолдану ерекшелігіне тікелей байланысты. Негізгі міндетіне, алған білімдерден зардап шекпеу, керісінше оны жетілдіру құралы ретінде қолдана алуға үйрету.
2. Ерік жетістіктері ( денсаулықтың тұлғалық аспектілері)
Адамның өзін-өзі жетілдіре алу қабілеті; алдына мақсат қоя алу және оларға жету жолында тиімді құралдарды пайдалану. Ерік құзыретін дамыту үшін, ең алдымен шешімдер қабылдау дағдылары, жоқ деп айта алу, өзі ұшін тұра алу, өзі үшін, ісі мен таңдауы үшін жауапкершілікті ұғыну. Сонымен қоса, тактикалық және стратегиялық мақсаттарды құра алу, және оларды өзінің өмірлік мәнімен байланыста алуы жатады. Орын алған жағдаяттардарды тез шешім қабылдай алуға үйрену. Ерік - бұл адам белсенділігінің қайнар көзі, ол көз-келген потенциалдың ашылуына көмектеседі.
3. Сезімдер жетістігі ( денсаулықтың эмоционалды аспектісі)
Эмоционалды құзырет - бұл адамның өзінің сезімдерін конгруэнтті түрде білдіру,басқалардың сезімдерін түсіне алу және қабылдау. Эмоциональды интеллектің деңгейін көтеру үшін - өзінің сезімдерін басқара алу керек. Бұл потенциал түріне ұғыну, түсіну, эмоцияларды реттеп, басқару жатады. Сезімдерді шығара алу әдістерін үйрену бұл маңызды тәрбиелік мақсат, эмоционалды фонның яғни, көңіл-күйдің тұрақты дамуына көмектеседі. Өкініш, ашу-ыза, мазасыздық, қайғыру, мұңаю - бұл адамның қалыпты күйлерінің бірі. Егер бұл сезімдер іштей жән көп шығаратын болса және өзгелерді күйзелтсе, онда теріс мағынаға ие болады. Осы потенциалдың дамуына, эмоцияларды танып- білу мен оларды реттеу және басқара алу қабілеттері жатады.
4. Денсаулық жетістіктер (денсаулықтың физикалық аспектісі)
Денсаулықтың физикалық құраушы бөліктерін дамыта алу қабілеті, денесін ұғыну. Дене потенциалы тұлғаның ерекшеліктерін дөрекі мінез-құлықтық және интероцептивті сезімдер арқылы сипатталады. Тәндік интеллект - бұл жұқа рефлексия, түрлі модальдардың денедегі дифференциациясы ( визуальды, есту, көру) және бұл қабілеттіктерді тамақтану мәдениетін көтеру мақсатында қолдану, спортпен айналысуда және сексуальды қарым-қатынас деңгейлерін көтеру үшін қолданады.
Тәндік құзыреттілікті дамытудың мақсаты: өз денесін ұғыну, дене тілін үйрену - бұлшық етте болатын босаңсуды басқару, төзімді болу, икемді болу, психосоматикалық өзін-өзі ртетелу әдістерін игеру; спорт, секс, би арқылы ләззат алу. Сексуальды құзыреттілік - өзінді сексуальды аймақтағы білім мен дағдыларын жетілдіру жатады.
5. Қоғамдық жетістіктер ( денсаулықтың әлеуметтік аспектісі)
Әлеуметтік құзыреттілік адамның әлеуметтік жағдайларға бейімделе алу ерекшелігімен сипатталады; қарым-қатынас деңгейін көтеруге ұмтылысы; әлеуметтік интеллект пен коммуникативті құзыреттілікті дамытуға ұмтылу. Тұлғаралық және топаралық конфликтерді шеше алмау, асоциальды және антисоциальды мінез-құлықтың пайда болуына алып келеді. Әр адамда байланыс орната алу дағдысы қалыптасу керек, өзінің мәселерін айта алу және өзгелерді тыңдай білу керек. Адам бақыты өзімен қарым-қатынасын терең ұғыну, басқалармен және бүкіл әлеммен қатынасын реттеу жатады.
6. Креативті жетістіктер (денсаулықтың шығармашылық аспектілері)
Адамның белсенділігі, шығармашылық түрде өзін-өзі білдіру, қалыптасқан стандарттық білімнен шыға алу қабілеті жатады. Креативті құзыреттілік - бұл, ең алдымен, өзін түрлі құралдар арқылы ұғыну, өнер арқылы болуы мүмкін, өзінде өмірге бейімделу үшін шығармашыл икемділікті дамыту.Креативтілікке негізгі адам құрылымының 3 деңгейі бірігеді:когнитивті, эмоциональды, мінез-құлықтық. Бұл потенциалдын ашылуы - ерекше сезім, ой, эмоция, мінез арқылы адамның өзін - өзі көрсете алуына көмектеседі. Креативтілік тұлға дамуының жетекші факторы ретінде, өзгеруге және стереотиптерді жеңе алуға ұмтылыс. Шығармашылық өмір үшін еркіндік, өзгелердің пікірінен еркіндік қажет.
7. Рухани жетістіктер ( денсаулықтың рухани аспектісі)
Рухани құзыреттілік - бұл жоғары құндылықтарды өмірге ендіре алу қабілеті. Білдіру - жақсылық жасау, шынайлықты қабылдау жатады. Рухани потенциалды әр адамды қабылдаудағы сенім, махаббат, үміт сияқты қалыптар арқылы атмосфера қалыптастырғанда ашуға болады. Рухани потенциал бұл - негіз, осыдан Потенциалдар гүлі өсіп - тұлғаның үйлесімділі қалыптасады. Гүлдің тамыры уақыт дәстүрлеріне енген, өркениеттік даналығын бойына сіңіре өскен [10].
1.2. Оқушылардың арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастыру жолдары
Алғаш арт-терапияны оқу, талдау, қолдану ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында Принцхорнның, Германия, Австрия, Швейцария, Жапония ауруханаларында жан ауруына ұшырағандардың творчестволық жұмыстарына анализ жасауға негiзделген іргелі жұмыстарынан басталды (Prinzhorn, H., 1922). Кейiн келе Крепелин, Блейлер, Бумке, Кречмер сияқты атақты психиатрлар психикалық ауруға ұшырағандардың творчестволық еңбектеріне талдау жасай бастады. 1926 жылы Ресейде осы тақырыпқа орай Карповтың кiтабы, алғаш монографиясы шықты, ол Жан ауруына ұшырағандардың шығармашылықтары және оның ғылым мен техника дамуына тигiзер әсерi - деп аталды. Карпов сурет салудың емдiк әсерi бар екендiгiн көргендердiң алғашқыларының бiрi болды.
Арт-терапия - терминi (art-өнер, artterapy-өнер арқылы терапия жүргiзу) көбiне ағылшын тiлдi халықтар қоныстанған елдерде кеңiнен тараған. Арт-терапия - ауру адамның психоэмоциялық халiне шығармашылық арқылы ем жүргiзу және әсер етудi бiлдiредi.
Арт-терапия өнерге негiзделген, бiрiншi орында шығармашылық пен өзiндiк өнерiн көрсететiн психотерапияның мамандандырылған бөлiмi.
Алғаш бұл термин 1938 жылы Адриан Хиллдiң санаторияда туберкулез ауруына шалдыққандардың көңiл-күйлерiн сипаттау жұмысында қолданылады. Кейiннен бұл термин өнерге қатысты барлық терапияның салаларында (музыкалық терапия, драмалық терапия, бимен терапия жүргiзу т.б.) қолданыла бастайды Бiрақ көптеген мамандар мұндай анықтамаларды өте кең әрi нақты емес деп санайды. Отандық психотерапиялық әдебиеттерде кей кездерде Бейнелеу терапиясы және Сурет терапиясы терминi қолданылады, бiрақ олар, ағылшын тiлдi аналогқа келiңкiремейдi және мән мағынасын тарылтады. Тарихқа сүйенсек арттерапевт мамандар психиатрлар мен психотерапевттердiң көмекшiсi болған, оларға пациенттiң диагнозын анықтауға немесе ем жүргiзуге, олардың суреттерiне қарап, әдiс таңдауға көмектескен. Бiртiндеп арт-терапевттер ешкiмге тәуелсiз маман статусын иемденген. 1969 жылы арт-терапевт-практиктердi бiрiктiрген американдық арт-терапиялық ассоциация құрылды. Осы сияқты ассоциациялар кейiннен Англия, Голландия, Жапония және Ресейде құрылған. Онда арт-терапевтер қазiргi уақыттағы психотерапияның процестерi мен жекелiктерiн зерттеуге өз үлестерiн қосуда. Қазiргi уақытта психотерапияда осындай күштi эмоциялық фактор, яғни өнер мен творчествоны қолдану қажеттiлiгi көрiнiп отыр. Арт-терапия - бiздiң ғасырымыздың жемiсi, - деген тұжырымдар өте дұрыс қабылданған қорытынды.
Терапия - латын тілінен аударғанда емдеу деген ұғымды білдіреді. Тарихқа сүйенсек арт-терапевт мамандар психиатрлар мен психотерапевтердiң көмекшiсi болған, оларға пациенттiң диагнозын анықтауға немесе ем жүргiзуге, олардың суреттерiне қарап, әдiс таңдауға көмектескен. Бiртiндеп арт-терапевтер ешкiмге тәуелсiз маман статусын иемденген. 1969 жылы арт-терапевт-практиктердi бiрiктiрген американдық арт-терапиялық ассоциация құрылды. Осы сияқты ассоциациялар кейiннен Англия, Голландия, Жапония және Ресейде құрылған. Онда арт-терапевтер қазiргi уақыттағы психотерапиялық процестерін зерттеуге өз үлестерiн қосуда. Қазiргi уақытта психотерапияда күштi эмоциональды фактор, яғни өнер мен шығармашылықты біріктіріп қолдану қажеттiлiгi көрiнiп отыр.
Нәтижесінде арт-терапия - бiздiң ғасырымыздың жемiсi, - деген тұжырымдар өте жие қолданылып жүр. Алғашында арт-терапияны оқу, талдау жұмыстарында көбірек қолданылды.
ХХ ғасырдың 20 - жылдарында Германия, Австрия, Щвейцария, Жапония ауруханаларында жан ауруына ұшыраған адамдардың шығармашылық жұмыстарына талдау жасауға негiзделген іргелі жұмыстар басталады. Бастапқыда бұл жұмыстар атақты психиатрлар Крепелин, Блейлер, Бумке, Кречмер басшылығымен орындалды[11].
Психотерапия (грек. psyche - жан және therapeia - емдеу). Р. Бастин психотерапияны ондағы психикалық сипаттағы мәселелер немесе қиындықтар туындағанда науқасқа психологиялық құралдар арқылы кәсіби көмек көрсетілетін өзара жеке әрекет етудің ерекше түрін айтады.
П.Ледер жан-жақтылығын белгілей отыра, психотерапия туралы келесідей ұғымдарды атайды:
психикалық және тәндік қызмет саласында ағзаның жағдайы мен қызметіне ықпал ететін емдеу әдісі ретінде;
үйрету үдерісін қөзғалысқа келтіретін әсер ету немесе ықпалын тигізу әдісі ретінде;
әлеуметтік бақылау мақсатына қызмет ететін құрал қимылы әдісі ретінде;
адамдардың өзара әрекеттесу мен қатынасу барысында болатын құбылыстар кешені ретінде.
Психотерапия терминін алғаш рет XIX ғ. Д.Н. Тьюк енгізді. Психотерапия термині гипноз техникасының дамуына байланысты XIX ғ. 90-жж. ғана жалпы қолданылатын болады.
Н.Н. Штротц пікірінше Психотерапия - бұл психологиялық құралдармен мінез-құлықтың бұзылуын немесе аурушаң жағдайды нақты белгіленген мақсатпен және қалыпты және ауытқушылық тәртібінің теориясы негізінде оларға таныс тәсілдер арқылы емдеу мақсатында бір немесе бірнеше науқастың және бір немесе бірнеше психотерапевттердің (тиісті оқыту мен дайындықты өткендер) өзара әрекеттесуі дейді.
Ағылшын әдебиеттерінде психотерапия термині медициналық, және одан да тар мағынаны білдіреді. Бұл ұғым психикалық талдау амалдарын қолданбайтын және ауру психикасының терең қабаттарын зерттеу талпынысынан бас тартуымен терапияның психоаналитикалық тәсілдерінен ерекшеленетін емдеу әдістерін белгілеу үшін қолданылады [12;4].
Чех ғалымы Станислав Кратохвилу психотерапия психологиялық әдістердің көмегімен әртүрлі ауруларды емдеу деп түсіндіреді. Ол аурулар психикалық процестер мен тұлғаға, сондай-ақ дене қызметтеріне де қатысты болуы мүмкін. Психологиялық әдістерге ең алдымен, сөйлеу - тілі (үндемеу), эмоциялық қатынастар, үйретудің әрқилы түрлері, қоршаған ортамен манипуляциялау жатады. Психотерапияның ортақ мақсаты клиенттерге ойлауы мен мінез-құлықтарын өзгертуге, осылайша едәуір бақытты, өнімді болуға көмектесуде. Ол мақсатқа жету үшін терапевт төменде көрсетілген неғұрлым жеке сипаттағы міндеттерді шешеді:
клиенттің проблемаларын жақсырақ түсінуге көмектеседі;
эмоциялық үйлесімсіздікті жояды;
сезімдердің еркін айқындалуын қолдайды;
клиентті проблемаларды қалайша шешуге болатыны жайлы жаңа идеялармен қамтамасыз етеді;
ойлау мен мінез-құлықтың жаңа тәсілдерін терапевтік ситуациядан тыс тексеріп көруге көмектеседі. Осындай міндеттердің шешілуінде психотерапевт негізгі үш әдісті қолданады.
Біріншіден, психологиялық қолдауды қамтамасыз ету. Бұл ең алдымен, клиентті көңіл қоя тыңдап, сын жағдайда оған кеңес беруді білдіреді. Қолдау клиенттің күші мен іскерліктерін сезініп, пайдалануға көмектесуде анықталады.
Екіншіден, бейімсіз мінез-құлықты жою және проблеманы шешудің бейімді жаңа тәсілдерін қалыптастыру.
Үшіншіден, клиенттің өзіндік ашылуына, инсайтқа жетуіне, яғни мотивтерін, сезімдерін, дау-дамайлары мен құндылықтарын жақсырақ түсінуге ықпал ету.
Рационалды терапия - психотерапияның клиентке көзқарастарындағы қисынды қателерді көрсету арқылы оның ойын түзетуге бағытталған әдісі. Р.Дюбуамен 1912 жылы ұсынылған бұл әдіс психотерапияның дерлік барлық түрлеріне енеді. Рационалды психотерапияның негізгі формалары: түсіндіру (аурудың негізін, пайда болу себептерін талқылау және аурудың едәуір нақты көрінісіне жету); көндіру (ауруға деген эмоциялы қатынасты түзету, жеке-дара ұстанымдардың модификациясы); қайта бағдарлану (ауруға қатысты ұстанымдарда тұрақты өзгерістерге жету); психогогика (науқас үшін аурудан тыс жағымды жетістіктерді қалыптастыратын неғұрлым кең ауқымды қайта бағдарлану).
Логотерапия - клиенттің қарым-қатынастағы ерекше эмоциялы ахуалының, тұлғасының құндылығын мойындаудың, қалыптасқан жағдайда жаңа мағынаны іздестіру қабілетінің есебінен адамның ішкі әлемінің өңделуіне бағытталған әдістердің кешені. Адамның өз-өзін шеттеттіру қабілетін оятудың негізінде құрылған В.Франклдың ұсынған парадоксальды интенция техникасы логотерапияның жақсы үлгісі болып табылады.
Гештальттерапия - клиенттің қажеттіліктерін неғұрлым нақтырақ сезініп, тұтас бейнеге (гештальтқа) ұластырып, аяқтауына бағытталған әдістер. Гештальттерапияның міндеті әрбір адамға тән организмикалық процестерді ынталандыруда. Ұзақ мерзімді мақсат мінез-құлықтың өнімсіз түрлерінен бас тартып жаңаларына көшу арқылы есеюінде.
Арттерапия-психотерапияның өнер туындыларымен және дербес шығармашылықтың негізінде ықпал етуді болжайтын әдісі.
Ребефинг-әуеннің арнайы ықпалымен үйлесімдікте холотропты дем алу арқылы сананың өзгерген күйіне қол жеткізу. Нәтижесінде адам қайғыларын жеңіп, қоршаған әлеммен тұтас қатынасқа ие болады. Әуенге бағдарланған терапия арнайы іріктелген әуеннің көмегімен клиенттің психикасына ықпал етуді болжайтын психологиялық көмек көрсету әдісі[13].
Арт-терапияның мақсаты болып кез-келген адамзаттың шығармашылық үрдісінің тұлғалық өзін-өзі ішкі жан-дүниесінің, қорқыныштар мен мазасыздықтан арылуға әсерін тигізеді. Осы мақсатты жүзеге асыруда Берел мұражайында жеке және мүмкіншіліктері шектеулі балалардың жұмыс жасауына арналған.
Кесте-1 Арт-терапияны зерттеуші ғалымдардың еңбектеріне сипаттама
№
Авторы
Оқулық атауы
Арт-терапия ұғымына анықтамасы
1
Дуганова Л.П.
Исскуство как среда воспитания (аксиологический аспект) Мәскеу, 2011
Арт-терапия - Өнер арқылы тәрбиелеу. ХХ ғ. Э.Сурноның айтуынша, өнер оңалтудың маңызды құралы, ол баланы адамгершілік қасиеттерге тәрбиеленуімен қатар, оның ойлау, елестету, көңіл-күй және сезімдерін де қалыптастыруға әсер етеді.
2
Копытина
А.И.
Практикум по арттерапии Санкт-Петербург, 2000
Арт - терапия ғылымы - бейнелеу өнері және де көркем шығармашылық құралдарымен емдеу және оңалту.
3
Рыбакова С.Г.
Арт-терапия для детей с ЗПР Санкт-Петербург, 2007
Арт - терапия - бейнелеу өнерімен емдеу дегенді білдіреді.
4
Кулганов В. А., Киселева М. В.
Арт-терапия в психологическом консультировании Санкт-Петербург, 2012
Арт-терапия - мақсатты оқытуға емес, көркемдік іс-әрекеттің қандай да бір түріне (музыкалық, бейнелеу, театралды ойын, көркем сөйлеу) дағдылар мен ептіліктерді меңгерту.
5
Лебедева
Л. Д.
Практика арт-терапии: подходы, диагностика, система занятий. СПб .: Речь, 2003.
Л. Д. Лебедеваның айтуынша, бүгінгі күнгі арт-терапия ұғымы бірнеше мағынаға ие:
емдеу мен коррекцияда қолданылатын ір түрлі өнер кешені;
арттерапевттік әдістер кешені;
психо-терапевттік және психокоррекциялық тәжірибе бағыты.
6
Киселева М.В.
Арт-терапия в работе с детьми СПб.: Речь, 2007
Арт-терапия - өнер терапиясы - өнердің түрлі нысандары мен түрлері арқылы тұлға психикасының саналық және бейсаналық аспектілерін дамуы және өзгеруіне әсер етеін әдіс.
7
Коджаспирова Г.М.
Педагогический
словарь Мәскеу, 2005
Арт-терапия - өнер құралдарымен терапия. Конфликттер мен қатты уайымдардан босау және сезімге көңіл бөлуді, жеке тұлғалық сезінуді және шығармашылықты дамыту қызметін атқарады.
8
Мадалиева З.Б., Көмекбаева Л.К., Сүлеймен М.М.
Арт - терапия: әдістемелік нұсқаулық. Алматы, Қазақ университеті, 2016 жыл
Арт терапия тұлғаның шығармашылық іс-әрекеттеріне негізделген психотерапияның саласы. Арт-терапия - шығармашылық үйірме емес. Суреттер психолог үшін жай ғана құрал емес, бала туралы ақпараттар жинағы. Арт-терапияның міндеті әр адамнан суретші шығару емес, оның шығармашылық қабілеттерін жандандыру арқылы тұлғалық қасиеттерін дамыту. Арт-терапиямен жұмыс кезеңдері :
кіріспе және жылыту кезеңдері (уақыты 10-15%);
бейнелеу жұмысының кезеңі (35-50%);
талқылау (30-40%).
Кітапта арт-терапияға жалпы сипаттама, терапия түрлері (коллаж терапия, зентангл, түйме, ертегі, құм, бейнелеу, мандала, фракталды сурет салу,саусақтармен сурет салу терапиясы), арт-терапиялық жаттығулар берілген.
Имаготерапия - (лат.Imago-бейне). Науқастың емдеу мақсатымен белгілі бір бейнелер кешенін жасаудағы жаттығудың психотерапиялық әдісі. Бұл әдіс И.Е.Вольпертпен 1966 жылы ұсынылған. Ойын психотерапиясының әдістер тобына жатады, кең мағынада - қиын өмірлік жағдайларда бара-бар әрекет етуге үйрену, қарым-қатынастың кеңеюіне, емдеу бейнесін жасауға, өз өмірлік тәжірибесін жұмылдыруға қабілеттің дамуы негізінде жатқан мінез-құлық психотерапиясының нұсқасы.
Имаготерапиялық үдерісте күрделенген техникалық тәсілдер қолданылады. Бірінші кезеңде ауруға айтушы немесе тыңдаушының рөлі ұсынылады. Бастапқы және негізгі формасы - әңгіме, себебі науқас бейнеге кіріп, осы сәттегі сезімдерді бастан кешіреді. Ауру үшін бейне оның психологиялық мамнына сәйкес емдеу факторы ретінде таңдалады. Жұмыстың негізгі формасы ретінде әдеби материалды айтумен қатар типтік өмірлік жағдайды импровизациялық көрсетілімі де қолданылады[14].
Невротическая личность нашего времени кітабында Хорни 11 жүйелік қажеттіліктерді атап етеді:
- Сүйкімді болуға, басқаларға ұнауға байланысты жүйкелік қажеттілігі;
- Жалғыздықта қалуға қорқыныш, барлық күтулері мен армандарын орындайтын серіктестікке деген жүйкелік қажеттілік;
- Өз өмірін шектеуге, көзге түспей, елеусіз қалуға деген жүйкелік қажеттілік;
- Болжам жасап басқаларды ойлары арқылы басқаруға деген жүйкелік қажеттілік;
- Басқаларды қанау арқылы олардан жақсыны алуға деген жүйкелік қажеттілік;
- Абырой немесе әлеуметтік қадірлеушілікке, тануға деген қажеттілік;
- Жеке тұлғалық яғни өзінің өсіріп көрсетілген бейнесіне қажеттілік;
- Басқаларды озуға деген қажеттілік, жекелік жетістіктерге жүйкелік ұмтылушылық;
- Өзіндік қанағаттану мен тәуелсіздікке деген жүйкелік қажеттілік, ешкімге мұқтаж болмауға қажеттілік;
- Махаббатқа деген жүйкелік қажеттілік;
- Артық, кемел, қол жеткізуге деген жүйкелік қажеттілік [15; 65б.]:
Осы қажеттіліктерді қанағаттандыру көмегімен адам үрейден құтылуға тырысады, бірақ жүйкелік қажеттіліктер тойымсыз, оларды қанағаттандыру мүмкін емес, ал бұдан шығатыны үрейден құтылудың жолы жоқ деп есептеді
Ойын терапиясы - арттерапияның түріне жатады. Бұл терапияның жүргізу үлкендер мен балалардың әлеуметтік және психологиялық мәселелерді жеңу үшін, жеке және эмоционалды дамуы үшін арнайы ойындар қолданады. Егер бала ойынға белсенді және бар ықыласымен қатынасса емдеу әсерлі болады. Бала ойынға өз еркімен қатысып, ойыннан қуаныш рахатын көру керек. Балалардың ойын барысында эмоционалды әсерін мөлшерлеп, өзін қалай сезінетінін бақылаңыз:
Эмоциялық жаттығуларды қамтамасыз ету- жиналып қалған жүйкелік күшті алып және ата-аналармен балалардың өмірге деген қызығушылықтарын арттыру;
Күтпеген жерде болатын шабуылдан, жазалаудан, қараңғыдан, жалғыздықтан болатын қорқынышты азайту;
Тез шешім қабылдай білу қабілетін арттыру;
Топта өзін-өзі ұстау ережелерін меңгерту;
Ата-аналармен балалардың қарым-қатынасын жақсарту.
В.А. Сухомлинский: ... баланың денсаулығына қам жасау - бұл жай ғана санитарлы-гигиеналық нормалар мен ережелер кешені... күн тәртібіне, тамақтандыруға, рухани күштерге қойылатын талаптар жиынтығы емес, үйлесімділіктің алтын тәжі шығармашылық қуанышы, - деп жазды[16].
Л.Д. Мардер Түрлі түсті әлем атты еңбегінде былай жазады: бала өскен сайын үлкендер оған зор үміт артып, одан көп жақсылықтарды (жетістіктерді) күтеді. Осыған байланысты балада өз іс-әрекеті жемісіне қатысты үлкендер реакциясына мазасыздығы артады, ата-аналардың да баласының жетістіктерін күтуіне байланысты мазасыздығы артады- дейді [17]. Когнитивті - тәртіптік психотерапия - жалпы ұғым, психологиялық бұзылыстардың себебін анықтауда қолданылады. Адамның қандай жағдайға түскенін емес оның болған ситуацияны қалай қабылдағаны жайлы түсінік. Бұл саланыалғашқылардың бірі болып белгілі ғалымдар А. Эллис және А. Бек зерттеген.
М.Махони когнтитивтік психотерапияда үш негізгі үлгіні бөліп көрсетуге болады:
- жасырын шартталу үлгісі - мінез-құлық психотерапиясына когнитивтік айнымалыларға ықпал ететін тәсілдерді енгізумен сипатталады;
- ақпаратты өңдеу үлгісі - адамның ақпаратты өңдеу тәсілдері оның келесі реакцияларын анықтайды деген тұжырымға негізделген;
- когнитивтік оқыту үлгісі - жағдаяттар үстіндегі когнитивтік паттерндердің (наным-сенім, сызбалар, ережелер және басқа) рөліне баса мән беріледі [18].
Ал, Дельфина-Бейли арт-терапияны қолдануда 4 негiзi бағытты бөлiп көрсетедi [19].
1. Пассивтi (енжар) арт-терапия. Дайын өнер туындыларын пациентпен анализ және интерпретация жасау арқылы емдiк әсерге қолдану.
2. Актив (белсендi) арт-терапия. Пациентте өзiндiк шығармашылығын ояту, мұнда шығармашылықтық акт негiзi емдiк фактор болып саналады.
3. Бiрiншi және екiншi қағидаларды бiр мезгiлде қолдану.
4. Психотерапевттiң өзiндiк рөлiн, оның пациентпен шығармашылық жұмысын оқудағы қарым-қатынасын көрсетуi.
Арт-терапия әдiсi - адамның iшкi өзiндiк Менiн сурет салуда, өлең жазғанда, скульптура жасағанда, ойланбай iстесе де көрсетiп отырады деп сенiмдi тұжырымдайды.
АҚШ-та 1940 жж. М. Наубург балалармен психотерапевтік жұмыста бейсаналық үдерістерді зерттеу құралы ретінде сурет техникасын қолданды, сол арқылы баланың өзінің уайымдарын бейнелеу қызметінде білдіруін қарастырды [20;94].
Арт-терапия даму үстіндегі психотерапиялық әдістердің жаңа түрі болып табылады. Аталған терапияның түрі қазіргі таңда үлкен жетістіктерге ие. Алғашқы арт-терапия түсінігі енгізілген кезде оны тек сырқат, ауру немесе демалыс үйіндегі емделушілерге ғана қолданған болса, қазіргі кезде оның қолданыс аясы өте кең. Яғни бұл терапия адамның шығармашылық жағдайын дамытып қана қоймай, адамның бойындағы қасиеттердің мүмкіндігін түсініп ашуға да жағдай жасайды. Арт-терапия шектеусіз және психотерапияның барлық бағыттарында, педагогикада, әлеуметтік жұмыста т.б. қолданылады. Әр адам өзін, өз сезімін және өзінің жағдайын әуен, дыбыс, қимыл және сурет арқылы көрсете алады. Кейбір адамдар үшін бұл әлемге өзі туралы өзінің шығармашыл адам екенін танытудың жалғыз ғана әдісі болып табылады.
Ж. Богданова Медитативная арт-терапия. Рисунки на любовь деген еңбегінде арт-терапия психотерапиялық жұмыстарда өзіндік ерекшеліктерге ие, төменде атап өтілгендей:
1. Жалпы әр адам одан ешқандай шығармашылықты, қасиеттерді және талантты, керемет суретшілікті талап етпейтін, арт-терапиялық жұмыстарға қатыса алады. Әрбір адам бала кезіңде сурет салды, жабыстырды және ойнады. Сондықтан да арт-терапия ешқандай шектеуді қолданбайды. Және де белгілі бір заңдылықтарды талап етпейді.
2. Арт-терапия вербальды қатынастын құралы ретінде. Ол жақсы сөйлей білмейтін, өз уаймдарын жеткізуден қиналатын, немесе керісінше өте жақсы сөйлейтін адмарға өтебағалы болып келеді. Символдық cөйлеу бейнелеу өнерінің бір түбірі ретінде көрініс табады. Ол адамның өз ойын, уаймдарын нақты түрде жеткізуге көмектеседі.
3. Графикалық қызмет адамдарды жақындастыратын ең күшті тәсілі болып табылады[21].
Арт - теpапияның ерекшеліктері - музыкалық теpапия, би терапиясы, драма терапиясы, еpтегі терапиясы, ойын терапиясы, қуыршақ терапиясы, гүл терапиясы, фото терапия, оригами, этнотерпия, киндер-сюрприз, құм теpaпиясы, артсинтез терапиясы, библиотерапиясы, маска терапиясы және тағы басқада түрлері бар. Солардың бірі музыкалық терапия - бұл психотерапевтикалық әдіс. Ол жағдайын емдеу арқылы музыка әсер етеді. Мұнда музыка емдік, дәpілік зат ретінде қолданылады. Музыканың теpaпевтикалық әсері бұрынғы заманнан бері белгілі. Музыка терапиясының негізгі механизмдерінің әсері әдістің әр адамға ыңғайлы әрі қолайлылығын көрсетеді.
oo Біріншіден, ырғақ сақтaлған музыка мидың бөліктеріне әсер ету арқылы оның жұмыс істеуіне көмектеседі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы - Педагогика және психология
МАЗМҰНЫ
1. Оқушылардың арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Денсаулық мәдениетін қалыптастыру мәселелесінің ғылыми зерделену жәйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Оқушылардың арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
0.3. Оқушылардың арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық - мазмұндық үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .
Оқушылардың арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастырудың тәжірибелік педагогикалық жұмыс мазмұны ... ... ... ..
2.1 Оқушылардың арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастыру жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Оқушылардың арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастырудың пeдaгoгикaлық тәжірибeлік жұмысының кезеңдері ... ... ... .
2.3 Жоғары сынып оқушыларының арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастырудың тәжірибелік-педагогикалық жұмыс нәтижелерін қорытындылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта әлеуметтік экономикалық даму кезеңінде денсаулық сақтаудағы жеке тұлғаның рөлі көтерілуде. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдаған Қазақстан - 2030 жолдауында халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуда денсаулықты сақтаудың маңызы туралы және салауатты өмір сүру салтын дамытудың қоғам үшін аса қажеттігі туралы айтып өткен болатын [1].
Майя Гогулан Денсаулық бізге өмірмен бірге беріледі, ол қарапайым қызмет немесе қажеттілік (дем алу, ас қорыту, қан айналым, т.с.с) ретінде беріледі. Сондықтан болар ешкім өз денсаулығын оны жоғалтып алмаса тіпті ойламайды да. Денсаулық әлемді билейтін, оны білмеуге және сақтамауға болмайтын ортақ заңдарға бағынады, онсыз өмір мүмкін емес. Сондықтан әрқайсысымыз тым болмаса ғылымға адам және оның денсаулығы жайлы белгіліні меңгеруіміз міндетті- дейді.
Денсаулық мәселелері ғылыми әдебиеттерде кең қарастырылған. Адам денсаулығына байланысты фундаменталды мәселелерді Н.М. Амосов, П.К. Анохин, Г.А. Апанасенко, К.И. Адамбеков, Р.М.Баевский, И.И. Брехман, В.П. Казначеев, Э.М. Казин, Г.А. Кураев, Ю.П. Шорин, А.Г. Шурина және т.б. қарастырса, денсаулық мәселелерін білім беру жүйесінде Р.И. Айзман, Е.А. Бабенкова, М.М. Безруких, Г.К. Зайцев, Н.А. Заруба, В.В. Колбанов, О.А. Никифорова, Н.К. Смирнов, В.Д. Сонькин, Л.Г. Татарникова, В.И. Ярославцева және т.б. ғалымдар қарастырса, Г.С.Акиева, Г.Д.Алимжанова, А.В. Ахаев, Е.Д. Даленов, А.С. Иманғалиев, Ж.О. Жилбаев, т.б. ғалымдар тұлғаның физикалық, психикалық және әлеуметтік сәттілігіне байланысты қарастырып, денсаулық тұлғаның барлық мүмкіндіктерінің ашылуының шарты болып табылады, ол баланың жас кезінен бастап қаншалықты денсаулығын сақтауға бейімделген және салауатты өмір салтының дағдыларын қалыптастырғанына байланысты деген пікірлерін ұсынады.
Арт-терапия - әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық жұмыстарда көркемдік шығармашылық сабақтары арқылы адам психикасын үйлесімді дамыту құралы әрі өнер арқылы психологиялық ықпал ету ретінде қарастырылады. Өнер - білім беру жүйесінде көптеген жылдар бойы балаларды эстетикалық дамыту және қалыптастыру құралы ретінде қарастырылып келді.
Қазіргі уақытта өнерді тұлғаны дамыту және қалыптастыру факторы ғана емес, сонымен қатар бұзылыстардың алдын алу және түзетудің, балалар денсаулығын сақтаудың, бала психикасын қоршаған ортаның агрессивті ықпалдарынан қорғаудың тиімді құралы ретінде қарастыру қажеттігі туындайды. Арт-терапиялық техникалар мақсаты - баланы сурет салуға үйрету емес, сурет салу арқылы балада белгілі бір эмоциялар тудырып, сөзбен жеткізе алмайтын проблемаларды жеңуге, шығармашылық энергияның шығуына көмектесу. Бала үшін маңыздысы нәтиже емес, сурет салу үрдісі. Сондықтан, арт-терапия балалармен жұмыс жасауда аса тиімді.
Зерттеуші ғалымдар мектепке жасына дейінгі балалардың эмоциялық өрісінің дамуына табиғат, өнер, музыка, көркемдік әдебиет, бейнелеу іс-әрекеті сияқты факторлардың тиімді ықпал ететіндігін анықтаған. Мәселен, оқыту үрдісінің мазмұнын бейнелеу шығармашылығымен жаңарту мүмкіндігін қарастыруда педагогикалық арт-терапия феномені зерттелген, оның теориялық негіздері Л.А. Аметова, Е.Л. Зеленина, Л.Д Лебедева еңбектерінде, бейнелеу іс-әрекетінде психотерапиялық түзету құралы ретінде Т.Г Казакова, Н.П. Сакулина, Л.М. Таджибаева, А.И. Копытин т.б. еңбектерінде, шығармашылықтың тұлғаның эмоциялық, адамгершілік дамуына психотерапевтік әсерін А.И. Аржанова, И.П. Воропаева., В.Г. Нечаева, Р.В. Овчарова, Дж. Аллан, М. Бурно Л.Д. Лебедева, В.Ловенфельд, Е.Г. Макарова жәнге т.б. қарастырса, арнайы, түзету мекемелеріндегі балалармен арт-терапиялық жұмыс жүргізу жолдары Е.А. Медведева, И.Ю. Левченко, Л.Н. Комиссарова, Т.А. Добровольская және т.б. қарастырды, ал отандық ғалымдардан арт-педагогика мен арт-терапиялық мәселелелерді А.К. Мынбаева, З.Б. Мадалиева, Г.А Қасен. Ұ.Б. Төлешова, А.Б. Мукашева, А.Б. Айтбаева, З.М. Садвакасова, Б.Д. Жігітбекова, А.Р. Жунусова, З.Қ. Әбiл, Д. E. Aбдpaмaнoвa, Қ. Н. Нығымoвa, A. Құлымбaeв және басқа ғалымдар қарастырды.
Жоғарыдағы ғалымдардың еңбектерін қарастыра келе арт- терапия арқылы оқушылардың денсаулық мәдениетін қалыптастыру мәселелері жеткілікті деңгейде зерттелмеген. Оқушылардың денсаулық мәдениетін қажеттілігі арт- терапия арқылы қалыптастыру арасында қайшылық туып отырғандықтан зерттеу жұмысымыздыПедагог - психологтың оқушылардың арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастыру деп алуымызға негіз болды.
Зерттеудің нысаны: Мектептегі тәрбие беру жүйесі
Зерттеудің пәні: арт-терапия арқылы оқушылардың денсаулық мәдениетін қалыптастыру үдерісі
Зерттеудің мақсаты: арт-терапия арқылы оқушылардың денсаулық мәдениетін қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін жүйелеп, оның үлгісін жасау, тәжірибеде нәтижесін тексеру
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, оқушылардың денсаулық мәдениетін арт-терапия арқылы қалыптастыру жолдары ендірілсе, онда оқушылардың денсаулық мәдениеті артады, өйткені бұл педагог-психологтың жұмыс жүйесіне негізделген.
Зерттеудің міндеттері:
1. Оқушылардың денсаулық мәдениетін арт-терапия арқылы қалыптастыру мәселелеріне теориялық-әдіснамалық тұрғыдан талдау жасау;
2. Арт-терапия арқылы оқушылардың денсаулық мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделін ұсыну;
3. Оқушылардың денсаулық мәдениетін арт-терапия арқылы қалыптасуын тәжірибе жүзінде тексеру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
Оқушылардың денсаулық мәдениетін арт-терапия арқылы қалыптастыру мәселесіне теориялық-әдіснамалық тұрғыдан талдау жасалды;
Арт-терапия арқылы оқушылардың денсаулық мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделін ұсынылды;
Оқушылардың денсаулық мәдениетін арт-терапия арқылы қалыптасуын тәжірибе жүзінде тексерілді.
Зерттеудің әдістері: анкета, әңгіме жүргізу; бақылау, сауалнама алу; модельдеу; алынған нәтижелерді сұрыптау.
Зерттеудің базасы:
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ОҚУШЫЛАРДЫҢ АРТ-ТЕРАПИЯ АРҚЫЛЫ ДЕНСАУЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Денсаулық мәдениетін қалыптастыру мәселелесінің ғылыми зерделену жәйі
Денсаулық психологиясы - ғылыми және клиникалық психологияның, психоаналитикалық және психосоматикалық медицинаның тереңге жайылған тамыры. Денсаулық психологиясының міндеті - теорияны қолдану, психологиялық денсаулықтың дамуы және физикалық денсаулықты сақтау, системалық позициясын, аурудың ерекше түрін қарастыру.
Адамның психикалық денсаулығын сақтауда есінің өзгеруі, өмірлік денсаулық мотивациясы, өмірлік құндылықтарын дамытуы ескеріледі. Адамның физикалық денсаулығы жалпы денсаулық жағдайын құрайды. Психика - жоғарғы ұйымдастырылған материясын, миын, субъектісі мен объектісінің шындық формасының белсенділігін көрсетеді.
Психикалық денсаулық мінездемелері туралы әдебиеттерде көптеген мысалдар келтірілген. Декарт жан денсаулығын, ал Гельвеций ақыл - ұқсастық пен айырмашылықтың көзі дейді.
Ал А.Ф.Лазурскидің айтуы бойынша, тұлғаның денсаулығы - әлеуметтік ортада өз-өзін басқаруына және іс-әрекетін басқара алуына байланысты. Жан денсаулығының басты көзі ол ойын, эмоциясын, моторлық функциясын, өзін-өзі басқара алуында дейді [3;13].
Ғалымдардың тұжырымы бойынша, психикалық ауытқушылықтардың пайда болуы өмірлік жағдайына көп көңіл бөлінуінен болады.
Зерттеулердің көрсеткіші бойынша 48% жұмысшылардың медико-психикалық қиындықтары бар екені анықталды. Зерттеу нәтижесінде оның 10% -да әлеуметтік-психологиялық дезадаптация құбылысы байқалған. Яғни әлеуметтік ортаға бейімделе алмауы. Оның қиындықтары төмендегі жағдайларға байланысты пайда болып отырған:
1. Физикалық денсаулығына байланысты туындаған қиыншылықтар (проблемалар);
2. Психикалық ауытқушылығына байланысты, яғни эмоциялық сферасы, көңіл-күйін басқара алмауынан туындайды;
3. Қарым-қатынастағы қиыншылықтар;
4. Жанұялық жағдайдағы қиыншылықтар;
5. Темекі шегуі мен алкогольді қолданғаннан туындаған қиыншылықтар.
Әр түрлі аурулардың пайда болуына адамның көңіл-күйі, яғни эмоциялық жағдайы әсер етеді. Ол жағымды немесе жағымсыз жағдай болуы мүмкін. Осы арқылы әлеуметтік және биологиялық орны анықталады.
Физиологиялық зерттеулерге сүйенсек, адамның көңіл-күйі іс-әрекет реакциясын және өзін-өзі іштей басқара алуына тікелей әсер етеді. Адам ағзасындағы биохимиялық және физиологиялық өзгерістерді реттеп отырады. Ол туралы П.К.Анохина еңбектерінен мәлімет алуға болады[4].
Ал П.В.Симоновтың айтуы бойынша, эмоция дегеніміз, ол - сыртқы ортамен қарым-қатынас жасау және ағзаның соған бейімделуі.
Қазіргі уақытта ағзаның жағдайын мынандай сатыларға бөлген:
1. Денсаулық - патогендік, физикалық, психикалық және әлеуметтік бейімделулер, өмір жағдайына байланысты өзгерулері. Осыған ағзаның бейімделуі.
2. Сыртқы ортаға әсері - яғни адамның қоршаған ортасындағы әр түрлі өзгерістерге әсері. Өзгерістерге физикалық және психикалық өзгерістер жатады. Ағза осы өзгерістерге бейімделе алуы тиіс.
3. Аурудың алдындағы жағдайы - патологиялық процесс, әсер ету факторы, өзін-өзі дамыту жағдайы болып табылады. Бұл екі сатыда жүреді:
- Ағзаның өмірге қажетті гомеостазы, яғни жүрек ауруларының, спецификалық аурудың алдын-алу.
- Белгілі бір органның гомеостазының, механикалық компенсация әсерінен туындаған аурудың алдын алу[5; 34].
Этологиялық ауруларды оқыту жолдарында детерменизм принципі ең басты орынды алады. С.С.Гурвич, В.П.Петленко және Г.И.Царегородцевтің айтуы бойынша, детерменизм принципін қолдану ол - аурулардың пайда болуы, нақты жағдай және ауруды тудыратын себептерге байланысты қолданылған.
Өмірге қауіп төндіретін жағдайларда болады. Ол адамның денсаулығына тікелей әсер етеді. Олар:
:: Әлеуметтік жағдай:
Эндогендік - ол индивидуалдық-психологиялық тұлға ерекшелігі;
Экзогендікке - өмір жағдайы, кері әдеттері (привычка) әлеуметтік микроклимат жатады.
:: Әлеуметтік - биологиялық жағдай. Тұлғаның ішкі жағдайына - тәжірибенің жеткіліксіздігі, білім алуы, психикалық процесіне -есте сақтауы, сенсомоторикасы ең басты қажетті қасиеттері болып табылады.
:: Биологиялық жағдайы. Эндогендік - инерттілігі, жоғарғы нерв жүйесінің тұрақсыздығы, оң жарты шарының жеткіліксіздігін басқара алу функциясы, артериялықтың дәл еместігі жатса, экзогендікке - морфофункциялық, гентикалық себеп-салдарды жатқызған.
Ағзаға факторлардың әсер етуі ол индивидуалды. Дамуға жалпы әсер етуші бейімделу болып табылады.Денсаулық-физикалық, соматикалық, әлеуметтік және рухани болып, төртке бөлінеді. Ағзада денсаулықтың осы аталған түрлері бірі-бірімен ете тығыз байланыста болады[6].
Салауатты өмір сүру салты деген түсінік тек үстіртін көз-қарасқа ғана жарайтын жан дүние болып көрінетіні сөзсіз.
Психологиясы сау адам ауруды болдырмауы, ауырған күнде қайтседе одан сауығудың тәсілдерін пайдаланып, одан қандайда болмасын құтылады. Адамның ақыл-ойы, оның істеген ісіне, жұмыс жасау қабілеттілігіне әсер ететіні, керісінше адамның бір жері сырқаттанған болса, жоқ сырқаттарды өзі ойлап тауып білгір бола кетсе, онда оның психикасының тепе-тендігі бұғылғаны дей бер. Мұндай сырқаттар мен сырқаттанғандарды ядрогендік (өзін-өзі сендіруден болатын сырқат деп түсіндіреді. Кейбір жағдайларда ауыр күйзеліс жағдайды басынан еткізген немесе қатты ренжіген адамның сырқаттанатыны да кездеседі. Осы айтылғандардың бәрі дене (ағза) саулығын және әлеуметтік саулықты сақтау үшін психикалық саулықтын керек екенін аңғартады. Сырқаттанған адамның көңіл-күйін көтеру, оның көңіліне (психикасына) жазылып кетемін деген психикалық ой-пікір тудыру, бұл дәрі-дермектерден артық баға жетпес дүние. Сонымен бірге сырқаттан жазылуына рухани сенім тудырып, көңіл-күйді көтере түседі. Ағзада ерекше қарсылық күші пайда болады. Яғни ерекше түрде дамыған жасырынып жатқан ағза күші ояна кетеді. Иммунитет дами түседі.
Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ғылыми деректеріне қарағанда, барлық сырқаттардың 45% күйзелістен туындайтыны байқалады. Сондықтан күнзелістің тетік-тегершігін анықтау, онын, мүмкіндіктерін және күйзеліс қақтығыстарының алдын алу, оның зиянды әрекеттерінен аулақ болу керек. Жүйке-психикалық науқастардың кең тарауы бүгінде тек дәрігерлердің ғана емес, сонымен қатар биологтардың, социологтардың, педагогтардың зерттеуін қажет ететін үлкен мәселені тудырып отыр.
Педагогтардың бұл мәселемен айналысуы оқушылар арасында ақыл-ойының кемістігі немесе жүйке психикалық әрекетінің ауытқуы, қылықтың бұзылуы себебінен оқу бағдарламасын игере алмайтын балалардың кездесуімен байланысты. Педиатор - дәрігірлер үнемі стресс жағдайында жүретін ересектерге тән науқастардың балаларда да жиілеп кеткенін айтады. Оның себебі ретінде балалардың халық көп жиналатын жерлерде көп болатыны, балалардың алкоголь мен анашаны қабылдауы орын алады. Нәтижесінде балаларда ұйқының бұзылуы, бас аурулары, невротикалық симптомдар, психикалық, физикалық дамудың бұзылуы, қылықтың ауытқуы пайда болады.
Адам өз өмірінің ағысында әлденеше рет кездейсоқ туған экстремальді жағдайға жанамаланған психо-жарақаттайтын факторларға душар болады. Сонымен қатар, экстремальды жағдайлардың көбісі нақты бір ортақ қырлары бола тұрып, бір-біріне ұқсамайды, сондықтан да зардап шегушілер үшін әртүрлі зардаптар әкелуі мүмкін. Постстрессті кезеңде психикалық, психосоматикалық және психопатологиялық әсерлердің сипаты мен қарқыны әртүрлі объективті және субъективті жағдайларға тәуелді.
Объективті жағдайларға, біріншіден, психо-жарақаттандырушы факторлардың әсерінің өткірлігі мен күші, сонымен қатар,олардың әсерінің кенеттілігі мен ұзақтығы сияқты экстремальды жағдайлардың сипаты жатады. Көптеген зерттеушілер экстремалды жағдайларда психо-жарақаттаушы факторлардың әсерінің қарқындылығы қаншалықты жоғары болса, соншалықты тікелей экстремалды жағдайлар мен постстерссті кезең кезінде әртүрлі психогенді бұзылулардың пайда болу мүмкіндігі жоғары деген пікірлері үйлеседі.
Субъективті жағдайларға адамның мінез-құлқына әсер ететін және психогенді бұзылулардың пайда болу ықтималдылығын ескертетін адамның өзінің және тұлғасының жеке-психологиялық ерекшелітері жатады. Бірақ, психогенді бұзылулар мен экстремальды жағдайдағы адамның мінез-құлығы мәселесін зерттеуші ғалымдардың біразы, ұқсас жағдайларда мінез-құлықтың реакциясын құру үшін жеке-психологиялық мінездеменің мәнділігін мойындайды. Ю.А. Александорвский бірлескен авторларымен бірге Экстремалды жағдайдағы психогения кітабында: көптеген шетелдік зерттеушілердің пікірінше, жарақаттаушы апаттардың себептерінен пайда болған психогенді бұзылулар, ереже бойынша, преморбидтің ерекшеліктерімен орташаланбай, көбінесе эмоциональді ортаны қозғайтын және алынған мәліметтің интрапсихологиялық өңделуін талап етпейтін қорқыныштың жағдайларымен байланысты болады,- дейді[7;44].
Денсаулықтың қай анықтамасы болсын оны адам организмінің бейімделуі, қарсыласуы, күресуі, өз мүмкіндіктерін кеңейтуі деген тұжырымға негізделген. Бірақ денсаулықты организмнің атқаратын қызметтерін ескермей пайымдау мүмкін емес екені де күмәнсіз. Адам - тірі жүйе,оның негізін физикалық пен рухан, табиғи мен әлеуметтік, тұқымқуалай берілген және жүре қалыптасқан бастамалар құрады.
Денсаулық тіршілік барысында жастық ерекшеліктеріне, организмнің қоршаған ортамен арақатынасына, әлеуметтік әрекеттер ерекшеліктеріне байланысты қалыптасады. Денсаулық организмнің өзгермелі сыртқы және ішкі ортаға бейімделуін, ағза жүйелерінің қызметтік қорларын, генеративтік, танып білу және әлеуметтік қызметтерді сақтап кеңейтуге бағытталады. Мұндай сау адамға тән қызметтерді іске асыруға көптеген сыртқы және ішкі факторлар, соның ішінде әлеуметтік-мәдени-саяси жүйе, жеке бастың өмір салты, денсаулық потенциалы, бейімділіктері мен қабілеттері, қоршаған орта. Демек, денсаулық әдістемесі адам ағзасын сыртқы ортамен тығыз байланысты біртұтас жүйе ретінде қарайтын жүйелі тәсілге негізделген кешенді, тұтас, көп өлшемді болуы керек.
Денсаулық дегеніміз - аурулардың жоқтығы ғана емес, ол физикалық шынығудың белгілі бір деңгейі, психикалық және физикалық сәттіліктің негізі. Денсаулықты сақтау мен қайта қалпына келтіру әр адамның өзіне байланысты. Ол оған әрекеттенгенде ғана жетеді. Жасалатын әрекет саналы түрде, өз сұранысын қанағаттандыру үшін жасалу қажет. Денсаулықты сақтау үшін салауатты өмір салтына оң ықыластың болғаны жөн. Бұл ретте оқушы тұлғасы ең құнды дүние болып табылады. Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша адам денсаулығы 52% оның өмір сүру тәртібі мен жағдайына байланысты екендігін көрсетеді. Қазақстан Республикасының оқушыларды дәрігерлік тексеруден өткізген нәтижесі бойынша 44,8% балалардың ауру екендігі, олардың ішінде 35%-ы үнемі дәрігерлік бақылауда болу керектігін көрсетті [8].
Адамды өзінің денсаулығын сақтауы, нығайтуы, дамытуы үшін мотивациялаудың әдістерін дайындау негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Денсаулықтың рухани, психикалық, әлеуметтік және соматикалық құрауыштарын сақтау, нығайту және жалпы дамыту денсаулық психологиясының қосымша міндеттері болып табылады.Денсаулықты дамытудың басты ұстанымы мықты денсаулықтың болуы емес, сол денсаулық арқылы өзінің миссиясын жүзеге асыру.
Н.М. Амосов Денсаулық денсаулық үшін емес, ол эффективті қызметтің ажырамас шартын құрауымен құнды, сол арқылы біз бақытқа жетеміз [9].
В.А. Ананьев Денсаулық психологиясы адамның жоғарылауына көмектесетін барлық байлықтарын өзіне сіңіреді. Шығыс дәстүрінен техникалық тәсілдерді, ал хрестиандықтан адамның рухани даму әдістері енген. В.А. Ананьев денсаулық психологиясындағы адам дамуы мен оның негізгі міндеттерін сипаттайтын Жетістіктер шоғыры атты оқу бағдарламасын ұсынады. Бұл жүйе - бағдарламасы теоретикалық- тәжірибелік ұсыныстар мен ортақ ойлар, технологиялар бойынша байланысқан бағыттарды қамтиды. Жетістіктердің үйлесімді дамуы, яғни тұлға құрылымын қалыптастырушы потенциалдар, холистикалық денсаулық ретінде анықталауы мүмкін, ал қосымша потенциалдардың ашылу фрагментарлық денсаулықтың болуымен сипатталады.
Бағдарлама гүл шоғыры бейнесі ретінде берілген, әр гүл күлтесі тәннің, жанның және әлеуметтік денсаулықтың түрлі аспектілерін білдіреді. Әр потенциал өздігінен маңызды және басқада потенциалдарға ықпал етеді. Тәжірибелік жұмыс мақсаты - әр потенциалдың толықтай ашылуын қамтамасыз ету.
1. Ақыл - ой жетістіктері (денсаулықтың интеллектуалдық аспектісі)
Адамның интеллектісін дамыта алу және оны қолдана алу қабілеті; объективті білімдерді қолдана алу дағдысы жатады.
Бұл құзыретінінің өзіне негізгі ұстанымдарды, құндылықтарды, өмірдің мәнін ұғынуды,сенімдерін және индивидтің ойларын қамтиды. Осы компетенцияны дамыту тікелей интеллектіні қолдану ерекшелігіне тікелей байланысты. Негізгі міндетіне, алған білімдерден зардап шекпеу, керісінше оны жетілдіру құралы ретінде қолдана алуға үйрету.
2. Ерік жетістіктері ( денсаулықтың тұлғалық аспектілері)
Адамның өзін-өзі жетілдіре алу қабілеті; алдына мақсат қоя алу және оларға жету жолында тиімді құралдарды пайдалану. Ерік құзыретін дамыту үшін, ең алдымен шешімдер қабылдау дағдылары, жоқ деп айта алу, өзі ұшін тұра алу, өзі үшін, ісі мен таңдауы үшін жауапкершілікті ұғыну. Сонымен қоса, тактикалық және стратегиялық мақсаттарды құра алу, және оларды өзінің өмірлік мәнімен байланыста алуы жатады. Орын алған жағдаяттардарды тез шешім қабылдай алуға үйрену. Ерік - бұл адам белсенділігінің қайнар көзі, ол көз-келген потенциалдың ашылуына көмектеседі.
3. Сезімдер жетістігі ( денсаулықтың эмоционалды аспектісі)
Эмоционалды құзырет - бұл адамның өзінің сезімдерін конгруэнтті түрде білдіру,басқалардың сезімдерін түсіне алу және қабылдау. Эмоциональды интеллектің деңгейін көтеру үшін - өзінің сезімдерін басқара алу керек. Бұл потенциал түріне ұғыну, түсіну, эмоцияларды реттеп, басқару жатады. Сезімдерді шығара алу әдістерін үйрену бұл маңызды тәрбиелік мақсат, эмоционалды фонның яғни, көңіл-күйдің тұрақты дамуына көмектеседі. Өкініш, ашу-ыза, мазасыздық, қайғыру, мұңаю - бұл адамның қалыпты күйлерінің бірі. Егер бұл сезімдер іштей жән көп шығаратын болса және өзгелерді күйзелтсе, онда теріс мағынаға ие болады. Осы потенциалдың дамуына, эмоцияларды танып- білу мен оларды реттеу және басқара алу қабілеттері жатады.
4. Денсаулық жетістіктер (денсаулықтың физикалық аспектісі)
Денсаулықтың физикалық құраушы бөліктерін дамыта алу қабілеті, денесін ұғыну. Дене потенциалы тұлғаның ерекшеліктерін дөрекі мінез-құлықтық және интероцептивті сезімдер арқылы сипатталады. Тәндік интеллект - бұл жұқа рефлексия, түрлі модальдардың денедегі дифференциациясы ( визуальды, есту, көру) және бұл қабілеттіктерді тамақтану мәдениетін көтеру мақсатында қолдану, спортпен айналысуда және сексуальды қарым-қатынас деңгейлерін көтеру үшін қолданады.
Тәндік құзыреттілікті дамытудың мақсаты: өз денесін ұғыну, дене тілін үйрену - бұлшық етте болатын босаңсуды басқару, төзімді болу, икемді болу, психосоматикалық өзін-өзі ртетелу әдістерін игеру; спорт, секс, би арқылы ләззат алу. Сексуальды құзыреттілік - өзінді сексуальды аймақтағы білім мен дағдыларын жетілдіру жатады.
5. Қоғамдық жетістіктер ( денсаулықтың әлеуметтік аспектісі)
Әлеуметтік құзыреттілік адамның әлеуметтік жағдайларға бейімделе алу ерекшелігімен сипатталады; қарым-қатынас деңгейін көтеруге ұмтылысы; әлеуметтік интеллект пен коммуникативті құзыреттілікті дамытуға ұмтылу. Тұлғаралық және топаралық конфликтерді шеше алмау, асоциальды және антисоциальды мінез-құлықтың пайда болуына алып келеді. Әр адамда байланыс орната алу дағдысы қалыптасу керек, өзінің мәселерін айта алу және өзгелерді тыңдай білу керек. Адам бақыты өзімен қарым-қатынасын терең ұғыну, басқалармен және бүкіл әлеммен қатынасын реттеу жатады.
6. Креативті жетістіктер (денсаулықтың шығармашылық аспектілері)
Адамның белсенділігі, шығармашылық түрде өзін-өзі білдіру, қалыптасқан стандарттық білімнен шыға алу қабілеті жатады. Креативті құзыреттілік - бұл, ең алдымен, өзін түрлі құралдар арқылы ұғыну, өнер арқылы болуы мүмкін, өзінде өмірге бейімделу үшін шығармашыл икемділікті дамыту.Креативтілікке негізгі адам құрылымының 3 деңгейі бірігеді:когнитивті, эмоциональды, мінез-құлықтық. Бұл потенциалдын ашылуы - ерекше сезім, ой, эмоция, мінез арқылы адамның өзін - өзі көрсете алуына көмектеседі. Креативтілік тұлға дамуының жетекші факторы ретінде, өзгеруге және стереотиптерді жеңе алуға ұмтылыс. Шығармашылық өмір үшін еркіндік, өзгелердің пікірінен еркіндік қажет.
7. Рухани жетістіктер ( денсаулықтың рухани аспектісі)
Рухани құзыреттілік - бұл жоғары құндылықтарды өмірге ендіре алу қабілеті. Білдіру - жақсылық жасау, шынайлықты қабылдау жатады. Рухани потенциалды әр адамды қабылдаудағы сенім, махаббат, үміт сияқты қалыптар арқылы атмосфера қалыптастырғанда ашуға болады. Рухани потенциал бұл - негіз, осыдан Потенциалдар гүлі өсіп - тұлғаның үйлесімділі қалыптасады. Гүлдің тамыры уақыт дәстүрлеріне енген, өркениеттік даналығын бойына сіңіре өскен [10].
1.2. Оқушылардың арт-терапия арқылы денсаулық мәдениетін қалыптастыру жолдары
Алғаш арт-терапияны оқу, талдау, қолдану ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында Принцхорнның, Германия, Австрия, Швейцария, Жапония ауруханаларында жан ауруына ұшырағандардың творчестволық жұмыстарына анализ жасауға негiзделген іргелі жұмыстарынан басталды (Prinzhorn, H., 1922). Кейiн келе Крепелин, Блейлер, Бумке, Кречмер сияқты атақты психиатрлар психикалық ауруға ұшырағандардың творчестволық еңбектеріне талдау жасай бастады. 1926 жылы Ресейде осы тақырыпқа орай Карповтың кiтабы, алғаш монографиясы шықты, ол Жан ауруына ұшырағандардың шығармашылықтары және оның ғылым мен техника дамуына тигiзер әсерi - деп аталды. Карпов сурет салудың емдiк әсерi бар екендiгiн көргендердiң алғашқыларының бiрi болды.
Арт-терапия - терминi (art-өнер, artterapy-өнер арқылы терапия жүргiзу) көбiне ағылшын тiлдi халықтар қоныстанған елдерде кеңiнен тараған. Арт-терапия - ауру адамның психоэмоциялық халiне шығармашылық арқылы ем жүргiзу және әсер етудi бiлдiредi.
Арт-терапия өнерге негiзделген, бiрiншi орында шығармашылық пен өзiндiк өнерiн көрсететiн психотерапияның мамандандырылған бөлiмi.
Алғаш бұл термин 1938 жылы Адриан Хиллдiң санаторияда туберкулез ауруына шалдыққандардың көңiл-күйлерiн сипаттау жұмысында қолданылады. Кейiннен бұл термин өнерге қатысты барлық терапияның салаларында (музыкалық терапия, драмалық терапия, бимен терапия жүргiзу т.б.) қолданыла бастайды Бiрақ көптеген мамандар мұндай анықтамаларды өте кең әрi нақты емес деп санайды. Отандық психотерапиялық әдебиеттерде кей кездерде Бейнелеу терапиясы және Сурет терапиясы терминi қолданылады, бiрақ олар, ағылшын тiлдi аналогқа келiңкiремейдi және мән мағынасын тарылтады. Тарихқа сүйенсек арттерапевт мамандар психиатрлар мен психотерапевттердiң көмекшiсi болған, оларға пациенттiң диагнозын анықтауға немесе ем жүргiзуге, олардың суреттерiне қарап, әдiс таңдауға көмектескен. Бiртiндеп арт-терапевттер ешкiмге тәуелсiз маман статусын иемденген. 1969 жылы арт-терапевт-практиктердi бiрiктiрген американдық арт-терапиялық ассоциация құрылды. Осы сияқты ассоциациялар кейiннен Англия, Голландия, Жапония және Ресейде құрылған. Онда арт-терапевтер қазiргi уақыттағы психотерапияның процестерi мен жекелiктерiн зерттеуге өз үлестерiн қосуда. Қазiргi уақытта психотерапияда осындай күштi эмоциялық фактор, яғни өнер мен творчествоны қолдану қажеттiлiгi көрiнiп отыр. Арт-терапия - бiздiң ғасырымыздың жемiсi, - деген тұжырымдар өте дұрыс қабылданған қорытынды.
Терапия - латын тілінен аударғанда емдеу деген ұғымды білдіреді. Тарихқа сүйенсек арт-терапевт мамандар психиатрлар мен психотерапевтердiң көмекшiсi болған, оларға пациенттiң диагнозын анықтауға немесе ем жүргiзуге, олардың суреттерiне қарап, әдiс таңдауға көмектескен. Бiртiндеп арт-терапевтер ешкiмге тәуелсiз маман статусын иемденген. 1969 жылы арт-терапевт-практиктердi бiрiктiрген американдық арт-терапиялық ассоциация құрылды. Осы сияқты ассоциациялар кейiннен Англия, Голландия, Жапония және Ресейде құрылған. Онда арт-терапевтер қазiргi уақыттағы психотерапиялық процестерін зерттеуге өз үлестерiн қосуда. Қазiргi уақытта психотерапияда күштi эмоциональды фактор, яғни өнер мен шығармашылықты біріктіріп қолдану қажеттiлiгi көрiнiп отыр.
Нәтижесінде арт-терапия - бiздiң ғасырымыздың жемiсi, - деген тұжырымдар өте жие қолданылып жүр. Алғашында арт-терапияны оқу, талдау жұмыстарында көбірек қолданылды.
ХХ ғасырдың 20 - жылдарында Германия, Австрия, Щвейцария, Жапония ауруханаларында жан ауруына ұшыраған адамдардың шығармашылық жұмыстарына талдау жасауға негiзделген іргелі жұмыстар басталады. Бастапқыда бұл жұмыстар атақты психиатрлар Крепелин, Блейлер, Бумке, Кречмер басшылығымен орындалды[11].
Психотерапия (грек. psyche - жан және therapeia - емдеу). Р. Бастин психотерапияны ондағы психикалық сипаттағы мәселелер немесе қиындықтар туындағанда науқасқа психологиялық құралдар арқылы кәсіби көмек көрсетілетін өзара жеке әрекет етудің ерекше түрін айтады.
П.Ледер жан-жақтылығын белгілей отыра, психотерапия туралы келесідей ұғымдарды атайды:
психикалық және тәндік қызмет саласында ағзаның жағдайы мен қызметіне ықпал ететін емдеу әдісі ретінде;
үйрету үдерісін қөзғалысқа келтіретін әсер ету немесе ықпалын тигізу әдісі ретінде;
әлеуметтік бақылау мақсатына қызмет ететін құрал қимылы әдісі ретінде;
адамдардың өзара әрекеттесу мен қатынасу барысында болатын құбылыстар кешені ретінде.
Психотерапия терминін алғаш рет XIX ғ. Д.Н. Тьюк енгізді. Психотерапия термині гипноз техникасының дамуына байланысты XIX ғ. 90-жж. ғана жалпы қолданылатын болады.
Н.Н. Штротц пікірінше Психотерапия - бұл психологиялық құралдармен мінез-құлықтың бұзылуын немесе аурушаң жағдайды нақты белгіленген мақсатпен және қалыпты және ауытқушылық тәртібінің теориясы негізінде оларға таныс тәсілдер арқылы емдеу мақсатында бір немесе бірнеше науқастың және бір немесе бірнеше психотерапевттердің (тиісті оқыту мен дайындықты өткендер) өзара әрекеттесуі дейді.
Ағылшын әдебиеттерінде психотерапия термині медициналық, және одан да тар мағынаны білдіреді. Бұл ұғым психикалық талдау амалдарын қолданбайтын және ауру психикасының терең қабаттарын зерттеу талпынысынан бас тартуымен терапияның психоаналитикалық тәсілдерінен ерекшеленетін емдеу әдістерін белгілеу үшін қолданылады [12;4].
Чех ғалымы Станислав Кратохвилу психотерапия психологиялық әдістердің көмегімен әртүрлі ауруларды емдеу деп түсіндіреді. Ол аурулар психикалық процестер мен тұлғаға, сондай-ақ дене қызметтеріне де қатысты болуы мүмкін. Психологиялық әдістерге ең алдымен, сөйлеу - тілі (үндемеу), эмоциялық қатынастар, үйретудің әрқилы түрлері, қоршаған ортамен манипуляциялау жатады. Психотерапияның ортақ мақсаты клиенттерге ойлауы мен мінез-құлықтарын өзгертуге, осылайша едәуір бақытты, өнімді болуға көмектесуде. Ол мақсатқа жету үшін терапевт төменде көрсетілген неғұрлым жеке сипаттағы міндеттерді шешеді:
клиенттің проблемаларын жақсырақ түсінуге көмектеседі;
эмоциялық үйлесімсіздікті жояды;
сезімдердің еркін айқындалуын қолдайды;
клиентті проблемаларды қалайша шешуге болатыны жайлы жаңа идеялармен қамтамасыз етеді;
ойлау мен мінез-құлықтың жаңа тәсілдерін терапевтік ситуациядан тыс тексеріп көруге көмектеседі. Осындай міндеттердің шешілуінде психотерапевт негізгі үш әдісті қолданады.
Біріншіден, психологиялық қолдауды қамтамасыз ету. Бұл ең алдымен, клиентті көңіл қоя тыңдап, сын жағдайда оған кеңес беруді білдіреді. Қолдау клиенттің күші мен іскерліктерін сезініп, пайдалануға көмектесуде анықталады.
Екіншіден, бейімсіз мінез-құлықты жою және проблеманы шешудің бейімді жаңа тәсілдерін қалыптастыру.
Үшіншіден, клиенттің өзіндік ашылуына, инсайтқа жетуіне, яғни мотивтерін, сезімдерін, дау-дамайлары мен құндылықтарын жақсырақ түсінуге ықпал ету.
Рационалды терапия - психотерапияның клиентке көзқарастарындағы қисынды қателерді көрсету арқылы оның ойын түзетуге бағытталған әдісі. Р.Дюбуамен 1912 жылы ұсынылған бұл әдіс психотерапияның дерлік барлық түрлеріне енеді. Рационалды психотерапияның негізгі формалары: түсіндіру (аурудың негізін, пайда болу себептерін талқылау және аурудың едәуір нақты көрінісіне жету); көндіру (ауруға деген эмоциялы қатынасты түзету, жеке-дара ұстанымдардың модификациясы); қайта бағдарлану (ауруға қатысты ұстанымдарда тұрақты өзгерістерге жету); психогогика (науқас үшін аурудан тыс жағымды жетістіктерді қалыптастыратын неғұрлым кең ауқымды қайта бағдарлану).
Логотерапия - клиенттің қарым-қатынастағы ерекше эмоциялы ахуалының, тұлғасының құндылығын мойындаудың, қалыптасқан жағдайда жаңа мағынаны іздестіру қабілетінің есебінен адамның ішкі әлемінің өңделуіне бағытталған әдістердің кешені. Адамның өз-өзін шеттеттіру қабілетін оятудың негізінде құрылған В.Франклдың ұсынған парадоксальды интенция техникасы логотерапияның жақсы үлгісі болып табылады.
Гештальттерапия - клиенттің қажеттіліктерін неғұрлым нақтырақ сезініп, тұтас бейнеге (гештальтқа) ұластырып, аяқтауына бағытталған әдістер. Гештальттерапияның міндеті әрбір адамға тән организмикалық процестерді ынталандыруда. Ұзақ мерзімді мақсат мінез-құлықтың өнімсіз түрлерінен бас тартып жаңаларына көшу арқылы есеюінде.
Арттерапия-психотерапияның өнер туындыларымен және дербес шығармашылықтың негізінде ықпал етуді болжайтын әдісі.
Ребефинг-әуеннің арнайы ықпалымен үйлесімдікте холотропты дем алу арқылы сананың өзгерген күйіне қол жеткізу. Нәтижесінде адам қайғыларын жеңіп, қоршаған әлеммен тұтас қатынасқа ие болады. Әуенге бағдарланған терапия арнайы іріктелген әуеннің көмегімен клиенттің психикасына ықпал етуді болжайтын психологиялық көмек көрсету әдісі[13].
Арт-терапияның мақсаты болып кез-келген адамзаттың шығармашылық үрдісінің тұлғалық өзін-өзі ішкі жан-дүниесінің, қорқыныштар мен мазасыздықтан арылуға әсерін тигізеді. Осы мақсатты жүзеге асыруда Берел мұражайында жеке және мүмкіншіліктері шектеулі балалардың жұмыс жасауына арналған.
Кесте-1 Арт-терапияны зерттеуші ғалымдардың еңбектеріне сипаттама
№
Авторы
Оқулық атауы
Арт-терапия ұғымына анықтамасы
1
Дуганова Л.П.
Исскуство как среда воспитания (аксиологический аспект) Мәскеу, 2011
Арт-терапия - Өнер арқылы тәрбиелеу. ХХ ғ. Э.Сурноның айтуынша, өнер оңалтудың маңызды құралы, ол баланы адамгершілік қасиеттерге тәрбиеленуімен қатар, оның ойлау, елестету, көңіл-күй және сезімдерін де қалыптастыруға әсер етеді.
2
Копытина
А.И.
Практикум по арттерапии Санкт-Петербург, 2000
Арт - терапия ғылымы - бейнелеу өнері және де көркем шығармашылық құралдарымен емдеу және оңалту.
3
Рыбакова С.Г.
Арт-терапия для детей с ЗПР Санкт-Петербург, 2007
Арт - терапия - бейнелеу өнерімен емдеу дегенді білдіреді.
4
Кулганов В. А., Киселева М. В.
Арт-терапия в психологическом консультировании Санкт-Петербург, 2012
Арт-терапия - мақсатты оқытуға емес, көркемдік іс-әрекеттің қандай да бір түріне (музыкалық, бейнелеу, театралды ойын, көркем сөйлеу) дағдылар мен ептіліктерді меңгерту.
5
Лебедева
Л. Д.
Практика арт-терапии: подходы, диагностика, система занятий. СПб .: Речь, 2003.
Л. Д. Лебедеваның айтуынша, бүгінгі күнгі арт-терапия ұғымы бірнеше мағынаға ие:
емдеу мен коррекцияда қолданылатын ір түрлі өнер кешені;
арттерапевттік әдістер кешені;
психо-терапевттік және психокоррекциялық тәжірибе бағыты.
6
Киселева М.В.
Арт-терапия в работе с детьми СПб.: Речь, 2007
Арт-терапия - өнер терапиясы - өнердің түрлі нысандары мен түрлері арқылы тұлға психикасының саналық және бейсаналық аспектілерін дамуы және өзгеруіне әсер етеін әдіс.
7
Коджаспирова Г.М.
Педагогический
словарь Мәскеу, 2005
Арт-терапия - өнер құралдарымен терапия. Конфликттер мен қатты уайымдардан босау және сезімге көңіл бөлуді, жеке тұлғалық сезінуді және шығармашылықты дамыту қызметін атқарады.
8
Мадалиева З.Б., Көмекбаева Л.К., Сүлеймен М.М.
Арт - терапия: әдістемелік нұсқаулық. Алматы, Қазақ университеті, 2016 жыл
Арт терапия тұлғаның шығармашылық іс-әрекеттеріне негізделген психотерапияның саласы. Арт-терапия - шығармашылық үйірме емес. Суреттер психолог үшін жай ғана құрал емес, бала туралы ақпараттар жинағы. Арт-терапияның міндеті әр адамнан суретші шығару емес, оның шығармашылық қабілеттерін жандандыру арқылы тұлғалық қасиеттерін дамыту. Арт-терапиямен жұмыс кезеңдері :
кіріспе және жылыту кезеңдері (уақыты 10-15%);
бейнелеу жұмысының кезеңі (35-50%);
талқылау (30-40%).
Кітапта арт-терапияға жалпы сипаттама, терапия түрлері (коллаж терапия, зентангл, түйме, ертегі, құм, бейнелеу, мандала, фракталды сурет салу,саусақтармен сурет салу терапиясы), арт-терапиялық жаттығулар берілген.
Имаготерапия - (лат.Imago-бейне). Науқастың емдеу мақсатымен белгілі бір бейнелер кешенін жасаудағы жаттығудың психотерапиялық әдісі. Бұл әдіс И.Е.Вольпертпен 1966 жылы ұсынылған. Ойын психотерапиясының әдістер тобына жатады, кең мағынада - қиын өмірлік жағдайларда бара-бар әрекет етуге үйрену, қарым-қатынастың кеңеюіне, емдеу бейнесін жасауға, өз өмірлік тәжірибесін жұмылдыруға қабілеттің дамуы негізінде жатқан мінез-құлық психотерапиясының нұсқасы.
Имаготерапиялық үдерісте күрделенген техникалық тәсілдер қолданылады. Бірінші кезеңде ауруға айтушы немесе тыңдаушының рөлі ұсынылады. Бастапқы және негізгі формасы - әңгіме, себебі науқас бейнеге кіріп, осы сәттегі сезімдерді бастан кешіреді. Ауру үшін бейне оның психологиялық мамнына сәйкес емдеу факторы ретінде таңдалады. Жұмыстың негізгі формасы ретінде әдеби материалды айтумен қатар типтік өмірлік жағдайды импровизациялық көрсетілімі де қолданылады[14].
Невротическая личность нашего времени кітабында Хорни 11 жүйелік қажеттіліктерді атап етеді:
- Сүйкімді болуға, басқаларға ұнауға байланысты жүйкелік қажеттілігі;
- Жалғыздықта қалуға қорқыныш, барлық күтулері мен армандарын орындайтын серіктестікке деген жүйкелік қажеттілік;
- Өз өмірін шектеуге, көзге түспей, елеусіз қалуға деген жүйкелік қажеттілік;
- Болжам жасап басқаларды ойлары арқылы басқаруға деген жүйкелік қажеттілік;
- Басқаларды қанау арқылы олардан жақсыны алуға деген жүйкелік қажеттілік;
- Абырой немесе әлеуметтік қадірлеушілікке, тануға деген қажеттілік;
- Жеке тұлғалық яғни өзінің өсіріп көрсетілген бейнесіне қажеттілік;
- Басқаларды озуға деген қажеттілік, жекелік жетістіктерге жүйкелік ұмтылушылық;
- Өзіндік қанағаттану мен тәуелсіздікке деген жүйкелік қажеттілік, ешкімге мұқтаж болмауға қажеттілік;
- Махаббатқа деген жүйкелік қажеттілік;
- Артық, кемел, қол жеткізуге деген жүйкелік қажеттілік [15; 65б.]:
Осы қажеттіліктерді қанағаттандыру көмегімен адам үрейден құтылуға тырысады, бірақ жүйкелік қажеттіліктер тойымсыз, оларды қанағаттандыру мүмкін емес, ал бұдан шығатыны үрейден құтылудың жолы жоқ деп есептеді
Ойын терапиясы - арттерапияның түріне жатады. Бұл терапияның жүргізу үлкендер мен балалардың әлеуметтік және психологиялық мәселелерді жеңу үшін, жеке және эмоционалды дамуы үшін арнайы ойындар қолданады. Егер бала ойынға белсенді және бар ықыласымен қатынасса емдеу әсерлі болады. Бала ойынға өз еркімен қатысып, ойыннан қуаныш рахатын көру керек. Балалардың ойын барысында эмоционалды әсерін мөлшерлеп, өзін қалай сезінетінін бақылаңыз:
Эмоциялық жаттығуларды қамтамасыз ету- жиналып қалған жүйкелік күшті алып және ата-аналармен балалардың өмірге деген қызығушылықтарын арттыру;
Күтпеген жерде болатын шабуылдан, жазалаудан, қараңғыдан, жалғыздықтан болатын қорқынышты азайту;
Тез шешім қабылдай білу қабілетін арттыру;
Топта өзін-өзі ұстау ережелерін меңгерту;
Ата-аналармен балалардың қарым-қатынасын жақсарту.
В.А. Сухомлинский: ... баланың денсаулығына қам жасау - бұл жай ғана санитарлы-гигиеналық нормалар мен ережелер кешені... күн тәртібіне, тамақтандыруға, рухани күштерге қойылатын талаптар жиынтығы емес, үйлесімділіктің алтын тәжі шығармашылық қуанышы, - деп жазды[16].
Л.Д. Мардер Түрлі түсті әлем атты еңбегінде былай жазады: бала өскен сайын үлкендер оған зор үміт артып, одан көп жақсылықтарды (жетістіктерді) күтеді. Осыған байланысты балада өз іс-әрекеті жемісіне қатысты үлкендер реакциясына мазасыздығы артады, ата-аналардың да баласының жетістіктерін күтуіне байланысты мазасыздығы артады- дейді [17]. Когнитивті - тәртіптік психотерапия - жалпы ұғым, психологиялық бұзылыстардың себебін анықтауда қолданылады. Адамның қандай жағдайға түскенін емес оның болған ситуацияны қалай қабылдағаны жайлы түсінік. Бұл саланыалғашқылардың бірі болып белгілі ғалымдар А. Эллис және А. Бек зерттеген.
М.Махони когнтитивтік психотерапияда үш негізгі үлгіні бөліп көрсетуге болады:
- жасырын шартталу үлгісі - мінез-құлық психотерапиясына когнитивтік айнымалыларға ықпал ететін тәсілдерді енгізумен сипатталады;
- ақпаратты өңдеу үлгісі - адамның ақпаратты өңдеу тәсілдері оның келесі реакцияларын анықтайды деген тұжырымға негізделген;
- когнитивтік оқыту үлгісі - жағдаяттар үстіндегі когнитивтік паттерндердің (наным-сенім, сызбалар, ережелер және басқа) рөліне баса мән беріледі [18].
Ал, Дельфина-Бейли арт-терапияны қолдануда 4 негiзi бағытты бөлiп көрсетедi [19].
1. Пассивтi (енжар) арт-терапия. Дайын өнер туындыларын пациентпен анализ және интерпретация жасау арқылы емдiк әсерге қолдану.
2. Актив (белсендi) арт-терапия. Пациентте өзiндiк шығармашылығын ояту, мұнда шығармашылықтық акт негiзi емдiк фактор болып саналады.
3. Бiрiншi және екiншi қағидаларды бiр мезгiлде қолдану.
4. Психотерапевттiң өзiндiк рөлiн, оның пациентпен шығармашылық жұмысын оқудағы қарым-қатынасын көрсетуi.
Арт-терапия әдiсi - адамның iшкi өзiндiк Менiн сурет салуда, өлең жазғанда, скульптура жасағанда, ойланбай iстесе де көрсетiп отырады деп сенiмдi тұжырымдайды.
АҚШ-та 1940 жж. М. Наубург балалармен психотерапевтік жұмыста бейсаналық үдерістерді зерттеу құралы ретінде сурет техникасын қолданды, сол арқылы баланың өзінің уайымдарын бейнелеу қызметінде білдіруін қарастырды [20;94].
Арт-терапия даму үстіндегі психотерапиялық әдістердің жаңа түрі болып табылады. Аталған терапияның түрі қазіргі таңда үлкен жетістіктерге ие. Алғашқы арт-терапия түсінігі енгізілген кезде оны тек сырқат, ауру немесе демалыс үйіндегі емделушілерге ғана қолданған болса, қазіргі кезде оның қолданыс аясы өте кең. Яғни бұл терапия адамның шығармашылық жағдайын дамытып қана қоймай, адамның бойындағы қасиеттердің мүмкіндігін түсініп ашуға да жағдай жасайды. Арт-терапия шектеусіз және психотерапияның барлық бағыттарында, педагогикада, әлеуметтік жұмыста т.б. қолданылады. Әр адам өзін, өз сезімін және өзінің жағдайын әуен, дыбыс, қимыл және сурет арқылы көрсете алады. Кейбір адамдар үшін бұл әлемге өзі туралы өзінің шығармашыл адам екенін танытудың жалғыз ғана әдісі болып табылады.
Ж. Богданова Медитативная арт-терапия. Рисунки на любовь деген еңбегінде арт-терапия психотерапиялық жұмыстарда өзіндік ерекшеліктерге ие, төменде атап өтілгендей:
1. Жалпы әр адам одан ешқандай шығармашылықты, қасиеттерді және талантты, керемет суретшілікті талап етпейтін, арт-терапиялық жұмыстарға қатыса алады. Әрбір адам бала кезіңде сурет салды, жабыстырды және ойнады. Сондықтан да арт-терапия ешқандай шектеуді қолданбайды. Және де белгілі бір заңдылықтарды талап етпейді.
2. Арт-терапия вербальды қатынастын құралы ретінде. Ол жақсы сөйлей білмейтін, өз уаймдарын жеткізуден қиналатын, немесе керісінше өте жақсы сөйлейтін адмарға өтебағалы болып келеді. Символдық cөйлеу бейнелеу өнерінің бір түбірі ретінде көрініс табады. Ол адамның өз ойын, уаймдарын нақты түрде жеткізуге көмектеседі.
3. Графикалық қызмет адамдарды жақындастыратын ең күшті тәсілі болып табылады[21].
Арт - теpапияның ерекшеліктері - музыкалық теpапия, би терапиясы, драма терапиясы, еpтегі терапиясы, ойын терапиясы, қуыршақ терапиясы, гүл терапиясы, фото терапия, оригами, этнотерпия, киндер-сюрприз, құм теpaпиясы, артсинтез терапиясы, библиотерапиясы, маска терапиясы және тағы басқада түрлері бар. Солардың бірі музыкалық терапия - бұл психотерапевтикалық әдіс. Ол жағдайын емдеу арқылы музыка әсер етеді. Мұнда музыка емдік, дәpілік зат ретінде қолданылады. Музыканың теpaпевтикалық әсері бұрынғы заманнан бері белгілі. Музыка терапиясының негізгі механизмдерінің әсері әдістің әр адамға ыңғайлы әрі қолайлылығын көрсетеді.
oo Біріншіден, ырғақ сақтaлған музыка мидың бөліктеріне әсер ету арқылы оның жұмыс істеуіне көмектеседі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz