Энтнолингвистика және этимологияның өзара байланысы

Жоспар

І. Кіріспе
Энтнолингвистика және этимологияның өзара байланысы

ІІ. Негізгі бөлім
А) Қазақ этнолингвистикасының өзіндік ерекшеліктері
Ә) Қазақ этнолингвистикасы зерттеу объектілерін өзара іштей топтастыра зерттеу

Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе
Сөздер мен сөз тіркестерін төркіндете зерттеу этимологияның төл міндеті болса да, бұған кейде этнолингвистиканың да мұқтаж екендігін көреміз. Мұндай жағдайда, әсіресе, мағынасы күңгірттенген бірліктердің мәнін ашып, жасалу мотивтері мен қолданыс шеңберін айқындауда этнолингвистиканың этимология көмегіне жүгінуіне тура келеді. Сөз төркінін айқындаудың тағы бір қажеттігі тіл практикасында мұндай фактілерді «халықтық этимология» (оны «жалған этимология» деп те атайды) тұрғысынан түсіндіру жиі кездеседі. Мұндай жағдайда бүл тәрізді «еркін» жоба-жорамалдарға дұрыс бағыт-бағдар беру қажет тәрізді.
Кейде этнолингвистикалық түсініктеме дәлелсіздеу көрінгенде де этимологиялық бір деректің өзі-ақ оны айқындай түсуі мүмкін. Мысалы, көне де байырғы «бөрі» сөзінің эвфемистік баламасы деп көрсетілетін, қарысқыр сөзін үлкен ғылыми этимологияға бармай-ақ, қырғыз тілінде мойны мен жақ сүйектерінің қарысып қалуына байланысты «қарышқыр» деп аталуы арқылы түсіндіруге де болады.
Айта кету керек: этимологиялық зерттеулерде кейде этнолингви-стикалық факторларды пайдалану да жиі кездеседі. Мұндай жағдайда, керісінше, этнолингвистикалық деректер этимологияның негізгі үш — фонетикалық, семантикалық, және морфологиялық, — принципіне қосымша дәйектеме ретінде пайдаланылып, этимология объектісін уақыт-мезгіл кеңістігі мен тарихи дәлдігі тұрғысынан айқындай түсуде өз үлесін қосып отырады.Бұл — лингвистикалық пәндердің этнолингвистика аясында болатын өзара табиғи байланысы. Дәл осы тәрізді астарлас байланысты біз этнолингвистика мен қазақ диалектологиясы арасынан да айқын көреміз. Өйткені этнолингвистика әдеби тіл ауқымымен ғана шектелмей, жалпы халықтық тіл фактілерін мүмкін болғанша түгел қамтуды мақсат етеді. Міне, осыған байланысты этнолингвистика жергілікті (жанды, ауызекі, жаргон т. б.) тіл ерекшеліктерін зерттейтін диалектологиямен де мүдделес. Бұл — этнолингвист ғалымдар этнос болмысын танып-білуге қатысты жарияланған диалектологиялық материалдарды да, өз тұсынан жинаған фактілерді де пайдаланады деген сөз.
Этнолингвистиканың диалектологиямен шендесуі ең алдымен біріншісінің түбегейлі мақсатына байланысты: ол этносқа қатысты деректердің бәрін тіл қорының қойнау-қойнауларын тінте қарап, тірнектеп жинап, түгел қамтуды көздейді. Ал, диалектология болса, әдеби тілдің «сыртында» жатқан, сонау тайпа тілінен бастау алып, жергілікті тұрғындар қолданысында сақталып келе жатқан көне де байырғы сөздерді, көрші халықтар тілінен әр кезде қабылдаған ауыс-түйістерді, жергілікті кәсіпшілікке байланысты ұғым-түсініктерді жинақтап, түсіндіру арқылы этнолингвистиканың бастау алар бұлақтарының бірі болып саналады. Этнолингвистика мен диалектологияның ара қатыстығына байланысты, мәселен, академик Н. И. Толстой бастаған ғалымдар тобының көп жылдан бері славян тілдерінің жергілікті ерекшеліктерін зерттеу арқылы бүгінде ұмыт бола бастаған көне дүниелерін жаңғыртуды мақсат өтетіндігін айта кеткен жөн. Міне, қазақ этнолингвистикасы осы тәрізді басқа да лингвистикалық пән салаларымен (фразеология, паремиология, ономастика, терминология, социолингвистика т. б.) тығыз байланыста дамитынын көреміз. Оны зерттеу өз алдына жеке мәселе.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қайдар Ә. «Қазақ этнолигвистикасы» Алматы, 2004 ж.
2. Ә. Қайдар «Қазақ тілінің өзекті мәселелері» А. 1998 ж.

Қосымша әдебиеттер
1. Копымико М.М: «Основы этнолингвистики» 1997 г.
2. Қазіргі қазақ тілі А. 1954 ж.
3. а.байтұрсынов «Тіл талымы» А. 1993 ж.
4. Бектуров Ш, Ерғалиев М. «Қазақ тілі» А. 1991 ж.
5. Ысқақов А. «Қазіргі қазақ тілі» А.1991 ж.
6. З. Қабдилов «Сөз өнері» А. 1984 ж. 2002 ж.
7. К. Аканов «Тіл білімінің негіздері» А. 1993 ж.
8. Б. Сағындықұлы «Қазақ тілі этнологиясының негіздері» а. 1989 ж.