Ауруды басқару бағдарламасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қызылорда облысы Қармақшы ауданы бойынша артериялық гипертензиясы бар пациенттерге Ауруды басқару бағдарламасын енгізу тиімділігі
Мазмұны
Анықтамалар
3
Белгілеулер мен қысқартулар
4
Кіріспе
1. Артериалды гипертензиясы бар пациенттерге ауруды басқару бағдарламасын енгізу (әдеби шолу)
1.1. Артериалды гипертензия эпидемиологиясы
8
1.2. Артериалды гипертензия дамуының қауіп факторлары
8
1.3. Артериалды гипертензияның клиникалық және морфологиялық сипаттамасы
12
1.4. Ауруды басқару бағдарламасы
14
1.5. Ауруды басқару бағдарламасын енгізудегі жаhандық мәліметтер
1.6. Ауруды басқару бағдарламасының Қазақстан Республикасында енгізілуі
16
1.7. Ауруды басқару бағдарламасының Қызылорда облысында енгізілуі
21
2. Зерттеу әдістері және материалдары
2.1. Зерттеу материалдары
22
2.2. Зерттеу әдістері
23
3. Зерттеу нәтижелері және талқылау
41
Қорытынды
44
Тәжірибелік ұсыныстар
45
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
АНЫҚТАМАЛАР
Осы диcceртaциядa сәйкесінше анықтамаларымен қоса кeлeciдей тeрминдeр қолданылды:
Артериалдық гипертония - систолалық АҚ 140 мм.с.б. жəне жоғары меннемесе диастолалық АҚ 90 мм.с.б. жəне жоғары тұрақты көтерілуі .
Қауіп факторы (ҚФ) - мінез-құлықтың немесе өмір салтының аспектісі және алдын алу маңызды болып саналатын, денсаулыққа қатысты жағдайлармен байланысты эпидемиологиялық деректер ретінде белгілі, орта жағдайларының және туа біткен немесе тұқымқуалаушылық ерекшеліктерінің экспозициясы.
Ауруды басқару бағдарламасы (АББ) - бұл денсаулық сақтау шығындарын азайтуға және кіріктірілген көмек көмегімен аурудың салдарын болдырмау немесе азайту жолымен созылмалы аурулары бар адамдардың өмір сүру сапасын жақсартуға бағытталған бағдарлама.
Біріншілік артериалдық гипертония (эссенциалық гипертония) артериялық қысымның реттеуіне қатысты ағзалардың зақымдануына байланыссыз дамитын артериялық гипертония.
Екіншілік артериалдық гипертония (симптомдық ) (САГ) -- қан қысымын реттеуге қатысты ағзалардың немесе жүйелердің зақымдануынан дамитын АГ.
Кілт сөздер: созылмалы ауруларды басқару, ауруларды басқару бағдарламасы, созылмалы жұқпалы емес аурулар,артериалды гипертензия, тиімділік.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АГ - Артериялық гипертензия
АҚҚ - Артериялық қан қысымы
АББ - Ауруды басқару бағдарламасы
ДДСҰ - Дүниежүзілік Денсаулық сақтау Ұйымы
САҚ - Систолалық артериалды қан қысымы
ДАҚ - Диастололық артериалды қан қысымы
ЖҚЖ - Жүрек қантамыр жүйесі
АМСК - Алғашқы медико-санитарлық көмек
ДА - дәрігерлік амбулатория
ФАП - фельдшерлік - акушерлік пункт
АҚШ - Америка Құрама Штаты
СЖЖ - созылмалы жүрек жетіспеушілігі
ӨСОА - өкпенің созылмалы обструктивті ауруы
ЖИА - Жүректің ишемиялық ауруы
ҚФ - қауіп-қатер факторы
СЖЕА - Созылмалы жұқпалы емес аурулар
ДЛП - дислипидемия
ЖМК - жедел медициналық көмек
МИ - Миокард инфаркты
ГТБ - глюкозаға толеранттылықтың бұзылуы
ДЛП - Дислипидпротеинемия
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі
Aртериялық гипертензия (AГ) кең таралған аурулардың бiрi. Aртериялық гипертензия жүрек-қантамыр ауpулаpымен сыpқаттанушылық пен өлім-жітім құрылымын айқындайтын адамзат тарихындағы аса зор жұқпалы емес пандемия болып табылады. AҚҚ-ның ұзақ мезгілде тұрақты түрде көтерілуі тәждік aртерия aуруы, инсульт, жүрек жетіспеушілігі, жүрекшелер фибрилляциясы, перифериялық тaмырлық aуру, бүйректің созылмaлы aуруы және деменцияның пaйдa болу қауіпін жоғaрылaтыды[1].
ДДСҰ мәліметі бойыншa әлемде 1,1 млрд aдaм жоғaры қaн қысымымен өмір сүреді, 9,4 миллион aдaм осы aуру әсерінен қaйтыс болaды. 25 жaстaн aсқaн ересек aдамдaр aрaсындa бұл aурудың тaрaлуы ер aдaмдaрдa 29,2%, әйелдерде 24,8% құрaйды. Aурудың осындай кең тaрaлуы кезінде гипертензияны бақылaу деңгейі ем қабылдaғaн барлық пaциенттердің тек 30% құрaйды [2;3].
ДДСҰ деректері бойынша, АГ таралуы дүние жүзіндегі ересек халықтың 40% - ын құрайды, осы ретте бұл денсаулық сақтау тәжірибесінде күрделі мәселе күйінде қалып отыр. Қазақстанның ересек тұрғындары арасында гипертонияның таралуы 24,3% құрайды. Артериялық гипертонияның таралуы Қазақстанда да тұрақты жоғары деңгейде сақталуда және ол 100 000 ересек адамға 1181,8 құрайды. ҚР ДСМ статистикалық деректеріне сәйкес, артериялық гипертензия ми қанайналымының жіті бұзылысына шалдыққан науқастардың 78% анықталады
Болжам бойынша ЖҚЖ аурулары 2016 жылы 17,9 миллион адам өлімге душар болды, бұл әлемдегі барлық өлімнің 31% құрайды. Бұл өлімнің 85% -ы инфаркт пен инсульттан болған. 70 жастан кіші жұқпалы емес аурулардан болған 17 миллион өлімнің 82% -ы төмен және орташа табысты елдерде, ал 37% -ы - ЖҚЖ ауруы әсерінен болған. Артериялық гипертензия таралуы ДДҰ-ның аймақтарында және әртүрлі дамыған елдермен бірдей емес. Гипертония ДДҰ-ның Африка аймағында кеңінен таралған (27%), ал ең аз таралғаны Америкада (18%).Әлемде 1,13 миллиард адам гипертониялық аурумен ауырады, олардың көпшілігі (үштен екісі) төмен және орташа табысты елдерде тұрады [4].
Гипертония көбінесе индустриалды дамыған елдерде тұратын адамдарға әсер етеді. Жоғары қан қысымы көбінесе жас кезінде пайда болады, бұл ауру тез жасарып келеді. Бұл жүрек-қан тамырлары асқынуларының қаупін арттырады және орташа өмір сүру ұзақтығын едәуір төмендетеді. Гипертония проблемасының маңыздылығы қазіргі қоғамда оның жеткіліксіз бақылауымен байланысты. Аурудың гендерлік құрылымын 2019 жылы Ресейде зерттеу кезінде АГ патологиясы бар әйелдердің басым екендігі анықталды (55,5%), қалған 44,5% ер адамдар [5].
Қазіргі уақытта жүрек-қан тамырлары ауруларының дамуына көптеген факторлар ықпал ететіні дәлелденген. Біздің елде тәуекелдің мынадай факторлары таралған: темекі шегу (әйелдер арасында 9,7% және ерлер арасында 63,2%), гиперхолестеринемия (әйелдер арасында 55,0% және ерлер арасында 56,9%), семіздік (әйелдер арасында 26,5% және ерлер арасында 11,8%). Әр адамда қауіп факторларының (оның сандық көрсеткішінің) әсер ету дәрежесі әртүрлі және ағзаның оларға бейімделуіне байланысты.
Артериялық гипертензияның алдын алу мәселесін терең зерттеуге қарамастан, мәселе өзекті болып қала береді. Аурудың алдын алу үшін ағзаға АГ қауіп факторларының патологиялық әсер ету жағдайын функционалдық бұзылуларға дейін және пациенттің шағымдары пайда болғанға дейін анықтау маңызды
Зерттеу жұмысының мақсаты
Қызылорда облысы Қармақшы ауданы Ауруды басқару бағдарламасына енген науқастардың өмір сапасын жақсарту.
Зерттеу міндеттері
1 Ауруды басқару бағдарламасының халықаралық және отандық тәжірибелерін талдау.
2. Артериалды гипертензия Д есептегі науқастардың денсаулық жағдайын бағалау.
3. Ауруды басқару бағдарламасына енгізілген науқастардың өмір сапасының өзгеруін бағалау.
Тәжірибелік маңыздылығы:
1.Алғашқы медико-санитарлық көмек деңгейінде артериялық гипертензиясы бар пациенттерге,қауіп-қатер факторын анықтау, емдеу, АҚҚ бақылауда және медициналық көмек сапасын жақсартуға бағытталған сауалнама құрастырылды;
2.Науқас өз ауруы жайлы ақпараттармен қамтамасыз етілді ;
3.Науқас өз ауруы жайлы ақпараттармен қамтамасыз етілді ;
4.Артериялық гипертензияның асқынуы жайлы біледі ;
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы:
Дипломдық жұмыс 45 бетте баяндалған және кіріспеден, заманауи мәселелерге шолудан, зерттеу әдістемесінен, қорытынды мен нәтижелерден, тәжірибелік ұсыныстардан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыста 33 сурет, 1 қосымша, 56 әдебиет көздері берілген.
1. АРТЕРИАЛДЫ ГИПЕРТЕНЗИЯСЫ БАР ПАЦИЕНТТЕРГЕ АУРУДЫ БАСҚАРУ БАҒДАРЛАМАСЫН ЕНГІЗУ (ӘДЕБИ ШОЛУ)
1.1.Артериалды гипертензия эпидемиологиясы
Артериялык гипертензия (АГ) - артериялық қан қысымының мерзімдік немесе тұракты жоғарылауы. Гипертониялық ауру - әлемдегі ең кең таралған аурулардың бірі.
Жүрек-тамыр ауруларынан болатын өлім-жітім бойынша Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің арасында Қазақстан Республикасы төртінші орында тұр. Қазақстанда жүрек-тамыр ауруларынан зардап шегетін 2 млн. адам тіркелген, ол еліміздің экономикалық белсенді халқының 12% құрайды [6].
Қазақстанның ересек тұрғындары арасында гипертонияның таралуы 24,3% құрайды. Бұл миокард инфарктісі, жедел миқанайналым жүйесінің өткір бұзылуы, жүрек жеткіліксіздігі және өлім-жітімге әкелуші қауіп факторларының бірі. Өкінішке орай, пациенттердің тек 48% -ы АҚ ауруының бар екенін біліп , олардың шамамен 30% -ы ем алады, ал 11% -ы тиімді емделеді, яғни олар қан қысымын тұрақты қадағалап отырады. (Гипертонияны зерттеу жөніндегі ғылыми қоғамның, Бүкілресейлік кардиология ғылыми қоғамының және Ведомствоаралық кеңестің сарапшылары баяндамасы) жүрек-тамыр аурулары бойынша, 2000 г).
Ересек адамдардың 20-30% -ы артериялық гипертензиямен ауыратыны анықталған. Жасы ұлғаюымен аурудың таралуы жоғарылайды және 65 жастан асқан адамдарда 50-65% -ға жетеді [7].
1.2 Артериалды гипертензия дамуының қауіп факторлары
ДДСҰ-ға сәйкес қауіп факторы - болашақта жарақат немесе аурудың дамуын тудыратын, белгілі бір адамдағы кез-келген ерекшелігі немесе қасиеті. ДДСҰ зерттеулеріне сәйкес , кенет өлімге әкелетін үш негізгі қауіп факторын атады: гипертония, гиперхолестеринемия, темекі шегу. ЖҚЖ ауруларын тудыратын негізгі қауіп факторларына ұтымсыз тамақтану, физикалық гипобелсенділік және темекі өнімдерін тұтынуды атады [15].
Артериялық гипертензияның пайда болу себептері 90% жағдайда белгісіз. Алайда, артериалды гипертензияны туғызатын қауіп факторлары анықталған:
Адамның жасы. Кейбір зерттеулерде, АГ-ның әр түрлі жас ерекшеліктеріндегі комбинация факторларыны негізделген, бұл клиникалық ағымына байланысты анықталады. 35 жасқа дейінгі жастағы бұл САҚ вариабельділігі, гиперкинетикалық синдром; орта жастағы (35-48 жас) - дене салмағының индексі, метаболизм жағдайы (липидтік және көмірсу алмасуы); 48 жастан кейін - бүйректің функционалдық қабілеті, тамыр қабырғасының икемділігі, метаболикалық мәртебесі. [55]
Нукус қаласы бірлестігі. 2016 жылдың қаңтарынан 2016 жылдың желтоқсанына дейінгі кезеңде терапиялық бөлімше пациенттерінің 71 ауру тарихына ретроспективті талдау жүргізілді. Зерттеу қорытындысы бойынша гипертониялық ауру кезіндегі орташа көрсеткіштер: гипертониялық ауру II
ІІ дәрежелі артериялық гипертензия сатысы, IV тәуекел, 46-64 жас, ІІ дәрежелі семіздік.
Тұқымқуалаушылық. Бүгінгі күні генетикалық фактор эссенциальды артериялық гипертензияның (АГ) дамуындағы негізгі фактор деп санауға болатыны дәлелденген. Бұл үдерісте маңызды рөл артериялық қысымды, адренергиялық, ренин-ангиотензин-альдостерон, гомоцистеин және брадикининді жүйелерді реттеуге қатысатын гендерге тиесілі. Бұл жүйелер жүйелі және параллельді химиялық реакциялармен тығыз байланысты, бұл генетикалық тестілеу көмегімен бүкіл жүйенің жағдайын анықтауға мүмкіндік береді. Ренин-ангиотензин-альдостерон жүйесінің элементтерін кодтайтын гендердің әртүрлі топтарының полиморфты маркерлерін талдау АГ патогенетикалық факторларының әрқайсысының аурудың дамуындағы рөлін анықтауға мүмкіндік береді[53].
Артериялық қысымның деңгейі сыртқы (әлеуметтік және т. б.) ортаның әсерімен анықталғанына қарамастан, оның көлемі тұқым қуалайтын фактор әсерінен де болады (Sing C.,Boerwinkle E, Turner S, 1986 ; Camussi A, Bianchi G., 1988). Негізгі популяция өкілдері арасында систолалық артериялық қысым деңгейінің 20-дан 30% - ға дейін вариабельділігі тұқым қуалайтын полиген себептерінің әсерімен анықталады. Тұқым қуалайтын полигендік әсер бір тәулік ішінде индивидуумда жиі кездесетін артериялық қысымның шамасын анықтайды деп танылады. Сондықтан туыстарында гипертониялық ауруы бар адамда АҚ шамасының негізгі популяцияның басқа өкілдеріне қарағанда шамамен бірдей және жоғары деңгейде болады [54].
Темекі шегу және алкогольді қолдану. Қазіргі уақытта темекі шегетіндердің саны шамамен 1,26 млрд адамға бағаланады,бұл планетаның ересек халқының үштен бір бөлігін құрайды. Болжамдық бағалаулар бойынша, олардың саны 2025 жылға қарай одан да артады және 1,6 млрд 27 адамды құрайды (Сахарова Г. М., Антонов Н. С., 2010; Кавешников В. С., Трубачева И. А., Серебрякова В. Н., 2011). Біздің елде ер адамдар арасында темекі шегудің таралуы (63,1%), Еуропа елдерімен салыстырғанда, бұл көрсеткіш 42% - ды құрайды. Ресейде темекі шегетін әйелдердің үлесі Еуропадағы 28% - ға қарағанда 9,1% - ға аз (Светличная Т. Г., Свиридова Т. С., 2008). Ерлер арасында темекі шегудің деңгейі Еуропаның бірқатар елдерінде төмендегеніне қарамастан, оның таралуы жас әйелдер арасында артып келеді, бұл ресейліктерге де тән. Ресейлік липидті клиникалардың зерттеулерінде темекі шегудің ЖҚА-дан (Г. Я. Масленникова, Р. Г. Оганов, 2011) өлімге әсерін расталған, бұл ретте өлім қаупі темекі шегу санына байланысты [51].
Зиянды әдеттер алкогольді ішімдіктер мен темекі шегу сияқты артериялық гипертензияның даму қаупін күрт арттырады. Ірі халықаралық зерттеу нәтижелері бойынша ишемиялық инсультпен 10349 пациент және 22 елден миішілік қан құйылуымен 3039 пациент енгізілген, нәтижесінде инсульт қаупінің 10 факторы анықталды,онда темекі шегу 2-ші орында болды. Зерттеу көрсеткендей, темекі шегудің артериялық қысымның жіті жоғарылауын тудырып, бір темекі шегуден кейін 15 минуттан астам уақыт тұратын жүрек жиырылу жиілігін арттырады. АҚҚ тәулікті бақылауын зерттегенде , АҚҚ қалыпты адамдарда АҚҚ тәуліктік мониторингтік зерттеулер, АҚҚ қалыпты адамдарда да, темекі шегетін пациенттерде де АҚҚ , темекі шекпейтіндерге қарағанда жоғары екендігін көрсетті. АҚҚ-ға әсер етуден басқа, миокард инфаркты, инсульт және перифериялық артериялардың зақымдануын қоса алғанда, ЖҚА қауіпінің факторы болып табылады. АГ-ны 2013 жылы диагностикалау және емдеу бойынша Еуропалық ұсынымдарда шылым шегудің мәртебесін анықтау және АГ зардап шегетін адамдарға темекі шегуден бас тартуды ұсыну қажет деп жазылған [21].
Күніне шегетін темекі саны көп болған кезде, АҚҚ жоғарылауының ұзақтығы, оның вариабельділігі, антигипертензивті емнің тиімділігі төмендейді. Темекіні кофемен қатар қолданса, 5 минуттан және 2 сағаттан артыққа созылатын АҚҚ 10 мм.с. бағ. көтерілуіне әкеледі. Denfield зерттеулері АГ дамуын белсенді және пассивті темекі шегудің әсерінен эндотелий-тәуелді вазодилатацияның төмендеуімен байланыстырады. Темекі шегу ЛПНП-ның түрленуіне ықпал етеді, ЛПВП деңгейін төмендетеді, тромб түзілуіне ықпал етеді, тегіс бұлшықет жасушаларының пролиферациясын ынталандырады, бұл атеросклероздың дамуына, жүрек-қантамыр патологиясының қалыптасуына әкеледі [22].
40-59 жастағы ерлер арасында алкогольді тұтыну әдетінің таралуы 21,5 жыл бойы проспективті бақылау деректері бойынша 94,5% - ды құрайды.. Алкогольді тұтыну және оның ерлердің жүрек-қан тамырлары ауруларынан болатын өлім-жітіммен байланысы 40-59 жас(21,5 жылға перспективалық бақылау деректері) терапевтік Мұрағат, 2003, № 12, 12-16 б. Алкогольді ішімдіктерді тұтынатын ер адамдардың саны алкоголь ішпейтіндердің санынан 16 еседен артық [23].
ARIC (Atherosclerosis Risk Factors in the Community)зерттеуі аптасына 210 г мөлшерінде алкоголь ішу артериялық гипертензияның пайда болу қаупінің тәуелсіз факторы болып табылатынын көрсетеді. Қалыпты қысымы бар тұлғалардың алкогольді қабылдауы 1 сағаттан кейін АҚҚ-ның 57 мм.с.бағ. ст, ал гипертониктерге-1 сағаттан кейін 104 мм.с.бағ. жоғарылауымен байланыстырады. Wettemani және басқалары зерттеуі (1990) артериялық гипертензия қаупінің тәулігіне 20-34 г алкоголь пайдаланғанда 40% - ға және тәулігіне 35 г-нан астам алкоголь пайдаланғанда 90% - ға артқанын көрсетті [24].
Тұзды шектен тыс қолдану, семіздік, физикалық жүктеменің аз болуы. Семіздік - бұл ең негізгі факторлардың бірі. Бұл гипертонияның ғана емес, сонымен қатар қант диабетінің және жүректің ишемиялық ауруының пайда болуын тудырады. Семіздік- әлемде кең таралған аурулардың бірі. Бұл Ресейде 51%, Ұлыбританияда 51%, Германияда 50%, Қытайда ересектердің тек 15 % көрсеткіште. Бұл эпидемия денсаулық сақтау саласындағы шығындар өсуінің және аурушаңдықтың негізгі себебі. 50 жасқа дейінгі салмақтың жоғарылауы жүрек-тамыр аурулары даму жиілігінің 2 - 2,5 есе артуымен байланысты. Артериалды гипертензиямен және семіздікпен ауыратын адамдарда жүректің ишемиялық ауруының даму қаупі - 17 +- 2,6%, метаболикалық синдромы бар адамдарда - 24 +- 3,5%, ал тек гипертензия қаупі 8 +- 1,7% құрайды. Семіздік, ДЛП, ГТБ немесе қант диабеті, Аг бар пациенттерге, диета терапия жүрек-қан тамырлары ауруларының негізгі алдын-алу ретінде ұсынылады [17] .
Ганада семіздік пен репродуктивті жастағы әйелдер арасындағы гипертония қаупіне басқа факторлардың әсері туралы зерттеу жүргізілді. Бұл зерттеуде қолдың айналымы семіздік көрсеткіші ретінде қолданылды, сәйкесінше әйелдің дене салмағының жоғарылауымен гипертония аурулары көбейді. Статистикалық мәліметтер 45 жастан асқан ганалық ересектер арасында АГ амбулаториялық аурудың себебі бойынша екінші орынға ие болғанын көрсетеді, 2013 жылы СЖЕА аурулары алдыңғы қатарлы білім беру ауруханаларының бірінде 22,2% өлім-жітімді құрады [19].
Теңгерімсіз өмір салты-аз қозғалатын өмір салты және дұрыс тамақтанбау ретінде зат алмасудың бұзылуына әкеп соғуы мүмкін,бұл өз кезегінде түрлі жүрек-тамыр ауруларының пайда болуына,оның ішінде гипертонияға әкелетін себеп болады. Бір орында отыратын өмір салты қан айналымы бұзылуының даму қауіпінің негізгі факторларының бірі болып табылады. Аптасына 3,5-5 сағаттан 1ш8530-8 дене белсенділігі жүрек-қан тамырлары ауруларынан болатын өлім-жітімді төмендетуді қамтамасыз етеді (ССЗ) [25].
Тұрақты физикалық белсенділік (ФА) қандағы холестерин (ХС) деңгейін және артериялық қысым деңгейін төмендетуі мүмкін. Түркияның оңтүстік-батысындағы Измир провинциясының Балков қаласында жүргізілген зерттеу мәліметтері бойынша, артериялық гипертензиядан зардап шегетін 340 адам қатысқан, тіпті аз қозғалыстағы өмір салтындағы шағын өзгерістер науқастардың күнделікті өміріндегі әдеттердің өзгеруі арқылы АҚ-ны тиімді бақылауға алып келуі мүмкін екені дәлелденген [26].
Тамақтану сипаты артериялық гипертензия қаупі факторларына да әсер етеді.Май қышқылдары (негізінен липопротеиндер деңгейіне әсер ететін маңызды), минералдар ( негізінен қан қысымына әсер ететін), витаминдер мен тағамдық талшықтар жүрек-қан тамырлары ауруларының, соның ішінде артериялық гипертензияның алдын алу үшін шешуші мәнге ие. Жемістер мен көкөністердің DASH зерттеуінде көрсетілгендей, инсульт кезінде әлдеқайда жоғары қорғаныс әсері бар , онда жемістер мен көкөністер калийдің негізгі көзі болып табылады және олардың артериялық гипертензия деңгейіне әсері бар. Жеті проспективті когорттық зерттеулердің мета талдауында инсульт қаупі күн сайын 80 грамм жеміс-жидектер мен көкөністердің қосымша бөлігін тұтынатын кезде 5% - ға төмендеді [27].
Артериялық гипертензия қаупі факторларын уақтылы бағалау маңызды,өйткені барлық осындай факторлар үшін біріктіруші бастау-ерте ме, кеш пе, олар тамыр қабырғасының зақымдануын тудырады, ең алдымен оның эндотелиалдық қабатын. Эндотелийдің дисфункциясы патологиялық үдерістің құрамдас бөлігі ретінде ғана емес, сонымен қатар өте жоғары жүрек - қантамыр қауіпінің предикторы ретінде қарастырылады [28].
Қан тамырларының жағдайын қалыпқа келтіру жүрек-қантамыр ауруларының алдын алу шарасы жүйесі [29].
Күйзеліс әсерінен. Созылмалы стресс те қауіп факторы болып саналады. 100 жылдан аса көптеген зерттеушілер стрессті жүрек-қан тамырлары ауруларымен тығыз байланыстырады. ХХ ғасырдың 50-ші жылдарының ортасында жүргізілген зерттеулер эвакуацияланған Ленинград тұрғындарына қарағанда Ленинград блокадасының тұрғындарында гипертония ауруының күрт өскенін көрсетті. Ашхабадтағы жер сілкінісі мен су тасқынынан аман қалғандарда гипертензияның жоғарылауы байқалды. Сондай-ақ, АГ-мен жоғары адамдар эмоционалды күйзеліспен тығыз байланысты мамандар: әуе диспетчерлері, түрме күзетшілері, телефон операторлары және қоғамдық көлік жүргізушілері көп зардап шегетіні анықталды [20].
1994 жылдан бастап ДДҰ "MONICA -- PSYCHOSOCIAL" бағдарламасы негізінде 25-64 жастағы ерлер арасында жүргізілген стресстің артериялық гипертензия тәуекеліне әсері туралы 10 жылдық эпидемиологиялық зерттеудің нәтижелері бойынша қатысқан 657 ер адамның отбасында ( стресстен 5 есе жоғары) және жұмыста( стресстік жағдайлардан 6,8 есе көп) күйзеліс бастан кешкен ерлерде ең үлкен тәуекел дамығаны анықталды.
1.3. Артериалды гипертензияның клиникалық және морфологиялық сипаттамасы
А.Л.Мясников гипертония ауруын, өз өрекетін қан қысымын басқарушы орталықтарга қарсы бағыттаған невроз депқараған. Сондықтан адам өмірін үрей, қорқыныш сезімдері билегенде, қайғы-қасірет басқанда бул ауру жиі үшырайды. Адам организмінің осы ауругатуа біткен бейімділігі (гендік жүйедегі ақаулар), жүмыс жагдайының қолайсыздыгы (мүмкіншілігінен тысжүмыс істеу, әрекетсіздік, айқай-шу), бас сүйегінің жарақаты, тамақпен ас түзын көбірек пайдалану жөне т.б. да осы ауруға алып келеді Медицина гылымдары академиясының кардиологиялық ғылыми-зерттеу институтының мәліметтеріне қарағанда барлық гипертензияның 22-23%-ын қамтиды, басқа деректер бойынша 5-10%. Демек, артериялық гипертония диагноз қою үшін симптомдық гипертензия жоқтыгына көз жеткізу керек. [30].
Патогенезі. Ағзадағы артерия қан қысымы өте күрделі нервтік жөне гуморальдық факторлармен басқарылып түрады. Қалыпты жағдайда қан қысымының көтерілуі оны басушы (депрессорлық) механизмдердің іске қосылуына байланысты тез арада өз деңгейіне қайтып түседі. Кейінгі уақытта депрессорлық жүйеге барорецепторлардан басқа, бүйректерден бөлініп шығатын вазодепрессорлар, кинин, простагландин жөне т.б. жататындығы анықталған. Қан қысымы төмендеп кеткенде ренин - ангиотензин, симпати-калық нерв жүйелері жедел іске қосылады. Осы артерия қан қысы-мын реттеуші жүйелер ішінде бүйректердің алатын орны ерекше. [31].
1902 жылы В. М. Бейлис АҚ деңгейіне байланысты қан ағынының көлемін реттеу периферияда қалай болатынын көрсетті. АҚ жоғарылауы артық қан ағуына әкеп соқтырар еді, сондықтан , ұсақ резистивті артериялар, қысқарады, олардың жарығы тарылады. Егер қысым төмендесе, онда қантамырлар қажетті деңгейде ұлпалық перфузияны сақтай отырып кеңейтіледі. Бұл механизм онжылдықтар рефлекторлық деп саналды. Тек 1980 жылы ғана, пробиркалардағы оқшауланған ыдыстарда тамырлардың тамырішілік қысымның өзгеруіне реакциялары сақталатыны көрсетілген кезде, Фурхгот пен Завадски эндотелийді алып тастай отырып, тәжірибелерде керемет, бірақ эндотелиалдық жасушалар қантамыр тонусын басқаратыны фактісі анықталды.
Патологиялық анатомиясы. Артериялық гипертонияда патологоанатом көріп білетін өзгерістер осы аурудың даму кезеңдеріне байланысты әртүрлі болады. Қазіргі кезде БДҮ эксперттерінің үйғарымы бойынша бүл сырқаттың үш кезеңін ажыратады: 1) жүрек-тамыр жүйесінде өлі белгілі бір өзгеріс тутызбайтын гипертония; 2) тек жүрек гипертрофиясы тугызатын гипертония; 3) көп ағзаларда (жүрек, ми бүйрек) өзгерістер тугызатын гипертония.
Клиникалық ағымы бойынша артериялық гипертонияның кез-келген түрі қатерсіз (жай) немесе қатерлі (тез) болып өтуі мүмкін. Қатерлі гипертония қан қысымының өте жогары болуымен, қан тамырларында органикалық өзгерістердің (базалдық мембрананың деструкциясы, қан тамыры қабырғаларьшың фибриноидтық некрозы, склерозы) тез дамуымен сипатталады. Ауруда тез арада бүйрек, жүрек жетіспеушілігі, миға қан қүйылу, көздің толы қабатының ісінуі, көшіп түсуі дамиды. Гипертонияньң бүл түрі негізінен жас кісілерде кездесіп, 1-2 жылдан соң ауру өлімімен аяқталады. Артериялық гипертонияның бірінші кезеңінде қан қысымы анда-санда уақытша көтеріліп, морфологиялық өзгерістер өте мардымсыз болады. Бүл ауруға төн негізгі өзгерістер осы сырқаттың екінші және үшінші кезенінде көрінеді. Морфологиялық түрғыдан осы екі кезеңді бірге қарауға болады. Бұл аурудың морфологиялық негізінде сыртқы диаметрі 100 мкм және одан кіші артериялар мен артериолалардағы өзгерістер жатады. Осы өзгерістер ағзалардың қанмен қамтамасыз етілуін әлсіретіп, қан қысымын күшейтетін жүйелердің іске қосылуына себепші болады [32].
Артериалды криздің морфологиялық ерекшелігі, асқынуы өлім себептері. Әлемде жыл сайын 7 миллионға жуық адам жоғары қан қысымынан қайтыс болады, бұл барлық өлімнің орташа 13% құрайды. Әр түрлі әдебиет көздерінің мәліметтері бойынша, Қазақстанда АГ таралуы 15,2-ден 15,2-ге дейін өзгереді. 27%[46], 75% инсульт жағдайлары тромбозбен немесе майлы эмболиямен байланысты, геморрагиялық инсульттердің 10-15% -- ы Шарко -- Бушардың аневризмінің үзілуімен байланысты. Лакунарлық инсульттер әдетте Виллизиев шеңбер сақинасының пенетрирлеуші тамырларының окклюзиясы салдарынан болады.Емделушілердің басым бөлігінде даму себебі белгісіз болып қалады [47].
30-дан астам халықаралық зерттеулерді талдау систолалық артериялық қысымның 10 мм рт төмендегенін көрсетті.ст. инсульт қаупін 37% - ға,жүректің ишемиялық ауруы қаупін 25% - ға төмендетеді. Сондай-ақ, АГ зерттеу және бақылау бойынша Американдық комитеттің зерттеу нәтижелері бойынша артериялық гипертензияны адекватты және тұрақты емдеу инсульттан өлім-жітім жиілігін 54% - ға, ал миокард инфарктінен 43% - ға төмендетуге мүмкіндік береді. Жалпы алғанда жүрек-қантамыр жүйесі ауруларынан болатын өлім - жітім қаупі 20% - ға, ал жалпы өлім-жітім қаупі 13% - ға төмендейді [48]. АҚ деңгейі мен жүрек-қан тамырлары ауруларынан болатын аурулар мен өлім арасындағы өзара байланыс 1960 жылдары Veterans Administration Cooperative Study 1967-1970 жж айтылды [49].
1.4 Ауруды басқару бағдарламасы
Әлемдегі денсаулық сақтау жүйесі бойынша созылмалы жұқпалы емес аурулар өзекті болып табылады. Әсіресе созылмалы жұқпалы емес аурулар еңбек ету қабілетіндегі адамдардың өлімі елдің экономикасына әсер етеді. (өлімнің 68% - созылмалы жұқпалы емес аурулар) [33].
Сонымен қатар, халықтың қартаюы жұқпалы емес аурулардың өсуін арттырады. ДДСҰ деректері бойынша созылмалы жұқпалы емес аурулардың көрсеткіштері бойынша бірінші орында жүрек қантамыр жүйесі аурулары- 17,9 млн. адам, екінші орында онкологиялық аурулар-9 млн., үшінші орында тыныс алу жүйесінің аурулары- 3,9 млн, ал төртінші орында қант диабеті - 1,6 млн. адам [34,38].
Аталмыш жағдайларға байланысты созылмалы жұқпалы емес аурулардың алдын-алу және күресу мақсатында алғашқы медико-санитарлық көмек көрсету ұйымдарында ауруды басқару бағдарламасы (АББ) енгізілді. Бұл бағдарламаны енгізу нәтижесінде келесі жағдайлар күтіледі: денсаулық сақтау саласының шығындары төмендейді, асқынулар азаяды, стационарлық көмекке (госпитализация) мұқтаждық азаяды. АББ медициналық қызметкер мен пациент арасындағы қарым-қатынасты нығайтып, өз-өзіне көмек көрсету өз-өзін басқарып , пациент өз денсаулығына деген жауапкершілігін арттырады [35,36,37].
Бұл бағдарламада ақпараттанған белсенді науқас пен оның медициналық мамандармен тиімді түрдегі қарым-қатынасы жетекші рөл атқарады. АББ енгізу әрекеті науқас пен медициналық мекемелер арасындағы өзара қарым-қатынасына және олардың рөлдері мен жауапкершіліктеріне жаңа қырдан қарауға мүмкіндік береді [39,40].
Disease Management тұжырымдамасы ондаған жылдар бұрын медициналық қызмет көрсетуде соңғы жылдарда туындаған бірқатар мәселелерге жауап ретінде ұсынылды. Disease Management науқастың функционалдық мүмкіндіктерін жүзеге асыруды барынша қамтамасыз ететін, аурулардың даму қаупін, мүгедектігі мен өлім-жітімді төмендететін және денсаулық сақтаудың өнімділігі мен рентабельділігін жаңа деңгейге көтеретін жаңа құрылымдалған жүйелік тәсіл. Ауруды басқарудың американдық қауымдастығының (DMAA) анықтамасына сәйкес Disease Management халықтың денсаулығын сақтау мақсатында үйлестірілген араласулар мен коммуникациялар жүйесі, бұл жағдайда науқастың денсаулығын қорғау бойынша күш-жігері елеулі болып табылады. Бұл тәсілдің ерекшелігі науқасқа медициналық көмек алу кезінде әртүрлі факторлар әсерінен туындауы мүмкін өз мінез-құлықтары мен сезімдерін басқаруда неғұрлым құзыретті болуға көмектеседі. Тұжырымдама әсіресе созылмалы аурулар кезінде тиімді. Ауруды басқару денсаулық сақтауды жоспарлау мен қамтамасыз етудің оңтайлы тәсілі ретінде халықаралық қолдауға ие болады [41].
Ауруды басқару келесі құрамдастармен қамтамасыз етіледі:
1) Ауруды басқаруға мұқтаж пациенттер топтарын сәйкестендіру процесі;
2) Науқастың өзекті жай-күйінің дұрыс өлшенген деректері негізінде ауруды басқару процесінде көмекті ұйымдастыру;
3) Науқастың дәрігерлермен және басқа да медициналық қызмет көрсетушілермен практикалық ынтымақтастығының моделі (орта медициналық персоналпациенттерді күту жөніндегі менеджерлер, клиникалық фармакологтар, әлеуметтік қызметкерлер, волонтерлер);
4) Науқасты денсаулығын басқаруға үйрету (алғашқы алдын алуды, мінез-құлықты модификациялау бағдарламасын, комплайенс-бақылауды қамтуы мүмкін);
5) Ағымдағы және соңғы талдау, бағалау және жоспарлау;
6) Тұрақты кері байланыс (денсаулық жоспарын түзету мақсатында науқаспен, дәрігермен және көмекші қызметтермен нақты әңгімелесулерді қамтуы мүмкін)
АББ-ны енгізу процесі келесі кезеңдерді қамтиды:
1) Науқастарды анықтау.АМСК қызметкерлерінің негізгі міндеттерінің бірі пилот шеңберінде таңдалған патологиясы бар пациенттерді анықтау болады.
2) Сауалнама жүргізу және АББ-ға қатысуға шақыру.
Сауалнама бірнеше сұрақтан тұрады, мұнда негізгі мақсат пациенттің деректері туралы ақпарат алу және АББ-мен қаншалықты таныс, ол осы бағдарламаға қатысуға ниет білдіре ме? АББ-ға қатысуға шақыруда оған тағы да оның бағдарламаға қатысуының артықшылықтарын, емделушінің АББ шеңберінде құқығы бар екендігін, сондай-ақ оның міндеттерін түсіндіруі тиіс. Содан кейін шарт жасалады.
3) Науқастарды оқыту.Осы кезеңде АМСК ұйымдарының денсаулық мектептері іске қосылатын болады.
4) Учаскелік терапевпен байланысты ұйымдастыру.Бұл жерде дәрігерге белгілі міндеттер тізбесі жүктеледі: пациентті жүргізу кезінде нені бақылау керектігі.
5) Мультидисциплинарлық топ жұмысын ұйымдастыру.Топтың болжамды құрамы: дәрігер-терапевтЖПД, дәрігер-кардиолог, дәрігер-эндокринолог, дәрігер-диетолог немесе оқыған орта медперсонал, СӨС қызметінің маманы, пациенттерге консультация беру және оқыту жөніндегі мейірбике, әлеуметтік қызметкер және т.б.Топ мүшелерінің міндеттер тізбесіне оқыту, медициналық көмек және емдеу, ішкі ережелерді әзірлеу, іс-шараларды және мониторингті жүргізу.
6) Деректер мониторингі және нәтижелердің бағасы.
Бағдарламаға қатысатын созылмалы аурулары бар науқастарды анықтап алған соң келесі кезеңде науқастарға сауалнама жүргізіледі. Сауалнама бағдарлама туралы тұрғындардың ақпараттану деңгейін, тұрғындарға арналған бағдарлама туралы ақпараттың ең үздік арнасын, бағдарламаға қатысу-қатыспау келісімі және олардың себептерін, науқастың бағдарламаға қатысуға ынталану деңгейін және науқастың не күтетінін анықтау үшін жүргізіледі. Егер науқас бағдарламаға қатысуға келісім берсе, кейін оған тағы да оның бағдарламаға қатысуының артықшылықтарын, науқастың бағдарлама шеңберінде құқығы бар екендігін, сондай-ақ оның міндеттерін түсіндіру қажет. Бағдарламаға қатысатын науқас пен медициналық ұйым арасында Ауруларды басқару бағдарламасына қатысуға Келісім жасалады. Келісімде медициналық ұйымның 0да, науқастың да жауапкершілігі мен міндеттері жазылады [42].
1.5. Ауруды басқару бағдарламасын енгізудегі жаhандық мәліметтер
Ауруды басқару бағдарламасыныі негізгі идеясын қалаған шетелдік сақтандыру компаниялары мен ірі жұмыс берушілер болды, яғни олар бұл бағдарламаның қандай да бір созылмалы аурулармен ауыратын халыққа медициналық көмекке және денсаулығын қорғауға кететін шығындардың азаятынына көз жеткізген [43].
Финляндияда Жүректің ишемиялық ауруы бойынша өлім көрсеткіші жоғары деңгейде болуына орай, 1972-1977 жылдар аралығында - АББ пилоттық режимде жүргізілді , бірақ кейінгі кезеңде - Финляндияның барлық өңірінде жүрді;
-- Голландияда ауруларды басқару бағдарламасы 2000 жылы қант диабеті ауруы бойынша жүргізілді;
-- Германия елінде ауруларды басқару бағдарламасы 2001 жылы - қант диабетінің 2-ші типі, өкпе обыры және ЖИА, 2003 жылы сүт безі обыры бойынша жүзеге асырылды;
-- Канадада 2003 жылы - созылмалы жүрек жетіспеушілігі , өкпенің созылмалы обструктивті ауруы, қант диабеті аурулары бойынша ауруларды басқару бағдарламалары іске асырылды.
Канада елінің соңғы деректері бойынша артериялық гипертензия ауруының алдын алу және бақылау саласындағы әлемдегі жетекші ел болып табылады.
Ауруларды басқару алғаш рет 1980-ші жылдары АҚШ-та дәрілік препараттарға бейімділігін көтермелеу және белгілі бір созылмалы аурулары бар адамдардың мінез-құлқын өзгерту үшін білім беру бағдарламаларына бастапқы бағдар негізінде сипатталған (Боденхаймер, 1999). 1990 жылдардың ортасынан бастап, жаңа куәліктердің пайда болуымен қатар медициналық көмектің сапасын арттыру үшін ауруларды басқару потенциалын көрсете отырып және аурулармен күрес стратегиясының құралдарын үнемдеу арқасында АҚШ-тың жеке және мемлекеттік секторларында (Krumholzetal. Және бірнеше еуропалық елдерде (Nolte&Hinrichs, 2012; Rijkeni т.б., 2014), сондай-ақ Австралияда іске асырылған. АҚШ-та бұл сипаттама "ерекше жағдайлары бар пациенттер үшін шығындарды төмендету және нәтижелерді жақсарту бағыттарының дискретті бағдарламаларынан" (Rothman&Wagner, 2003: 257) "пациенттердің өзіне-өзі қызмет көрсету жағдайлары бар тұрғындарға күтім және коммуникация бойынша үйлестірілген Денсаулық сақтау іс-шаралары жүйесіне" (PopulationHealthAlliance, 2014) өзгереді. Еуропада созылмалы ауруларды жүргізу жөніндегі Нұсқаулық созылмалы денсаулық проблемалары бар пациенттерді сапалы күтуді қамтамасыз ету үшін негізгі төрт компонентті қолдануға тырысты.Бұл компоненттер:
- өзін-өзі басқаруды қолдау
- жеткізу жүйесін жобалау
- шешім қабылдауды қолдау
- клиникалық ақпараттық жүйе.
Ұлыбританияда созылмалы ауруларды басқаруда орталықтандырылған реттеу бағдарламаларды бар. 2005 жылы ел Үкіметі "созылмалы жағдайдағы" адамдарға әлеуметтік көмек туралы заң қабылдады. Бұл бағдарламаға мынадай талаптар қойылды: дисциплинарлық топтарды оқыту, бірлесіп жұмыс істеу үшін кадрлар даярлау. Бұл жерде басты рөлді жалпы тәжірибе дәрігері алады. Себебі бағдарламаға ортықтандырылған көзқарас барлық аймақтарға патронаждық мейіргер матрон дайындалады.
Нидерландыда Созылмалы ауруларды басқару бағдарламасына созылмалы ауруы бар пациент қатысса сақтандыру компаниясындағы таңдаған сақтандыру жарнасы төмендейді [44].
Көптеген бағдарламалар науқастарды емдеу немесе жоспарлау жоспарын жасауға, сондай-ақ пациенттердің қажеттіліктері мен мәселелерін тұрақты бағалауды қамтамасыз етуге қатысады. Көп жағдайда өзін-өзі басқаруды медициналық қызметкерлер, оның ішінде дәрігерлер немесе оқытылған медбикелер қамтамасыз етеді. Мысалы:
- Эстония - қант диабеті мен астманы емдеуде София бағдарламасы
- Венгрия - IGEA, Leonardo диабетті емдеу бағдарламасы
- Нидерланды - Инсульт кезінде күтім жасау тобы
- Швейцария - Лозаннада сүт безі ісігінің клиникалық жолы
- Англия - People қарт кісілерге арналған серіктестік жобасы
Бұл стратегиялардың барлығы, әдетте, ұйымдастырушылық, аймақтық, ұлттық немесе халықаралық деңгейлерде әзірленген және ұлттық немесе аймақтық нұсқаулықтарды жергілікті деңгейге аударуды қоса алғанда, халықаралық деңгейде жасалған нұсқаулықтар мен хаттамалар сияқты құралдармен қамтамасыз етіледі. 12 ЕС, оның ішінде 2009-2011 жж. Созылмалы ауруларға қарсы тұру үшін нормативтік-құқықтық базаны құруға, медициналық қызмет көрсету деңгейлері мен секторлары арасындағы үйлестіруді жақсартуға ұмтылды. Көпсалалы топтық жүйеге көмек көрсетуде мейіргерлердің күтімді және үйлестірудегі мейірбикелердің рөлін күшейтуге баса назар аударылды (Нолте и МакКи, 2008a). Мейірбикелер басқаратын клиникаға мысалға мына елдерді алуға болады: Англия, Италия, Нидерланды. Дәрігерлер алғашқы медициналық-санитарлық көмек көрсеткен елдерде, мысалы, Данияда, Францияда және Литвада, пациенттерді емдеу мен басқаруды үйлестіру бойынша мейірбикелердің функцияларын кеңейту бойынша шаралар қабылданды [45].
Ересектердің қан қысымын бақылаудағы мейірбике ісінің тиімділігі туралы бразилиялық зерттеу. Бразилияның оңтүстігіндегі алғашқы медициналық көмек клиникасында гипертониясы бар бразилиялық ересектер арасында қан қысымын бақылауға арналған мейірбике ісінің тиімділігін зерттеу үшін рандомизацияланған бақылаулы сынақ 12 айлық бақылаумен өткізілді. Артериялық гипертензиясы бар ересек пациенттер кездейсоқ араласу топтарына (n = 47) және әдеттегі күтім топтарына (n = 47) тағайындалды. Мейірбикелік жағдайды басқару моделіне мейірбикелік кеңестер, телефон арқылы хабарласу, үйге бару, денсаулық туралы білім және соған байланысты бағыттар кірді. Науқастардың нәтижелері (қан қысымы, дене салмағының индексі, бел айналымы, өмір сапасы, емделуге бейімділік) бастапқы кезеңде және араласу тобы үшін 6 және 12 айлық бақылаудан кейін, сондай-ақ қарапайым топтағы пациенттер үшін бастапқы және 12 айлық бақылау кезеңдерінде бағаланды. Зерттеуден кейін интервенциялық топтағы қан қысымы әдеттегі күтім тобымен салыстырғанда едәуір төмендеген. Алғашқы медициналық-санитарлық көмек көрсету кезінде мейірбикелік іс жүргізу гипертониямен ауыратын науқастарда нәтижені жақсартуда тиімді болуы мүмкін.
Израильде Денсаулық сақтау жүйесі көптеген өнеркәсіптік дамыған елдердің қиындықтарына ұқсас қиындықтарға тап болады, оның ішінде шектеулі ресурстар, созылмалы ауру халық және жоғары сапалы көмекке сұраныс. Созылмалы аурулары бар пациенттер үшін ауруларды басқару бағдарламалары (АББ) осы проблемалардың кейбірін жеңілдетуге бағытталған, бірінші кезекте пациенттерді өз бетінше жүргізу дағдыларын жақсарту және медициналық көмектің сапасын арттыру арқылы. Бұл зерттеуде АББ енгізу үшін кедергілерді, артықшылықтарды және қолдауға қатысты денсаулық сақтаудың аға әкімшілерінің пікірлері алынды . Әдістері: 21 пункттен тұратын сауалнамаға 105-тің 87-і келісімін берді (83%) Денсаулық сақтау әкімшілерінің өз бетімен толтырылды. Қатысушылар ер адамдардың 65,5% - ы мен дәрігерлердің 47% - ы, медбикелердің 25,3% - ы, әкімшілердің 17,3% - ы мен басқа медицина қызметкерлерінің 10,3% - ы қатысты. Нәтижелері: барлық респонденттер арасында АББ негізгі елеулі артықшылығы медициналық көмектің сапасын жақсарту болды. Басқа да басымдықтар емделушілермен жақсы байланыс (81,6%) және емдеуді жақсы сақтау (75,9%) болды. Жүйелік ресурстарды тиімді ұзақ мерзімді пайдалану тек 58,6% артықшылығы ретінде қабылданды. АББ іске асыру үшін негізгі болжамды кедергілер бюджет ресурстарының жетіспеушілігі (69%) және алынған қаржылық өтеммен салыстырғанда қажетті уақыттың ұлғаюы (63,2%) болды. Қорытынды: АББ артықшылықтары пациентке бағытталған; кедергілер қаржылық және кәсіби автономияны шектеуші ретінде қабылданды.
Ауруды басқарудың негізгі мақсаты медициналық қызметтерді пайдалануды азайту болғандықтан, кейбір қызмет көрсетушілер үшін кірістің төмендеуі қиындық тудыруы мүмкін. Кейбір денсаулық сақтау жүйелері осы жұмысы үшін қызмет көрсетушілерді қосымша төлемдермен марапаттайды. Мысалы, Blue Cross of California ұлттық сапа стандарттарына сәйкес келетін дәрігерлерді шағын мөлшерде қаржы бонусымен марапаттайды [52].
АҚШ-тағы рандомизацияланған зерттеуге сәйкес, ауруларды басқару бағдарламасы жүрек жеткіліксіздігін емдеу құнын отбасының бір мүшесіне шаққандағы мөлшерін айына 720 доллардан немесе жылына 36 миллион долларға азайтты. Солтүстік Каролина университетіндегі Шеппс орталығы ауруды басқару бағдарламасынан (АББ) алынған экономикалық нәтижелерді бағалап, соңғы үш жыл ішінде қант диабетімен ауыратын науқастар үшін 2,1 миллион доллар үнемделгенін хабарлады, бұл ауруханаға қабылдаудың 9 пайызға төмендеуіне байланысты болды. Бронх демікпесі бойынша біріккен үш жылдық үнем 3,3 миллион долларды құрады, бұл көбінесе жедел жәрдем шақыруларының азаюы мен ауруханаға жатқызу деңгейінің төмендеуі есебінен болды
Миннесотадағы өмір сүру сауалнамасында Hanneke Drewes, Lotte және Steuten-ге жүргізілген мета-анализ көрсеткендей, созылмалы ауруларды басқару бағдарламасы өлім көрсеткішін орташа есеппен 18 пайызға (95% ДИ: 0.72- 0.94), ауруханаға жатқызу көрсеткіші орташа есеппен 18 пайызға төмендетеді (95% ДИ 0.76 - 0.93) және өмір сүру сапасын 7,14 тармаққа жақсартады (95% ДИ: -9.55-тен -4.72).
Созылмалы ауруларды басқару бағдарламалары, атап айтқанда созылмалы күтім моделі, диабет, жүрек жеткіліксіздігі, гипертония, ӨСОА мазасыздығы және депрессиямен ауыратын науқастардың денсаулығын жақсартатыны Наука о жизни и здоровье №4, 2019 102 1963 дәлелденді. Кейбір жағдайларда бұл араласулар астма, остеоартрит және АИВпен ауыратын науқастардың нәтижелерін жақсартады. Қант диабеті, астма және ӨСОА науқастарына жүргізілген зерттеулер, созылмалы күтім моделінің бірнеше компоненттерін қолдану бағдарламасының тиімділігін арттыра алатындығын көрсетті [50].
1.6.Ауруды басқару бағдарламасының Қазақстан Республикасында енгізілуі
2013 жылы Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі ауруларды басқару бағдарламаларын енгізу бойынша жобаны іске қосты.
- Солтүстік Қазақстан облысы - Петропавл қаласы
- Павлодар облысы - Павлодар қаласы
- Астана қаласы, Алматы, Қараганды, Қостанай облысы- 2016 ж.
- Республика бойынша - 2017-ден 2018 ж.ж.
АББ пилоттық енгізу мынадай созылмалы инфекциялық емес ауруларды қамтиды: қантты диабет, артериялық гипертензия және созылмалы жүрек жеткіліксіздігі.
Денсаулық сақтауды дамытудың Денсаулық мемлекеттік бағдарламасы аясында 2016-2019 жж. Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі дәлелді медицинаға негізделген ауруларды басқару бағдарламаларын (ДЭМ) енгізе отырып, алғашқы медициналық-санитарлық көмекті күшейту бойынша жұмыс жүргізуде.
Пилоттық жобаны іске асыру нәтижесінде пациенттердің 75% -ы қан қысымын тұрақтандырды, бұл гипертонияға қарсы препараттарды қабылдаудың және қан қысымвн бақылап отыру дағдыларын меңгеруінен. Созылмалы жүрек жеткіліксіздігі бар науқастарды госпитализациялау саны 2 есеге азайған. Қант диабетімен ауыратын пациенттердің саны артты (СҚО - 64% дейін, Павлодар облысында - 98% дейін). АББ қатысушыларының барлығына өзін-өзі басқару бойынша оқытылуы 100% қамтылғанын атап өткен жөн.
Пилоттық аймақтарда АББ енгізудің оң тәжірибесін ескере отырып, 2016 жылы оны Астана, Алматы, БҚО, Қарағанды және Қостанай облыстарының клиникаларында енгізу басталды. Жалпы 3200 адамға жету жоспарланған болатын.
1.6. Ауруды басқару бағдарламасының Қызылорда облысында енгізілуі
2019 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Қызылорда облысында 790000 адамға медициналық көмек көрсетілді: 23 аурухана (18 мемлекеттік, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Қызылорда облысы Қармақшы ауданы бойынша артериялық гипертензиясы бар пациенттерге Ауруды басқару бағдарламасын енгізу тиімділігі
Мазмұны
Анықтамалар
3
Белгілеулер мен қысқартулар
4
Кіріспе
1. Артериалды гипертензиясы бар пациенттерге ауруды басқару бағдарламасын енгізу (әдеби шолу)
1.1. Артериалды гипертензия эпидемиологиясы
8
1.2. Артериалды гипертензия дамуының қауіп факторлары
8
1.3. Артериалды гипертензияның клиникалық және морфологиялық сипаттамасы
12
1.4. Ауруды басқару бағдарламасы
14
1.5. Ауруды басқару бағдарламасын енгізудегі жаhандық мәліметтер
1.6. Ауруды басқару бағдарламасының Қазақстан Республикасында енгізілуі
16
1.7. Ауруды басқару бағдарламасының Қызылорда облысында енгізілуі
21
2. Зерттеу әдістері және материалдары
2.1. Зерттеу материалдары
22
2.2. Зерттеу әдістері
23
3. Зерттеу нәтижелері және талқылау
41
Қорытынды
44
Тәжірибелік ұсыныстар
45
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
АНЫҚТАМАЛАР
Осы диcceртaциядa сәйкесінше анықтамаларымен қоса кeлeciдей тeрминдeр қолданылды:
Артериалдық гипертония - систолалық АҚ 140 мм.с.б. жəне жоғары меннемесе диастолалық АҚ 90 мм.с.б. жəне жоғары тұрақты көтерілуі .
Қауіп факторы (ҚФ) - мінез-құлықтың немесе өмір салтының аспектісі және алдын алу маңызды болып саналатын, денсаулыққа қатысты жағдайлармен байланысты эпидемиологиялық деректер ретінде белгілі, орта жағдайларының және туа біткен немесе тұқымқуалаушылық ерекшеліктерінің экспозициясы.
Ауруды басқару бағдарламасы (АББ) - бұл денсаулық сақтау шығындарын азайтуға және кіріктірілген көмек көмегімен аурудың салдарын болдырмау немесе азайту жолымен созылмалы аурулары бар адамдардың өмір сүру сапасын жақсартуға бағытталған бағдарлама.
Біріншілік артериалдық гипертония (эссенциалық гипертония) артериялық қысымның реттеуіне қатысты ағзалардың зақымдануына байланыссыз дамитын артериялық гипертония.
Екіншілік артериалдық гипертония (симптомдық ) (САГ) -- қан қысымын реттеуге қатысты ағзалардың немесе жүйелердің зақымдануынан дамитын АГ.
Кілт сөздер: созылмалы ауруларды басқару, ауруларды басқару бағдарламасы, созылмалы жұқпалы емес аурулар,артериалды гипертензия, тиімділік.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АГ - Артериялық гипертензия
АҚҚ - Артериялық қан қысымы
АББ - Ауруды басқару бағдарламасы
ДДСҰ - Дүниежүзілік Денсаулық сақтау Ұйымы
САҚ - Систолалық артериалды қан қысымы
ДАҚ - Диастололық артериалды қан қысымы
ЖҚЖ - Жүрек қантамыр жүйесі
АМСК - Алғашқы медико-санитарлық көмек
ДА - дәрігерлік амбулатория
ФАП - фельдшерлік - акушерлік пункт
АҚШ - Америка Құрама Штаты
СЖЖ - созылмалы жүрек жетіспеушілігі
ӨСОА - өкпенің созылмалы обструктивті ауруы
ЖИА - Жүректің ишемиялық ауруы
ҚФ - қауіп-қатер факторы
СЖЕА - Созылмалы жұқпалы емес аурулар
ДЛП - дислипидемия
ЖМК - жедел медициналық көмек
МИ - Миокард инфаркты
ГТБ - глюкозаға толеранттылықтың бұзылуы
ДЛП - Дислипидпротеинемия
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі
Aртериялық гипертензия (AГ) кең таралған аурулардың бiрi. Aртериялық гипертензия жүрек-қантамыр ауpулаpымен сыpқаттанушылық пен өлім-жітім құрылымын айқындайтын адамзат тарихындағы аса зор жұқпалы емес пандемия болып табылады. AҚҚ-ның ұзақ мезгілде тұрақты түрде көтерілуі тәждік aртерия aуруы, инсульт, жүрек жетіспеушілігі, жүрекшелер фибрилляциясы, перифериялық тaмырлық aуру, бүйректің созылмaлы aуруы және деменцияның пaйдa болу қауіпін жоғaрылaтыды[1].
ДДСҰ мәліметі бойыншa әлемде 1,1 млрд aдaм жоғaры қaн қысымымен өмір сүреді, 9,4 миллион aдaм осы aуру әсерінен қaйтыс болaды. 25 жaстaн aсқaн ересек aдамдaр aрaсындa бұл aурудың тaрaлуы ер aдaмдaрдa 29,2%, әйелдерде 24,8% құрaйды. Aурудың осындай кең тaрaлуы кезінде гипертензияны бақылaу деңгейі ем қабылдaғaн барлық пaциенттердің тек 30% құрaйды [2;3].
ДДСҰ деректері бойынша, АГ таралуы дүние жүзіндегі ересек халықтың 40% - ын құрайды, осы ретте бұл денсаулық сақтау тәжірибесінде күрделі мәселе күйінде қалып отыр. Қазақстанның ересек тұрғындары арасында гипертонияның таралуы 24,3% құрайды. Артериялық гипертонияның таралуы Қазақстанда да тұрақты жоғары деңгейде сақталуда және ол 100 000 ересек адамға 1181,8 құрайды. ҚР ДСМ статистикалық деректеріне сәйкес, артериялық гипертензия ми қанайналымының жіті бұзылысына шалдыққан науқастардың 78% анықталады
Болжам бойынша ЖҚЖ аурулары 2016 жылы 17,9 миллион адам өлімге душар болды, бұл әлемдегі барлық өлімнің 31% құрайды. Бұл өлімнің 85% -ы инфаркт пен инсульттан болған. 70 жастан кіші жұқпалы емес аурулардан болған 17 миллион өлімнің 82% -ы төмен және орташа табысты елдерде, ал 37% -ы - ЖҚЖ ауруы әсерінен болған. Артериялық гипертензия таралуы ДДҰ-ның аймақтарында және әртүрлі дамыған елдермен бірдей емес. Гипертония ДДҰ-ның Африка аймағында кеңінен таралған (27%), ал ең аз таралғаны Америкада (18%).Әлемде 1,13 миллиард адам гипертониялық аурумен ауырады, олардың көпшілігі (үштен екісі) төмен және орташа табысты елдерде тұрады [4].
Гипертония көбінесе индустриалды дамыған елдерде тұратын адамдарға әсер етеді. Жоғары қан қысымы көбінесе жас кезінде пайда болады, бұл ауру тез жасарып келеді. Бұл жүрек-қан тамырлары асқынуларының қаупін арттырады және орташа өмір сүру ұзақтығын едәуір төмендетеді. Гипертония проблемасының маңыздылығы қазіргі қоғамда оның жеткіліксіз бақылауымен байланысты. Аурудың гендерлік құрылымын 2019 жылы Ресейде зерттеу кезінде АГ патологиясы бар әйелдердің басым екендігі анықталды (55,5%), қалған 44,5% ер адамдар [5].
Қазіргі уақытта жүрек-қан тамырлары ауруларының дамуына көптеген факторлар ықпал ететіні дәлелденген. Біздің елде тәуекелдің мынадай факторлары таралған: темекі шегу (әйелдер арасында 9,7% және ерлер арасында 63,2%), гиперхолестеринемия (әйелдер арасында 55,0% және ерлер арасында 56,9%), семіздік (әйелдер арасында 26,5% және ерлер арасында 11,8%). Әр адамда қауіп факторларының (оның сандық көрсеткішінің) әсер ету дәрежесі әртүрлі және ағзаның оларға бейімделуіне байланысты.
Артериялық гипертензияның алдын алу мәселесін терең зерттеуге қарамастан, мәселе өзекті болып қала береді. Аурудың алдын алу үшін ағзаға АГ қауіп факторларының патологиялық әсер ету жағдайын функционалдық бұзылуларға дейін және пациенттің шағымдары пайда болғанға дейін анықтау маңызды
Зерттеу жұмысының мақсаты
Қызылорда облысы Қармақшы ауданы Ауруды басқару бағдарламасына енген науқастардың өмір сапасын жақсарту.
Зерттеу міндеттері
1 Ауруды басқару бағдарламасының халықаралық және отандық тәжірибелерін талдау.
2. Артериалды гипертензия Д есептегі науқастардың денсаулық жағдайын бағалау.
3. Ауруды басқару бағдарламасына енгізілген науқастардың өмір сапасының өзгеруін бағалау.
Тәжірибелік маңыздылығы:
1.Алғашқы медико-санитарлық көмек деңгейінде артериялық гипертензиясы бар пациенттерге,қауіп-қатер факторын анықтау, емдеу, АҚҚ бақылауда және медициналық көмек сапасын жақсартуға бағытталған сауалнама құрастырылды;
2.Науқас өз ауруы жайлы ақпараттармен қамтамасыз етілді ;
3.Науқас өз ауруы жайлы ақпараттармен қамтамасыз етілді ;
4.Артериялық гипертензияның асқынуы жайлы біледі ;
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы:
Дипломдық жұмыс 45 бетте баяндалған және кіріспеден, заманауи мәселелерге шолудан, зерттеу әдістемесінен, қорытынды мен нәтижелерден, тәжірибелік ұсыныстардан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыста 33 сурет, 1 қосымша, 56 әдебиет көздері берілген.
1. АРТЕРИАЛДЫ ГИПЕРТЕНЗИЯСЫ БАР ПАЦИЕНТТЕРГЕ АУРУДЫ БАСҚАРУ БАҒДАРЛАМАСЫН ЕНГІЗУ (ӘДЕБИ ШОЛУ)
1.1.Артериалды гипертензия эпидемиологиясы
Артериялык гипертензия (АГ) - артериялық қан қысымының мерзімдік немесе тұракты жоғарылауы. Гипертониялық ауру - әлемдегі ең кең таралған аурулардың бірі.
Жүрек-тамыр ауруларынан болатын өлім-жітім бойынша Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің арасында Қазақстан Республикасы төртінші орында тұр. Қазақстанда жүрек-тамыр ауруларынан зардап шегетін 2 млн. адам тіркелген, ол еліміздің экономикалық белсенді халқының 12% құрайды [6].
Қазақстанның ересек тұрғындары арасында гипертонияның таралуы 24,3% құрайды. Бұл миокард инфарктісі, жедел миқанайналым жүйесінің өткір бұзылуы, жүрек жеткіліксіздігі және өлім-жітімге әкелуші қауіп факторларының бірі. Өкінішке орай, пациенттердің тек 48% -ы АҚ ауруының бар екенін біліп , олардың шамамен 30% -ы ем алады, ал 11% -ы тиімді емделеді, яғни олар қан қысымын тұрақты қадағалап отырады. (Гипертонияны зерттеу жөніндегі ғылыми қоғамның, Бүкілресейлік кардиология ғылыми қоғамының және Ведомствоаралық кеңестің сарапшылары баяндамасы) жүрек-тамыр аурулары бойынша, 2000 г).
Ересек адамдардың 20-30% -ы артериялық гипертензиямен ауыратыны анықталған. Жасы ұлғаюымен аурудың таралуы жоғарылайды және 65 жастан асқан адамдарда 50-65% -ға жетеді [7].
1.2 Артериалды гипертензия дамуының қауіп факторлары
ДДСҰ-ға сәйкес қауіп факторы - болашақта жарақат немесе аурудың дамуын тудыратын, белгілі бір адамдағы кез-келген ерекшелігі немесе қасиеті. ДДСҰ зерттеулеріне сәйкес , кенет өлімге әкелетін үш негізгі қауіп факторын атады: гипертония, гиперхолестеринемия, темекі шегу. ЖҚЖ ауруларын тудыратын негізгі қауіп факторларына ұтымсыз тамақтану, физикалық гипобелсенділік және темекі өнімдерін тұтынуды атады [15].
Артериялық гипертензияның пайда болу себептері 90% жағдайда белгісіз. Алайда, артериалды гипертензияны туғызатын қауіп факторлары анықталған:
Адамның жасы. Кейбір зерттеулерде, АГ-ның әр түрлі жас ерекшеліктеріндегі комбинация факторларыны негізделген, бұл клиникалық ағымына байланысты анықталады. 35 жасқа дейінгі жастағы бұл САҚ вариабельділігі, гиперкинетикалық синдром; орта жастағы (35-48 жас) - дене салмағының индексі, метаболизм жағдайы (липидтік және көмірсу алмасуы); 48 жастан кейін - бүйректің функционалдық қабілеті, тамыр қабырғасының икемділігі, метаболикалық мәртебесі. [55]
Нукус қаласы бірлестігі. 2016 жылдың қаңтарынан 2016 жылдың желтоқсанына дейінгі кезеңде терапиялық бөлімше пациенттерінің 71 ауру тарихына ретроспективті талдау жүргізілді. Зерттеу қорытындысы бойынша гипертониялық ауру кезіндегі орташа көрсеткіштер: гипертониялық ауру II
ІІ дәрежелі артериялық гипертензия сатысы, IV тәуекел, 46-64 жас, ІІ дәрежелі семіздік.
Тұқымқуалаушылық. Бүгінгі күні генетикалық фактор эссенциальды артериялық гипертензияның (АГ) дамуындағы негізгі фактор деп санауға болатыны дәлелденген. Бұл үдерісте маңызды рөл артериялық қысымды, адренергиялық, ренин-ангиотензин-альдостерон, гомоцистеин және брадикининді жүйелерді реттеуге қатысатын гендерге тиесілі. Бұл жүйелер жүйелі және параллельді химиялық реакциялармен тығыз байланысты, бұл генетикалық тестілеу көмегімен бүкіл жүйенің жағдайын анықтауға мүмкіндік береді. Ренин-ангиотензин-альдостерон жүйесінің элементтерін кодтайтын гендердің әртүрлі топтарының полиморфты маркерлерін талдау АГ патогенетикалық факторларының әрқайсысының аурудың дамуындағы рөлін анықтауға мүмкіндік береді[53].
Артериялық қысымның деңгейі сыртқы (әлеуметтік және т. б.) ортаның әсерімен анықталғанына қарамастан, оның көлемі тұқым қуалайтын фактор әсерінен де болады (Sing C.,Boerwinkle E, Turner S, 1986 ; Camussi A, Bianchi G., 1988). Негізгі популяция өкілдері арасында систолалық артериялық қысым деңгейінің 20-дан 30% - ға дейін вариабельділігі тұқым қуалайтын полиген себептерінің әсерімен анықталады. Тұқым қуалайтын полигендік әсер бір тәулік ішінде индивидуумда жиі кездесетін артериялық қысымның шамасын анықтайды деп танылады. Сондықтан туыстарында гипертониялық ауруы бар адамда АҚ шамасының негізгі популяцияның басқа өкілдеріне қарағанда шамамен бірдей және жоғары деңгейде болады [54].
Темекі шегу және алкогольді қолдану. Қазіргі уақытта темекі шегетіндердің саны шамамен 1,26 млрд адамға бағаланады,бұл планетаның ересек халқының үштен бір бөлігін құрайды. Болжамдық бағалаулар бойынша, олардың саны 2025 жылға қарай одан да артады және 1,6 млрд 27 адамды құрайды (Сахарова Г. М., Антонов Н. С., 2010; Кавешников В. С., Трубачева И. А., Серебрякова В. Н., 2011). Біздің елде ер адамдар арасында темекі шегудің таралуы (63,1%), Еуропа елдерімен салыстырғанда, бұл көрсеткіш 42% - ды құрайды. Ресейде темекі шегетін әйелдердің үлесі Еуропадағы 28% - ға қарағанда 9,1% - ға аз (Светличная Т. Г., Свиридова Т. С., 2008). Ерлер арасында темекі шегудің деңгейі Еуропаның бірқатар елдерінде төмендегеніне қарамастан, оның таралуы жас әйелдер арасында артып келеді, бұл ресейліктерге де тән. Ресейлік липидті клиникалардың зерттеулерінде темекі шегудің ЖҚА-дан (Г. Я. Масленникова, Р. Г. Оганов, 2011) өлімге әсерін расталған, бұл ретте өлім қаупі темекі шегу санына байланысты [51].
Зиянды әдеттер алкогольді ішімдіктер мен темекі шегу сияқты артериялық гипертензияның даму қаупін күрт арттырады. Ірі халықаралық зерттеу нәтижелері бойынша ишемиялық инсультпен 10349 пациент және 22 елден миішілік қан құйылуымен 3039 пациент енгізілген, нәтижесінде инсульт қаупінің 10 факторы анықталды,онда темекі шегу 2-ші орында болды. Зерттеу көрсеткендей, темекі шегудің артериялық қысымның жіті жоғарылауын тудырып, бір темекі шегуден кейін 15 минуттан астам уақыт тұратын жүрек жиырылу жиілігін арттырады. АҚҚ тәулікті бақылауын зерттегенде , АҚҚ қалыпты адамдарда АҚҚ тәуліктік мониторингтік зерттеулер, АҚҚ қалыпты адамдарда да, темекі шегетін пациенттерде де АҚҚ , темекі шекпейтіндерге қарағанда жоғары екендігін көрсетті. АҚҚ-ға әсер етуден басқа, миокард инфаркты, инсульт және перифериялық артериялардың зақымдануын қоса алғанда, ЖҚА қауіпінің факторы болып табылады. АГ-ны 2013 жылы диагностикалау және емдеу бойынша Еуропалық ұсынымдарда шылым шегудің мәртебесін анықтау және АГ зардап шегетін адамдарға темекі шегуден бас тартуды ұсыну қажет деп жазылған [21].
Күніне шегетін темекі саны көп болған кезде, АҚҚ жоғарылауының ұзақтығы, оның вариабельділігі, антигипертензивті емнің тиімділігі төмендейді. Темекіні кофемен қатар қолданса, 5 минуттан және 2 сағаттан артыққа созылатын АҚҚ 10 мм.с. бағ. көтерілуіне әкеледі. Denfield зерттеулері АГ дамуын белсенді және пассивті темекі шегудің әсерінен эндотелий-тәуелді вазодилатацияның төмендеуімен байланыстырады. Темекі шегу ЛПНП-ның түрленуіне ықпал етеді, ЛПВП деңгейін төмендетеді, тромб түзілуіне ықпал етеді, тегіс бұлшықет жасушаларының пролиферациясын ынталандырады, бұл атеросклероздың дамуына, жүрек-қантамыр патологиясының қалыптасуына әкеледі [22].
40-59 жастағы ерлер арасында алкогольді тұтыну әдетінің таралуы 21,5 жыл бойы проспективті бақылау деректері бойынша 94,5% - ды құрайды.. Алкогольді тұтыну және оның ерлердің жүрек-қан тамырлары ауруларынан болатын өлім-жітіммен байланысы 40-59 жас(21,5 жылға перспективалық бақылау деректері) терапевтік Мұрағат, 2003, № 12, 12-16 б. Алкогольді ішімдіктерді тұтынатын ер адамдардың саны алкоголь ішпейтіндердің санынан 16 еседен артық [23].
ARIC (Atherosclerosis Risk Factors in the Community)зерттеуі аптасына 210 г мөлшерінде алкоголь ішу артериялық гипертензияның пайда болу қаупінің тәуелсіз факторы болып табылатынын көрсетеді. Қалыпты қысымы бар тұлғалардың алкогольді қабылдауы 1 сағаттан кейін АҚҚ-ның 57 мм.с.бағ. ст, ал гипертониктерге-1 сағаттан кейін 104 мм.с.бағ. жоғарылауымен байланыстырады. Wettemani және басқалары зерттеуі (1990) артериялық гипертензия қаупінің тәулігіне 20-34 г алкоголь пайдаланғанда 40% - ға және тәулігіне 35 г-нан астам алкоголь пайдаланғанда 90% - ға артқанын көрсетті [24].
Тұзды шектен тыс қолдану, семіздік, физикалық жүктеменің аз болуы. Семіздік - бұл ең негізгі факторлардың бірі. Бұл гипертонияның ғана емес, сонымен қатар қант диабетінің және жүректің ишемиялық ауруының пайда болуын тудырады. Семіздік- әлемде кең таралған аурулардың бірі. Бұл Ресейде 51%, Ұлыбританияда 51%, Германияда 50%, Қытайда ересектердің тек 15 % көрсеткіште. Бұл эпидемия денсаулық сақтау саласындағы шығындар өсуінің және аурушаңдықтың негізгі себебі. 50 жасқа дейінгі салмақтың жоғарылауы жүрек-тамыр аурулары даму жиілігінің 2 - 2,5 есе артуымен байланысты. Артериалды гипертензиямен және семіздікпен ауыратын адамдарда жүректің ишемиялық ауруының даму қаупі - 17 +- 2,6%, метаболикалық синдромы бар адамдарда - 24 +- 3,5%, ал тек гипертензия қаупі 8 +- 1,7% құрайды. Семіздік, ДЛП, ГТБ немесе қант диабеті, Аг бар пациенттерге, диета терапия жүрек-қан тамырлары ауруларының негізгі алдын-алу ретінде ұсынылады [17] .
Ганада семіздік пен репродуктивті жастағы әйелдер арасындағы гипертония қаупіне басқа факторлардың әсері туралы зерттеу жүргізілді. Бұл зерттеуде қолдың айналымы семіздік көрсеткіші ретінде қолданылды, сәйкесінше әйелдің дене салмағының жоғарылауымен гипертония аурулары көбейді. Статистикалық мәліметтер 45 жастан асқан ганалық ересектер арасында АГ амбулаториялық аурудың себебі бойынша екінші орынға ие болғанын көрсетеді, 2013 жылы СЖЕА аурулары алдыңғы қатарлы білім беру ауруханаларының бірінде 22,2% өлім-жітімді құрады [19].
Теңгерімсіз өмір салты-аз қозғалатын өмір салты және дұрыс тамақтанбау ретінде зат алмасудың бұзылуына әкеп соғуы мүмкін,бұл өз кезегінде түрлі жүрек-тамыр ауруларының пайда болуына,оның ішінде гипертонияға әкелетін себеп болады. Бір орында отыратын өмір салты қан айналымы бұзылуының даму қауіпінің негізгі факторларының бірі болып табылады. Аптасына 3,5-5 сағаттан 1ш8530-8 дене белсенділігі жүрек-қан тамырлары ауруларынан болатын өлім-жітімді төмендетуді қамтамасыз етеді (ССЗ) [25].
Тұрақты физикалық белсенділік (ФА) қандағы холестерин (ХС) деңгейін және артериялық қысым деңгейін төмендетуі мүмкін. Түркияның оңтүстік-батысындағы Измир провинциясының Балков қаласында жүргізілген зерттеу мәліметтері бойынша, артериялық гипертензиядан зардап шегетін 340 адам қатысқан, тіпті аз қозғалыстағы өмір салтындағы шағын өзгерістер науқастардың күнделікті өміріндегі әдеттердің өзгеруі арқылы АҚ-ны тиімді бақылауға алып келуі мүмкін екені дәлелденген [26].
Тамақтану сипаты артериялық гипертензия қаупі факторларына да әсер етеді.Май қышқылдары (негізінен липопротеиндер деңгейіне әсер ететін маңызды), минералдар ( негізінен қан қысымына әсер ететін), витаминдер мен тағамдық талшықтар жүрек-қан тамырлары ауруларының, соның ішінде артериялық гипертензияның алдын алу үшін шешуші мәнге ие. Жемістер мен көкөністердің DASH зерттеуінде көрсетілгендей, инсульт кезінде әлдеқайда жоғары қорғаныс әсері бар , онда жемістер мен көкөністер калийдің негізгі көзі болып табылады және олардың артериялық гипертензия деңгейіне әсері бар. Жеті проспективті когорттық зерттеулердің мета талдауында инсульт қаупі күн сайын 80 грамм жеміс-жидектер мен көкөністердің қосымша бөлігін тұтынатын кезде 5% - ға төмендеді [27].
Артериялық гипертензия қаупі факторларын уақтылы бағалау маңызды,өйткені барлық осындай факторлар үшін біріктіруші бастау-ерте ме, кеш пе, олар тамыр қабырғасының зақымдануын тудырады, ең алдымен оның эндотелиалдық қабатын. Эндотелийдің дисфункциясы патологиялық үдерістің құрамдас бөлігі ретінде ғана емес, сонымен қатар өте жоғары жүрек - қантамыр қауіпінің предикторы ретінде қарастырылады [28].
Қан тамырларының жағдайын қалыпқа келтіру жүрек-қантамыр ауруларының алдын алу шарасы жүйесі [29].
Күйзеліс әсерінен. Созылмалы стресс те қауіп факторы болып саналады. 100 жылдан аса көптеген зерттеушілер стрессті жүрек-қан тамырлары ауруларымен тығыз байланыстырады. ХХ ғасырдың 50-ші жылдарының ортасында жүргізілген зерттеулер эвакуацияланған Ленинград тұрғындарына қарағанда Ленинград блокадасының тұрғындарында гипертония ауруының күрт өскенін көрсетті. Ашхабадтағы жер сілкінісі мен су тасқынынан аман қалғандарда гипертензияның жоғарылауы байқалды. Сондай-ақ, АГ-мен жоғары адамдар эмоционалды күйзеліспен тығыз байланысты мамандар: әуе диспетчерлері, түрме күзетшілері, телефон операторлары және қоғамдық көлік жүргізушілері көп зардап шегетіні анықталды [20].
1994 жылдан бастап ДДҰ "MONICA -- PSYCHOSOCIAL" бағдарламасы негізінде 25-64 жастағы ерлер арасында жүргізілген стресстің артериялық гипертензия тәуекеліне әсері туралы 10 жылдық эпидемиологиялық зерттеудің нәтижелері бойынша қатысқан 657 ер адамның отбасында ( стресстен 5 есе жоғары) және жұмыста( стресстік жағдайлардан 6,8 есе көп) күйзеліс бастан кешкен ерлерде ең үлкен тәуекел дамығаны анықталды.
1.3. Артериалды гипертензияның клиникалық және морфологиялық сипаттамасы
А.Л.Мясников гипертония ауруын, өз өрекетін қан қысымын басқарушы орталықтарга қарсы бағыттаған невроз депқараған. Сондықтан адам өмірін үрей, қорқыныш сезімдері билегенде, қайғы-қасірет басқанда бул ауру жиі үшырайды. Адам организмінің осы ауругатуа біткен бейімділігі (гендік жүйедегі ақаулар), жүмыс жагдайының қолайсыздыгы (мүмкіншілігінен тысжүмыс істеу, әрекетсіздік, айқай-шу), бас сүйегінің жарақаты, тамақпен ас түзын көбірек пайдалану жөне т.б. да осы ауруға алып келеді Медицина гылымдары академиясының кардиологиялық ғылыми-зерттеу институтының мәліметтеріне қарағанда барлық гипертензияның 22-23%-ын қамтиды, басқа деректер бойынша 5-10%. Демек, артериялық гипертония диагноз қою үшін симптомдық гипертензия жоқтыгына көз жеткізу керек. [30].
Патогенезі. Ағзадағы артерия қан қысымы өте күрделі нервтік жөне гуморальдық факторлармен басқарылып түрады. Қалыпты жағдайда қан қысымының көтерілуі оны басушы (депрессорлық) механизмдердің іске қосылуына байланысты тез арада өз деңгейіне қайтып түседі. Кейінгі уақытта депрессорлық жүйеге барорецепторлардан басқа, бүйректерден бөлініп шығатын вазодепрессорлар, кинин, простагландин жөне т.б. жататындығы анықталған. Қан қысымы төмендеп кеткенде ренин - ангиотензин, симпати-калық нерв жүйелері жедел іске қосылады. Осы артерия қан қысы-мын реттеуші жүйелер ішінде бүйректердің алатын орны ерекше. [31].
1902 жылы В. М. Бейлис АҚ деңгейіне байланысты қан ағынының көлемін реттеу периферияда қалай болатынын көрсетті. АҚ жоғарылауы артық қан ағуына әкеп соқтырар еді, сондықтан , ұсақ резистивті артериялар, қысқарады, олардың жарығы тарылады. Егер қысым төмендесе, онда қантамырлар қажетті деңгейде ұлпалық перфузияны сақтай отырып кеңейтіледі. Бұл механизм онжылдықтар рефлекторлық деп саналды. Тек 1980 жылы ғана, пробиркалардағы оқшауланған ыдыстарда тамырлардың тамырішілік қысымның өзгеруіне реакциялары сақталатыны көрсетілген кезде, Фурхгот пен Завадски эндотелийді алып тастай отырып, тәжірибелерде керемет, бірақ эндотелиалдық жасушалар қантамыр тонусын басқаратыны фактісі анықталды.
Патологиялық анатомиясы. Артериялық гипертонияда патологоанатом көріп білетін өзгерістер осы аурудың даму кезеңдеріне байланысты әртүрлі болады. Қазіргі кезде БДҮ эксперттерінің үйғарымы бойынша бүл сырқаттың үш кезеңін ажыратады: 1) жүрек-тамыр жүйесінде өлі белгілі бір өзгеріс тутызбайтын гипертония; 2) тек жүрек гипертрофиясы тугызатын гипертония; 3) көп ағзаларда (жүрек, ми бүйрек) өзгерістер тугызатын гипертония.
Клиникалық ағымы бойынша артериялық гипертонияның кез-келген түрі қатерсіз (жай) немесе қатерлі (тез) болып өтуі мүмкін. Қатерлі гипертония қан қысымының өте жогары болуымен, қан тамырларында органикалық өзгерістердің (базалдық мембрананың деструкциясы, қан тамыры қабырғаларьшың фибриноидтық некрозы, склерозы) тез дамуымен сипатталады. Ауруда тез арада бүйрек, жүрек жетіспеушілігі, миға қан қүйылу, көздің толы қабатының ісінуі, көшіп түсуі дамиды. Гипертонияньң бүл түрі негізінен жас кісілерде кездесіп, 1-2 жылдан соң ауру өлімімен аяқталады. Артериялық гипертонияның бірінші кезеңінде қан қысымы анда-санда уақытша көтеріліп, морфологиялық өзгерістер өте мардымсыз болады. Бүл ауруға төн негізгі өзгерістер осы сырқаттың екінші және үшінші кезенінде көрінеді. Морфологиялық түрғыдан осы екі кезеңді бірге қарауға болады. Бұл аурудың морфологиялық негізінде сыртқы диаметрі 100 мкм және одан кіші артериялар мен артериолалардағы өзгерістер жатады. Осы өзгерістер ағзалардың қанмен қамтамасыз етілуін әлсіретіп, қан қысымын күшейтетін жүйелердің іске қосылуына себепші болады [32].
Артериалды криздің морфологиялық ерекшелігі, асқынуы өлім себептері. Әлемде жыл сайын 7 миллионға жуық адам жоғары қан қысымынан қайтыс болады, бұл барлық өлімнің орташа 13% құрайды. Әр түрлі әдебиет көздерінің мәліметтері бойынша, Қазақстанда АГ таралуы 15,2-ден 15,2-ге дейін өзгереді. 27%[46], 75% инсульт жағдайлары тромбозбен немесе майлы эмболиямен байланысты, геморрагиялық инсульттердің 10-15% -- ы Шарко -- Бушардың аневризмінің үзілуімен байланысты. Лакунарлық инсульттер әдетте Виллизиев шеңбер сақинасының пенетрирлеуші тамырларының окклюзиясы салдарынан болады.Емделушілердің басым бөлігінде даму себебі белгісіз болып қалады [47].
30-дан астам халықаралық зерттеулерді талдау систолалық артериялық қысымның 10 мм рт төмендегенін көрсетті.ст. инсульт қаупін 37% - ға,жүректің ишемиялық ауруы қаупін 25% - ға төмендетеді. Сондай-ақ, АГ зерттеу және бақылау бойынша Американдық комитеттің зерттеу нәтижелері бойынша артериялық гипертензияны адекватты және тұрақты емдеу инсульттан өлім-жітім жиілігін 54% - ға, ал миокард инфарктінен 43% - ға төмендетуге мүмкіндік береді. Жалпы алғанда жүрек-қантамыр жүйесі ауруларынан болатын өлім - жітім қаупі 20% - ға, ал жалпы өлім-жітім қаупі 13% - ға төмендейді [48]. АҚ деңгейі мен жүрек-қан тамырлары ауруларынан болатын аурулар мен өлім арасындағы өзара байланыс 1960 жылдары Veterans Administration Cooperative Study 1967-1970 жж айтылды [49].
1.4 Ауруды басқару бағдарламасы
Әлемдегі денсаулық сақтау жүйесі бойынша созылмалы жұқпалы емес аурулар өзекті болып табылады. Әсіресе созылмалы жұқпалы емес аурулар еңбек ету қабілетіндегі адамдардың өлімі елдің экономикасына әсер етеді. (өлімнің 68% - созылмалы жұқпалы емес аурулар) [33].
Сонымен қатар, халықтың қартаюы жұқпалы емес аурулардың өсуін арттырады. ДДСҰ деректері бойынша созылмалы жұқпалы емес аурулардың көрсеткіштері бойынша бірінші орында жүрек қантамыр жүйесі аурулары- 17,9 млн. адам, екінші орында онкологиялық аурулар-9 млн., үшінші орында тыныс алу жүйесінің аурулары- 3,9 млн, ал төртінші орында қант диабеті - 1,6 млн. адам [34,38].
Аталмыш жағдайларға байланысты созылмалы жұқпалы емес аурулардың алдын-алу және күресу мақсатында алғашқы медико-санитарлық көмек көрсету ұйымдарында ауруды басқару бағдарламасы (АББ) енгізілді. Бұл бағдарламаны енгізу нәтижесінде келесі жағдайлар күтіледі: денсаулық сақтау саласының шығындары төмендейді, асқынулар азаяды, стационарлық көмекке (госпитализация) мұқтаждық азаяды. АББ медициналық қызметкер мен пациент арасындағы қарым-қатынасты нығайтып, өз-өзіне көмек көрсету өз-өзін басқарып , пациент өз денсаулығына деген жауапкершілігін арттырады [35,36,37].
Бұл бағдарламада ақпараттанған белсенді науқас пен оның медициналық мамандармен тиімді түрдегі қарым-қатынасы жетекші рөл атқарады. АББ енгізу әрекеті науқас пен медициналық мекемелер арасындағы өзара қарым-қатынасына және олардың рөлдері мен жауапкершіліктеріне жаңа қырдан қарауға мүмкіндік береді [39,40].
Disease Management тұжырымдамасы ондаған жылдар бұрын медициналық қызмет көрсетуде соңғы жылдарда туындаған бірқатар мәселелерге жауап ретінде ұсынылды. Disease Management науқастың функционалдық мүмкіндіктерін жүзеге асыруды барынша қамтамасыз ететін, аурулардың даму қаупін, мүгедектігі мен өлім-жітімді төмендететін және денсаулық сақтаудың өнімділігі мен рентабельділігін жаңа деңгейге көтеретін жаңа құрылымдалған жүйелік тәсіл. Ауруды басқарудың американдық қауымдастығының (DMAA) анықтамасына сәйкес Disease Management халықтың денсаулығын сақтау мақсатында үйлестірілген араласулар мен коммуникациялар жүйесі, бұл жағдайда науқастың денсаулығын қорғау бойынша күш-жігері елеулі болып табылады. Бұл тәсілдің ерекшелігі науқасқа медициналық көмек алу кезінде әртүрлі факторлар әсерінен туындауы мүмкін өз мінез-құлықтары мен сезімдерін басқаруда неғұрлым құзыретті болуға көмектеседі. Тұжырымдама әсіресе созылмалы аурулар кезінде тиімді. Ауруды басқару денсаулық сақтауды жоспарлау мен қамтамасыз етудің оңтайлы тәсілі ретінде халықаралық қолдауға ие болады [41].
Ауруды басқару келесі құрамдастармен қамтамасыз етіледі:
1) Ауруды басқаруға мұқтаж пациенттер топтарын сәйкестендіру процесі;
2) Науқастың өзекті жай-күйінің дұрыс өлшенген деректері негізінде ауруды басқару процесінде көмекті ұйымдастыру;
3) Науқастың дәрігерлермен және басқа да медициналық қызмет көрсетушілермен практикалық ынтымақтастығының моделі (орта медициналық персоналпациенттерді күту жөніндегі менеджерлер, клиникалық фармакологтар, әлеуметтік қызметкерлер, волонтерлер);
4) Науқасты денсаулығын басқаруға үйрету (алғашқы алдын алуды, мінез-құлықты модификациялау бағдарламасын, комплайенс-бақылауды қамтуы мүмкін);
5) Ағымдағы және соңғы талдау, бағалау және жоспарлау;
6) Тұрақты кері байланыс (денсаулық жоспарын түзету мақсатында науқаспен, дәрігермен және көмекші қызметтермен нақты әңгімелесулерді қамтуы мүмкін)
АББ-ны енгізу процесі келесі кезеңдерді қамтиды:
1) Науқастарды анықтау.АМСК қызметкерлерінің негізгі міндеттерінің бірі пилот шеңберінде таңдалған патологиясы бар пациенттерді анықтау болады.
2) Сауалнама жүргізу және АББ-ға қатысуға шақыру.
Сауалнама бірнеше сұрақтан тұрады, мұнда негізгі мақсат пациенттің деректері туралы ақпарат алу және АББ-мен қаншалықты таныс, ол осы бағдарламаға қатысуға ниет білдіре ме? АББ-ға қатысуға шақыруда оған тағы да оның бағдарламаға қатысуының артықшылықтарын, емделушінің АББ шеңберінде құқығы бар екендігін, сондай-ақ оның міндеттерін түсіндіруі тиіс. Содан кейін шарт жасалады.
3) Науқастарды оқыту.Осы кезеңде АМСК ұйымдарының денсаулық мектептері іске қосылатын болады.
4) Учаскелік терапевпен байланысты ұйымдастыру.Бұл жерде дәрігерге белгілі міндеттер тізбесі жүктеледі: пациентті жүргізу кезінде нені бақылау керектігі.
5) Мультидисциплинарлық топ жұмысын ұйымдастыру.Топтың болжамды құрамы: дәрігер-терапевтЖПД, дәрігер-кардиолог, дәрігер-эндокринолог, дәрігер-диетолог немесе оқыған орта медперсонал, СӨС қызметінің маманы, пациенттерге консультация беру және оқыту жөніндегі мейірбике, әлеуметтік қызметкер және т.б.Топ мүшелерінің міндеттер тізбесіне оқыту, медициналық көмек және емдеу, ішкі ережелерді әзірлеу, іс-шараларды және мониторингті жүргізу.
6) Деректер мониторингі және нәтижелердің бағасы.
Бағдарламаға қатысатын созылмалы аурулары бар науқастарды анықтап алған соң келесі кезеңде науқастарға сауалнама жүргізіледі. Сауалнама бағдарлама туралы тұрғындардың ақпараттану деңгейін, тұрғындарға арналған бағдарлама туралы ақпараттың ең үздік арнасын, бағдарламаға қатысу-қатыспау келісімі және олардың себептерін, науқастың бағдарламаға қатысуға ынталану деңгейін және науқастың не күтетінін анықтау үшін жүргізіледі. Егер науқас бағдарламаға қатысуға келісім берсе, кейін оған тағы да оның бағдарламаға қатысуының артықшылықтарын, науқастың бағдарлама шеңберінде құқығы бар екендігін, сондай-ақ оның міндеттерін түсіндіру қажет. Бағдарламаға қатысатын науқас пен медициналық ұйым арасында Ауруларды басқару бағдарламасына қатысуға Келісім жасалады. Келісімде медициналық ұйымның 0да, науқастың да жауапкершілігі мен міндеттері жазылады [42].
1.5. Ауруды басқару бағдарламасын енгізудегі жаhандық мәліметтер
Ауруды басқару бағдарламасыныі негізгі идеясын қалаған шетелдік сақтандыру компаниялары мен ірі жұмыс берушілер болды, яғни олар бұл бағдарламаның қандай да бір созылмалы аурулармен ауыратын халыққа медициналық көмекке және денсаулығын қорғауға кететін шығындардың азаятынына көз жеткізген [43].
Финляндияда Жүректің ишемиялық ауруы бойынша өлім көрсеткіші жоғары деңгейде болуына орай, 1972-1977 жылдар аралығында - АББ пилоттық режимде жүргізілді , бірақ кейінгі кезеңде - Финляндияның барлық өңірінде жүрді;
-- Голландияда ауруларды басқару бағдарламасы 2000 жылы қант диабеті ауруы бойынша жүргізілді;
-- Германия елінде ауруларды басқару бағдарламасы 2001 жылы - қант диабетінің 2-ші типі, өкпе обыры және ЖИА, 2003 жылы сүт безі обыры бойынша жүзеге асырылды;
-- Канадада 2003 жылы - созылмалы жүрек жетіспеушілігі , өкпенің созылмалы обструктивті ауруы, қант диабеті аурулары бойынша ауруларды басқару бағдарламалары іске асырылды.
Канада елінің соңғы деректері бойынша артериялық гипертензия ауруының алдын алу және бақылау саласындағы әлемдегі жетекші ел болып табылады.
Ауруларды басқару алғаш рет 1980-ші жылдары АҚШ-та дәрілік препараттарға бейімділігін көтермелеу және белгілі бір созылмалы аурулары бар адамдардың мінез-құлқын өзгерту үшін білім беру бағдарламаларына бастапқы бағдар негізінде сипатталған (Боденхаймер, 1999). 1990 жылдардың ортасынан бастап, жаңа куәліктердің пайда болуымен қатар медициналық көмектің сапасын арттыру үшін ауруларды басқару потенциалын көрсете отырып және аурулармен күрес стратегиясының құралдарын үнемдеу арқасында АҚШ-тың жеке және мемлекеттік секторларында (Krumholzetal. Және бірнеше еуропалық елдерде (Nolte&Hinrichs, 2012; Rijkeni т.б., 2014), сондай-ақ Австралияда іске асырылған. АҚШ-та бұл сипаттама "ерекше жағдайлары бар пациенттер үшін шығындарды төмендету және нәтижелерді жақсарту бағыттарының дискретті бағдарламаларынан" (Rothman&Wagner, 2003: 257) "пациенттердің өзіне-өзі қызмет көрсету жағдайлары бар тұрғындарға күтім және коммуникация бойынша үйлестірілген Денсаулық сақтау іс-шаралары жүйесіне" (PopulationHealthAlliance, 2014) өзгереді. Еуропада созылмалы ауруларды жүргізу жөніндегі Нұсқаулық созылмалы денсаулық проблемалары бар пациенттерді сапалы күтуді қамтамасыз ету үшін негізгі төрт компонентті қолдануға тырысты.Бұл компоненттер:
- өзін-өзі басқаруды қолдау
- жеткізу жүйесін жобалау
- шешім қабылдауды қолдау
- клиникалық ақпараттық жүйе.
Ұлыбританияда созылмалы ауруларды басқаруда орталықтандырылған реттеу бағдарламаларды бар. 2005 жылы ел Үкіметі "созылмалы жағдайдағы" адамдарға әлеуметтік көмек туралы заң қабылдады. Бұл бағдарламаға мынадай талаптар қойылды: дисциплинарлық топтарды оқыту, бірлесіп жұмыс істеу үшін кадрлар даярлау. Бұл жерде басты рөлді жалпы тәжірибе дәрігері алады. Себебі бағдарламаға ортықтандырылған көзқарас барлық аймақтарға патронаждық мейіргер матрон дайындалады.
Нидерландыда Созылмалы ауруларды басқару бағдарламасына созылмалы ауруы бар пациент қатысса сақтандыру компаниясындағы таңдаған сақтандыру жарнасы төмендейді [44].
Көптеген бағдарламалар науқастарды емдеу немесе жоспарлау жоспарын жасауға, сондай-ақ пациенттердің қажеттіліктері мен мәселелерін тұрақты бағалауды қамтамасыз етуге қатысады. Көп жағдайда өзін-өзі басқаруды медициналық қызметкерлер, оның ішінде дәрігерлер немесе оқытылған медбикелер қамтамасыз етеді. Мысалы:
- Эстония - қант диабеті мен астманы емдеуде София бағдарламасы
- Венгрия - IGEA, Leonardo диабетті емдеу бағдарламасы
- Нидерланды - Инсульт кезінде күтім жасау тобы
- Швейцария - Лозаннада сүт безі ісігінің клиникалық жолы
- Англия - People қарт кісілерге арналған серіктестік жобасы
Бұл стратегиялардың барлығы, әдетте, ұйымдастырушылық, аймақтық, ұлттық немесе халықаралық деңгейлерде әзірленген және ұлттық немесе аймақтық нұсқаулықтарды жергілікті деңгейге аударуды қоса алғанда, халықаралық деңгейде жасалған нұсқаулықтар мен хаттамалар сияқты құралдармен қамтамасыз етіледі. 12 ЕС, оның ішінде 2009-2011 жж. Созылмалы ауруларға қарсы тұру үшін нормативтік-құқықтық базаны құруға, медициналық қызмет көрсету деңгейлері мен секторлары арасындағы үйлестіруді жақсартуға ұмтылды. Көпсалалы топтық жүйеге көмек көрсетуде мейіргерлердің күтімді және үйлестірудегі мейірбикелердің рөлін күшейтуге баса назар аударылды (Нолте и МакКи, 2008a). Мейірбикелер басқаратын клиникаға мысалға мына елдерді алуға болады: Англия, Италия, Нидерланды. Дәрігерлер алғашқы медициналық-санитарлық көмек көрсеткен елдерде, мысалы, Данияда, Францияда және Литвада, пациенттерді емдеу мен басқаруды үйлестіру бойынша мейірбикелердің функцияларын кеңейту бойынша шаралар қабылданды [45].
Ересектердің қан қысымын бақылаудағы мейірбике ісінің тиімділігі туралы бразилиялық зерттеу. Бразилияның оңтүстігіндегі алғашқы медициналық көмек клиникасында гипертониясы бар бразилиялық ересектер арасында қан қысымын бақылауға арналған мейірбике ісінің тиімділігін зерттеу үшін рандомизацияланған бақылаулы сынақ 12 айлық бақылаумен өткізілді. Артериялық гипертензиясы бар ересек пациенттер кездейсоқ араласу топтарына (n = 47) және әдеттегі күтім топтарына (n = 47) тағайындалды. Мейірбикелік жағдайды басқару моделіне мейірбикелік кеңестер, телефон арқылы хабарласу, үйге бару, денсаулық туралы білім және соған байланысты бағыттар кірді. Науқастардың нәтижелері (қан қысымы, дене салмағының индексі, бел айналымы, өмір сапасы, емделуге бейімділік) бастапқы кезеңде және араласу тобы үшін 6 және 12 айлық бақылаудан кейін, сондай-ақ қарапайым топтағы пациенттер үшін бастапқы және 12 айлық бақылау кезеңдерінде бағаланды. Зерттеуден кейін интервенциялық топтағы қан қысымы әдеттегі күтім тобымен салыстырғанда едәуір төмендеген. Алғашқы медициналық-санитарлық көмек көрсету кезінде мейірбикелік іс жүргізу гипертониямен ауыратын науқастарда нәтижені жақсартуда тиімді болуы мүмкін.
Израильде Денсаулық сақтау жүйесі көптеген өнеркәсіптік дамыған елдердің қиындықтарына ұқсас қиындықтарға тап болады, оның ішінде шектеулі ресурстар, созылмалы ауру халық және жоғары сапалы көмекке сұраныс. Созылмалы аурулары бар пациенттер үшін ауруларды басқару бағдарламалары (АББ) осы проблемалардың кейбірін жеңілдетуге бағытталған, бірінші кезекте пациенттерді өз бетінше жүргізу дағдыларын жақсарту және медициналық көмектің сапасын арттыру арқылы. Бұл зерттеуде АББ енгізу үшін кедергілерді, артықшылықтарды және қолдауға қатысты денсаулық сақтаудың аға әкімшілерінің пікірлері алынды . Әдістері: 21 пункттен тұратын сауалнамаға 105-тің 87-і келісімін берді (83%) Денсаулық сақтау әкімшілерінің өз бетімен толтырылды. Қатысушылар ер адамдардың 65,5% - ы мен дәрігерлердің 47% - ы, медбикелердің 25,3% - ы, әкімшілердің 17,3% - ы мен басқа медицина қызметкерлерінің 10,3% - ы қатысты. Нәтижелері: барлық респонденттер арасында АББ негізгі елеулі артықшылығы медициналық көмектің сапасын жақсарту болды. Басқа да басымдықтар емделушілермен жақсы байланыс (81,6%) және емдеуді жақсы сақтау (75,9%) болды. Жүйелік ресурстарды тиімді ұзақ мерзімді пайдалану тек 58,6% артықшылығы ретінде қабылданды. АББ іске асыру үшін негізгі болжамды кедергілер бюджет ресурстарының жетіспеушілігі (69%) және алынған қаржылық өтеммен салыстырғанда қажетті уақыттың ұлғаюы (63,2%) болды. Қорытынды: АББ артықшылықтары пациентке бағытталған; кедергілер қаржылық және кәсіби автономияны шектеуші ретінде қабылданды.
Ауруды басқарудың негізгі мақсаты медициналық қызметтерді пайдалануды азайту болғандықтан, кейбір қызмет көрсетушілер үшін кірістің төмендеуі қиындық тудыруы мүмкін. Кейбір денсаулық сақтау жүйелері осы жұмысы үшін қызмет көрсетушілерді қосымша төлемдермен марапаттайды. Мысалы, Blue Cross of California ұлттық сапа стандарттарына сәйкес келетін дәрігерлерді шағын мөлшерде қаржы бонусымен марапаттайды [52].
АҚШ-тағы рандомизацияланған зерттеуге сәйкес, ауруларды басқару бағдарламасы жүрек жеткіліксіздігін емдеу құнын отбасының бір мүшесіне шаққандағы мөлшерін айына 720 доллардан немесе жылына 36 миллион долларға азайтты. Солтүстік Каролина университетіндегі Шеппс орталығы ауруды басқару бағдарламасынан (АББ) алынған экономикалық нәтижелерді бағалап, соңғы үш жыл ішінде қант диабетімен ауыратын науқастар үшін 2,1 миллион доллар үнемделгенін хабарлады, бұл ауруханаға қабылдаудың 9 пайызға төмендеуіне байланысты болды. Бронх демікпесі бойынша біріккен үш жылдық үнем 3,3 миллион долларды құрады, бұл көбінесе жедел жәрдем шақыруларының азаюы мен ауруханаға жатқызу деңгейінің төмендеуі есебінен болды
Миннесотадағы өмір сүру сауалнамасында Hanneke Drewes, Lotte және Steuten-ге жүргізілген мета-анализ көрсеткендей, созылмалы ауруларды басқару бағдарламасы өлім көрсеткішін орташа есеппен 18 пайызға (95% ДИ: 0.72- 0.94), ауруханаға жатқызу көрсеткіші орташа есеппен 18 пайызға төмендетеді (95% ДИ 0.76 - 0.93) және өмір сүру сапасын 7,14 тармаққа жақсартады (95% ДИ: -9.55-тен -4.72).
Созылмалы ауруларды басқару бағдарламалары, атап айтқанда созылмалы күтім моделі, диабет, жүрек жеткіліксіздігі, гипертония, ӨСОА мазасыздығы және депрессиямен ауыратын науқастардың денсаулығын жақсартатыны Наука о жизни и здоровье №4, 2019 102 1963 дәлелденді. Кейбір жағдайларда бұл араласулар астма, остеоартрит және АИВпен ауыратын науқастардың нәтижелерін жақсартады. Қант диабеті, астма және ӨСОА науқастарына жүргізілген зерттеулер, созылмалы күтім моделінің бірнеше компоненттерін қолдану бағдарламасының тиімділігін арттыра алатындығын көрсетті [50].
1.6.Ауруды басқару бағдарламасының Қазақстан Республикасында енгізілуі
2013 жылы Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі ауруларды басқару бағдарламаларын енгізу бойынша жобаны іске қосты.
- Солтүстік Қазақстан облысы - Петропавл қаласы
- Павлодар облысы - Павлодар қаласы
- Астана қаласы, Алматы, Қараганды, Қостанай облысы- 2016 ж.
- Республика бойынша - 2017-ден 2018 ж.ж.
АББ пилоттық енгізу мынадай созылмалы инфекциялық емес ауруларды қамтиды: қантты диабет, артериялық гипертензия және созылмалы жүрек жеткіліксіздігі.
Денсаулық сақтауды дамытудың Денсаулық мемлекеттік бағдарламасы аясында 2016-2019 жж. Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі дәлелді медицинаға негізделген ауруларды басқару бағдарламаларын (ДЭМ) енгізе отырып, алғашқы медициналық-санитарлық көмекті күшейту бойынша жұмыс жүргізуде.
Пилоттық жобаны іске асыру нәтижесінде пациенттердің 75% -ы қан қысымын тұрақтандырды, бұл гипертонияға қарсы препараттарды қабылдаудың және қан қысымвн бақылап отыру дағдыларын меңгеруінен. Созылмалы жүрек жеткіліксіздігі бар науқастарды госпитализациялау саны 2 есеге азайған. Қант диабетімен ауыратын пациенттердің саны артты (СҚО - 64% дейін, Павлодар облысында - 98% дейін). АББ қатысушыларының барлығына өзін-өзі басқару бойынша оқытылуы 100% қамтылғанын атап өткен жөн.
Пилоттық аймақтарда АББ енгізудің оң тәжірибесін ескере отырып, 2016 жылы оны Астана, Алматы, БҚО, Қарағанды және Қостанай облыстарының клиникаларында енгізу басталды. Жалпы 3200 адамға жету жоспарланған болатын.
1.6. Ауруды басқару бағдарламасының Қызылорда облысында енгізілуі
2019 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Қызылорда облысында 790000 адамға медициналық көмек көрсетілді: 23 аурухана (18 мемлекеттік, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz