Залалсыздандырудың физикалық әдістері
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ВЕТЕРИНАРИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Акушерлік, хирургия және жануарлардың өсіп-өну биотехнологиясы
кафедрасы
5В120200-ветеринариялық санитария мамандығы студенттеріне арналған
АЛҒАШҚЫ ВЕТЕРИНАРЛЫҚ КӨМЕК
пәнінің дәрістер жинағы
Алматы 2013 ж.
Автор: Абдулла А.А., в.ғ.к.
Алғашқы ветеринарлық көмек пәнінің дәрістер жинағы аталған пәннің оқу
жұмыс бағдарламасы негізінде құрастырылған.
ҚазҰАУ-нің Биологиялық қауіпсіздік кафедрасының аға оқытушысы,
ветеринария ғылымының кандидаты Кенжебекова Ж.Ж.
Алғашқы ветеринарлық көмек Абдулла А.А пәнінің дәрістер жинағы
Акушерлік, хирургия және жануарлардың өсіп-өну биотехнологиясы
кафедрасының мәжілісінде қаралды. №6 хаттама, 29 желтоқсан 2012 ж.
Алғашқы ветеринарлық көмек пәнінің дәрістер жинағы Ветеринария
факультетінің оқу-әдістемелік комиссиясының мәжілісінде мақұлданды. №6
хаттама, 29 қаңтар 2013 ж.
ҚазҰАУ ОӘЖБ тіркеу №_725__ _14.02_____ 2013 ж.
Дәріс №1
Тақырып: Кіріспе. Алғашқы ветеринарлық жәрдем туралы түсінік және шығу
тарихы. Антисептика және асептика.
Дәрістің мақсаты – студентерге алғашқы жедел емдік әдістермен қатар
аурудың алдын алу шараларын және басқа ветеринариялық көмек қолданудың
теориялық негіздерін және асептика, антисептика ұғымын оқып үйретеді.
1. АВК туралы түсінік.
2. АВК пәнінің шығу тарихы.
3. Антисептика және асептика туралы ұғым.
1. АВК туралы түсінік
Соңғы жылдары Республикада мал басының өсуіне көңіл бөлінбеді, олардан
алынатын өнімдерінің сапасына талдау жасалмай, тіпті кейде малға және басқа
да жануарларға мезгілінде жедел ветеринарлық жәрдем көрсетілмей, олардың
өлім-жітімге ұшырауы жиі кездесіп тұрды. Өміріне қауып туғызарлық ауруға
кенеттен шалдыққан мал мен жануарларға алғашқы ветеринарлық жедел жәрдем
көрсетілуі керек. Ветеринарлық жедел жәрдем мал дәрігерінің, орта және кіші
ветеринария қызметкерлерінің тікелей міндеті.
Мұндай жәрдемнің тәуліктің кез-келген мезгілінде және ешқандай
жағдайға байланыссыз сапалы және тиімді көрсетілуі тиіс.
Сондықтан да жедел ветеринарлық жәрдемнің тез көрсетілуінің,
мамандардың қажетті жабдықтармен және ауру мал мен жануарлардың
организіміне әсер ететін дәрілермен қамтамасыз етілуінің маңызы зор.
Алғашқы ветеринарлықкөмек басқа да ветеринария жұмыстарымен қоса мал
дәрігерлік емдеу ісінің негізін қалайды. Алғашқы ветеринарлық жедел жәрдем
мал тұрған жерде көрсетіледі. Мал мен жануарлар ауырып, жалпы жағдайы
төмендегенде оларға жедел де, сапалы да, әрі тиімді көмек, көбінесе үлкен
қалаларда көрсетіледі. Кейбір кеншарлар немесе мал ұстайтын мекендер аудан,
облыс орталықтарынан, қалалардан 300-400 шақырым қашықтықта орналасқан,
малшы мекендеріне тез жетіп, ауырған малға жедел ветеринарлық жәрдем
көрсету өте қиын. Осындай жерлерде ауырған мал мен жануарларға алғашқы
жедел малдәрігерлік көмекті малмен қатысы бар қызметкерлер әр түрлі
ауруларға шалдыққан малға тез арада көмек көрсете білулері керек. Дегенмен
малдың тұрған жерінің әр түрлі қашықтықта болуына байланысты маман адам
барлық кезде патологияға ұшыраған малға дер кезінде алғашқы жедел көмек
көрсете алмайды. Осыған байланысты мал шаруашылығымен айналысатын әр бір
қызметкер алғашқы жәрдемнің жеңіл жалпы әдістерін игеруге және қолдана
білуге тиісті. Бұл үшін мал мен жануарлар тұратын әрбір қорада және басқа
мал мекендерінде қажетті құрал – жабдықтар, керекті таңғыш материалдар,
дәрі-дәрмек қорапшасы, мал дәрігерлік сөмкелер болуы да шартты мәселелердің
бірі болып табылады.
Ветеринарлық жәрдем көрсеткен кезде мал дәрігерлігі әр уақытта ескеріп
отыратын асептика және антисептика талаптарының, малды жығу әдістері немесе
басқада процедуралардың кейбір жағдайда ойдағыдай орындалмауы мүмкін.
Ветеринарлық емдеу саласында қызмет ететін қандайда бір маманды
алсақта, олар университет қабырғасында өзінің келешектегі мамандығын
игерудегі бірінші қадамын алғашқы ветеринарлық жәрдем курсына бастайды.
Тіпті ешқандай мамандығы жоқ мал иелері осындай ұсақ-түйек аурулардан
өз малын өзі емдеген, алғашқы көмек жасаған (қан тоқтату, жараны күйдіру,
май жағу). Ертедегі Египеттіктердің қолынан тіпті сүйектің сынған жері
қозғалып кетпес үшін әр түрлі материалдар мен таңып тастау әдісін білетіні
белгілі. Олай дейтініміз өткен ғасырдан бастап медицина мен ветеринария
қойын – қолтықтас дамыды. Дәрігерлер ішінде ең атақты тұлға –Гиппократ
(б.д.д.460-370жж.), оны медецинаның әкесі мен ғылыми хирургияның негізін
қалаушысы деп айтуға болады. Бұхара қаласының төңірегінде 980 жылы өмірге
келген Ибн-Сина 1037 жылы қайтыс болды. Ол білімді дәрігер, ірі ғалым, осы
күнгі медицина мен ветеринарияның ірге тасын қалағандардың бірі болып
табылады.
Гиппокртапен хирургия саласына асепткиа және антисептика тұжырымдары
енгізілмеген, бірақ оның еңбектерінде осыған ұқсас ұғымдарды табуға болады.
Қаңсырауды тоқтату үшін, сол дене бөлігін жоғары ұстауды ұсынған. Таңғыш
заттар таза матадан жасалынуы қажет. Таза жараны қолмен немесе аспаптармен
ұстауға болмайды – деп жазған. Адам ағзалары жайлы, Жануарлар ағзалары
жайлы, Темпераменттер туралы сияқты еңбектері осыған дәлел. Соңғы
жылдары ағылшын ғалымы Д. Листер жараның іріңдеу себебін анықтап (микроб,
бактерия тауып), оларды жою әдісін антисепткиа деп атаса, жараға қатысы бар
нәрселер (аспаптар, дәкі, препараттар) микробтардан таза болуы керек.
Сондай –ақ физикалық немесе химиялық тазартуды талап етудің (Бергман Н.В.,
Субботин М.С.) арқасында асептика әдісі ашылды.
2. АВК пәнінің шығу тарихы.
Алғашқы ветеринарлық жәрдем пәні хирургиямен өте тығыз байланысты
болғандықтан осы салаға еңбегі сінген кеңес дәуіріндегі ғалымдарды атасақ,
олар М.В. Плахотин, Б.В. Оливков, Л.С. Сапожнкиов, И.И. Магда, К.И.
Шакалов, В.В. Мосин. Қазақстан Республикасында профессорлар Т.С. Минкин,
Б.К. Ильясов, доценттер Т.А. Аухадиев, Г.А. Ишмухамедов, А.М.Наметов.
Алғашқы ветеринарлық жәрдем пәні ветерианрлық мамандықтарда оқитын
жоғары оқу орындарының студенттеріне 1996 жылдан бастап оқу жоспарына еніп
жүргізілетіндіктен бұл жас жаңа дамыған пән болып табылады.
Алғашқы ветеринарлық жәрдем пәнінің оқу бағдарламасы Қазақтың
мемлекеттік аграрлық университетінде жасалып, алғашқы рет осы аталған оқу
орынның студенттеріне жүргізіле бастады. Ал, 1999 жылы университетте типтік
бағдарлама жарық көріп бұл пән Қазақстан Республикасының басқа да жоғары
оқу орындарында оқылатын болды.Ветеринария мамандары, әсіресе ауылдық
мекндерде ауырған малға алғашқы ветерианрлық жәрдемді дұрыс көрсете білсе,
аталған пәннің маңызы мен құндылығы болып табылады.
3. Асептика және антисептика
1750 жылы ағылшын әскери хирургы Прингл асептика ұғымын енгізді.
Асептика –(а-жоқ, septicus-іріп-шіру) –инфекцияның болмауы. Асептика
дегеніміз –жараға немесе ауру малдың денесіне ифекцияның түсуінің алдын-
алуға бағытталған шаралар кешенін айтамыз, басқаша айтқанда микробсыз
жағдайда жұмыс істеу мүмкіндігін жасау.
Қазіргі таңда мынадай қағидалардың қатаң түрде сақталғанын талап
етеді, олар:
1. Жараға жанасатын заттың барлығы таза және залалсыз болу керек.
2. Барлық хирургиялық аурулар екі топқа бөлінуі керек –таза және
инфекцияланған немесе іріңді.
Асептиканы механикалық, физикалық, химиялық әдістердің көмегімен іске
асырады.
Антисептика – (anti-қарсы, septicus- іріп-шіру)-бар инфекциямен
қарсы күресу шараларының кешені. Хининнің антисептикалық әсерін тапқан Дж.
Прилинг 1750 жылы антисептика терминін медициналық тәжірибеге енгізді.
Сонымен, антисептиканы механикалық, физикалық, химиялық және биологиялық
факторлардың көмегімен жараға, патологиялық ошаққа, ағзалар мен
ұлпаларғамалдың денесіне түскен микробтарды жоюға бағыталлған шаралардың
кешені деп айтуымызға болады.
АНТИСЕПТИКА
Операциялық жараның инфицирлену көздері мен жолдары
Инфекцияның жараға түсуінің алдын –алу үшін, оның денеге қандай
жолдармен және қалай түсетінін білу керек. Инфекция жараға экзогенді және
эндогенді жолдарымен енеді.
Экзогенді инфекцияның көздері:
• баццилотасымалдаушылар,
• іріңді хирургиялық ауру малдыр.
Эндогенді инфекцияның ену жолдары:
• ауа-тамшылы жұғу жолы (ауа, шаң, тамшы арқылы),
• жанасу жолы (құрал-саймандар, таңғыштар, төсек жапқыштар,
хирургтың қолы және т.б.)
• имплантациялық жол (тігетін, пластикалық материлдар, протездер
және т.б.)
Эндогенді инфекцияның көздері:
• ауру малдың терісі мен ауыз қуысы,
• ішкі ағзалар (асқазан-ішек, жоғарғы тыныс)
• патологиялық ошақтар.
Эндогенді инфекцияның жұғу жолдары:
• гематогенді (қан тамырлары арқылы),
• лимфогенді (лимфа жүйесі арқылы),
• жанасу (контакт) арқылы.
Асептика әдістерімен экзогенді инфекциямен, антисептика әдістерімен
эндогенді инфекциямен күрес жүргізіледі. Алдын –алу шараларының жетістікке
жетуі үшін, барлық кезеңде онымен күрес жүргізілуі қажет:
• инфекцияның көзі;
• инфекцияның ену жолдары;
• жалпы организм.
Бақылау сұрақтары:
1. Алғашқы ветеринарлық көмек пәнінің шығу тарихы
2. Алғашқы ветеринарлық пәні туралы түсінік
3. Антисептика дегеніміз не?
4. Асептика дегеніміз не?
5. Операциялық жараның инфицирлену көздері
Негізгі қолданылатын әдебиеттер:
1. Ілиясов Б.К. Алғашқы ветеринарлық жәрдем. Алматы, 2001.
2. Дұрманов Қ.Д., Жалпы хирургия, Алматы 2006 ж. 230 бет.
3. Муралинов К.К., Оперативті хирургия, 2006 ж.
Қосымша қолданылатын әдебиеттер:
1. Магда И.И., Иткин Б.З., Воронин И.И. Оперативная хирургия с основами
топографической анатомии. М. Колос, 2000 г.
2. Паршин А.А. и др., Хирургические операции у собак и кошек.
Аквариум, ФГУИППВ. 2003. – 230 с.
3. Полли М. Тейлор и др., Травматология собак и кошек. М., Аквариум,
2003. -221 с.
4. Шебиц Х. и др., Оперативная хирургия. М., Аквариум, 2001. – 511 с.
5. Уша В.В., Фельдштейн М.А. Первичная ветеринарная помощь при незаразных
болезнях животных. М., 1988.
6. Санин А. и др., Справочник самостоятельная ветпомошь собаке. Минск.
Хэлтон. 2001. -297 с.
Дәріс №2
Тақырып: Хирургиялық инфекцияның алдын алу
Дәрістің мақсаты – операцияға қажет жабдықтарды залалсыздандыруды,
операция алаңын және хирургтің қолын операцияға дайындауды үйрету.
Жоспар:
1. Операцияға арналған материалдарды залалсыздандыру
2. Организм ұлпаларын және хирургиялық жабдықтарды залалсыз-дандыру
тәсілдері
3. Хирургтің қолдарын және операция алаңын дайындау принциптері және
әдістері
Медицина ғылымның үлкен жетістіктерге жетуіне қарамастан хирургиялық
инфекциялармен күрес өзекті де, маңызды мәселенің бірі болып қала береді.
Іріңді аурулар мен іріңді асқынулар қазіргі таңда да, соңғы жылдарда да
тәжірибе жүзінде өзгерген жоқ.
Хирургиялық инфекция деп- микроорганизмдердің еніп және көбейіп,
олардың ара-қатынасында белгілі бір заңдылыққа бағына отырып,
қоздырғыштарды тасымалдаушылықтан айқын аурудың қозуына дейінгі дамитын
күрделі кешенді өзгерістерді айтады.
Хирургиялық инфекцияны алдын-алу асептиканың негізгі қағидасының
орындалуымен жүзеге асады: Жараға жанасатын заттың барлығы залалсыз болу
керек.
Жараға не жанасуы мүмкін? Ол:
• Хирургиялық құрал-саймандар;
• Таңғыш заттар
• Хирургтің қолы
• Операциялық алаң
Залалсыздандыру қандай да бір заттың физикалық, химиялық факторлардың
әсерінен микроорганизмнен толық тазаруы. Залалсыздандыру асептиканың негізі
болып табылады.
Залалсыздандыру 4 кезеңнен тұрады:
1. заласыздандыру алдындағы дайындық.
2. заласыздандыруға дайындап орналастыру.
3. заласыздандыру.
4. заласыздандырылған заттарды сақтау.
Залалсыздандыру алдындағы дайындық
Залалсыздандыру алдындағы дайындыққа-тазалау, жуу және кептіру жатады.
Оны барлық құрал – саймандарға жасалу керек.
Құрал – саймандарды тазарту үшін, оларды дизенфекциялық ертінділерге
(мысалы, 3% хлорамин, 0,1%диоцид, 5% лизол ертінділеріне) салады. Содан
кейін оларды ағын суда щетканың көмегімен жуады, ағынды суда тағы бір рет
шаяды. Болғаннан кейін құрыл –саймандарды өздігімен (табиғи) жолмен
кептіреді немесе кептіруге арналған шкафта ыстық ауамен 85ºC темепратурада
30 минут ұстайды. Кепкен соң, құрал саймандар заласыздандыруға дайын деп
есептейді.
Залалсыздандыру
Қазіргі таңда құрал-саймандарды, таңғыш заттарды мен операциялық
жапқыштарды залалсыздандыру үшін, оның физикалық және химиялық әдістері
қолданылады. Негізінен физикалық залалсыздандыру әдістері кеңінен
қолданылады.
Залалсыздандырудың физикалық әдістері
Физикалық әдістерді термиялық жолмен іске асырады – күйдіру және
қайнату, бу қысымымен залалсыздандыру (автоклавта), ыстық ауамен, (құрғақ
ауамен), сәулелі залалсздандыру.
Күйдіру және қайнату.
Күйдіру (фламбирлеу) жедел, шұғыл жағдайларда, шаруашылықтарда басқа
әдістерді жүргізуге мүмкіншілік болмаған жағдайда метал инструменттерді
арнайы шұңғыл ыдыстарға салып, үстіне спирт құйып өртейді немесе оттың
жалынында күйдіру арқылы залалсыздандыруға болады. Құрал-саймандарды арнайы
қарапайым немесе электірлік стерилизаторларда қайнатады. Құрал-саймадарды
торға жайып салады, егерде ұсақ инструменттер, хирургиялық инелер болса,
оларды дәкеге орап салып, дистилденген суға (оның ішіне 2% натрий
гидрокарбонатын, лизол, фенолды да қосуы мүмкін) батырып қояды.
Қалыпты жағдайда, 100°C температурада 30 минут қайнатады. Сосын
инструменттері бар торды алып, кептіріп 2-3 қабатты дәкеге немесе орамалға
және клеенкаға орап, стерилизаторларда сақтайды және тасымалдайды.
Бу қысымымен залалсыздандыру (автоклавтау).
Бұл әдісте залалсыздандыруды ыстық бу арқылы іске асырады.
Автоклавта (бу қысымымен залалсыздандыратын аспап) қысымды
жоғарылатып, суды ысыту мүмкіндігі туады. Бұл қайнату нүктесін жоғарылатып,
оған сәйкес будың температурасын 132,9ºC –қа дейін көтереді (2 атм.
қысымда). Қысымды 1,0; 1,5 немесе 2,0 атмосфераға дейін жеткізуге болады.
Хирургилық құрал – саймандар, таңғыш заттар, жапқыштар және т.б.
материалдар металл қорап – Шиммельбуш бикстеріне салынады. Залалсыздандыру
алдында бикстердің бүйірлеріндегі тесіктерлі ашады, ал бикстің қақпағын
тығыз етіп жабады. Бикстерді салып болғаннан кейін, автоклавтың есігін
қысып жауып, белгілі бір тәртәппен жұмыс істеуге керекті іс-әрекет жасайды.
Автоклавтың жұмысы манометр және термометр көрсеткіштері көмегімен
бақыланады.
Залалсыздандырудың 3 негізгі тәртібі бар:
1,1 атмосферада (t-119,6ºC) – 1 сағат;
1,5 атмосферада (t-126,8ºC) – 45 минут;
2 атмосферада (t-132,9ºC) – 30 минут;
Залалсыздандыру аяқталғаннан кейін, автоклавтың есігін шамалы ашық
қалдырып, біраз уақытқа дейін бикстердің ішіндегі заттарды кептіреді.
Бикстерді автоклавтан алғаннан кейін, бүйірлеріндегі тесігін жауып,
залалсыздандыру уақытын белгілеп қояды. Жабық бикс 72 сағат ішінде
залалсыздығын сақтайды.
Ыстық бумен және құрғақ ауамен залалсыздандыру.
Залалсыздандырудың бұл әдіс арнайы Кох стерилизаторында іске
асырылады. Торға керекті таңғыш материалдар арнайы мата қапшыққа немесе
бикске салынып, ыдыстың 13 бөлігіне су құйлады. Будың температурасы 100°C-
қа жетеді, 30 минут қайнатады.
Залалсыздандыру арнайы құрғақ ауалы аспапта жасалады.
Құрал-саймандарды залалсыздандырғыш аспаптың сөрелеріне салып,
алғашында 30 минут ішінде 85ºC температурада есігін шамалы ашып кептіреді.
Залалсыздандыру үшін есікті жауып, 1 сағат 180°C температурада ұстайды.
Сәулелі залалсыздандыру
Антимикробтық өңдеуді ультракүлгін немесе ультрадыбыс арқылы жасауға
болады. Құрал-саймандар мен әртүрлі заттар герметикалық қалталарда
залалсыздандырылады және оларды 5 жылға дейін сақтауға болады. Бұл әдіс бір
рет пайдалануға болатын заттар үшін (шприцтер, тігіс жіптер қолғаптар)
ыңғайлы және соңғы кезде кең қолданылады. Себебі, сәулелік
залалсыздандырудан кейін, ол заттардың қасиеттері өзгермейді.
Залалсыздандырудың химиялық әдістері
Химиялық залалсыздандыруға антисептикалық ертінділерімен
залалсыздандыру жатады. Химиялық антисептика залалсыздандырудың суық
әдітеріне жатады және құрал-саймандардың өткірлігіне әсер етпейді,
сондықтан кесетін хирургиялық құрал-саймандарды залалсыздандыру үшін
қолданылады. Көбіне залалсыздандыру үшін, 96% этил спирті және 6% сутегінің
асқын тотығы.
3. Хирург қолын және операциялық орынды дайындау
Асептикалық операция жүргізудің маңызды шарасы, қолды стерилдеу және
операция алаңын дайындау. Малдың терісінде әсіресе дистальдық аяқтардың
бөлігінде, ануста, жыныс мүшелеріне жақын маңда микробтардың саны өте көп
болады. Хирургттың қолдардың терісін ерекше тазалықта сақталуға тиістілігі
жауапты ереже. Қол терісін жұмсартуына жағдай жасау үшін, жуып сүртуінен
кейін Тушиновтың сұйықтығын (кастор майын 5,0, глицерин 20,0, этил спирттің
75,0) түнге қарай ысқылап жағады.
Қолды өңдеу Қолды өңдеу әр түлі антисептикалық заттармен өңдеу
тиімсіз, өйткені әлсіз ертіндісі микробтарды жоймайды, күшті ертіндісі
теріні тітіркендіреді және қабындырады. Қандай да күшті ертінді болса да,
ол терінің тереңде жатқан микробтарды жоймайды. Сондықтан қазіргі заманда
қолды нығыздағыш қасиеті бар антисептикалар қолдалынады.
Қолдарды операцияға дайындау 3 деңгейден тұрады:
1. механикалық тазалау
2. химиялық дезинфекция
3. теріні нығыздау
Кейбір антисептикалық заттар бактерицидтік және нығыздағыш қасиетке
ие (йодты спиртті ертіндісі, бриллиант көк ертіндісі). Қолды саусақтың
ұшынан шынтақтарға дейін өңдейді.
Ең көп таралған әдістер:
Альфельд әдісі - з мин қолын ыстық сумен сабынмен жуады, сосын 96 -ты
спирт қолданылады. Саусақ ұшын 5% -ды йодты спиртпен өңдейді.
Спасокукоцкого-Кочергина әдісі -механикалық тазалау үшін және
майсыздандыру үшін 0,5% -ды мүсәтір спиртін қолданылады. Екі тазда 2,5
минуттан алма кезек жуады. Дезинфекциялау үшін және қолды нығыздау үшін
спиртке малынған марлямен 3-5 мин сүртеді, саусақтарды, тырнақты және
тырнақ астын 5% -ды йодты спиртпен сүртеді.
Напалков әдісі - алдындағы әдістер бойынша өңдейді, механикалық
тазалау және майсыздандыру үшін күйдіргіш калий (1:2000) қолданылады.
Тырнақты және тырнақ астын 5% -ды йодты спиртпен сүртеді.
Кияшов әдісі - қолды механикалық тазалау және майсыздандыру үшін 5%
-ды мүсәтір спиртпен сүртеді 5 минут қолын екі тазда шаяды, сосын 30 мин.
3% -ды цинк сульфатымен өңдейді. Тырнақты және тырнақ астын 5% -ды йодты
спиртпен сүртеді.
Оливков әдісі - қолды жуып, механикалық тазалайды, ол үшін 1:3000
немесе 1:1000 йодты спирт қолданылапды.
Перчатка қолдану - перчатканы киер алдында, қолды қосымша спиртпен,
йодты спиртпен немесе хлораминмен сүртеді. Операция барысында перчатка
былғанса, перчатканы шешпей жатып дезинфекциялау керек. Операциядан кейін
былғанған перчатканы 2% -ды лизол ертіндісімен өңдейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Залалсыздандыру дегеніміз не?
2. Залалсыздандыру алдындағы дайындықты ата
3. Залалсыздандырудың физикалық әдістері
4. Залалсыздандырудың химиялық әдістері
5. Оташының қолын дайындаудың сатыларын ата
6. Оташының қолын дайындайтын әдістерді ата
7. Операциялық орынды дайындаудың тәртібі
Негізгі қолданылатын әдебиеттер:
1. Ілиясов Б.К. Алғашқы ветеринарлық жәрдем. Алматы, 2001.
2. Дұрманов Қ.Д., Жалпы хирургия, Алматы 2006 ж. 230 бет.
3. Муралинов К.К., Оперативті хирургия, 2006 ж.
Қосымша қолданылатын әдебиеттер:
1. Магда И.И., Иткин Б.З., Воронин И.И. Оперативная хирургия с основами
топографической анатомии. М. Колос, 2000 г.
2. Паршин А.А. и др., Хирургические операции у собак и кошек. Аквариум,
ФГУИППВ. 2003. – 230 с.
3. Полли М. Тейлор и др., Травматология собак и кошек. М., Аквариум,
2003. -221 с.
4. Шебиц Х. и др., Оперативная хирургия. М., Аквариум, 2001. – 511 с.
5. Уша В.В., Фельдштейн М.А. Первичная ветеринарная помощь при незаразных
болезнях животных. М., 1988.
6. Санин А. и др., Справочник самостоятельная ветпомошь собаке. Минск.
Хэлтон. 2001. -297 с.
Дәріс №3
Тақырып: Жалпы жансыздандыру
Дәрістің мақсаты: жансыздандыру тәсілдерін меңгеру, оған қолданы-латын
препараттарды және наркоздың өту сатыларын ажырата білу.
1. Жансыздандыру туралы түсінік.
2. Жансыздандыру тәсілдері және жансыздандыруға қолданылатын препараттар
3. Жансыздандыруға алдын-ала дайындық (премедикация) және наркоздың өту
сатылары
1. Жансыздандыру туралы түсінік. ХХ ғасырдың басына дейін жануарларға
операция жалпы жансыздандыру жасалмай жасалды. Қатты ауырсыну сезімінің
нәтижесінде, мал мазасызданып, операция жүргізу қиындыққа соқтырған,
сонымен қатар малда, оташы да қасындағы көмекшілері зақым алатын болған.
Аурсыну сезімі қатты болғанда мал операциялық шокқа ұшырап, өлім
жағдайларыда кездескен.
Көптеген зерттеулер дәлелдеген, ауырсыну сезімі жануарлар организіміне
қолайсыз жағдай туғызады. Орталық жүйке жүйесінің қызметі өзгереді, соған
байланысты ұлпаның қоректенуі, бүкіл ағзаның және жүйенің жұмысы бұзылады.
Қазіргі кезде ветеринарлық хирургияда операцияның барлық түріне
жансыздандыру жасалады, тек қарапайым немесе қысқа мерзімді операцияларда
жасалмайды.
Барлық үй жануарларының ауырсыну сезімі жоғары, тек құстың
сезімталдығы төмендеу. Терінің, көздің, ауыздың, танау қуысының, қынаптың,
тік ішектің кілегейлі қабықтарының және т.б. сезімталдығы жоғары.
Құрсақтың, өкпенің, ішектің, талақтың, жатырдың, мидың ауырсыну сезімі
төмендеу.
2. Жансыздандыру тәсілдері және жансыздандыруға қолданылатын
препараттар
Жансыздандырудың 2 түрін ажыратады: жалпы және жергілікті.
Жалпы жансыздандыру немесе наркоз – жануарларға есірткі препараттарды
енгізу арқылы орталық жүйке жүйесінің қайтымды тежелуі. Есінің,
сезімталдықтың, бұлшықет тонусының және кейбір рефлекстердің жоғалуы
байқалады, бірақ сопақша мида орналасқан тыныс алу, тамырқозғағыш және
тегіс бұлшық еттердің өмірлік маңызы зор орталықтардың жұмыс қабілеті
сақталады.
Наркоздың түрлері
Наркотикалық заттарды енгізу жолдарына қарай, наркоздың мынадай
түрлерін ажыратады:
• ингаляциялық наркоз-наркотикалық затты тыныс жолдары арқылы
енгізеді;
(бу тәрізді наркотикалық препараттарға эфир, хлорэтил, хлороформ,
флюотан және т.б. немесе газ тәрізді препараттарға азот тотығын,
циклопропан, этилен және т.б.)
Сурет 1 - Наркоз препараттарын ингаляциялық жолмен енгізу
• ингаляциялық емес наркоз-наркотикалық затты басқа жолдармен
енгізеді: веналық-есірткі зат венаға енгізіледі, ректальді –
есіртікі затты әртүрлі майлардың немесе қайнатпалардың көмегімен
тік ішекке, пероральді- азық немесе зонд арқылы ауызға,
перитониальді-құрсақ қуысына, бұлшықетке және тері астына
есірткі затты енгізеді.
Қолданылатын заттардың саны бойынша:
• мононаркоз-бір зат қолданылады;
• аралас наркоз-бір мезгілде екі немесе одан да көп заттар қолданылады;
• қосарланған (комбинирлеген) наркоз-операциялардың әр кезеңінде әртүрлі
наркотикалық заттарды қолдану немесе оларды басқа затпен қосып енгізу
(миорелаксанттар, анальгетиктер және т.б.)
Наркоздың мынадай түрлерін ажыратады:
• енгізу наркозы – аз уақыт әсер етеді, әсері тез басталады, қозу
сатысы болмайды;
• негізгі наркоз – операция жасау барысында қолданылады;
• базисті наркоз немесе беткейлі наркоз-негізгі наркозбен бірге
немесе оның алдында анестетикалық зат енгізіледі, ол негізгі
наркотикалық заттың мөлшерін төмендету үшін жасалады.
Сурет 2 – Наркоз препараттарын ингаляциялық емес жолмен енгізу,
перитониальді және пероральді
Ингаляциялық наркоздың түрлері
Есірткелік қоспаларды енгізу тәсіліне қарай - маскалық, эндотрахеальді
және эндобронхиальді болып бөлінеді.
Ингаляцилық наркоздың негізгі түріне эндотрахеальді (интубациялық)
наркоз жатады. Бұл кезде есірткелік қоспа тікелеі кеңірдекке жіберіледі. Ол
үшін кеңірдектің интубациясы жасалады. Интубация дегеніміз-кеңірдекке ауа
өткізетін түтікшені енгізу.
Ашық әдіс немесе маскалық –анестетикті атмосферлық ауамен қосып тыныс
алады және оны қоршаған ортаға тынысмен шығарады.
Жартылай ашық әдіс. Оттегімен қосып, аспап арқылы есіртік затты тыныс
алады және оны қоршаған ортаға тынысмен шығарады.
Жартылай жабық әдіс. Аспап арқылы есірткі қоспаны тыныс алады жәе оны
жартылай аспапқа, жартылай қоршаған ортаға тынысымен шығарады. Аспапқа
қайтадан түскен қоспа адсорбер арқылы өтіп, ондағы көмірқышқыл газынан
босап, аспатың тыныс алу жүйесінде түседі де, есірткелік қоспамен араласып,
қайтадан ауру малдың тыныс алу жолдарына енеді. Бұл әдісте анестетиктің
мөлшері едәуір аз жұмсалады.
Жабық әдіс. Тыныс алу және тыныс шығару аспапқа жүзеге асырылады. Бұл
әдісте есірткі қоспа толығымен қоршаған ортадан шектелген.
• маскалық наркоздың кемшілігі:
• басқарып отыру қиын;
• дозасын анықтау қиын;
• есірткі зат көп мөлшерде жұмсалады;
• аспирациялық асқынулардың даму қауіпі бар;
• наркоздың тереңдеуінің салдарынан науқасқа токсикалық әсер
етеді;
• операцияға қатысатын оташыға әсер етеді.
Веналық жансыздандыру- вена тамырына ауырсыздандыратын заттарды енгізу
арқылы жүргізілетін жансыздандырудың түрі болып табылады. Негізгі
артықшылығы –техникалық қарапайымдылық және сенімділік болып табылады.
Веналық наркозды жүргізу үшін, қолданылатын заттар қысқа уақыт әсер ететін
барбитур қышқылының туындылары – гексенал және тиопентал натрий; өте қысқа
уақыт әсер ететін барбитур қышқылының туындыларына жатпайтын анестетик –
пропанидид; гормональді белсенділігі жоқ стероидты анестетик – виадрил;
мидың метаболитінің аналогы – гаммааминомайқышқылы – натрий оксибутираты.
Сонымен қатар, кетамин (калипсол, кеталар) және диприван анестетиктерін де
пайдаланады.
3. Жансыздандыруға алдын-ала дайындық (премедикация) және наркоздың
өту сатылары. Қазіргі уақытта наркоздың ең маңызды кезеңі фармакологиялық
дайындық – премидикация. Ол наркоздың жасау техникасын жеңілдетеді,
есірткінің жағымсыз әсерін жояды, қауіпті вегетативті рефлекстерін азайтады
немесе жояды.
Премедикация қолданатын препараттардың есіртке заттарынан айырмашылығы
жүйке жүйесінің арнайы бөлімдеріне әсер етеді. Олардың әсерінен наркозға
қолданылатын есірткелік препараттардың дозалары кемітіледі.
Сурет 3 – Премидикация және наркоз препараттары
Премидикациялық препараттыр келесі топтарға бөлінеді:
1. Седативтік препараттар немесе нейролептиктер (транквилизаторлар;
лат. tranquillare - тыныштандыру). Олорға фенотиазин қатарының препараттары
– аминазин, трифтазин, пропазин, феназепам, амизил, мепротан, дроперидол,
комбелен және т.б. жатады.
2. Миореласканттар. Анестезиологияның негізгі жетістігі кураретәрізді
заттарды бұлшықеттердің босаңсуы үшін қолдану болып табылады. Диплацин,
диоксоний, ардуан, дитилин және т.б. препараттар операция кезінде кең
қолданылады.
3. Холиналитикалық препараттар. Бұл топтың басты өкілі – атропин,
скополамин, платфилин. Олар бездердің секрециясын тежейді, ларинго- және
бронхоспазмды төмендетеді. Коллапс, жүрек және тыныс алудың тоқтауын алдын
алады.
4. Анальгетикалық препараттар. Олар екі топқа бөлінеді: есірткелік
(морфин, промедол, кодеин, фентацил) және есірткелік емес (анальгин,
антипирин, амдопирин). Осы препараттар аурсынуды есті бұзбай төмендетеді.
Бұл препараттардың мөлшерден тыс берілуі жалпы қозуды шақырады, ал өз
мөлшерден аспаса тыныс алудың тежелуі байқалады.
5. Ұйқы келтіретін препараттар. Ингаляциялық наркоз алдында
барбитураттар (барбитал, фенобарбитал, барбамил) немесе ниртазепам,
метаквалон, хлоралгидрат, бромизолвал және т.б. препараттар қолданылады.
6. Антигистаминді препараттар. Операция барысында және ұлпаларға зақым
келгенде көп мөлшерде гистаминнің бөлінуі байқалады. Егерде гистамин қанға
түссе, наркоздың өтуі және операцияны жүргізу қиындайды (қан қысымы
төмендейді, қан тамырының өткізгіштігі жоғарылайды). Белсенді
антигистаминді препарат димедрол болып табылады.
Сурет 4 – Наркозды беру сызбасы
Наркоздың сатылары
Наркоздың клиникалық ағымы 4 сатыдан –өтеді:
I сатысы-анальгезия. Наркоздың басталуынан 3-5 минут өткеннен кейін
басталады. Есі жоғалады, бірақ терісінің түсі өзгермеген, гемодинамика мен
тыныс алуы өзгеріссіз болады. Рефлекстері жоғарылаған. Ауыру сезімі үдемелі
түрде тежеліп, толық анальгезия дамиды. Оны қысқа уақыт жасалатын операция
кезінде қолданылады.
II сатысы-қозу. Есі толық жоғалғаннан кейін пайда болады. Бұл кезде
ауру мал қозушаң болады, тынысы жиілеген, тахикардия, көздің қарашықтары
кеңейген, жарыққа жауап бермейді. Ауру мал құсуы мүмкін.
III сатысы – хирургиялық ұйқы – жансыздандырудың міндеті болып
табылады. Бұл сатыда хирургиялық операция жасалады. Хирургиялық ұйқы сатысы
4 деңгейге бөлінеді. Олар бір – бірінен тыныс алу жағдайына, жүрек –қан
тамыр жүйесінің қызметіне, бұлшықеттердің босаңсуы мен рефлекстердің
жойылуына қарап ажыратылады. Хирургиялық ұйқы сатысының деңгейін көздің
рефлекстері арқылы анықтау ыңғайлы, өйткені олар сопақша мидың көзді
қозғаушы орталығымен тығыз байланыста болады және тыныс алу мен қан айналым
орталықтарына жақын орналасады. Сондықтан, қарашықтардың реакциясына қарап,
тыныс алу мен жүрек қызметінің жағдайын анықтауға болады.
Сурет 5 – Наркоздың өту сатысы
1 деңгей – көз алмаларының қозғалу деңгейі. Осы деңгейдің аяғында көз
алмаларының еріксіз қозғалысы тоқтап, олар орталық қалыпқа келеді.
2 деңгей – қасаң қабық рефлексі. Бұл деңгейдің аяқталуы қасаң қабық
рефлексінің жоғалуымен сипатталады.
3 деңгей – қарашықтардың кеңею деңгейі.
4 деңгей – диафрагмальді тыныстың қатты тежелуі байқалады. Наркоздың
ары – қарай тереңдетсе, тыныс алу және тамыр қозғалтқыш орталықтардың
салдануы дамып, өлімге алып келуі мүмкін.
IV сатысы – ояну. Наркоздың сатылары осы тәртіппен кері қарай жүреді,
бірақ ояну уақыты ұзағырақ болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Жалпы жансыздандыру дегеніміз не?
2. Ингаляциялық наркоз дегеніміз не?
3. Ингаляциялық емес наркоз дегеніміз не?
4. Наркозға қолданылатын препараттар
5. Наркоздың сатыларын ата
6. Премедикация дегеніміз не?
7. Премедикация топтарын ата
Негізгі қолданылатын әдебиеттер:
1. Ильясов Б.К. Алғашқы ветеринарлық жәрдем. Алматы, 2001 ж.
2. Муралинов К.К. Оперативтік хирургия. Алматы, 2006 ж.
3. Ильясов Б.К. Ветеринарлық хирургия, Алматы. 2008ж.
Қосымша қолданылатын әдебиеттер:
1. Дұрманов Қ.Д. Жалпы хирургия. 2006 ж.
2. Общая ветеринарная хирургия А.Д. Белов и др.; Под ред. А.Д. Белова.-2-е
изд., М.: Колос, 1981
3. Ветеринарная фармация: Под ред.В.Д.Соколова.-496с.; М.:Колос, 2003
4. Магда И. И. и др. Оперативная хирургия с основами топографической
анатомии домашних животных. М.: Колос, 1979;
5. Х.Шебиц, В. Брасс Оперативная хирургия собак и кошек, М., Аквариум,
2001г. стр. 511.
Дәріс №4
Тақырып: Қансырау және қан тоқтату
Дәрістің мақсаты-малдың қансырауы кезінде алғашқы ветеринарлық көмек
көрсетуді үйрену.
Жоспар:
1. Қан ағыстың түрлері және қауіптілігі
2. Қан кетудің қауыптілігі
3. Қан ағыста көрсетілетін АВК
Көздің мүйізді қабықшасынан басқа барлық ұлпалар қан тамырлармен
қамтамасыз етілген. Сондықтан да ұлпаның механикалық зақымдалуынан қансырау
байқалады.
Қансырау. Қансырау ветеринарлық медицинаның ең өзекті мәселесі болып
табылады. Қан кеткенде ағзалар мен ұлпалардың оттегімен арнайы қамтамасыз
етілуі бұзылады. Аз мөлшердегі қан кетулер малдың өміріне аса қауіп
туғызбайды. Ірі қан тамырлардың жарақаттануы қауіпті болып табылады.
Алғашқы кезде малдың қан тамырының соғылуы, тынысы жиіленеді, көрінетін
кілегей қабықтары бозарып көкшіл тартады, олар жатып қалып, кейіннен
жағдайы ауырлап өліп кетуі де мүмкін. Мал түліктерінің қансырауға
төзімділігі әр-түрлі болады. Ірі қара малмен, иттер төзімді келеді, ал
жылқы қансырауды ауыр көтереді, ауру, арық малдар қансырауға төзімсіз
келеді.
Қансырау (haemorrhagia) деп – қан тамыры қабырғасының зақымдалуы
немесе өткізгіштігінің бұзылуы нәтижесінде, қан тамырларынан қан кетуді
айтады.
Жіктелуі
1. Этиологиялық белгісі бойынша:
➢ механикалық зақымдалу
➢ қан тамыры қабырғасының аррозиясы
➢ қан тамыры қабырғасының өткізгіштігінің бұзылуы
2. Қан кетіп жатқан тамырдың түріне байланысты:
➢ артериялық
➢ веналық
➢ капиллярлық
➢ паренхиматоздық
3. Сыртқы ортамен байланысына қарай:
➢ сыртқы
➢ ішкі
4. Пайда болу уақытына байланысты:
➢ алғашқы
➢ қайталап қансырау
5. Ағымына байланысты:
➢ жедел
➢ созылмалы
6. Ауырлық дәрежесі бойынша:
➢ I дәрежелі (жеңіл қан жоғалту)
➢ II дәрежелі (орташа қан жоғалту)
➢ III дәрежелі (ауыр қан жоғалту)
➢ IV дәрежелі (массивті қан жоғалту)
Қан тамырларының механикалық зақымдалуы кезінде болатын қансураулар
ашық және жабық жарақаттар (жыртылу, оқ тию), күю мен үсіп қалу әсерінен
болуы мүмкін.
Аррозивті қансыраулар кезінде, микроциркуляциядағы (артериолалар,
капиллярлар, венулалар) қан тамыры қабырғаларының өткізгіштігі жоғарылаған
кезде байқалады.
Артериялық, веналық, капиллярлық және паренхиматоздық қансырау
Барлық қансыраулар бір-бірінен зақымдалған қан тамырының түріне
байланысты ажыратылады.
Артериялық қансырау артериялық тамырлардың зақымдалуынан туындайды.
Артериялық жүйеде қысым жоғары, қан оттегімен қанныққан, артерияның
қабырғасында эластикалық талшықтар көп мөлшерде орналасқан. Алқызыл түсті,
қысыммен шапшып ағады. Қан тамырының диаметрі неғұрлым үлкен болса,
соғұрлым қан қатты ағады және бірнеше минутта өлімге алып келуі мүмкін.
Мысалы, жылқыда ұйқы артериясы кесілсе 10-15 минуттан, кейбір деректерге
сүйенсек 45-55 минуттан кейін өледі.
Веналық қансырау вена тамырының жаралануынан туындайды және оңай
ажыратылады қошқыл қызыл түсті, қан ағу жылдамдығы артериялық қан кетуге
қарағанда баяу. Ірі вена тамыры зақымдалғанда қан сарқырап ағады,
жылдамдығы сәйкесінше жоғарылайды, аз уақыт ішінде өлімге алып келуі
мүмкін. Қанның ағуы венаның анатомиялық орналасуына байланысты өзгеруі
мүмкін. Егер тамыр ірі артерияның жанында орналасатын болса, онда қанның
ағуы тамыр соғысының әсерінен үздік-үздік болады. Кеуде аймағында ірі вена
тамырлары зақымдалғанда демалу фазасында қан ағу баяулайды, ал дем
шығарғанда –күшейеді.
Венадан аққан қанды тоқтату үшін жараның үстіңгі жағын басатын болсақ,
қан тоқтауы орнына, керісінше қатты шапшып ағады. Одан аққан қанды тоқтату
үшін зақымдалған жердің төменгі жағынан келетін венаны, жоғарыдан келетін
артерияны басу керек. Жүрек жиырылып жазлған кезде оған қан келеді, сөйтіп
венадағы қан осы органға құйылады. Сондықтан венаны зақымдаған жаралар
үңйрейіп, бұл тамырға ауа кіреді. Ал ауа көпіршіктері қанға ілесе отырып
жүректің енемесе мидың тамырын бітеп қалатын болса, малдың хал-жағдайы
нашарлап, өмір кетуі мүмкін.
Капиллярлық қансырау – ұсақ қан тамырлар яғни капиллярлардың
зақымдалуы. Ол жиі тері, бұлшықеттің жаралануынан және соққыдан пайда
болады. Бұл кезде жараның беті түгел қансырайды, тіпті оны құрғатса да,
беті қайтадан қанданады. Капиллярлық қансырауды жаралық томпанада немесе
қысқыш байлам арқылы оңай тоқтатуға болады. Қан тоқтамайды егер қанның
ұйығыштығы төмен болса, бауыр қызметінің жеткіліксіздігінен және гемофилия
ауруынан.
Паренхиматозды қансырау капиллярлық қан кетудің бір түрі болып
табылады. Ол паренхималық ағзалар зақымдалғанда байқалады: бауыр,
көкбауыр, бүйрек, өкпе. Қан ұсақ артериядан және венадан ағады, жараның
беті түгел қансырайды. Осы ағзалардың өзінің анатомиялық ерекшеліктеріне
байланысты қан кету әлдеқайда массивті, қатерлі болады және тоқтату өте
қиынға түседі. Паренхиматозды қансырауды жай қарапайым томпанада немесе
ұлпа томпанадасы, қатты байлам қолданады.
Ішкі және сыртқы қансырау
Сыртқы қансырауда қан жараланған сәтте пайда болып, сыртқы ортаға
ағады. Мұндай қан кету диагностикасы тез, әрі оңай болады.
Ішкі қансырау. Ішкі қан ағыс сыртынан білінбейді, қан ұлпаларға,
дененің табиғи қуыстарына жиналады сондықтан оларды ұлпааралық немесе
қуыс қан ағыс дейді. Қанның белгілі бір қуыста жиналуы арнайы атпен
белгілі: Егер қан буын қуысына жиналса оны гемартроз, кеуде қуысына
жиналса оны гематоракс деп қуыстың атына сәйкес атайды.Осындай қан
ағыстарда мал әлсірейді, қан тамырының соғысы жиілеп, көзге көрінетін
кілегейлі қабықтары бозарыңқы болады, демікпе байқалады, мал теңселіп,
айдауға жүргісі келмей,жатуға тырысады.
Алғашқы қан ағысы - жара пайда болған сәтте болады. Кейде қан бірнеше
минуттан әлде сағаттан кейін пайда болуы мүмкін, оны кешігіп болған қан
ағысы дейді.
Қайталанған қан ағысы-алғашқы қан ағысын тоқтатқаннан кейін ол
қайталануы мүмкін. Оның себептері-алғашқы аққан қан жөнді тоқталмауында:
пайда болған тромб қан ағысымен жұлынып кетуі:қосымша жарақаттану:жараны
таңған дәкені өрескел шешу.ауыстыру ;жараның ішінде қалып қойған сүйек
сынықтар мен және басқа бөгде заттармен жарақаттану:байланған қан
тамырлардың басқа жерден үзілулері.
Септикалық қан ағыс-организм сепсиске ұшыраған жағдайда кездеседі.
Оған себеп-қан тамырлардың дегенерацияға ұшыруы, вазоконсрикторлардың
жартылай салдануы, организмде тромбокиназа қорытылуының азаюы.
Қан құю. Қазіргі уақытта қан құюдың мынадай әдістері қолданылады:
1.Стандартты трансфузия – консервіленген қанды немесе оның
бөлшектерін контейнер немесе флаконнан құю.
2. Қанды тікелей құю – донордан рецепиентке тікелей құю.
3. Қанды аламастырып құю-реципенттің қанын эксфузия жасап
консервіленген донор қанын қатар құю.
4. Аутогемотрансфузия – ауру малдың өз қанынан алдын-ала дайындап
консервіленген ауто қанды немесе ауто қан бөлшектерін құю.
5. Реинфузия – церроздық қуыстарға (кеуде, құрсақ) аққан қанды
операция кезінде өзіне қайтадан құю.
Қанның құюлу жылдамдығына байланыстиы трансфузияны тамшылы, ағымды,
ағымды-тамшылы, енгізу әдісіне байланысты-тамырлық, артериялық, аорталық,
сүйектік деп бөлінеді. Қанның алыну жеріне, консервілеу әдісі мен мерзіміне
байланысты, трансфузия үшін донор қанын, ауто қанды (өзінен алынған) жаңа
алынған және консервіленген қанды, ертілген және жуылған эритроциттерді,
эритроцитті массаны, тромбоциттер мен лейкоциттер концентраттарын
пайдалануға болады.
Қанды тікелей құю. Донордан рецепиентке қанды тікелей құю өте сирек
қолданылады. Қанды тікелей құюдың көрсеткіштері мынадай: біріншісі
гемофилиямен ауыратын малдарда ұзақ уақыт қанның ағуы кезінде
гемостатикалық емнің қонбауы; екіншісі массивтік гемотрансфузиядан кейін
және қан ауруларында қанның ұю жүйесінің бұзылуы (жедел фибринолиз,
тромбоцитопиния, афибриногенелия); үшінші ЦҚК 25-50% қаны жоғалған үш
дәрежелі жарақаттық шок және консервіленген қанды құюдан әсер болмаса.
Тікелей қанды құюға арналған донорды, қанды құятын станцияларда
зерттеп тексереді. Қан құю алдында донормен рецепиенттің топтық және резус
факторлық сәйкес келуін анықтайды. Қан құюды шприцпен немесе аппарат
көмегімен іске асырады. 20мл көлемді 20-40 шприцті, венепункцияға арналған
резеңке түтікшелі инелерді залалсыз дәкелік шариктермен Бильрот қысқыштарын
пайдаланады. Операцияны дәрігер мен көмекші жасайды. Көмекші шприцпен
донордың қан тамырынан қанды алады, резеңке түтікшені қысқышпен қысады да,
шприцті дәрігерге береді. Ол ауру малдың қан тамырына қанды құяды. Осы
уақытта көмекші жаңа шприцке қанды қайтадан алады. Жұмыс синхронды
жасалады. Қан құюдың алдында, қан ұюып қалмас үшін, алғашқы үш шприцке
натрий цитратының 4% ертіндісін 2 мл-ден алып, бұл шприцтерден қанды ақырын
енгізеді (бір шприц-2 минут). Осылайша биологялық сынама іске асырылады.
Қан құю үшін, роликті үрлегіші бар ПКП-210 аспабын да қолдануға
болады. Ондағы трансфузияның жылдамдығы -50-70 млмин.
Қанды алмастырып құю. Рецепиенттің қан ағу жүйесінен қанды түгелдей
немесе жартылай мөлшерде алып тастап, орнына басқа қанды құйып толтырады.
Алмастырып трансфузиясының мынадай аурларда қолданады: жаңа туған
төлдердегі гемолитикалық ауру, гемотрансфузиялық шок, бүйректің жедел
жетіспеушілігі. Алмастырып құйғанда, алынған қанмен бірге, бұзылған
эритроциттер де кетеді. Қанды құю алмастур мақсатымен іске асырылады.
Алмастырып құю үшін, жаңа консервіленген немесе сақтау мерзімі аз
консервіленген қанды пайдаланады. Қанды жоғарыда айтылғандай кезкелген
тамырға кұяды, эксфузия ұзақ жасалатын шара болғандықтан, қанның ұйып
қалмауы үшін, ірі тамырлардан немесе артериядан алады. Қнады алу мен донор
қанын құяды бір мезгілде жасалады, оның орташа жылдамдығы 15-20 минутта
1000 мл болады. Қанды толық алмастыру үшін, 10-15 литр донорлық қан қажет.
Аутогемотрансфузия деп-ауру малға операцияның алдында немесе операция
кезінде алынған өзінің қанын қайтадан құюды айтады. Аутогемотрансфузияның
мақсаты – операция кезінде жоғалған қанды ауру малдың өзінің қанмен
толтыру. Аутогемотрансфузия донорлық қанды құйғанда мүмікн болатын
асқынулардың алдын алады: рецепиенттің иммунизациясы гомологиялық қан
синдромының дамуы.
Аутогемотрансфузияның көрсеткіштері: ауру малда сирек кездесетін қан
тобының болуы, донорды табу қиындықтары, посттрансфузиялық асқынулардың
даму қауіпі, көп мөлшерде қан жоғалтатын операциялар. Аутогемотрансфузияға
қарсы көрсеткіштер:кахексия кезеңіндегі бауыр мен бүйректің өте ауыр
сырқаттары, қатерлі ісіктің соңғы сатылары.
Аутотрансфузияға пайдаланатын қанды операцияға дейін 4-6 күн бұрын
алу керек, себебі жоғалған қанның мөлшері осы уақытта қалпына келеді, ал
алынған қан өзінің қасиетін жақсы сақтайды. Жоғалған қан тек ұлпа аралық
сұйықтықтың қан арасына түсуінен ғана емес, сондай –ақ қан түсу қызметінің
белсенділігінің артуымен де толтырылады. Сондай тәсілмен дайындалған қанның
мөлшері 500 мл-ден аспайуы керек. Операцияға ұзақ уақыт дайындалғанда қан
үздік-үздік алынады, 15 күнге дейін 1000 мл, тіпті 25 күнге дейін 1500 мл
қан алуға болады. Мұндай әдіспен ең алдымен ауру малдан 300-400 мл қан
алып, оны 4-5 күннен кейін қайтадан құяды да, одан тағыда алдыңғысынан 200-
250 мл-ге көбірек қан алады, осы тәсілді 2-3 рет қайталайды. Бұл әдіспен
көп мөлшерде қан дайындауға болады. Ал ауто қан өз сапасын сақтайды,
өйткені оның сақтау мерзімі 4-5 тәуліктен аспайды.
Қанды сақтау үшін глюгицир және цитроглюковосфат консервілеу үшін
ертінділерді қолданады. Қан консервантпен бірге флакондарға құйып, +4°C
температурада сақталады. Өте төмен температурада (-196°C) ауто қанды
мұздату жолымен сақтауға болады.
Операция кезінде қан жоғалтуды азайту әдістерінің біріне гемодилюция
(қанды сұйылту) жатады, оны операция алдында жасайды. Ауру мал операция
кезінде сұйылтылған қанды жоғалтады, ал оның құрамында қан түйіршіктермен
плазмалық факторлардың мөлшері төмен болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Қан құю әдістері
2. Қансырауды уақытша тоқтату әдістері
3. Қансырауды толығымен тоқтату әдістері
4. Қансырауды тоқтатудың механикалық әдістері
5. Қансырауды тоқтатудың физикалық әдістері
6. Қансырауды тоқтатудың химиялық әдістері
7. Қансыраудың түрлері
Негізгі қолданылатын әдебиеттер:
1. Ілиясов Б.К. Алғашқы ветеринарлық жәрдем. Алматы, 2001.
2. Дұрманов Қ.Д., Жалпы хирургия, Алматы 2006 ж. 230 бет.
3. Муралинов К.К., Оперативті хирургия, 2006 ж.
Қосымша қолданылатын әдебиеттер:
1. Магда И.И., Иткин Б.З., Воронин И.И. Оперативная хирургия с основами
топографической анатомии. М. Колос, 2000 г.
2. Паршин А.А. и др., Хирургические операции у собак и кошек.
Аквариум, ФГУИППВ. 2003. – 230 с.
3. Полли М. Тейлор и др., Травматология собак и кошек. М., Аквариум,
2003. -221 с.
4. Шебиц Х. и др., Оперативная хирургия. М., Аквариум, 2001. – 511 с.
5. Уша В.В., Фельдштейн М.А. Первичная ветеринарная помощь при незаразных
болезнях животных. М., 1988.
6. Санин А. и др., Справочник самостоятельная ветпомошь собаке. Минск.
Хэлтон. 2001. -297 с.
Дәріс №5
Тақырып: Десмургия
Дәрістің мақсаты - жарақатты, жараны қорғау және қоршаған орта
әсерінен сақтау мақсатында жүргізілетін әрекеттерді яғни таңғыштар мен
байламдардың түрлерін оқып, үйрену.
Жоспар:
1. Таңғыш материалдардың түрлері
2. Таңғыштардың жіктелуі
3. Дәкелік және арнайы байламдар
4. Иммобильдік байламдар
Десмургия – (гр. desmos – байлам, ergon - іс) байламдардың салуын,
байлам материалдарының формаларын және оның қасиетін зерттейтін ғылым.
Таңғыш түсінігінде жараны қорғау және қоршаған орта әсерінен тері
бетінде дамитын патологиялық өзгерістерден сақтау мақсатында жүргізілетін
әрекеттер жиынтығы жатады. Бірақ таңғыш түсінігінің мағынасы кең. Осыған
гемостазды қалыптастыру, беткей веналардағы қан айналуды тоқтату мақсатында
тамырларды басу әдісі, сонымен қатар, ауру малды тасымалдау үшін
иммобилизацияны қамтамасыз ететін орау әдісі және дұрыс емес қалыпты
аластауға мүмкіндік беретін, ораудың ұзаққа созылатын емдеу әдістері
жатады. Тану терминінің негізінде емдік таңғышты салу және алмастыру
үрдісі жатады.
Таңғыштарды бекіту әдісіне және бекітуге арналған заттардың түріне
қарай:
• ені әртүрлі қарапайым дәкелік орағыштар (дәке);
• тоқыма түтікті орағыштар;
• көлемі мен диаметрі әртүрлі торлы дәкелік орағыштар;
• ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ВЕТЕРИНАРИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Акушерлік, хирургия және жануарлардың өсіп-өну биотехнологиясы
кафедрасы
5В120200-ветеринариялық санитария мамандығы студенттеріне арналған
АЛҒАШҚЫ ВЕТЕРИНАРЛЫҚ КӨМЕК
пәнінің дәрістер жинағы
Алматы 2013 ж.
Автор: Абдулла А.А., в.ғ.к.
Алғашқы ветеринарлық көмек пәнінің дәрістер жинағы аталған пәннің оқу
жұмыс бағдарламасы негізінде құрастырылған.
ҚазҰАУ-нің Биологиялық қауіпсіздік кафедрасының аға оқытушысы,
ветеринария ғылымының кандидаты Кенжебекова Ж.Ж.
Алғашқы ветеринарлық көмек Абдулла А.А пәнінің дәрістер жинағы
Акушерлік, хирургия және жануарлардың өсіп-өну биотехнологиясы
кафедрасының мәжілісінде қаралды. №6 хаттама, 29 желтоқсан 2012 ж.
Алғашқы ветеринарлық көмек пәнінің дәрістер жинағы Ветеринария
факультетінің оқу-әдістемелік комиссиясының мәжілісінде мақұлданды. №6
хаттама, 29 қаңтар 2013 ж.
ҚазҰАУ ОӘЖБ тіркеу №_725__ _14.02_____ 2013 ж.
Дәріс №1
Тақырып: Кіріспе. Алғашқы ветеринарлық жәрдем туралы түсінік және шығу
тарихы. Антисептика және асептика.
Дәрістің мақсаты – студентерге алғашқы жедел емдік әдістермен қатар
аурудың алдын алу шараларын және басқа ветеринариялық көмек қолданудың
теориялық негіздерін және асептика, антисептика ұғымын оқып үйретеді.
1. АВК туралы түсінік.
2. АВК пәнінің шығу тарихы.
3. Антисептика және асептика туралы ұғым.
1. АВК туралы түсінік
Соңғы жылдары Республикада мал басының өсуіне көңіл бөлінбеді, олардан
алынатын өнімдерінің сапасына талдау жасалмай, тіпті кейде малға және басқа
да жануарларға мезгілінде жедел ветеринарлық жәрдем көрсетілмей, олардың
өлім-жітімге ұшырауы жиі кездесіп тұрды. Өміріне қауып туғызарлық ауруға
кенеттен шалдыққан мал мен жануарларға алғашқы ветеринарлық жедел жәрдем
көрсетілуі керек. Ветеринарлық жедел жәрдем мал дәрігерінің, орта және кіші
ветеринария қызметкерлерінің тікелей міндеті.
Мұндай жәрдемнің тәуліктің кез-келген мезгілінде және ешқандай
жағдайға байланыссыз сапалы және тиімді көрсетілуі тиіс.
Сондықтан да жедел ветеринарлық жәрдемнің тез көрсетілуінің,
мамандардың қажетті жабдықтармен және ауру мал мен жануарлардың
организіміне әсер ететін дәрілермен қамтамасыз етілуінің маңызы зор.
Алғашқы ветеринарлықкөмек басқа да ветеринария жұмыстарымен қоса мал
дәрігерлік емдеу ісінің негізін қалайды. Алғашқы ветеринарлық жедел жәрдем
мал тұрған жерде көрсетіледі. Мал мен жануарлар ауырып, жалпы жағдайы
төмендегенде оларға жедел де, сапалы да, әрі тиімді көмек, көбінесе үлкен
қалаларда көрсетіледі. Кейбір кеншарлар немесе мал ұстайтын мекендер аудан,
облыс орталықтарынан, қалалардан 300-400 шақырым қашықтықта орналасқан,
малшы мекендеріне тез жетіп, ауырған малға жедел ветеринарлық жәрдем
көрсету өте қиын. Осындай жерлерде ауырған мал мен жануарларға алғашқы
жедел малдәрігерлік көмекті малмен қатысы бар қызметкерлер әр түрлі
ауруларға шалдыққан малға тез арада көмек көрсете білулері керек. Дегенмен
малдың тұрған жерінің әр түрлі қашықтықта болуына байланысты маман адам
барлық кезде патологияға ұшыраған малға дер кезінде алғашқы жедел көмек
көрсете алмайды. Осыған байланысты мал шаруашылығымен айналысатын әр бір
қызметкер алғашқы жәрдемнің жеңіл жалпы әдістерін игеруге және қолдана
білуге тиісті. Бұл үшін мал мен жануарлар тұратын әрбір қорада және басқа
мал мекендерінде қажетті құрал – жабдықтар, керекті таңғыш материалдар,
дәрі-дәрмек қорапшасы, мал дәрігерлік сөмкелер болуы да шартты мәселелердің
бірі болып табылады.
Ветеринарлық жәрдем көрсеткен кезде мал дәрігерлігі әр уақытта ескеріп
отыратын асептика және антисептика талаптарының, малды жығу әдістері немесе
басқада процедуралардың кейбір жағдайда ойдағыдай орындалмауы мүмкін.
Ветеринарлық емдеу саласында қызмет ететін қандайда бір маманды
алсақта, олар университет қабырғасында өзінің келешектегі мамандығын
игерудегі бірінші қадамын алғашқы ветеринарлық жәрдем курсына бастайды.
Тіпті ешқандай мамандығы жоқ мал иелері осындай ұсақ-түйек аурулардан
өз малын өзі емдеген, алғашқы көмек жасаған (қан тоқтату, жараны күйдіру,
май жағу). Ертедегі Египеттіктердің қолынан тіпті сүйектің сынған жері
қозғалып кетпес үшін әр түрлі материалдар мен таңып тастау әдісін білетіні
белгілі. Олай дейтініміз өткен ғасырдан бастап медицина мен ветеринария
қойын – қолтықтас дамыды. Дәрігерлер ішінде ең атақты тұлға –Гиппократ
(б.д.д.460-370жж.), оны медецинаның әкесі мен ғылыми хирургияның негізін
қалаушысы деп айтуға болады. Бұхара қаласының төңірегінде 980 жылы өмірге
келген Ибн-Сина 1037 жылы қайтыс болды. Ол білімді дәрігер, ірі ғалым, осы
күнгі медицина мен ветеринарияның ірге тасын қалағандардың бірі болып
табылады.
Гиппокртапен хирургия саласына асепткиа және антисептика тұжырымдары
енгізілмеген, бірақ оның еңбектерінде осыған ұқсас ұғымдарды табуға болады.
Қаңсырауды тоқтату үшін, сол дене бөлігін жоғары ұстауды ұсынған. Таңғыш
заттар таза матадан жасалынуы қажет. Таза жараны қолмен немесе аспаптармен
ұстауға болмайды – деп жазған. Адам ағзалары жайлы, Жануарлар ағзалары
жайлы, Темпераменттер туралы сияқты еңбектері осыған дәлел. Соңғы
жылдары ағылшын ғалымы Д. Листер жараның іріңдеу себебін анықтап (микроб,
бактерия тауып), оларды жою әдісін антисепткиа деп атаса, жараға қатысы бар
нәрселер (аспаптар, дәкі, препараттар) микробтардан таза болуы керек.
Сондай –ақ физикалық немесе химиялық тазартуды талап етудің (Бергман Н.В.,
Субботин М.С.) арқасында асептика әдісі ашылды.
2. АВК пәнінің шығу тарихы.
Алғашқы ветеринарлық жәрдем пәні хирургиямен өте тығыз байланысты
болғандықтан осы салаға еңбегі сінген кеңес дәуіріндегі ғалымдарды атасақ,
олар М.В. Плахотин, Б.В. Оливков, Л.С. Сапожнкиов, И.И. Магда, К.И.
Шакалов, В.В. Мосин. Қазақстан Республикасында профессорлар Т.С. Минкин,
Б.К. Ильясов, доценттер Т.А. Аухадиев, Г.А. Ишмухамедов, А.М.Наметов.
Алғашқы ветеринарлық жәрдем пәні ветерианрлық мамандықтарда оқитын
жоғары оқу орындарының студенттеріне 1996 жылдан бастап оқу жоспарына еніп
жүргізілетіндіктен бұл жас жаңа дамыған пән болып табылады.
Алғашқы ветеринарлық жәрдем пәнінің оқу бағдарламасы Қазақтың
мемлекеттік аграрлық университетінде жасалып, алғашқы рет осы аталған оқу
орынның студенттеріне жүргізіле бастады. Ал, 1999 жылы университетте типтік
бағдарлама жарық көріп бұл пән Қазақстан Республикасының басқа да жоғары
оқу орындарында оқылатын болды.Ветеринария мамандары, әсіресе ауылдық
мекндерде ауырған малға алғашқы ветерианрлық жәрдемді дұрыс көрсете білсе,
аталған пәннің маңызы мен құндылығы болып табылады.
3. Асептика және антисептика
1750 жылы ағылшын әскери хирургы Прингл асептика ұғымын енгізді.
Асептика –(а-жоқ, septicus-іріп-шіру) –инфекцияның болмауы. Асептика
дегеніміз –жараға немесе ауру малдың денесіне ифекцияның түсуінің алдын-
алуға бағытталған шаралар кешенін айтамыз, басқаша айтқанда микробсыз
жағдайда жұмыс істеу мүмкіндігін жасау.
Қазіргі таңда мынадай қағидалардың қатаң түрде сақталғанын талап
етеді, олар:
1. Жараға жанасатын заттың барлығы таза және залалсыз болу керек.
2. Барлық хирургиялық аурулар екі топқа бөлінуі керек –таза және
инфекцияланған немесе іріңді.
Асептиканы механикалық, физикалық, химиялық әдістердің көмегімен іске
асырады.
Антисептика – (anti-қарсы, septicus- іріп-шіру)-бар инфекциямен
қарсы күресу шараларының кешені. Хининнің антисептикалық әсерін тапқан Дж.
Прилинг 1750 жылы антисептика терминін медициналық тәжірибеге енгізді.
Сонымен, антисептиканы механикалық, физикалық, химиялық және биологиялық
факторлардың көмегімен жараға, патологиялық ошаққа, ағзалар мен
ұлпаларғамалдың денесіне түскен микробтарды жоюға бағыталлған шаралардың
кешені деп айтуымызға болады.
АНТИСЕПТИКА
Операциялық жараның инфицирлену көздері мен жолдары
Инфекцияның жараға түсуінің алдын –алу үшін, оның денеге қандай
жолдармен және қалай түсетінін білу керек. Инфекция жараға экзогенді және
эндогенді жолдарымен енеді.
Экзогенді инфекцияның көздері:
• баццилотасымалдаушылар,
• іріңді хирургиялық ауру малдыр.
Эндогенді инфекцияның ену жолдары:
• ауа-тамшылы жұғу жолы (ауа, шаң, тамшы арқылы),
• жанасу жолы (құрал-саймандар, таңғыштар, төсек жапқыштар,
хирургтың қолы және т.б.)
• имплантациялық жол (тігетін, пластикалық материлдар, протездер
және т.б.)
Эндогенді инфекцияның көздері:
• ауру малдың терісі мен ауыз қуысы,
• ішкі ағзалар (асқазан-ішек, жоғарғы тыныс)
• патологиялық ошақтар.
Эндогенді инфекцияның жұғу жолдары:
• гематогенді (қан тамырлары арқылы),
• лимфогенді (лимфа жүйесі арқылы),
• жанасу (контакт) арқылы.
Асептика әдістерімен экзогенді инфекциямен, антисептика әдістерімен
эндогенді инфекциямен күрес жүргізіледі. Алдын –алу шараларының жетістікке
жетуі үшін, барлық кезеңде онымен күрес жүргізілуі қажет:
• инфекцияның көзі;
• инфекцияның ену жолдары;
• жалпы организм.
Бақылау сұрақтары:
1. Алғашқы ветеринарлық көмек пәнінің шығу тарихы
2. Алғашқы ветеринарлық пәні туралы түсінік
3. Антисептика дегеніміз не?
4. Асептика дегеніміз не?
5. Операциялық жараның инфицирлену көздері
Негізгі қолданылатын әдебиеттер:
1. Ілиясов Б.К. Алғашқы ветеринарлық жәрдем. Алматы, 2001.
2. Дұрманов Қ.Д., Жалпы хирургия, Алматы 2006 ж. 230 бет.
3. Муралинов К.К., Оперативті хирургия, 2006 ж.
Қосымша қолданылатын әдебиеттер:
1. Магда И.И., Иткин Б.З., Воронин И.И. Оперативная хирургия с основами
топографической анатомии. М. Колос, 2000 г.
2. Паршин А.А. и др., Хирургические операции у собак и кошек.
Аквариум, ФГУИППВ. 2003. – 230 с.
3. Полли М. Тейлор и др., Травматология собак и кошек. М., Аквариум,
2003. -221 с.
4. Шебиц Х. и др., Оперативная хирургия. М., Аквариум, 2001. – 511 с.
5. Уша В.В., Фельдштейн М.А. Первичная ветеринарная помощь при незаразных
болезнях животных. М., 1988.
6. Санин А. и др., Справочник самостоятельная ветпомошь собаке. Минск.
Хэлтон. 2001. -297 с.
Дәріс №2
Тақырып: Хирургиялық инфекцияның алдын алу
Дәрістің мақсаты – операцияға қажет жабдықтарды залалсыздандыруды,
операция алаңын және хирургтің қолын операцияға дайындауды үйрету.
Жоспар:
1. Операцияға арналған материалдарды залалсыздандыру
2. Организм ұлпаларын және хирургиялық жабдықтарды залалсыз-дандыру
тәсілдері
3. Хирургтің қолдарын және операция алаңын дайындау принциптері және
әдістері
Медицина ғылымның үлкен жетістіктерге жетуіне қарамастан хирургиялық
инфекциялармен күрес өзекті де, маңызды мәселенің бірі болып қала береді.
Іріңді аурулар мен іріңді асқынулар қазіргі таңда да, соңғы жылдарда да
тәжірибе жүзінде өзгерген жоқ.
Хирургиялық инфекция деп- микроорганизмдердің еніп және көбейіп,
олардың ара-қатынасында белгілі бір заңдылыққа бағына отырып,
қоздырғыштарды тасымалдаушылықтан айқын аурудың қозуына дейінгі дамитын
күрделі кешенді өзгерістерді айтады.
Хирургиялық инфекцияны алдын-алу асептиканың негізгі қағидасының
орындалуымен жүзеге асады: Жараға жанасатын заттың барлығы залалсыз болу
керек.
Жараға не жанасуы мүмкін? Ол:
• Хирургиялық құрал-саймандар;
• Таңғыш заттар
• Хирургтің қолы
• Операциялық алаң
Залалсыздандыру қандай да бір заттың физикалық, химиялық факторлардың
әсерінен микроорганизмнен толық тазаруы. Залалсыздандыру асептиканың негізі
болып табылады.
Залалсыздандыру 4 кезеңнен тұрады:
1. заласыздандыру алдындағы дайындық.
2. заласыздандыруға дайындап орналастыру.
3. заласыздандыру.
4. заласыздандырылған заттарды сақтау.
Залалсыздандыру алдындағы дайындық
Залалсыздандыру алдындағы дайындыққа-тазалау, жуу және кептіру жатады.
Оны барлық құрал – саймандарға жасалу керек.
Құрал – саймандарды тазарту үшін, оларды дизенфекциялық ертінділерге
(мысалы, 3% хлорамин, 0,1%диоцид, 5% лизол ертінділеріне) салады. Содан
кейін оларды ағын суда щетканың көмегімен жуады, ағынды суда тағы бір рет
шаяды. Болғаннан кейін құрыл –саймандарды өздігімен (табиғи) жолмен
кептіреді немесе кептіруге арналған шкафта ыстық ауамен 85ºC темепратурада
30 минут ұстайды. Кепкен соң, құрал саймандар заласыздандыруға дайын деп
есептейді.
Залалсыздандыру
Қазіргі таңда құрал-саймандарды, таңғыш заттарды мен операциялық
жапқыштарды залалсыздандыру үшін, оның физикалық және химиялық әдістері
қолданылады. Негізінен физикалық залалсыздандыру әдістері кеңінен
қолданылады.
Залалсыздандырудың физикалық әдістері
Физикалық әдістерді термиялық жолмен іске асырады – күйдіру және
қайнату, бу қысымымен залалсыздандыру (автоклавта), ыстық ауамен, (құрғақ
ауамен), сәулелі залалсздандыру.
Күйдіру және қайнату.
Күйдіру (фламбирлеу) жедел, шұғыл жағдайларда, шаруашылықтарда басқа
әдістерді жүргізуге мүмкіншілік болмаған жағдайда метал инструменттерді
арнайы шұңғыл ыдыстарға салып, үстіне спирт құйып өртейді немесе оттың
жалынында күйдіру арқылы залалсыздандыруға болады. Құрал-саймандарды арнайы
қарапайым немесе электірлік стерилизаторларда қайнатады. Құрал-саймадарды
торға жайып салады, егерде ұсақ инструменттер, хирургиялық инелер болса,
оларды дәкеге орап салып, дистилденген суға (оның ішіне 2% натрий
гидрокарбонатын, лизол, фенолды да қосуы мүмкін) батырып қояды.
Қалыпты жағдайда, 100°C температурада 30 минут қайнатады. Сосын
инструменттері бар торды алып, кептіріп 2-3 қабатты дәкеге немесе орамалға
және клеенкаға орап, стерилизаторларда сақтайды және тасымалдайды.
Бу қысымымен залалсыздандыру (автоклавтау).
Бұл әдісте залалсыздандыруды ыстық бу арқылы іске асырады.
Автоклавта (бу қысымымен залалсыздандыратын аспап) қысымды
жоғарылатып, суды ысыту мүмкіндігі туады. Бұл қайнату нүктесін жоғарылатып,
оған сәйкес будың температурасын 132,9ºC –қа дейін көтереді (2 атм.
қысымда). Қысымды 1,0; 1,5 немесе 2,0 атмосфераға дейін жеткізуге болады.
Хирургилық құрал – саймандар, таңғыш заттар, жапқыштар және т.б.
материалдар металл қорап – Шиммельбуш бикстеріне салынады. Залалсыздандыру
алдында бикстердің бүйірлеріндегі тесіктерлі ашады, ал бикстің қақпағын
тығыз етіп жабады. Бикстерді салып болғаннан кейін, автоклавтың есігін
қысып жауып, белгілі бір тәртәппен жұмыс істеуге керекті іс-әрекет жасайды.
Автоклавтың жұмысы манометр және термометр көрсеткіштері көмегімен
бақыланады.
Залалсыздандырудың 3 негізгі тәртібі бар:
1,1 атмосферада (t-119,6ºC) – 1 сағат;
1,5 атмосферада (t-126,8ºC) – 45 минут;
2 атмосферада (t-132,9ºC) – 30 минут;
Залалсыздандыру аяқталғаннан кейін, автоклавтың есігін шамалы ашық
қалдырып, біраз уақытқа дейін бикстердің ішіндегі заттарды кептіреді.
Бикстерді автоклавтан алғаннан кейін, бүйірлеріндегі тесігін жауып,
залалсыздандыру уақытын белгілеп қояды. Жабық бикс 72 сағат ішінде
залалсыздығын сақтайды.
Ыстық бумен және құрғақ ауамен залалсыздандыру.
Залалсыздандырудың бұл әдіс арнайы Кох стерилизаторында іске
асырылады. Торға керекті таңғыш материалдар арнайы мата қапшыққа немесе
бикске салынып, ыдыстың 13 бөлігіне су құйлады. Будың температурасы 100°C-
қа жетеді, 30 минут қайнатады.
Залалсыздандыру арнайы құрғақ ауалы аспапта жасалады.
Құрал-саймандарды залалсыздандырғыш аспаптың сөрелеріне салып,
алғашында 30 минут ішінде 85ºC температурада есігін шамалы ашып кептіреді.
Залалсыздандыру үшін есікті жауып, 1 сағат 180°C температурада ұстайды.
Сәулелі залалсыздандыру
Антимикробтық өңдеуді ультракүлгін немесе ультрадыбыс арқылы жасауға
болады. Құрал-саймандар мен әртүрлі заттар герметикалық қалталарда
залалсыздандырылады және оларды 5 жылға дейін сақтауға болады. Бұл әдіс бір
рет пайдалануға болатын заттар үшін (шприцтер, тігіс жіптер қолғаптар)
ыңғайлы және соңғы кезде кең қолданылады. Себебі, сәулелік
залалсыздандырудан кейін, ол заттардың қасиеттері өзгермейді.
Залалсыздандырудың химиялық әдістері
Химиялық залалсыздандыруға антисептикалық ертінділерімен
залалсыздандыру жатады. Химиялық антисептика залалсыздандырудың суық
әдітеріне жатады және құрал-саймандардың өткірлігіне әсер етпейді,
сондықтан кесетін хирургиялық құрал-саймандарды залалсыздандыру үшін
қолданылады. Көбіне залалсыздандыру үшін, 96% этил спирті және 6% сутегінің
асқын тотығы.
3. Хирург қолын және операциялық орынды дайындау
Асептикалық операция жүргізудің маңызды шарасы, қолды стерилдеу және
операция алаңын дайындау. Малдың терісінде әсіресе дистальдық аяқтардың
бөлігінде, ануста, жыныс мүшелеріне жақын маңда микробтардың саны өте көп
болады. Хирургттың қолдардың терісін ерекше тазалықта сақталуға тиістілігі
жауапты ереже. Қол терісін жұмсартуына жағдай жасау үшін, жуып сүртуінен
кейін Тушиновтың сұйықтығын (кастор майын 5,0, глицерин 20,0, этил спирттің
75,0) түнге қарай ысқылап жағады.
Қолды өңдеу Қолды өңдеу әр түлі антисептикалық заттармен өңдеу
тиімсіз, өйткені әлсіз ертіндісі микробтарды жоймайды, күшті ертіндісі
теріні тітіркендіреді және қабындырады. Қандай да күшті ертінді болса да,
ол терінің тереңде жатқан микробтарды жоймайды. Сондықтан қазіргі заманда
қолды нығыздағыш қасиеті бар антисептикалар қолдалынады.
Қолдарды операцияға дайындау 3 деңгейден тұрады:
1. механикалық тазалау
2. химиялық дезинфекция
3. теріні нығыздау
Кейбір антисептикалық заттар бактерицидтік және нығыздағыш қасиетке
ие (йодты спиртті ертіндісі, бриллиант көк ертіндісі). Қолды саусақтың
ұшынан шынтақтарға дейін өңдейді.
Ең көп таралған әдістер:
Альфельд әдісі - з мин қолын ыстық сумен сабынмен жуады, сосын 96 -ты
спирт қолданылады. Саусақ ұшын 5% -ды йодты спиртпен өңдейді.
Спасокукоцкого-Кочергина әдісі -механикалық тазалау үшін және
майсыздандыру үшін 0,5% -ды мүсәтір спиртін қолданылады. Екі тазда 2,5
минуттан алма кезек жуады. Дезинфекциялау үшін және қолды нығыздау үшін
спиртке малынған марлямен 3-5 мин сүртеді, саусақтарды, тырнақты және
тырнақ астын 5% -ды йодты спиртпен сүртеді.
Напалков әдісі - алдындағы әдістер бойынша өңдейді, механикалық
тазалау және майсыздандыру үшін күйдіргіш калий (1:2000) қолданылады.
Тырнақты және тырнақ астын 5% -ды йодты спиртпен сүртеді.
Кияшов әдісі - қолды механикалық тазалау және майсыздандыру үшін 5%
-ды мүсәтір спиртпен сүртеді 5 минут қолын екі тазда шаяды, сосын 30 мин.
3% -ды цинк сульфатымен өңдейді. Тырнақты және тырнақ астын 5% -ды йодты
спиртпен сүртеді.
Оливков әдісі - қолды жуып, механикалық тазалайды, ол үшін 1:3000
немесе 1:1000 йодты спирт қолданылапды.
Перчатка қолдану - перчатканы киер алдында, қолды қосымша спиртпен,
йодты спиртпен немесе хлораминмен сүртеді. Операция барысында перчатка
былғанса, перчатканы шешпей жатып дезинфекциялау керек. Операциядан кейін
былғанған перчатканы 2% -ды лизол ертіндісімен өңдейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Залалсыздандыру дегеніміз не?
2. Залалсыздандыру алдындағы дайындықты ата
3. Залалсыздандырудың физикалық әдістері
4. Залалсыздандырудың химиялық әдістері
5. Оташының қолын дайындаудың сатыларын ата
6. Оташының қолын дайындайтын әдістерді ата
7. Операциялық орынды дайындаудың тәртібі
Негізгі қолданылатын әдебиеттер:
1. Ілиясов Б.К. Алғашқы ветеринарлық жәрдем. Алматы, 2001.
2. Дұрманов Қ.Д., Жалпы хирургия, Алматы 2006 ж. 230 бет.
3. Муралинов К.К., Оперативті хирургия, 2006 ж.
Қосымша қолданылатын әдебиеттер:
1. Магда И.И., Иткин Б.З., Воронин И.И. Оперативная хирургия с основами
топографической анатомии. М. Колос, 2000 г.
2. Паршин А.А. и др., Хирургические операции у собак и кошек. Аквариум,
ФГУИППВ. 2003. – 230 с.
3. Полли М. Тейлор и др., Травматология собак и кошек. М., Аквариум,
2003. -221 с.
4. Шебиц Х. и др., Оперативная хирургия. М., Аквариум, 2001. – 511 с.
5. Уша В.В., Фельдштейн М.А. Первичная ветеринарная помощь при незаразных
болезнях животных. М., 1988.
6. Санин А. и др., Справочник самостоятельная ветпомошь собаке. Минск.
Хэлтон. 2001. -297 с.
Дәріс №3
Тақырып: Жалпы жансыздандыру
Дәрістің мақсаты: жансыздандыру тәсілдерін меңгеру, оған қолданы-латын
препараттарды және наркоздың өту сатыларын ажырата білу.
1. Жансыздандыру туралы түсінік.
2. Жансыздандыру тәсілдері және жансыздандыруға қолданылатын препараттар
3. Жансыздандыруға алдын-ала дайындық (премедикация) және наркоздың өту
сатылары
1. Жансыздандыру туралы түсінік. ХХ ғасырдың басына дейін жануарларға
операция жалпы жансыздандыру жасалмай жасалды. Қатты ауырсыну сезімінің
нәтижесінде, мал мазасызданып, операция жүргізу қиындыққа соқтырған,
сонымен қатар малда, оташы да қасындағы көмекшілері зақым алатын болған.
Аурсыну сезімі қатты болғанда мал операциялық шокқа ұшырап, өлім
жағдайларыда кездескен.
Көптеген зерттеулер дәлелдеген, ауырсыну сезімі жануарлар организіміне
қолайсыз жағдай туғызады. Орталық жүйке жүйесінің қызметі өзгереді, соған
байланысты ұлпаның қоректенуі, бүкіл ағзаның және жүйенің жұмысы бұзылады.
Қазіргі кезде ветеринарлық хирургияда операцияның барлық түріне
жансыздандыру жасалады, тек қарапайым немесе қысқа мерзімді операцияларда
жасалмайды.
Барлық үй жануарларының ауырсыну сезімі жоғары, тек құстың
сезімталдығы төмендеу. Терінің, көздің, ауыздың, танау қуысының, қынаптың,
тік ішектің кілегейлі қабықтарының және т.б. сезімталдығы жоғары.
Құрсақтың, өкпенің, ішектің, талақтың, жатырдың, мидың ауырсыну сезімі
төмендеу.
2. Жансыздандыру тәсілдері және жансыздандыруға қолданылатын
препараттар
Жансыздандырудың 2 түрін ажыратады: жалпы және жергілікті.
Жалпы жансыздандыру немесе наркоз – жануарларға есірткі препараттарды
енгізу арқылы орталық жүйке жүйесінің қайтымды тежелуі. Есінің,
сезімталдықтың, бұлшықет тонусының және кейбір рефлекстердің жоғалуы
байқалады, бірақ сопақша мида орналасқан тыныс алу, тамырқозғағыш және
тегіс бұлшық еттердің өмірлік маңызы зор орталықтардың жұмыс қабілеті
сақталады.
Наркоздың түрлері
Наркотикалық заттарды енгізу жолдарына қарай, наркоздың мынадай
түрлерін ажыратады:
• ингаляциялық наркоз-наркотикалық затты тыныс жолдары арқылы
енгізеді;
(бу тәрізді наркотикалық препараттарға эфир, хлорэтил, хлороформ,
флюотан және т.б. немесе газ тәрізді препараттарға азот тотығын,
циклопропан, этилен және т.б.)
Сурет 1 - Наркоз препараттарын ингаляциялық жолмен енгізу
• ингаляциялық емес наркоз-наркотикалық затты басқа жолдармен
енгізеді: веналық-есірткі зат венаға енгізіледі, ректальді –
есіртікі затты әртүрлі майлардың немесе қайнатпалардың көмегімен
тік ішекке, пероральді- азық немесе зонд арқылы ауызға,
перитониальді-құрсақ қуысына, бұлшықетке және тері астына
есірткі затты енгізеді.
Қолданылатын заттардың саны бойынша:
• мононаркоз-бір зат қолданылады;
• аралас наркоз-бір мезгілде екі немесе одан да көп заттар қолданылады;
• қосарланған (комбинирлеген) наркоз-операциялардың әр кезеңінде әртүрлі
наркотикалық заттарды қолдану немесе оларды басқа затпен қосып енгізу
(миорелаксанттар, анальгетиктер және т.б.)
Наркоздың мынадай түрлерін ажыратады:
• енгізу наркозы – аз уақыт әсер етеді, әсері тез басталады, қозу
сатысы болмайды;
• негізгі наркоз – операция жасау барысында қолданылады;
• базисті наркоз немесе беткейлі наркоз-негізгі наркозбен бірге
немесе оның алдында анестетикалық зат енгізіледі, ол негізгі
наркотикалық заттың мөлшерін төмендету үшін жасалады.
Сурет 2 – Наркоз препараттарын ингаляциялық емес жолмен енгізу,
перитониальді және пероральді
Ингаляциялық наркоздың түрлері
Есірткелік қоспаларды енгізу тәсіліне қарай - маскалық, эндотрахеальді
және эндобронхиальді болып бөлінеді.
Ингаляцилық наркоздың негізгі түріне эндотрахеальді (интубациялық)
наркоз жатады. Бұл кезде есірткелік қоспа тікелеі кеңірдекке жіберіледі. Ол
үшін кеңірдектің интубациясы жасалады. Интубация дегеніміз-кеңірдекке ауа
өткізетін түтікшені енгізу.
Ашық әдіс немесе маскалық –анестетикті атмосферлық ауамен қосып тыныс
алады және оны қоршаған ортаға тынысмен шығарады.
Жартылай ашық әдіс. Оттегімен қосып, аспап арқылы есіртік затты тыныс
алады және оны қоршаған ортаға тынысмен шығарады.
Жартылай жабық әдіс. Аспап арқылы есірткі қоспаны тыныс алады жәе оны
жартылай аспапқа, жартылай қоршаған ортаға тынысымен шығарады. Аспапқа
қайтадан түскен қоспа адсорбер арқылы өтіп, ондағы көмірқышқыл газынан
босап, аспатың тыныс алу жүйесінде түседі де, есірткелік қоспамен араласып,
қайтадан ауру малдың тыныс алу жолдарына енеді. Бұл әдісте анестетиктің
мөлшері едәуір аз жұмсалады.
Жабық әдіс. Тыныс алу және тыныс шығару аспапқа жүзеге асырылады. Бұл
әдісте есірткі қоспа толығымен қоршаған ортадан шектелген.
• маскалық наркоздың кемшілігі:
• басқарып отыру қиын;
• дозасын анықтау қиын;
• есірткі зат көп мөлшерде жұмсалады;
• аспирациялық асқынулардың даму қауіпі бар;
• наркоздың тереңдеуінің салдарынан науқасқа токсикалық әсер
етеді;
• операцияға қатысатын оташыға әсер етеді.
Веналық жансыздандыру- вена тамырына ауырсыздандыратын заттарды енгізу
арқылы жүргізілетін жансыздандырудың түрі болып табылады. Негізгі
артықшылығы –техникалық қарапайымдылық және сенімділік болып табылады.
Веналық наркозды жүргізу үшін, қолданылатын заттар қысқа уақыт әсер ететін
барбитур қышқылының туындылары – гексенал және тиопентал натрий; өте қысқа
уақыт әсер ететін барбитур қышқылының туындыларына жатпайтын анестетик –
пропанидид; гормональді белсенділігі жоқ стероидты анестетик – виадрил;
мидың метаболитінің аналогы – гаммааминомайқышқылы – натрий оксибутираты.
Сонымен қатар, кетамин (калипсол, кеталар) және диприван анестетиктерін де
пайдаланады.
3. Жансыздандыруға алдын-ала дайындық (премедикация) және наркоздың
өту сатылары. Қазіргі уақытта наркоздың ең маңызды кезеңі фармакологиялық
дайындық – премидикация. Ол наркоздың жасау техникасын жеңілдетеді,
есірткінің жағымсыз әсерін жояды, қауіпті вегетативті рефлекстерін азайтады
немесе жояды.
Премедикация қолданатын препараттардың есіртке заттарынан айырмашылығы
жүйке жүйесінің арнайы бөлімдеріне әсер етеді. Олардың әсерінен наркозға
қолданылатын есірткелік препараттардың дозалары кемітіледі.
Сурет 3 – Премидикация және наркоз препараттары
Премидикациялық препараттыр келесі топтарға бөлінеді:
1. Седативтік препараттар немесе нейролептиктер (транквилизаторлар;
лат. tranquillare - тыныштандыру). Олорға фенотиазин қатарының препараттары
– аминазин, трифтазин, пропазин, феназепам, амизил, мепротан, дроперидол,
комбелен және т.б. жатады.
2. Миореласканттар. Анестезиологияның негізгі жетістігі кураретәрізді
заттарды бұлшықеттердің босаңсуы үшін қолдану болып табылады. Диплацин,
диоксоний, ардуан, дитилин және т.б. препараттар операция кезінде кең
қолданылады.
3. Холиналитикалық препараттар. Бұл топтың басты өкілі – атропин,
скополамин, платфилин. Олар бездердің секрециясын тежейді, ларинго- және
бронхоспазмды төмендетеді. Коллапс, жүрек және тыныс алудың тоқтауын алдын
алады.
4. Анальгетикалық препараттар. Олар екі топқа бөлінеді: есірткелік
(морфин, промедол, кодеин, фентацил) және есірткелік емес (анальгин,
антипирин, амдопирин). Осы препараттар аурсынуды есті бұзбай төмендетеді.
Бұл препараттардың мөлшерден тыс берілуі жалпы қозуды шақырады, ал өз
мөлшерден аспаса тыныс алудың тежелуі байқалады.
5. Ұйқы келтіретін препараттар. Ингаляциялық наркоз алдында
барбитураттар (барбитал, фенобарбитал, барбамил) немесе ниртазепам,
метаквалон, хлоралгидрат, бромизолвал және т.б. препараттар қолданылады.
6. Антигистаминді препараттар. Операция барысында және ұлпаларға зақым
келгенде көп мөлшерде гистаминнің бөлінуі байқалады. Егерде гистамин қанға
түссе, наркоздың өтуі және операцияны жүргізу қиындайды (қан қысымы
төмендейді, қан тамырының өткізгіштігі жоғарылайды). Белсенді
антигистаминді препарат димедрол болып табылады.
Сурет 4 – Наркозды беру сызбасы
Наркоздың сатылары
Наркоздың клиникалық ағымы 4 сатыдан –өтеді:
I сатысы-анальгезия. Наркоздың басталуынан 3-5 минут өткеннен кейін
басталады. Есі жоғалады, бірақ терісінің түсі өзгермеген, гемодинамика мен
тыныс алуы өзгеріссіз болады. Рефлекстері жоғарылаған. Ауыру сезімі үдемелі
түрде тежеліп, толық анальгезия дамиды. Оны қысқа уақыт жасалатын операция
кезінде қолданылады.
II сатысы-қозу. Есі толық жоғалғаннан кейін пайда болады. Бұл кезде
ауру мал қозушаң болады, тынысы жиілеген, тахикардия, көздің қарашықтары
кеңейген, жарыққа жауап бермейді. Ауру мал құсуы мүмкін.
III сатысы – хирургиялық ұйқы – жансыздандырудың міндеті болып
табылады. Бұл сатыда хирургиялық операция жасалады. Хирургиялық ұйқы сатысы
4 деңгейге бөлінеді. Олар бір – бірінен тыныс алу жағдайына, жүрек –қан
тамыр жүйесінің қызметіне, бұлшықеттердің босаңсуы мен рефлекстердің
жойылуына қарап ажыратылады. Хирургиялық ұйқы сатысының деңгейін көздің
рефлекстері арқылы анықтау ыңғайлы, өйткені олар сопақша мидың көзді
қозғаушы орталығымен тығыз байланыста болады және тыныс алу мен қан айналым
орталықтарына жақын орналасады. Сондықтан, қарашықтардың реакциясына қарап,
тыныс алу мен жүрек қызметінің жағдайын анықтауға болады.
Сурет 5 – Наркоздың өту сатысы
1 деңгей – көз алмаларының қозғалу деңгейі. Осы деңгейдің аяғында көз
алмаларының еріксіз қозғалысы тоқтап, олар орталық қалыпқа келеді.
2 деңгей – қасаң қабық рефлексі. Бұл деңгейдің аяқталуы қасаң қабық
рефлексінің жоғалуымен сипатталады.
3 деңгей – қарашықтардың кеңею деңгейі.
4 деңгей – диафрагмальді тыныстың қатты тежелуі байқалады. Наркоздың
ары – қарай тереңдетсе, тыныс алу және тамыр қозғалтқыш орталықтардың
салдануы дамып, өлімге алып келуі мүмкін.
IV сатысы – ояну. Наркоздың сатылары осы тәртіппен кері қарай жүреді,
бірақ ояну уақыты ұзағырақ болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Жалпы жансыздандыру дегеніміз не?
2. Ингаляциялық наркоз дегеніміз не?
3. Ингаляциялық емес наркоз дегеніміз не?
4. Наркозға қолданылатын препараттар
5. Наркоздың сатыларын ата
6. Премедикация дегеніміз не?
7. Премедикация топтарын ата
Негізгі қолданылатын әдебиеттер:
1. Ильясов Б.К. Алғашқы ветеринарлық жәрдем. Алматы, 2001 ж.
2. Муралинов К.К. Оперативтік хирургия. Алматы, 2006 ж.
3. Ильясов Б.К. Ветеринарлық хирургия, Алматы. 2008ж.
Қосымша қолданылатын әдебиеттер:
1. Дұрманов Қ.Д. Жалпы хирургия. 2006 ж.
2. Общая ветеринарная хирургия А.Д. Белов и др.; Под ред. А.Д. Белова.-2-е
изд., М.: Колос, 1981
3. Ветеринарная фармация: Под ред.В.Д.Соколова.-496с.; М.:Колос, 2003
4. Магда И. И. и др. Оперативная хирургия с основами топографической
анатомии домашних животных. М.: Колос, 1979;
5. Х.Шебиц, В. Брасс Оперативная хирургия собак и кошек, М., Аквариум,
2001г. стр. 511.
Дәріс №4
Тақырып: Қансырау және қан тоқтату
Дәрістің мақсаты-малдың қансырауы кезінде алғашқы ветеринарлық көмек
көрсетуді үйрену.
Жоспар:
1. Қан ағыстың түрлері және қауіптілігі
2. Қан кетудің қауыптілігі
3. Қан ағыста көрсетілетін АВК
Көздің мүйізді қабықшасынан басқа барлық ұлпалар қан тамырлармен
қамтамасыз етілген. Сондықтан да ұлпаның механикалық зақымдалуынан қансырау
байқалады.
Қансырау. Қансырау ветеринарлық медицинаның ең өзекті мәселесі болып
табылады. Қан кеткенде ағзалар мен ұлпалардың оттегімен арнайы қамтамасыз
етілуі бұзылады. Аз мөлшердегі қан кетулер малдың өміріне аса қауіп
туғызбайды. Ірі қан тамырлардың жарақаттануы қауіпті болып табылады.
Алғашқы кезде малдың қан тамырының соғылуы, тынысы жиіленеді, көрінетін
кілегей қабықтары бозарып көкшіл тартады, олар жатып қалып, кейіннен
жағдайы ауырлап өліп кетуі де мүмкін. Мал түліктерінің қансырауға
төзімділігі әр-түрлі болады. Ірі қара малмен, иттер төзімді келеді, ал
жылқы қансырауды ауыр көтереді, ауру, арық малдар қансырауға төзімсіз
келеді.
Қансырау (haemorrhagia) деп – қан тамыры қабырғасының зақымдалуы
немесе өткізгіштігінің бұзылуы нәтижесінде, қан тамырларынан қан кетуді
айтады.
Жіктелуі
1. Этиологиялық белгісі бойынша:
➢ механикалық зақымдалу
➢ қан тамыры қабырғасының аррозиясы
➢ қан тамыры қабырғасының өткізгіштігінің бұзылуы
2. Қан кетіп жатқан тамырдың түріне байланысты:
➢ артериялық
➢ веналық
➢ капиллярлық
➢ паренхиматоздық
3. Сыртқы ортамен байланысына қарай:
➢ сыртқы
➢ ішкі
4. Пайда болу уақытына байланысты:
➢ алғашқы
➢ қайталап қансырау
5. Ағымына байланысты:
➢ жедел
➢ созылмалы
6. Ауырлық дәрежесі бойынша:
➢ I дәрежелі (жеңіл қан жоғалту)
➢ II дәрежелі (орташа қан жоғалту)
➢ III дәрежелі (ауыр қан жоғалту)
➢ IV дәрежелі (массивті қан жоғалту)
Қан тамырларының механикалық зақымдалуы кезінде болатын қансураулар
ашық және жабық жарақаттар (жыртылу, оқ тию), күю мен үсіп қалу әсерінен
болуы мүмкін.
Аррозивті қансыраулар кезінде, микроциркуляциядағы (артериолалар,
капиллярлар, венулалар) қан тамыры қабырғаларының өткізгіштігі жоғарылаған
кезде байқалады.
Артериялық, веналық, капиллярлық және паренхиматоздық қансырау
Барлық қансыраулар бір-бірінен зақымдалған қан тамырының түріне
байланысты ажыратылады.
Артериялық қансырау артериялық тамырлардың зақымдалуынан туындайды.
Артериялық жүйеде қысым жоғары, қан оттегімен қанныққан, артерияның
қабырғасында эластикалық талшықтар көп мөлшерде орналасқан. Алқызыл түсті,
қысыммен шапшып ағады. Қан тамырының диаметрі неғұрлым үлкен болса,
соғұрлым қан қатты ағады және бірнеше минутта өлімге алып келуі мүмкін.
Мысалы, жылқыда ұйқы артериясы кесілсе 10-15 минуттан, кейбір деректерге
сүйенсек 45-55 минуттан кейін өледі.
Веналық қансырау вена тамырының жаралануынан туындайды және оңай
ажыратылады қошқыл қызыл түсті, қан ағу жылдамдығы артериялық қан кетуге
қарағанда баяу. Ірі вена тамыры зақымдалғанда қан сарқырап ағады,
жылдамдығы сәйкесінше жоғарылайды, аз уақыт ішінде өлімге алып келуі
мүмкін. Қанның ағуы венаның анатомиялық орналасуына байланысты өзгеруі
мүмкін. Егер тамыр ірі артерияның жанында орналасатын болса, онда қанның
ағуы тамыр соғысының әсерінен үздік-үздік болады. Кеуде аймағында ірі вена
тамырлары зақымдалғанда демалу фазасында қан ағу баяулайды, ал дем
шығарғанда –күшейеді.
Венадан аққан қанды тоқтату үшін жараның үстіңгі жағын басатын болсақ,
қан тоқтауы орнына, керісінше қатты шапшып ағады. Одан аққан қанды тоқтату
үшін зақымдалған жердің төменгі жағынан келетін венаны, жоғарыдан келетін
артерияны басу керек. Жүрек жиырылып жазлған кезде оған қан келеді, сөйтіп
венадағы қан осы органға құйылады. Сондықтан венаны зақымдаған жаралар
үңйрейіп, бұл тамырға ауа кіреді. Ал ауа көпіршіктері қанға ілесе отырып
жүректің енемесе мидың тамырын бітеп қалатын болса, малдың хал-жағдайы
нашарлап, өмір кетуі мүмкін.
Капиллярлық қансырау – ұсақ қан тамырлар яғни капиллярлардың
зақымдалуы. Ол жиі тері, бұлшықеттің жаралануынан және соққыдан пайда
болады. Бұл кезде жараның беті түгел қансырайды, тіпті оны құрғатса да,
беті қайтадан қанданады. Капиллярлық қансырауды жаралық томпанада немесе
қысқыш байлам арқылы оңай тоқтатуға болады. Қан тоқтамайды егер қанның
ұйығыштығы төмен болса, бауыр қызметінің жеткіліксіздігінен және гемофилия
ауруынан.
Паренхиматозды қансырау капиллярлық қан кетудің бір түрі болып
табылады. Ол паренхималық ағзалар зақымдалғанда байқалады: бауыр,
көкбауыр, бүйрек, өкпе. Қан ұсақ артериядан және венадан ағады, жараның
беті түгел қансырайды. Осы ағзалардың өзінің анатомиялық ерекшеліктеріне
байланысты қан кету әлдеқайда массивті, қатерлі болады және тоқтату өте
қиынға түседі. Паренхиматозды қансырауды жай қарапайым томпанада немесе
ұлпа томпанадасы, қатты байлам қолданады.
Ішкі және сыртқы қансырау
Сыртқы қансырауда қан жараланған сәтте пайда болып, сыртқы ортаға
ағады. Мұндай қан кету диагностикасы тез, әрі оңай болады.
Ішкі қансырау. Ішкі қан ағыс сыртынан білінбейді, қан ұлпаларға,
дененің табиғи қуыстарына жиналады сондықтан оларды ұлпааралық немесе
қуыс қан ағыс дейді. Қанның белгілі бір қуыста жиналуы арнайы атпен
белгілі: Егер қан буын қуысына жиналса оны гемартроз, кеуде қуысына
жиналса оны гематоракс деп қуыстың атына сәйкес атайды.Осындай қан
ағыстарда мал әлсірейді, қан тамырының соғысы жиілеп, көзге көрінетін
кілегейлі қабықтары бозарыңқы болады, демікпе байқалады, мал теңселіп,
айдауға жүргісі келмей,жатуға тырысады.
Алғашқы қан ағысы - жара пайда болған сәтте болады. Кейде қан бірнеше
минуттан әлде сағаттан кейін пайда болуы мүмкін, оны кешігіп болған қан
ағысы дейді.
Қайталанған қан ағысы-алғашқы қан ағысын тоқтатқаннан кейін ол
қайталануы мүмкін. Оның себептері-алғашқы аққан қан жөнді тоқталмауында:
пайда болған тромб қан ағысымен жұлынып кетуі:қосымша жарақаттану:жараны
таңған дәкені өрескел шешу.ауыстыру ;жараның ішінде қалып қойған сүйек
сынықтар мен және басқа бөгде заттармен жарақаттану:байланған қан
тамырлардың басқа жерден үзілулері.
Септикалық қан ағыс-организм сепсиске ұшыраған жағдайда кездеседі.
Оған себеп-қан тамырлардың дегенерацияға ұшыруы, вазоконсрикторлардың
жартылай салдануы, организмде тромбокиназа қорытылуының азаюы.
Қан құю. Қазіргі уақытта қан құюдың мынадай әдістері қолданылады:
1.Стандартты трансфузия – консервіленген қанды немесе оның
бөлшектерін контейнер немесе флаконнан құю.
2. Қанды тікелей құю – донордан рецепиентке тікелей құю.
3. Қанды аламастырып құю-реципенттің қанын эксфузия жасап
консервіленген донор қанын қатар құю.
4. Аутогемотрансфузия – ауру малдың өз қанынан алдын-ала дайындап
консервіленген ауто қанды немесе ауто қан бөлшектерін құю.
5. Реинфузия – церроздық қуыстарға (кеуде, құрсақ) аққан қанды
операция кезінде өзіне қайтадан құю.
Қанның құюлу жылдамдығына байланыстиы трансфузияны тамшылы, ағымды,
ағымды-тамшылы, енгізу әдісіне байланысты-тамырлық, артериялық, аорталық,
сүйектік деп бөлінеді. Қанның алыну жеріне, консервілеу әдісі мен мерзіміне
байланысты, трансфузия үшін донор қанын, ауто қанды (өзінен алынған) жаңа
алынған және консервіленген қанды, ертілген және жуылған эритроциттерді,
эритроцитті массаны, тромбоциттер мен лейкоциттер концентраттарын
пайдалануға болады.
Қанды тікелей құю. Донордан рецепиентке қанды тікелей құю өте сирек
қолданылады. Қанды тікелей құюдың көрсеткіштері мынадай: біріншісі
гемофилиямен ауыратын малдарда ұзақ уақыт қанның ағуы кезінде
гемостатикалық емнің қонбауы; екіншісі массивтік гемотрансфузиядан кейін
және қан ауруларында қанның ұю жүйесінің бұзылуы (жедел фибринолиз,
тромбоцитопиния, афибриногенелия); үшінші ЦҚК 25-50% қаны жоғалған үш
дәрежелі жарақаттық шок және консервіленген қанды құюдан әсер болмаса.
Тікелей қанды құюға арналған донорды, қанды құятын станцияларда
зерттеп тексереді. Қан құю алдында донормен рецепиенттің топтық және резус
факторлық сәйкес келуін анықтайды. Қан құюды шприцпен немесе аппарат
көмегімен іске асырады. 20мл көлемді 20-40 шприцті, венепункцияға арналған
резеңке түтікшелі инелерді залалсыз дәкелік шариктермен Бильрот қысқыштарын
пайдаланады. Операцияны дәрігер мен көмекші жасайды. Көмекші шприцпен
донордың қан тамырынан қанды алады, резеңке түтікшені қысқышпен қысады да,
шприцті дәрігерге береді. Ол ауру малдың қан тамырына қанды құяды. Осы
уақытта көмекші жаңа шприцке қанды қайтадан алады. Жұмыс синхронды
жасалады. Қан құюдың алдында, қан ұюып қалмас үшін, алғашқы үш шприцке
натрий цитратының 4% ертіндісін 2 мл-ден алып, бұл шприцтерден қанды ақырын
енгізеді (бір шприц-2 минут). Осылайша биологялық сынама іске асырылады.
Қан құю үшін, роликті үрлегіші бар ПКП-210 аспабын да қолдануға
болады. Ондағы трансфузияның жылдамдығы -50-70 млмин.
Қанды алмастырып құю. Рецепиенттің қан ағу жүйесінен қанды түгелдей
немесе жартылай мөлшерде алып тастап, орнына басқа қанды құйып толтырады.
Алмастырып трансфузиясының мынадай аурларда қолданады: жаңа туған
төлдердегі гемолитикалық ауру, гемотрансфузиялық шок, бүйректің жедел
жетіспеушілігі. Алмастырып құйғанда, алынған қанмен бірге, бұзылған
эритроциттер де кетеді. Қанды құю алмастур мақсатымен іске асырылады.
Алмастырып құю үшін, жаңа консервіленген немесе сақтау мерзімі аз
консервіленген қанды пайдаланады. Қанды жоғарыда айтылғандай кезкелген
тамырға кұяды, эксфузия ұзақ жасалатын шара болғандықтан, қанның ұйып
қалмауы үшін, ірі тамырлардан немесе артериядан алады. Қнады алу мен донор
қанын құяды бір мезгілде жасалады, оның орташа жылдамдығы 15-20 минутта
1000 мл болады. Қанды толық алмастыру үшін, 10-15 литр донорлық қан қажет.
Аутогемотрансфузия деп-ауру малға операцияның алдында немесе операция
кезінде алынған өзінің қанын қайтадан құюды айтады. Аутогемотрансфузияның
мақсаты – операция кезінде жоғалған қанды ауру малдың өзінің қанмен
толтыру. Аутогемотрансфузия донорлық қанды құйғанда мүмікн болатын
асқынулардың алдын алады: рецепиенттің иммунизациясы гомологиялық қан
синдромының дамуы.
Аутогемотрансфузияның көрсеткіштері: ауру малда сирек кездесетін қан
тобының болуы, донорды табу қиындықтары, посттрансфузиялық асқынулардың
даму қауіпі, көп мөлшерде қан жоғалтатын операциялар. Аутогемотрансфузияға
қарсы көрсеткіштер:кахексия кезеңіндегі бауыр мен бүйректің өте ауыр
сырқаттары, қатерлі ісіктің соңғы сатылары.
Аутотрансфузияға пайдаланатын қанды операцияға дейін 4-6 күн бұрын
алу керек, себебі жоғалған қанның мөлшері осы уақытта қалпына келеді, ал
алынған қан өзінің қасиетін жақсы сақтайды. Жоғалған қан тек ұлпа аралық
сұйықтықтың қан арасына түсуінен ғана емес, сондай –ақ қан түсу қызметінің
белсенділігінің артуымен де толтырылады. Сондай тәсілмен дайындалған қанның
мөлшері 500 мл-ден аспайуы керек. Операцияға ұзақ уақыт дайындалғанда қан
үздік-үздік алынады, 15 күнге дейін 1000 мл, тіпті 25 күнге дейін 1500 мл
қан алуға болады. Мұндай әдіспен ең алдымен ауру малдан 300-400 мл қан
алып, оны 4-5 күннен кейін қайтадан құяды да, одан тағыда алдыңғысынан 200-
250 мл-ге көбірек қан алады, осы тәсілді 2-3 рет қайталайды. Бұл әдіспен
көп мөлшерде қан дайындауға болады. Ал ауто қан өз сапасын сақтайды,
өйткені оның сақтау мерзімі 4-5 тәуліктен аспайды.
Қанды сақтау үшін глюгицир және цитроглюковосфат консервілеу үшін
ертінділерді қолданады. Қан консервантпен бірге флакондарға құйып, +4°C
температурада сақталады. Өте төмен температурада (-196°C) ауто қанды
мұздату жолымен сақтауға болады.
Операция кезінде қан жоғалтуды азайту әдістерінің біріне гемодилюция
(қанды сұйылту) жатады, оны операция алдында жасайды. Ауру мал операция
кезінде сұйылтылған қанды жоғалтады, ал оның құрамында қан түйіршіктермен
плазмалық факторлардың мөлшері төмен болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Қан құю әдістері
2. Қансырауды уақытша тоқтату әдістері
3. Қансырауды толығымен тоқтату әдістері
4. Қансырауды тоқтатудың механикалық әдістері
5. Қансырауды тоқтатудың физикалық әдістері
6. Қансырауды тоқтатудың химиялық әдістері
7. Қансыраудың түрлері
Негізгі қолданылатын әдебиеттер:
1. Ілиясов Б.К. Алғашқы ветеринарлық жәрдем. Алматы, 2001.
2. Дұрманов Қ.Д., Жалпы хирургия, Алматы 2006 ж. 230 бет.
3. Муралинов К.К., Оперативті хирургия, 2006 ж.
Қосымша қолданылатын әдебиеттер:
1. Магда И.И., Иткин Б.З., Воронин И.И. Оперативная хирургия с основами
топографической анатомии. М. Колос, 2000 г.
2. Паршин А.А. и др., Хирургические операции у собак и кошек.
Аквариум, ФГУИППВ. 2003. – 230 с.
3. Полли М. Тейлор и др., Травматология собак и кошек. М., Аквариум,
2003. -221 с.
4. Шебиц Х. и др., Оперативная хирургия. М., Аквариум, 2001. – 511 с.
5. Уша В.В., Фельдштейн М.А. Первичная ветеринарная помощь при незаразных
болезнях животных. М., 1988.
6. Санин А. и др., Справочник самостоятельная ветпомошь собаке. Минск.
Хэлтон. 2001. -297 с.
Дәріс №5
Тақырып: Десмургия
Дәрістің мақсаты - жарақатты, жараны қорғау және қоршаған орта
әсерінен сақтау мақсатында жүргізілетін әрекеттерді яғни таңғыштар мен
байламдардың түрлерін оқып, үйрену.
Жоспар:
1. Таңғыш материалдардың түрлері
2. Таңғыштардың жіктелуі
3. Дәкелік және арнайы байламдар
4. Иммобильдік байламдар
Десмургия – (гр. desmos – байлам, ergon - іс) байламдардың салуын,
байлам материалдарының формаларын және оның қасиетін зерттейтін ғылым.
Таңғыш түсінігінде жараны қорғау және қоршаған орта әсерінен тері
бетінде дамитын патологиялық өзгерістерден сақтау мақсатында жүргізілетін
әрекеттер жиынтығы жатады. Бірақ таңғыш түсінігінің мағынасы кең. Осыған
гемостазды қалыптастыру, беткей веналардағы қан айналуды тоқтату мақсатында
тамырларды басу әдісі, сонымен қатар, ауру малды тасымалдау үшін
иммобилизацияны қамтамасыз ететін орау әдісі және дұрыс емес қалыпты
аластауға мүмкіндік беретін, ораудың ұзаққа созылатын емдеу әдістері
жатады. Тану терминінің негізінде емдік таңғышты салу және алмастыру
үрдісі жатады.
Таңғыштарды бекіту әдісіне және бекітуге арналған заттардың түріне
қарай:
• ені әртүрлі қарапайым дәкелік орағыштар (дәке);
• тоқыма түтікті орағыштар;
• көлемі мен диаметрі әртүрлі торлы дәкелік орағыштар;
• ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz