Көркем еңбек сабақтарында оқушыларды шығармашылыққа бейімдеу түрлері
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер
4
Анықтамалар
5
Белгілеулер мен қысқартулар
6
Кіріспе
7
1. Оқушыларды шығармашылыққа бейімдеудің теориялық негізі
12
1. Шығармашылық ұғымына жалпы сипаттама
12
2. Қазақ және басқа ұлттардың көркем өнер түрлері
20
3. Көркем еңбек сабақтарында оқушыларды шығармашылыққа бейімдеу түрлері
28
2. Қыз жасау өнер туындысын дайындау технологиясы
32
1. Қазақ халқының құрақтық өнеріне шолу
32
2. Мата материалдарды шебер құрастыру тәсілдері
39
3. Қыз жасау жастық дайындау және әшекейленуіне технологиялық
карта
43
3. 6-сыныпта Дизайн және технология бөлімі бойынша сабақтарды
ұйымдастыру
48
1. Дизайн және технология бөлімінің тақырыптық жоспары
48
2. Сәндік-қолданбалы өнер элементтері негізінде көркем қолөнер
технологиясы. Тігін бұйымдарын модельдеу бөлімінің тақырыптық жоспары
51
3. Жастық тігу, оны сәндеу тақырыбының сабақ жоспары
57
Қорытынды
64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
67
Қосымша А
70
Нормативтік сілтемелер
Берілген дипломдық жобада келесі құжаттарға сілтемелер қолданылған:
1) Қазақстан Республикасында білімді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің
2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 Жарлығы.
2) Қазақтан Республикасының жалпыға міндетті білім беру стандарты,
Астана, 2006 жыл.
3) "Білім туралы" 2007 жылғы 27 шілдедегі Қазақстан Республикасы Заңы.
4) Әдістемелік нұсқау хат, Астана, 2018-2019 оқу жылына арналған.
5) Білім беру бағдарламасы, Астана 2018-2019 оқу жылы, жаңартылған
мазмұны.
6) Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы.
7) Елбасы Н.Ә Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауы, Егемен Қазақстан,
2017ж.
Анықтамалар
Берілген дипломдық жобада келесі анықтамалар бар:
Әдістеме – оқу үдерісінде пайдаланатын әдістер жиынтығы және білім беру
ұстанымдарын зерттеу саласы.
Білім беру бағдарламасы –білім мазмұнының өзгешелігін және білім беру
үдерісін ұйымдастырудың ерекшелігін сипаттайтын білім беретін мекеменің
нормативтік-басқарушылық құжаты.
Оқыту әдістері – білім берудің мақсатына жетуге бағытталған оқытушы мен
оқушының белгілі бір тәртіпте жүзеге асырылатын іс-әрекет қарым -
қатынастарының бірлігі мен үйлесімділік тәсілдері.
Оқу пәні – оқу үдерісінде оқып білу үшін белгілі бір ғылымдар, техникалар,
өнерлер, өндірістік қызметтер саласынан іріктеп алынған білімдер,
іскерліктер мен машықтар жүйесі.
Қыз жасау – тұрмысқа аттандырып жатқан қыз баласының дүниесін дайындау
Тұлға - жеке адамның өзіндік адамгершілік, әлеуметтік,
психологиялық қырларын ашып, адамды саналы іс-әрекет иесі және қоғам
мүшесі ретінде жан-жақты сипаттайтын ұғым. Aдамның әлеуметтік қасиеттерінің
жиынтығы, қоғамның даму жемісі және белсенді қызмет ету мен қарым-қатынас
орнату арқылы жеке адамды әлеуметтік қатынастар жүйесіне енгізудің жемісі.
Іс-әрекет - әлемді және өз-өзін саналы түрде өзгертетін процесте адамның
немесе топтың әлеммен жасайтын өзара әрекеті.
Сабақ – оқыту процесін ұйымдастыру формасы.
Белгілеулер мен қысқартулар
Д.Ә. – дидактикалық әдіс
О.Ә – оқушылар әрекеті
Ж.Т. – жұмыс түрі
т.б. – тағы да басқалар
Кіріспе
Бүгінгі бөбек — ертеңгі азамат — қоғам иесі. Егеменді еліміздің өсіп келе
жатқан ұрпағын ойлы да іскер, жігерлі де батыл, өзіне - өзі сенімді,
интелектуалдық деңгейі биік, дүниетанымы дұрыс қалыптасқан азамат етіп
тәрбиелеуде мектептің алатын орны айрықша. Мектеп қазіргі қоғамның
дамуымен, әлеуметтік практикамен тығыз байланысты. Мектеп өмірі балаға жаңа
әлемнің есігін ашып беріп, рухани дүниесінің қалыптасуына негіз салады.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мақсат - саналы ұрпақ
тәрбиелеу. Болашақ ұрпақ - қоғам иесі. Сол келешек қоғам иелерін жан -
жақты жетілген, ақыл - парасаты мол, мәдени, ғылыми өресі озық азамат етіп
тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстанның әлемдегі
бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіруіне білім сапасы жоғары,
денсаулығы мықты, еліміздің әл-ауқаты үшін қызмет жасайтын жастарға үлкен
сенім білдіріп отырғаны бәрімізге мәлім. Олай болса, білім деңгейі мен
шығармашылық қабілеті жоғары шәкірттерді тәрбиелеу ұстаздар қауымына
қарасты, мақсатымен міндетіне ұстаз жауапты екенін біз еш уақытта ұмытқан
емеспіз... [1].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру жүйесінің
басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері білім үшін қажетті жағдайлар жасау; жеке адамның
шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілікпен
салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру даралықты дамыту үшін
жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту [2] десе, Қазақстан Республикасы 12
жылдық орта білім беру тұжырымдамасында Білім беру құндылықтары мен
мақсаттары, бір жағынан, жалпықазақстандық тілді ұлттық –тарихи және
этикалық дәстүрлерді, екінші жағынан, өскелең ұрпақтың ой-өрісінің дамуына
қарай бағдарланған сындық және этикалық өлшемдерге енетін жалпы мәдениетті
ескере отырып, анықталады деп атап көрсетілген [3].
Қоғамдық дамудың қазіргі үрдісі өзінің іс-әрекетін тиімді жоспарлай алатын,
танымдық қызметінде алынған білімді орынды пайдалана алатын түпкі нәтижеге
жету үшін әр түрлі топтардағы адамдармен тиімді қарым-қатынасқа түсе
білетін білімді ұрпақты оқыту - басты мәселесі болып отыр. Бәсекелестілікке
қабілетті, мықты қарсыласына төтеп бере алатын, құзыретті, танымдылығы
жоғары, саналы, сапалы білім алған оқушылар ғана болашақтың кілтін аша
алады. Олай болса, Бүгінгі бала - ертеңгі ел болашағы деген даналыққа өз
тәжірбиемнен алып, ұстаз үшін үзілмейтін қағиданы қолдар едім.
Елбасымыз Н.Ә Назарбаев біздің болашағымызды тереңнен толғай отырып
Мемлекетіміздің ең басты дүниесі тек қана табиғи байлық емес, сонымен
қатар жасөспірім ұрпағы, өйткені олар - біздің ұлтымыздың болашақ айнасы
дегені баршаға мәлім еді. Ол бір күнде біте қалатын жұмыс емес екені де
белгілі. Өйткені бала-өмірдің жалғасы. Біздің атқарып жүрген жұмысымыз сол
болашақ үшін, солар үшін тер төгіп келеміз. Соны болашақта жарқын ететін
жас жеткіншектеріміз. Соларға үміт артып, мол сеніммен қараймыз. Болашағы
үшін күресе алатын, өзіне - өзі сенімді, жігерлі, Отансүйгіш патриот тұлға
–жас ұрпақ деп білемін. Сондықтан да жас ұрпаққа білім мен тәрбие беретін
ұстаз - баға жетпес биік тұлға деп өрбітіп келеміз.
Дәл осындай тұлғаларды, еліміздің болашақ азаматтары мен азаматшаларына
білім беріп, тәрбиелеу – ұстаздардың ең басты міндеттері болып табылады.
Қоғам, ата-аналар мектепте оқытылатын басты пәндерді – математика, қазақ
тілі, ағылшын тілі, тарих деп санап, дене тәрбиесі, сурет, еңбек сияқты
сабақтарды маңызды де керек емес пәндер деп санайтыны – дұрыс емес. Себебі,
адам өмірі еңбекпен тығыз байланысты екені мәлім.
Тарихқа шолу жасайтын болсақ, адамзаттың пайда болуы еңбекпен тығыз
байланысты екенін еске түсіреміз. Мәселен, адамдарды адам еткен – еңбек.
Еңбектене бастай, адам ойлай бастады. Яғни, еңбек ету процесі ойлау
әрекетімен тағыз байланысты. Құрал-жабдықтарын жасап, егін еге бастаған
адамдар уақыт өте келе шыныға бастады, олардың қол – аяқтары дами түсті.
Осының бәрі адамдардың өмірі еңбексіз болмайтынының бір де бір дәлелі.
Мектеп оқушыларын негізінен еңбекке тәрбиелеу, қоғам игілігі үшін еңбек
жасату, оқушылардың еңбекке деген көзқарастарын шығармашылық қатынаста
тәрбиелеу – көркем еңбек сабағы мұғалімдерінің басты міндеттері болып
табылады. Оқушылардың еңбекке ынтасын, сабаққа ықыласын арттыруда,
оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытуда орасан зор негіз болып табылады.
Адамдардың ең бірінші өмірлік қажеттіліктері – еңбек екенін, сол арқылы өз
бойындағы асыл қасиеттерінен өмірлік нәр алатындығын мектеп табалдырығын
аттағаннан бастап дарыта білу керек. Мектеп оқушыларға тек қана білім
беріп қана қоймай, ең бастысы оқушыларды іздемпаздылыққа, еңбекқорлыққа
баулитын еңбек тәлім – тәрбие де болып табылады. Оқушының бойында еңбек
қабілеттері, дүниетанымдары кеңейе түсіп, олардың барлығын жинақтау
қабілеттері, сауаттылықтары арта түсіп, еңбексүйгіштіктері дами түсіп
адамгершілік қасиеттері қалыптасады және еңбек адамдары туралы түсініктері
кеңейе түседі. Оқушылардың орындайтын жұмыстары қаншалықты қарапайым әрі
оңай болғанымен еңбек жөніндегі тәжірибесі аз балаға оны орындап шығу
қиынға соғады. Түрлі жұмыстарды жүйелі түрде орындай білуге оқушыларды
дағдыландырсақ, іске төселдірсек олардың қандай істі болса да атқара
алатындығына сенімдері арта түседі. Ондай кездерде оқушы бойында еңбекке
деген құштарлықтары, сабаққа ынтасы, ықыласы да арта түседі.
Еңбекке тәрбиелеу тек қана еңбек сабақтарында ғана емес, басқа мектеп
пәндерін оқытуда да тәрбиеленеді. Мәселен, қазақ әдебиеті сабағында әр
бөлімнің соңында еңбек туралы мақал-мәтелдер оқытылады. Себебі, оқылған әр
шығармалардың ішінде еңбек туралы айтылмауы мүмкін емес. Еңбексіз өмір –
сөнген көмір, Еңбек түбі – береке деп айтылған қазақтың мақалдары бекер
емес.
Көркем еңбек – еңбектің бір түрі болып табылады. Еңбекке оқушыларды
дайындаудағы бағыттың бірі көркем еңбектің түріне баулу болып табылады.
Пәнді оқытудағы мақсат – мектептегі оқу – тәрбие процесінде оқушыларды
қолөнерге баулуда болашақ мұғалімдерін қолөнердің педагогикалық
мүмкіндіктерін пайдалануға даярлығын қалыптастырады.
Әсіресе қазақ халқымыз өнерге, қолөнерге аса жақын халықтардың бірі. Біз,
яғни қазақ халқы, өзіміздің мәдениетімізді, дәстүрімізді, ата – бабалардан
қалған мұраларды аса құрметтейміз. Ал көркем өнер туындылары болатын болса,
дәл осы бізге дар ретінде қалған мұралардың бірі деп санаймыз.
Сондықтан, ұстаз, болашақ ұрпақты тәрбиелеп, білім беретін адамдар ретінде
– осы мұраларды болашақ ұрпаққа үйретіп, көрсетіп, жасауды үйрететін
адамдар. Қазіргі жаңа заманда, яғни технологиялар, гаджеттер заманында,
балалардың бүкіл зейіндері телефондар мен планшеттерде болғанымен, әсіресе
еңбекке үйрету қиынға соғады. Жаңа ұрпақ балаларының бар ойы телефондарда
ойын ойнау, басқа да нәрселермен араласу, осы себептен олардың өз
тамырларынан алыстап бару мәселесі туады. Тіптен қыз балалардың қолында ине
ұстай алмайтын халге жеттік. Осы мәселерді шешу үшін еңбек пәні
мұғалімдердің басты міндеттері – балалардың зейіндерін сабаққа аудару үшін
іздену, жаңа-әдістер қолдану, еңбексүйгіштікке, патриоттық сезімдерін
оятып, өз ұлтының өнеріне, қолөнеріне деген сүйіспеншіліктерін тәрбиелей,
шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру. Осы мәселелер, біздің дипломдық
жұмысымыздың өзектілігін құрайды.
Жұмыстың мақсаты – көркем еңбек сабақтарында шығармашылық заттарды жасау
арқылы, оқушылардың бойында шығармашылық қабілеттерін, қиял, ойлау
әрекеттерін дамыту, еңбексүйгіштікке, қолөнерге деген сүйіспеншіліктеріне
тәрбиелеу жолдарын құрастыру, шығармашылық заттарды, оның ішінде жастық
жасау технологиясымен танысу.
Осы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді шешу керек:
1) Психологиялық, ағартушылық және теориялық талдау жүргізу;
2) Көркем еңбек сабағында сыныпта жасөспірім тұлғаның шығармашылық
қабілеттерін дамыту үдерісін қадағалау;
3) Шығармашылық, шығармашылық қабілеттер санаттарын талдауды және
көркем еңбек сабағында тиімді үйрету әдіс-тәсілдерін талдау;
4) Орта жалпы білім беретін мектептердегі оқушылардың шығармашылық
жұмыстары мен іс-әрекеттерінің мәнін ашу, құрылымын анықтау;
5) Оқушыларды шығармашылық әрекетке даярлығын жетілдіруді педагогикалық-
психологиялық тұрғыдан негіздеу;
6) Орта жалпы білім беретін оқушылардың шығармашылық әрекеттерін
жетілдіруге арналған әдестемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі: Жалпы орта білім беретін мектептегі 6 сынып оқушыларының
көркем еңбек сабақтарындағы шығармашылық іс-әрекеттер.
Зерттеудің пәні: Жалпы орта білім беретін мектепте еңбек сабағындағы
оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін жетілдіру үрдісі.
Жұмыстың ғылыми болжамы: Егер де жалпы орта білім беретін мектептерде еңбек
сабағында оқушылардың қолөнерде шығармашылық іс-әрекеттері өз деңгейінде
жетіліп, мәні ашылып, құрылымы анықталса, онда қарастырылып отырған
шығармашылық іс-әрекетке даярлық, құдіреттілігі әлдеқайда тиімді жетілер
еді.
Дипломдық зерттеудің теориялық қайнар көзі. Жұмысты Қазақстанда
шығармашылық іс-әрекет мәселелерін Ж.Әбиев, С.Бабаев, А.Құдиярова,
Г.К.Ахметова, Б.А.Әбдікәрімов, Қ.Б.Жарықбаев, Ж.Қоянбаев, Р.Қоянбаев,
О.Саңғылбаев, Б.Айтмамбетова, М.М.Мұқанов, Г.Ж.Мендібаева, А.П.Сетешев,
Ресейдің В.С.Библер, С.М.Бондаренко, Л.С.Высоцкий, В.А.Сухомлинский және
басқа да ғалымдардың еңбектерінде көрініс табады. Бұл авторлардың негізгі
еңбектерінде шығармашылық іс-әрекеттің құрылысы мазмұны мен мәнінің,
мәселелері, мектептер мен жоғарғы оқу орындарындағы оқу-тәрбие жұмысында
шығармашылық амалды жүзеге асырудың әдіс-тәсілдері көрініс тапты. Сонымен
қатар жұмыста қазақ және басқа халықтардың көркем өнер туындылары туралы
жазған Ө.Жәнібек, Х.А.Арғынбаев, А.Марғұлан, Қ.Қасиманов, М.З.Мусаханова,
С.А.Асанова, Н.Ж.Шаханова, А.Т.Толеубаев, А.А.Мекебаева, И.В.Захарова,
Р.Д.Ходжаева,И.Д.Ковальченко, В.М.Фриче және т.б.
Дипломдық зерттеудің методологиялық негіздері. Дипломдық жұмыстың
әдістемелік негізі ретінде Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беру
мектептерінде қолданылатын:
1) Қазақтан Республикасының жалпыға міндетті білім беру стандарты;
Астана, 2006 жыл;
2) Әдістемелік нұсқау хат, Астана, 2018-2019 оқу жылына арналған;
3) Білім беру бағдарламасы, Технология бөлімі;
4) Технологияны оқыту әдістемелері, сонымен қатар әдістемелік журналдар,
озат тәжіребелі мұғалімдердің мақақалары, жұмыстары алынды.
Жұмыстың теориялық маңызы. Осы жұмыстың ішінде шығармашылық қабілеттер, оны
дамыту жолдары, сонымен қатар қолөнер туындылары туралы жазылған. Сондықтан
осы жұмыстың мәтінін педагогика, психология салаларында, мектепте қолдануға
болады.
Жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыста біз материалды қолдана отырып,
оқушылардың шығармашылық заттарды жасау технологиясын көрсетіп, сабақ
жоспарын құрастыру мен оны сабақта қолдану арқылы, оқушылардың көркем еңбек
сабақтарында шығармашылық қабілеттерін қалай дамыту керектігін ұсынамыз.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлім, тоғыз бөлімшеден, қорытынды
мен қолданылған әдебиеттер тізімінен құралады.
1. Оқушыларды шығармашылыққа бейімдеудің теориялық негізі
1.1 Шығармашылық ұғымына жалпы сипаттама
Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы шығару, ойлап табу дегенге
келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу деп түсіну керек. Философиялық
сөздікте шығармашылық қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар жоғары
сападағы жаңалық ашатын іс-әрекеті деп түсіндіріледі
[4].
Шығармашылық іс-әрекет, өзіндік жұмыс істеу шеберлігі мен дағдылары өзінен-
өзі пайда болмайды, ол мақсатты оқу қызметі мен шығармашылық, практикалық
сипаттағы әр түрлі тапсырмаларды, дербес жұмыстарды орындау үрдісінде
қалыптасады.
Бұл проблеманың кейбір қырлары көне замандардан бастау алған.
Оның маңыздылығы жөнінде көптеген қазақ ғұлама ағартушылары Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев т.б. өз еңбектерінде айтып өткен.
Шығармашылық іс-әрекет және тұлғаның тұрақты сапалық белгісі ретінде
оқушының жан-жақты дамуына жағымды ықпал етеді, ақыл-ой және адамгершілік
қуаты оның ерік-жігерін, ойлау, елестету қабілетін, эмоциясын білдіретін
интеллектуалдық іс-әрекетінде көрініс береді [5].
Сонымен қатар, шығармашылық іс-әрекет жеке тұлғаның тұрақты қасиетіне
айнала отырып, оның танымдық мүмкіндіктерін және қоғамдық бағытын болмысқа
деген көзқарасын қалыптастыратынын ескерсек, диплом жұмысының
көкейтестілігі нақтылана түседі.
Соңғы жылдары шығармашылық сөзімен жаңалықпен қатар бастамалылық ,
белсенділік ұғымдары астарласа қолданылып жүр.
Шығармашылық - өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс -әрекеттің түрі
болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Шығармашылық туралы зерттеулердегі ойлар мен тұжырымдарды, негізге ала
отырып, оны мына төмендегідей ерекшеліктермен сипатталатын адам іс-әрекеті
деген қортынды жасауға болады:
- шығармашылықты тудыратын қарама-қайшылықтың болуы.
- әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы.
- шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы.
- шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы.
- нәтиженің жаңалығы.
Шығармашылық деген қажеттілік – күрделі рухани қажеттілік. Әзірге ол барлық
адамдарда бірдей деуге болмайды. Ал қоғамдағы жаңару үрдістері әр адамнан
күнделікті шығармашылық қайтарымды талап етіп отыр.
Шығармашылық іс-әрекет – бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен
айтқанда, тіршіліктің көзі. Қоғам құбылыстарында, жеке адамның, ақыл –
санасында, іс-әрекетінде, ішкі жан дүниесінде шығармашылықтың табиғи
үрдістері үздіксіз жүріп, белгілі бір жүйемен дамиды. Ішкі шығармашылық
үрдістерін табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару, реттеу
жеке адамның ой- санасына, айналысатын сана байланысты [6].
Оқушының шығармашылық іс - әрекетке деген құлшынысы оның өз даралығын, өз
қабілеттерін іске асыруына жол ашады. Шығармашылықтың мәнін аша отырып оның
әрекет ұйымымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады.
Шығармашылық және іс- әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды. Іс
-әрекет шығармашылықты тудырып, оны нақты болмыстыққа айналдырса, ал
шығармашылық іс -әрекетті реттеуді, оның амалдарын, тиімділігін анықтайды.
Шығармашылық іс-әрекет арқылы шығармашылық қабілеттер қалыптасады, әрі
қарай дамиды.
Яғни, шығармашылық – қайшылықтарды шешуге ынталанған, жеке тұлғаның
нәтижеде адамзатқа мәні бар.
Шығармашылық үрдісті ғалымдар әр кезеңге бөліп қарастырады. Әр кезеңде
баланың бойында әр түрлі сапалық қасиеттер қалыптасады. Алғашқы кезеңдерде
шығармашылыққа деген сенімсіздік, күдік білінуі мүмкін [7].
Ал келесі сәттерде біраз ойлану, іздену кезеңдерінде табандылық, танымдық,
белсенділік секілді қасиеттер қалыптасып, еңбектің нәтиже берер тұсында
оқушының көңіл күйі көтеріліп, жаға істерге жігерлене түседі. Әрине,
шығармашылық жұмыстардың түріне мақсатына қарай бұл кезеңдер бір-бірімен
астасып қабысып жатуы мүмкін.
Оларда қалыптасып, одан әрі дамып отыратын сапалардың бірі айқын көрініп,
бірі уақытта көмескіленуі ықтимал. Жалпы әр оқушының бойындағы
қайталанбайтын табиғи ерекше құбылыстар біріге жинақталып, керемет
шығармашыл тұлға жасап шығарады.
Бұл қазіргі білім беру жүйесін ізгілендіру, яғни білімді гуманистік
принциптегі бағытта дамыту идеясымен ұштасып жатыр.
- шығармашылық ізденістер, тапсырмалар арқылы оқушылардың қызығушылығын
арттыру;
- оқушылардың алған білімдерін, дағдыларын келешектегі өмірлерінде қолдана
алуларына көздерін жеткізу;
- оқушылардың істейтін жұмысының мақсатын айқын түсінуі, жұмыста өз
еркімен, қалауымен орындауы;
- мұғалімнің нақты тапсырмалар беруі, жұмысты орындаудың және аяқтаудың
уақытын жеке тұлғаны қалыптастыру, өздігінен дамуға жағдай жасау, сондықтан
оның өзіндік танымдық, шығармашылық іс - әрекеті белсенді болады.
Шығармашылық іс -әрекет мәселесі сан қырлы: оған философиялық – эстетикалық
мәдениеттанымдық, әлеуметтік және психологиялық аспектілер кіреді. Ал оның
өмір сүруінің өзегін табу үшін кешенді қатынас қажет. Педагогика жеке
тұлғаның шығармашыл қорының жетілу көзқарасын, шығармашыл бастамалардың
қалыптасу механизмдерін аудару әрекеттері барысында шығармашылықты
қарастырады [8].
Шығармашылық - оқушының танымдық іс - әрекетіне мотивациялық тұрғыда
басшылық жасау нәтижесінде туындайды.
Оқушының шығармашылық іс-әрекетінің пайда болуы оның орындаған
тапсырмасының нәтижесінен көрінеді. Оқушының шығармашылық дербестігі
қалыптасқанда баланың бүкіл болмысы жаңа сипатқа ие болады.
Шығармашылық іс-әрекет әртүрлі сапада көрінуі мүмкін. Оның күрделі
табиғатының өзі оның жеке адам дамуының түрткісі, қозғаушы күші екендігін
көрсетеді [9].
Шығармашылық іс-әрекеттің дамуы адамның өзін жеке тұлға ретінде сезінуі мен
айналасына өзіндік көзқарасы болуына байланысты. Шығармашылық іс-әрекеттің
дамуы денсаулығына, психикалық қызметінің дамуы, негізгі шарты - әлеуметтік
даму жағдайы негіз болады.
Шығармашылықпен тұрақты және саналы айналысатын және өз мүмкіндігін жүзеге
асыра алатын адам өмір талабына, өзгермелі еңбек шартына, өзін-өзі
тәрбиелеуге, өзін-өзі жетілдіруге тез бейімделеді.
Шығармашыл адам жаңашыл, ізденімпаз болады, өмірі қызық, мақсаттарын жүзеге
асыру барысында өз жолын әзі ашып, кедергілерді жеңе алады, үздіксіз алға
жылжып отырады.
Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруда:
- оқушылардың белсенділігінің болуы (ішкі және сыртқы);
- оның білім мен іскерлігі, яғни тәжірибесінің болуы;
- алған білімді белгісіз жағдайда тасымалдай алу мүмкіндігінің жоғары болуы
талап етіледі.
Оқушылардың шығармашылық іс – әрекетінің қалыптасуын 1 суреттен көруге
болады.
Сурет 1
1-сурет. Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру
Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруда мына төмендегідей
бағыттарын білуі керек:
- жеке тұлғаның психикалық әрекеттеріне басшылық жасау;
- оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін ескеру;
- оқушыларға жаңа білімнің қажеттілігін түсінуіне жол ашу;
- оқушының танымдық мәселені шешуде қиындық келтіретіндей тапсырма
беріп, оның ойлау қызметін күшейту;
- бұрынғы білімдерін байытуына көмектесе отырып,
мәселені шешудің ұтымды жолын іздеуге бағыт беру;
- материалды оқушының өзіндік көзқарасын туғызатындай
деңгейде жүйелі беру;
- теориялық материалдарды практикамен байланыстыруда оқушылардың
дербестгін ескеру;
- оқушылардың оқу, тыңдау, өзіндік пікірін білдіру мәдениетін
меңгерту;
- оқушылардың өз жұмысын тексере білуіне, өзгенің еңбегін
бағалай білуге назар аудару;
- сыныпта әдеп және қарым-қатынас мәдениетін ұстану;
- шығармашылық қабілеттерін өз бетінше үздіксіз дамыту;
- жаңаша оқыту технологияларын пайдалану [10].
Осы бағыттарды 2 суреттен көруге болады .
Сурет 2
2-сурет. Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру бағыттары
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдары мен құралдарын анықтау
психология мен педагогикалық ғылымдарда көптен бері зерттелді. Әлемдік
мәдениет ойшылдарының шығармашылығы - бұл шығармашылық теория бойынша
зерттеулердің көп болғандығын байқауға болады.
Шығармашылық педагогиканың негізгі мақсаты қазіргі қоғамның жаңа санасын
табу, рухани қасиеттерді қалыптастыру және жаңа жолдар мен шешімдерді іздеу
болып табылады.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытуды талдау қызмет, әрекет,
қабілет ұғымдарының мәнін терең түсінуді талап етеді.
Белсенділік - бұл адамның қажеттіліктері, көзқарастары мен мақсаттарынан
келетін қоршаған ортаны өзгерту мүмкіндігі [11].
Белсенділік объективті қажеттілік болған жерде жақсы дамыған. Сондықтан
мұғалімдер оқушылардың бойында туып жатқан шығармашылық белсенділіктерін
ары қарай дамытып отырулары керек.
Зерттеушілер шығармашылық әрекетке әр түрлі анықтама береді. Мысалы,
И.Лернер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға
тасымалдай білуді, нысанның жаңа қызметін көтере білуді, жаңа шешім табуды
белгілейді.
А.Лук шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке балайды,
идеаларды іске асыру (генерация жасай білу), болжай білу қабілеттерін
атайды.
Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды.
Әрекет шығармашылықты тудырып, оны нақты болмысқа айналдырса, ал
шығармашылық әрекетті реттейді, оның амалдарын, тиімділігін анықтайды.
Шығармашылық әрекет арқылы шығармашылық қабілеттер қалыптасады, әрі қарай
дамиды [12].
Еңбек сабағында оқушының шығармашылық дербес жұмыс істеу шеберлігі мен
дағдылары оқу қызметінің нәтижесі мен шығармашылық сипаттағы әртүрлі
тапсырмаларды орындау процесінде ғана қалыптасады. Еңбекке оқыту процесінде
оқушының шығармашылық белсенділігін дамытуда олардың қабілет дәрежесін
ескеру керек. Күрделі шығармашылық жұмыс түрлерін қабілет дәрежесі жоғары
оқушыларға берген дұрыс. Оқушыға, оның күшіне сәйкес келмейтін, мүмкіндік
деңгейінен анағұрлым жоғары тапсырмалар жүктеу оңды нәтиже беремейді.
Оқушылардың танымдық бағыттағы шығармашылық әрекеттерін дамытатын
тапсырмаларды жүйелілікпен беріп отыруды ұмытпаған жөн. Сонымен бірге
технология сабағында оқушының өзіндік дербес іс-әрекеті мұғалімнің
басшылығымен қатар олардың шығармашылық іздемпаздығын, белсенділігін, өз
ықыласымен жасайтын әрекетін де керек етеді. Оқушылар бұйым дайындауда
ғылыми негізге сүйене, іздене орындауы тиіс [13].
Ғылыми танымдық мәлеметтер тақырыптық, сәндік бұйымдар дайындауда, көркем
композиция құрастыруда шығармашылық жұмыстардығылыми негізде орындауға
мүмкіндік жасайды. Бұйымның сапалы болып шығуы бірден-бір осыған байланысты
екенін оқушының ұмытпағаны жөн.
Оқушы бұйым дайындаудың әрбір кезеңдерін бірізділікпен меңгеріп алуы тиіс,
өйтенң әрбір келесі кезең – өткен кезеңнің құрамдас кезеңінен туындайды.
Мәселен, бұйымның эскизін дайындауға қажетті білімді меңгермей оны жасауға
көшпеу керек. Өйткені бұйым эскизін жасау жүйелілікті талап етеді [14].
Бұйым дайындау барысында мәселен, кестелеу жұмысында қоршаған ортаның
шынайы көрінісін қабылдау кезеңін ғылыми негізде ұйымдастыру оқушының жеке
тұлғасын жан-жақты үйлесімді дамуына тигізетін әсері мол. Кесте суретінің
ғылыми негіздері перспектива, түстану, жарық-көлеңке, анатомия т.б.
ұғымдарға бағытталады. Сонымен қатар, кестеленетін бейненің суретін мата
бетіне түсіру, кеңістікті, көлемді көрсету, пропорцияны сақтау талаптары
қойылуы тиіс.
Оқушы заттың суретін мата бетіне бейнелеп кестелеместен бұрын, оның
құрылысын зерттеп алғаны жөн. Бұл кестеленген бұйымның эстетикалық және
ғылыми тұрғыдан сауатты орындалуына септігін тигізеді.
Әрбір бұйымның өзіндік ерекшелігіне орай, оны жасау техникасы алуан түрлі.
Сондықтан бұйым дайындау әдіс-тәсілдері салынатын сурет пен өрнектердің
композициясына байланысты.
Шығармашылық мүмкіндікті қалыптастырудағы маңызды міндеттердің бірі – оқушы
бойындағы жасырын қабілетті тани білу, оның қайнар көзін аша білу. Әрбір
баланың бойында шығармашылық баулуға өзек болардай өзіндік жасырын дарын
мен қабілет болады. Оқушының шығармашылық дербестігін қалыптастыруға
бағытталған жұмыс түрлері оларды ойлауға жетелеп, қызығушылығын оятып,
шығармашылық ізденістерін арттыруға, белсенділікке ынталандырады.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін анықтау, ескеру және дербестік пен
іздемпаздығын дамыту бірден – бір мұғалімнің шеберлігіне байланысты [15].
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жұмыстарының мазмұны
оқушылардың жас ерекшелігіне, табиғи тума қасиеттеріне, қызығушылығына,
қабілет дәрежесіне сай болу керек:
- оқушыны бұйым дайындауға қажетті қосымша мәліметтерді өздігінен
жинауға дағдыландыру, ғылыми дүниетаным негіздерін қалыптастыру;
- шығармашылық жұмыс жасауына жағдай тудыру;
- оқушылардың шығармашылық іс-әрекетіне қызығушылығын таныту;
- белгілі бір нәрсені жаңа ғылыми тұрғыдан түсіндіруге, жеткізуге
үйрету;
- жан-жақты және үйлесімду дамуын жетілдіру;
- жіберген қателігі үшін кінәламау, өздігінен ойлауға жетелеу,
шығармашылық жұмыстың маңыздылығы мен оның тиімді жақтарын көтеру;
- қажетті бағыт-бағдар беріп отыруы тиіс;
- жасалатын жұмыс нысанын оқушылардың өз қалауымен таңдауды және олардың
ұсыныстарын әрдайым ескеріп отыруы тиіс [16].
Көркем еңбек сабақтарында оқушылардың шығармашылығын ұйымдастыруға
қойылатын талаптар:
- оқушы өзі орындайтын шығармашылық жұмыстың мақсатын түсінуі қажет;
- шығармашылық бағыттағы іс-әрекетті жүйелілік пен саналылықпен орындауы
тиіс;
- шығармашылық жұмысты жемісті аяқталуы [17].
Оқушының шығармашылық үрдісіне жататындар:
- жасалатын нысанның құрылымына ғылыми негізде зерттеу жұмыстарын жүргізу;
- бұрын меңгерілген техникалық әдістерді пайда болған мәселеге үйлесімді
пайдалану;
- бұйым дайындаудағы проблеманы көре білу және оны шешу жолдарын қарастыру;
- бұйым дайындаудың жаңа тәсілін ақпараттан іздеу, оны іс-жүзінде қолдану;
- дайындау техникасының баламасын өздігінен анықтау және оны ұсыну [18].
Көркем еңбек пәні бойынша когнитивті, креативтік, коммуникативті,
ұйымдастыру – қызметтік үлгідегі шығармашылық сабақтарды ғылыми негізде
ұйымдастырып отыру қажет.
Еңбекке оқыту сабақтарының шығармашылық сипаты оқушының дербес
белсенділігін оятып, ғылыми негізде танымдық ізденістерінің дамуына, жеке
тұлғасының дамуына әсер етеді.
Сонымен осы параграфта біз шығармашылық ұғымына талдау жасадық. Мектеп
оқушыларға тек қана білім бермей, сонымен қатар оқушы бойындағы барлық
қасиеттерді дамытқан дұрыс. Себебі алған білімді дұрыс қолдана білу,
оқушының бойындағы қасиеттер мен дамытылған қабілеттерімен тығыз байланысты
болады.
2. Қазақ және басқа ұлттардың көркем өнер түрлері
Көркем өнер – өмір құбылыстарын бейнелеп көрсететін, қоғамдық сананың
көркемдік ойлау тәсіліне негізделетін үлкен бір саласы. Шығармашылық
өнердің сан алуан түрлері бар. Олар: сурет, бейнелеу өнері, музыка, ән, ою-
өрнектер, тігу ісі, сәулет өнері және т.б. осылардың барлығы көркем өнер
дүниесіне жатады. Әр-түрлі жанрда жасалып тұрғанымен, олардың барлығы да
әдімілікті сезіну, дүниенің эстетикалық жолын көрсету болып табылады.
Көркем өнер адамдардың екінші өмірін бейнелейтін туындылар, олар адамның
өмірінің екінші жағын көрсетіп, олардың тұрмысының ажырамас бір бөлігі.
Олардың барлығы, түйсік, түсінік шығармашылық, көркемдік ойлау
қабілеттерінен туындайтын дүниелер. Қоршаған дүниені көркемдік жолмен
тануды, табиғат, қоршаған әлем бейнелерін келтіруге ұмтылу, көне заманнан
бастау алады. Тастағы таңбалар мен ауыз әдебиетіндегі туындылар осыны
дәлелдейді. Көркем өнердің барлық салаларына ортақ сипат дүниені, өмір
құбылыстарын жинақтап, типтік дәрежеге көтере, сонымен бірге нақтылы
қалпында бейнелеп көрсету болса, әр саладағы бейнелеу құралы, бейнелеу
тәсілдері өзінше бөлек болып келетінін айту қажет. Айталық, сурет өнерінде
бейнелеу құралы - бояу, түрлі түсті бояулардың мағыналық мол мүмкіндіктері.
Ал музыка, ән-күй шығармаларында өмір шындығы дыбыстық әуезділігі, әннің,
мелодияның ой-сезімді жеткізудегі мәнділігі арқылы көрінеді. Көркем
әдебиетте өмір құбылыстары, айтылған ой-сезім сөзбен мүсінделеді, сөздің
мағыналық байлығы, өсерлілігі аркылы жеткізіледі. Әрбір өнер саласының өз
тілі, өз бейнелеу тәсілдері бар. Сонымен қатар кейбір тәсілдер, жанрлық
түрлер бірнеше өнер саласына ортақ болып та келеді. Түгелдей алғанда көркем
өнердің барлық салалары тамырлас, түп негізі бір, қазіргі дәуірде де бір-
бірімен жалғаса дамып келеді [19].
Өнердің гүлденуі - халықтың гүлденуінің белгісі - дейді Н.К.Рерих.
Шынымен де солай болмақ. Себебі өз өнер туындыларын білу, осы өнер
туындыларын жасауды үйреніп, басқа халықтарға таныту, осы халықтың бір де
бір жетістігі болады.
Көркем өнерлік туындылар тарихи ақиқатты, шынайы болмысты көрсететін ерекше
формадағы деректер қатарына жатады. Бұл саладағы деректердің түрі мен
мазмұны өнер саласының жанры мен түріне қарай, әр адамның жеке басының
кәсіби деңгейі мен әдіс-тәсіліне қарай ерекшеленеді.
Тарихи дерек көздері ретінде көркем өнерлік туындыларды талдау барысында
зерттеуші деректану ғылымының незігдеріне сүйенеді. Ал деректануда
деректің әлеуметтік-гносеологиялық табиғаты, тарихи факт пен тарихи дерект
ара-қатынасы, әр түрлі деректердегі обьектілік пен субъектілік, оларды табу
принциптері мен интерпритациясы өте маңызды методологиялық мәнге ие болып
келеді.
Өнер өзінің түп-тамырымен болмысты, шындықты бейнелейтіндіктен, тарихи
дерек көзі ретінде көркемдік туындылар деректі талдаудың танымдық, яғни
гносеологиялық, тарихи-типологиялық тәсілі арқылы қоғамдық дамудың,
қоршаған ортаның әлеуметтік даму заңдылықтарын ашып көрсете алады [20].
Адам баласының кез – келген рухани байлығы нәтижелері, іс-әрекетінің жемісі
адамзат тарихи дерегі болуымен қатар, мәдениет пен өнер тарихының дерегі
болып табылады. Бұл туралы Г.Л.Ермаш Методология исторической науки атты
кітабында художественное творчество являеться частью культуры, а последняя
не отделима от общего исторического процесса, ...велико значение
художественного образа для исторической науки, то с другой – искусство не
может обоитись без исторического материала, необходимого для интерпритации
человеческого опыта деп тарих пен өнердің бір-бірімен тағыз байланысын
көрсетті [21].
Әл-Фараби өзінің Трактаты о канонах искусства и поэзии атты шығармасында
өнердің мақсаты-әр түрлі жолдар мен тәсілдер арқылы адамның қиялы мен
сезіміне әсер ете білуі [22] деп жазғандай, көркем өнер де ерекше бір
туынды ретінде қаралады.
Өнер туындылары арқылы сол қоғамның қажетіліктерін, мәдениеттің көпшілік
және жекелік формаларын айқындауға болады. Өнер туындыларындағы бейнеленген
заттар арқылы қоғамдағы әлеуметтік мінез-құлықты, тарихи генезисті анықтау
деректанулық жағынан зерттеудің маңызды тұсы болып табылады. Өнер
туындылары арқылы қоғамдық сананы, өзгерістерді айқындау, деректанулық
талдауды қажет етеді. Себебі, өнер қоғамдық сана айнасы деп бағаланғаны
белгілі.
Қазақ халқының көркем өнердің бір түрі – қолөнер болып табылды.
Қазақ халқының қолөнері – ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе жатқан ұлттық
мәдени мұраның ажырамас маңызды бөлігі. Қолөнер түрлерінің өз бойында
халықтың материалдық және рухани өмірі көрініс тапқан. Олай дейтініміз,
қолөнер туындылары материалдық мұра болып қана қоймай, ертедегі халықтың
тарихынан, таным-түсінігінен, эстетикалық талғамынан хабардар етеді.
Осындай ұлттық мәдениет үлгілерінің дәстүрлерін оқып үйрену – оларды
сақтауға және бүгінгі әлеуметтік жағдайларға сай пайдалана білуге мол
мүмкіндіктер береді [23].
Қолөнердің синкретикалық өнер түріне жатуының бір себебі, оларда
материалдық өндіріс пен рухани өмірдің ажыратылмай біртұтастықта берілуі
болып табылады. Бұл әрі халық шығармашылығының болмысына тән ерекшеліктің
бірі болып есептеледі. Қазақ халқының ата – бабасынан мұра болып келе
жатқан колөнер түрлеріне киіз үй тігу, кілем тоқу, халық музыкалық
аспаптарын дайындау, сонымен қатар ерекше қастерлейтін қолөнер туындысы –
Қыз жасауы. Қыз жасау – тұрмысқа аттандырып жатқан қыз баласының дүниесін
дайындау. Оған: құрақ көрпелер дайындау, төсек орын дайындау, көрпе, жастық
деген заттарды қолдан тігу.
Халық щеберлері өздерінің қолымен жасаған барлық бұйымдарына ерекше
эстетикалық талғаммен ою-өрнектер түсіріп отырған. Қазақ ою-өрнектерінің
жүйесінің құрылуына қоршаған ортаның, халықтың ұрпақтан-ұрпаққа жетіп
отырған салт – дәстүрінің әсері мол болды. Қазақ ою-өрнектері жүйесінің
зооморфтық, өсімдік тектес, геометриялық және т.б. мотивтері анық көрінеді
[24].
Қазақ халқының кеңінен қолданылып жүрген көркем өнердің бір түрі – сәндік
қолданбалы өнер. Сәндік- қолданбалы өнер түрлерін 3 суреттен көруге болады.
Сурет 3
Сурет 1 – Қазақ халқының сәндік – қолданбалы өнер түрлері
Сәндік- қолданбалы өнерді білім беру жүйесінде тиімді пайдалануды
институттық және ақпараттық тұрғыда қамтамасыздандыру :
- сәндік – қолданбалы өнердің халықтық сипатын мемлекет, қоғам, тұлға
мүддесімен тығыз байланыста сақтап қалу, халық дәстүрлерін қайта
жаңғырту және жетілдіру. Сәндік – қолданбалы өнердің эстетикалық,
педагогикалық мәнін бұқаралық ақпарат құралдары арқылы белсенді
насихаттау;
- ұлттық сипаттағы сәндік-қолданбалы өнер қоғам, өнер қайраткерлерінің
дәріптеуіне мүмкіндік жасау;
- мемлекет пен қоғамдық ұйымдар тарапынан халық шеберлерінің мәртебесін
көтеруге және олардың шығармашылық туындыларына қолдау көрсету.
Шебердің шәкірт тәрбиелеу дәстүрін қайта жаңғыртуға ат салысу [25].
Сәндік – қолданбалы өнерді үйретуді 4-суреттен көруге болады.
Сурет 4
4 суреттің жалғасы
Сурет 4 – Қазақ халық педагогикасында балалар мен жастарды сәндік-
қолданбалы өнерге үйрету моделі
Біздің осы дипломдық жұмыста көрпе, жастық тақырыптарына сай сабақты
ұйымдастыру болғандықтан, сәндік-қолданбалы өнерге тоқталып өткеніміз жөн.
Қазақ халқы сәндік-қолданбалы өнерге үйретуде балалар мен жастардың дара
ерекшеліктеріне де, (дарындылық, қабілеттілік) аса назар аударған, олардың
шығармашылығын дамытуға мүмкіндіктер жасаған.
Сәндік-қолданбалы өнерге балалар мен жастарды үйретуді әр түрлі әдістер
арқылы жүзеге асырған. Мектепте оларды бес топқа бөліп қарастырады.
1) Көрнекі (үлкендердің жеке, нақты ісі, көрсету және т.б.);
2) Ауызша (түсіндіру, әңгіме, әңгімелеу, иландыру, ишара және т.б);
3) Практикалық (марапаттау, тапсырма беру және т.б.);
4) Ынталандыру (қолдау, мақтап-марапаттау, түзету және т.б);
5) Қорытындылау (сынау, бағалау) [26].
Сәндік-қолданбалы өнерге үйретуде көрнекі әдісі ерекше мәнге ие болды. Ол
жасап жатқан бұйымды көрсету, сипап сезу, оны жасаудың әрбір әдіс-тәсілі,
қолданылатын құрал – сайманы, жабдығы, шикізаты және т.б. қолма-қол
көрсетілген.
Ауызша әдістердің бірі – түсіндіру теориялық білімдерді меңгертуде үлкен
маңыздылыққа ие болады. Өйткені ол сәндік-қолданбалы өнер негіздерін,
ондағы еңбек іс-әрекеттерінің мәні мен мағынасын, мазмұнын, еңбек
операцияларының түрлерін, еңбек құралдары мен олардың бөлек бір
бөліктерінің қолдану ережелері мен тәртібін қамтиды. Оны көрсету әдісімен
қатар қолдану үйретудің тиімділігін арттырады.
Сәндік - қолданбалы өнерге үйретудегі практикалық әдістің негізгісі –
жаттықтыру. Үйретуші – ұстаз жасау тәсілдерін түсіндіріп, көрсетіп болған
соң, оларды балаға қайта-қайта жасатып жаттықтырған. Бұл үйренушінің
белгілі бір іс-әрекеттерді саналы түрде қайталай отырып, қоғамдық тұрғыдан
маңызды нәтижеге қол жеткізуіне, білім іскерліктері мен дағдыларын
кеңейтуіне мүмкіндік береді.
Ынталандыру әдісінің үйренушінің қызығушылығын арттыруда маңызы үлкен. Оның
еркіндік беру тәсілін орынды қолдана білу балаға қанат бітіріп, шабыт
береді. Талап қою, тыйым салу, бақылау тәсілдерін де халық балалардың ар-
ұжданына нұқсан келмейтіндей етіп пайдаланған. Мәселен, қолөнерін
үйретудегі талап қою тәсілі олардың эстетикалық талғамын жетілдіру,
бастаған ісін аяқтау, өз еңбегінің нәтижесін көру, бағалай білу [27].
Сәндік-қолданбалы өнер түрлеріне үйрету процесі мынадай функцияларды
атқарады: білім береді (білім, іскерлік, дағды), тәрбиелейді (кешенді),
және дамытады (жетілдіру, өзін-өзі жетілдіру, психикалық тұрғыда дамуына
ықпал ету және т.б.).
Халық балалар мен жастарды сәндік-қолданбалы өнерге үйрету процесін
ұйымдастыруды нақты заңдылықтар арқылы анықтаған:
- үйретудің мақсаты, мазмұны, әдіс-тәсілдері қоғам талабына,
мүмкіндіктеріне тәуелді;
- үйретудің функциялары өзара байланысты;
- үйретудің сапасы ұстаздың беделіне, шәкірттің белсенділігіне, ұстаз
бен шәкірттің бірлестікте еңбек етуіне тәуелді;
- балалар мен жастарды үйретудің іс-әрекеттерін жас, жыныс, дара
ерекшеліктеріне қарай ұйымдастыру;
- бейнелеу, шығармашылық, техникалық іс-әрекеттері өзара байланысты;
- оқытудың тиімділігін қолма-қол көрсету;
- үйретудің мақсаты, мазмұны, әдіс-тәсілдері өзгеріп, толықтырылуына
байланысты [28].
Көркем өнерге үйрету процесінде балалар мен жастарды дамытып қалыптастыруда
халық нақты қағидаларды (ерте шағынан үйрету, қарапайымнан күрделіге көшу,
жеңілден ауырға, жалпыдан жекеге көшу, белгілі бір кәсіпке мамандандыру
және т.б.) және дидактикалық принциптерді (табиғилық, көрнекілік,
саналылық, белсенділік, түсініктілік, жүйелілік, бірізділік, өмірмен
байланыстылық, жас ерекшеліктерін ескеру, ұжым арқылы үйрету, іс-әрекетті
бағдарлау т.б.) негізделген.
Сонымен қатар көркем өнер туындылары тек қана қолдан жасауды емес, соған
қоса тәрбиелік маңызы зор. Мәселен, ұрпаққа тәрбие беру , кез келген істің
мақсаты болып келеді.
Қазақ халқының көркем өнер туындыларының тәрбиедегі мүмкіндіктерін 5
суреттен көруге болады.
Сурет 5
Ақыл-ой сәндік-қолданбалы өнерден, басқа да көркем өнердің
түрлерінен білімдерін кеңейтеді;
ақыл-ойын өсіреді;
логикалық ойлау қабілеттерін жетілдіру;
ойын ұшқырлайды, қиялын қанаттандырады.
Адамгершілік ұлттық өнерді сақтауға, бағалауға, дамытуға
ынта-ықыласын арттырады;
тыған елге, табиғатқа сүйіспеншілігінің артуына
септігін тигізеді;
патриоттық, интернационалдық сезімдерін
қалыптастырудың маңызды факторы болып табылады;
адамгершілік қасиеттері (сыпайылық, ізеттілік,
төзімділік, жауапкершілік т.б) мен құндылықтарын
(сыйластық, сүйіспеншілік, еңбекке құрмет, өнерге
құрмет, достық және т.б.) қалыптастырады;
өнер адамын сыйлауға, оларды құрметтеуге тәрбиелейді;
өзіне деген сенімін қалыптастырады;
ата-мұра дәстүріне аялы көзқарасын қалыптастырады.
Эстетикалық сұлулық, әсемдік сезімдерін оятады және тереңдетеді;
эстетикалық мәдениетінің қалыптасуының негізі болады;
балалардың шығармашылық жұмысқа, әдемі бұйымдар
жасауға талпыныстарын арттырады;
сезімінің, санасының дамуына, көзқарастарына,
сезімдеріне ықпал етеді;
сүйіспеншілік, қуаныш, сұлулық, асқақ сезімдерін
оятады;
ұлттық өнерге эстетикалық көзқарасын қалыптастырады;
эстетикалық қарым-қатынастар үйлесімділігін түзе
алады.
Еңбек еңбек ету қабілеттерін арттырып, шеберліктерін
шындайды;
еңбекке оң көзқарасын қалыптастырады;
әлеуметтік міндеттердің мәнін түсінуіне ықпалын
тигізе алады;
шыдамдылық пен төзімділігін шындайды;
ұйымдастырушылық сапаларын қалыптастырудың құралы
бола алады;
адамдардың көңіліне қарауға, зерек болуға, өзін-өзі
ұстай білуге, ұжымшылдыққа үйретеді;
еңбек дағдыларын ұйымдастырады.
Дене қол саусақтарының, бұлшық еттерінің шынығуына
септігін тигізеді;
дене бітімінің сұлу да сымбатты болып жетілуіне әсер
етеді;
ойларын сергітеді, физикалық тұрғыдан дамытады;
дене еңбегін түсіне, сүйе білуге дағдыландырады.
Экологиялық табиғатты аялай білуге үйретеді;
табиғи шикізаттарды бағалай білуге тәрбиелейді;
табиғат құбылысын дұрыс қабылдауға үйретеді;
қоршаған ортаны сақтай білуге, қадірлеуге үйретеді.
Экономикалық шикізаттарды, материалдарды, қорларды үнемді
пайдалануға, ысырап етпеуге тәрбиелейді;
үнемділікке тәрбиелей отырып жеке тұлғаның
ақыл-ойының тереңдеуіне, ойының, шығармашылығының
шындалуына да септігін тигізеді, ісмерлігін
арттырады.
Қазақ халқының көркем өнерінің мазмұндық ерекшеліктеріне жасаған талдау
бізге көркем өнер туындыларының атқаратын қызметін анықтауға:
1) Практикалық. Тұрмысқа қажетті заттар мен бұйымдарды жасау және
практикалық қолданыста пайдалану;
2) Эстетикалық. Тұрмысқа қажетті заттар мен әшекейлеп,безендіру, әсемдеу
арқылы сұлулықты қабылдауға баулу, қуанышқа бөлеу, шатыққа кеңелту,
жақсы эмоциялық, көңіл-күй кештіру;
3) Ақпараттық. Адам ойын, арман –тілегін, көзқарасын бейнелі түрде
кештіру;
4) Танымдық. Халықтың дүниетанымын, наным-сенімдерін көрсету, тұрмыс-
тіршілігін бейнелеу;
5) Естелік бұйымдық. Естелікке, сыйлыққа беруге арнау [29].
Осы жоғарыда айтылғанның бәрі, яғни қазақ халқының көркем өнер түрлеріне,
мән-мағынасына, өзіндік ерекшеліктеріне, ақпараттық қызметіне,
принциптеріне жасаған талдау бізге біріншіден, қазақ халқының көркем өнері
дегеніміз қолмен немесе құралдармен, техникамен өндірілетін қолданбалы,
сәндік, естелік бұйымдар түрлерін ұқсатып жасаудағы идеялар мен ойлардың,
материалдар мен көркемдік шешімдердің, техникалар мен технологиялардың,
ұлттық нақыштардың жиынтығын құрайтын өнер деп анықтама беруімізге
мүмкіндік берді, екіншіден оның әлуетінің жоғары екендігін дәлеледейді.
3. Көркем еңбек сабақтарында оқушыларды шығармашылыққа бейімдеу түрлері
Оқуға деген шығармашылық көзқарас дамыту - теориялық жағынан дамыған және
іс жүзінде дамымаған сұрақтардың бірі. Өз оқушыларында белгілі бір білім
мен дағдыларды ғана емес, өз бетінше білім алуды, осы білімді меңгеруді
және өмірге шығарылатын шығармашылық міндеттерді шешуге ұмтылатын мұғалімді
табу қиын. Біздің мектептегі және шетелдегі ғалымдар, педагогтар,
психологтар мен әлеуметтанушылар, оқушылардың оқу үрдісіне қызығушылығын
жоғалтып, сонымен қатар технология сабақтарына да қызығушылық пен
шығармашылық қабілеттерін жоғалта бастайды .
Мұғалімдер бұл теріс үдерісті жеңу жолдары мен тәсілдерін табу міндетіне
тап болды. Ойынның санының көбеюі және сабақтың дәстүрлі емес түрлерінің
көбеюі осы міндетті шешуге көмектеседі. Мұндай сабақтар балаларға
ұсынылатын материалдардың белсенділігін арттырады, оқушылардың психикалық
белсенділігін дамытады. Сабақтар барысында балалардың бір-бірімен ақпарат
алмасуы, кеңес беруі, талқылауы, бір-біріне көмектесуі және бірін-бірі
бағалауы мүмкін сабақтың түрлі сатыларында жағдай жасалуы мүмкін. Байланыс
барысында оқушылар оқу материалын тез және жақсы түсінеді, қателерді бірге
жояды [30].
Көркем еңбек сабақтары да сондай сабақтар қатарына жатады. Көбінесе
оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту, шығармашыл сабақтарында
мүмкін, ал көркем еңбек дәл сондай сабақтар қатарына жатады. Мәселен,
қиялдау, өз қалағанымен әшекейлеу, тиісті материалдарды өздігінен ойлау, ою-
өрнектерді зерттеп, мағынасы бойынша келетінін таңдау, эстетикалық тұрғыдан
да дұрыс, тиісті заттарды таңдау – осының бәрі шығармашылыққа жатады.
Л.В.Занков айтуы бойынша Оқушылардың тек қана санау мен оқуға емес,
сонымен қатар шығармашылыққа бейімдеу де өте маңызды. Оқу мен тәрбие
процессі қатар жүруі тиіс. Басты пәндер мен екінші рөлдегі, яғни маңызды
емес пәндер деп бөлген дұрыс емес. Адам өмірінде мектепте оқытылатын
пәндердің барлығы де маңызды болып келеді [31].
Оқу үрдісінде шығармашылықпен айналысуға тырысып, үнемі іздене отырып, мен
мұғалім ретінде өзімнің әрбір оқушымның ішіндегі ең жақсы, мейірімді,
жанашыр, сүйкімді адамның айналасында көретінін армандаймын. Балалар
шығармашылығы өте терең. Оның асыл тұқымы - жақсылық және сұлулықтың
шапшаңдығы, сондай-ақ, шын мәнінде, ашуға тырысатын құпияның сезімі.
Жасырын шығармашылықты шығарады - дейді А. Эйнштейн. Шығармашылық әрдайым
әуесқой, табысқа ынта негізінде қол жеткізіледі. Шығармашылықтың басты
ынталандырушысы мұғалімге де, оқушыға де үлкен қуаныш [32].
Шығармашылық ұғымы жөнінде Қазақстан Республикасы Орта білімді дамыту
тұжырымдамасында: Шығармашылық — бұл адамның өмір шындығында өзін — өзі
тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түюі,
өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет [33].
Шығармашылық сабақтардың оқушылар үшін мынадай маңызды жақтары бар:
- оқушының танымдық іздемпаздығы қалыптасады;
- сұрақтарды, мәселелерді терең талдауға үйренеді;
- шығармашылық ой — өрісі артады;
- кітаппен жұмыс, көркем және ғылыми әдебиеттер, баспа материалдармен
жұмыс істеу біліктерін қалыптастырады;
- ұжымдық ой — пікірлері жетіледі, топ мүшелерін пікірлерімен ортақ
тұжырым жасауға үйренеді;
- мұғаліммен оқушылардың қарым — қатынасы ынтымақтастыққа болып,
сенімділіктері артады;
- оқушы өз ойын еркін айтуға, сөз мәдениетіне үйренеді;
- білімін жүйелі түрде толықтыруға;
- өз әрекетіне сын тұрғысынан қарауға;
- тұжырым жасап қорытындылауға үйренеді;
- оқу міндеттерін тиімді шешу мүмкіндігін тудырады [34].
Сабақта балалардың шығармашылыққа деген қабілеттерін арттыру және
қызығушылығын ояту үшін келесідей жұмыстар өткізуге болады:
1) Сабақта көрнекі материалдарды көбірек қолдану;
2) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Нормативтік сілтемелер
4
Анықтамалар
5
Белгілеулер мен қысқартулар
6
Кіріспе
7
1. Оқушыларды шығармашылыққа бейімдеудің теориялық негізі
12
1. Шығармашылық ұғымына жалпы сипаттама
12
2. Қазақ және басқа ұлттардың көркем өнер түрлері
20
3. Көркем еңбек сабақтарында оқушыларды шығармашылыққа бейімдеу түрлері
28
2. Қыз жасау өнер туындысын дайындау технологиясы
32
1. Қазақ халқының құрақтық өнеріне шолу
32
2. Мата материалдарды шебер құрастыру тәсілдері
39
3. Қыз жасау жастық дайындау және әшекейленуіне технологиялық
карта
43
3. 6-сыныпта Дизайн және технология бөлімі бойынша сабақтарды
ұйымдастыру
48
1. Дизайн және технология бөлімінің тақырыптық жоспары
48
2. Сәндік-қолданбалы өнер элементтері негізінде көркем қолөнер
технологиясы. Тігін бұйымдарын модельдеу бөлімінің тақырыптық жоспары
51
3. Жастық тігу, оны сәндеу тақырыбының сабақ жоспары
57
Қорытынды
64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
67
Қосымша А
70
Нормативтік сілтемелер
Берілген дипломдық жобада келесі құжаттарға сілтемелер қолданылған:
1) Қазақстан Республикасында білімді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасы Президентінің
2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 Жарлығы.
2) Қазақтан Республикасының жалпыға міндетті білім беру стандарты,
Астана, 2006 жыл.
3) "Білім туралы" 2007 жылғы 27 шілдедегі Қазақстан Республикасы Заңы.
4) Әдістемелік нұсқау хат, Астана, 2018-2019 оқу жылына арналған.
5) Білім беру бағдарламасы, Астана 2018-2019 оқу жылы, жаңартылған
мазмұны.
6) Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы.
7) Елбасы Н.Ә Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауы, Егемен Қазақстан,
2017ж.
Анықтамалар
Берілген дипломдық жобада келесі анықтамалар бар:
Әдістеме – оқу үдерісінде пайдаланатын әдістер жиынтығы және білім беру
ұстанымдарын зерттеу саласы.
Білім беру бағдарламасы –білім мазмұнының өзгешелігін және білім беру
үдерісін ұйымдастырудың ерекшелігін сипаттайтын білім беретін мекеменің
нормативтік-басқарушылық құжаты.
Оқыту әдістері – білім берудің мақсатына жетуге бағытталған оқытушы мен
оқушының белгілі бір тәртіпте жүзеге асырылатын іс-әрекет қарым -
қатынастарының бірлігі мен үйлесімділік тәсілдері.
Оқу пәні – оқу үдерісінде оқып білу үшін белгілі бір ғылымдар, техникалар,
өнерлер, өндірістік қызметтер саласынан іріктеп алынған білімдер,
іскерліктер мен машықтар жүйесі.
Қыз жасау – тұрмысқа аттандырып жатқан қыз баласының дүниесін дайындау
Тұлға - жеке адамның өзіндік адамгершілік, әлеуметтік,
психологиялық қырларын ашып, адамды саналы іс-әрекет иесі және қоғам
мүшесі ретінде жан-жақты сипаттайтын ұғым. Aдамның әлеуметтік қасиеттерінің
жиынтығы, қоғамның даму жемісі және белсенді қызмет ету мен қарым-қатынас
орнату арқылы жеке адамды әлеуметтік қатынастар жүйесіне енгізудің жемісі.
Іс-әрекет - әлемді және өз-өзін саналы түрде өзгертетін процесте адамның
немесе топтың әлеммен жасайтын өзара әрекеті.
Сабақ – оқыту процесін ұйымдастыру формасы.
Белгілеулер мен қысқартулар
Д.Ә. – дидактикалық әдіс
О.Ә – оқушылар әрекеті
Ж.Т. – жұмыс түрі
т.б. – тағы да басқалар
Кіріспе
Бүгінгі бөбек — ертеңгі азамат — қоғам иесі. Егеменді еліміздің өсіп келе
жатқан ұрпағын ойлы да іскер, жігерлі де батыл, өзіне - өзі сенімді,
интелектуалдық деңгейі биік, дүниетанымы дұрыс қалыптасқан азамат етіп
тәрбиелеуде мектептің алатын орны айрықша. Мектеп қазіргі қоғамның
дамуымен, әлеуметтік практикамен тығыз байланысты. Мектеп өмірі балаға жаңа
әлемнің есігін ашып беріп, рухани дүниесінің қалыптасуына негіз салады.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұратын ұлы мақсат - саналы ұрпақ
тәрбиелеу. Болашақ ұрпақ - қоғам иесі. Сол келешек қоғам иелерін жан -
жақты жетілген, ақыл - парасаты мол, мәдени, ғылыми өресі озық азамат етіп
тәрбиелеу біздің де қоғам алдындағы борышымыз.
Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстанның әлемдегі
бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіруіне білім сапасы жоғары,
денсаулығы мықты, еліміздің әл-ауқаты үшін қызмет жасайтын жастарға үлкен
сенім білдіріп отырғаны бәрімізге мәлім. Олай болса, білім деңгейі мен
шығармашылық қабілеті жоғары шәкірттерді тәрбиелеу ұстаздар қауымына
қарасты, мақсатымен міндетіне ұстаз жауапты екенін біз еш уақытта ұмытқан
емеспіз... [1].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру жүйесінің
басты міндеті – ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен
практика жетістіктері білім үшін қажетті жағдайлар жасау; жеке адамның
шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілікпен
салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру даралықты дамыту үшін
жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту [2] десе, Қазақстан Республикасы 12
жылдық орта білім беру тұжырымдамасында Білім беру құндылықтары мен
мақсаттары, бір жағынан, жалпықазақстандық тілді ұлттық –тарихи және
этикалық дәстүрлерді, екінші жағынан, өскелең ұрпақтың ой-өрісінің дамуына
қарай бағдарланған сындық және этикалық өлшемдерге енетін жалпы мәдениетті
ескере отырып, анықталады деп атап көрсетілген [3].
Қоғамдық дамудың қазіргі үрдісі өзінің іс-әрекетін тиімді жоспарлай алатын,
танымдық қызметінде алынған білімді орынды пайдалана алатын түпкі нәтижеге
жету үшін әр түрлі топтардағы адамдармен тиімді қарым-қатынасқа түсе
білетін білімді ұрпақты оқыту - басты мәселесі болып отыр. Бәсекелестілікке
қабілетті, мықты қарсыласына төтеп бере алатын, құзыретті, танымдылығы
жоғары, саналы, сапалы білім алған оқушылар ғана болашақтың кілтін аша
алады. Олай болса, Бүгінгі бала - ертеңгі ел болашағы деген даналыққа өз
тәжірбиемнен алып, ұстаз үшін үзілмейтін қағиданы қолдар едім.
Елбасымыз Н.Ә Назарбаев біздің болашағымызды тереңнен толғай отырып
Мемлекетіміздің ең басты дүниесі тек қана табиғи байлық емес, сонымен
қатар жасөспірім ұрпағы, өйткені олар - біздің ұлтымыздың болашақ айнасы
дегені баршаға мәлім еді. Ол бір күнде біте қалатын жұмыс емес екені де
белгілі. Өйткені бала-өмірдің жалғасы. Біздің атқарып жүрген жұмысымыз сол
болашақ үшін, солар үшін тер төгіп келеміз. Соны болашақта жарқын ететін
жас жеткіншектеріміз. Соларға үміт артып, мол сеніммен қараймыз. Болашағы
үшін күресе алатын, өзіне - өзі сенімді, жігерлі, Отансүйгіш патриот тұлға
–жас ұрпақ деп білемін. Сондықтан да жас ұрпаққа білім мен тәрбие беретін
ұстаз - баға жетпес биік тұлға деп өрбітіп келеміз.
Дәл осындай тұлғаларды, еліміздің болашақ азаматтары мен азаматшаларына
білім беріп, тәрбиелеу – ұстаздардың ең басты міндеттері болып табылады.
Қоғам, ата-аналар мектепте оқытылатын басты пәндерді – математика, қазақ
тілі, ағылшын тілі, тарих деп санап, дене тәрбиесі, сурет, еңбек сияқты
сабақтарды маңызды де керек емес пәндер деп санайтыны – дұрыс емес. Себебі,
адам өмірі еңбекпен тығыз байланысты екені мәлім.
Тарихқа шолу жасайтын болсақ, адамзаттың пайда болуы еңбекпен тығыз
байланысты екенін еске түсіреміз. Мәселен, адамдарды адам еткен – еңбек.
Еңбектене бастай, адам ойлай бастады. Яғни, еңбек ету процесі ойлау
әрекетімен тағыз байланысты. Құрал-жабдықтарын жасап, егін еге бастаған
адамдар уақыт өте келе шыныға бастады, олардың қол – аяқтары дами түсті.
Осының бәрі адамдардың өмірі еңбексіз болмайтынының бір де бір дәлелі.
Мектеп оқушыларын негізінен еңбекке тәрбиелеу, қоғам игілігі үшін еңбек
жасату, оқушылардың еңбекке деген көзқарастарын шығармашылық қатынаста
тәрбиелеу – көркем еңбек сабағы мұғалімдерінің басты міндеттері болып
табылады. Оқушылардың еңбекке ынтасын, сабаққа ықыласын арттыруда,
оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытуда орасан зор негіз болып табылады.
Адамдардың ең бірінші өмірлік қажеттіліктері – еңбек екенін, сол арқылы өз
бойындағы асыл қасиеттерінен өмірлік нәр алатындығын мектеп табалдырығын
аттағаннан бастап дарыта білу керек. Мектеп оқушыларға тек қана білім
беріп қана қоймай, ең бастысы оқушыларды іздемпаздылыққа, еңбекқорлыққа
баулитын еңбек тәлім – тәрбие де болып табылады. Оқушының бойында еңбек
қабілеттері, дүниетанымдары кеңейе түсіп, олардың барлығын жинақтау
қабілеттері, сауаттылықтары арта түсіп, еңбексүйгіштіктері дами түсіп
адамгершілік қасиеттері қалыптасады және еңбек адамдары туралы түсініктері
кеңейе түседі. Оқушылардың орындайтын жұмыстары қаншалықты қарапайым әрі
оңай болғанымен еңбек жөніндегі тәжірибесі аз балаға оны орындап шығу
қиынға соғады. Түрлі жұмыстарды жүйелі түрде орындай білуге оқушыларды
дағдыландырсақ, іске төселдірсек олардың қандай істі болса да атқара
алатындығына сенімдері арта түседі. Ондай кездерде оқушы бойында еңбекке
деген құштарлықтары, сабаққа ынтасы, ықыласы да арта түседі.
Еңбекке тәрбиелеу тек қана еңбек сабақтарында ғана емес, басқа мектеп
пәндерін оқытуда да тәрбиеленеді. Мәселен, қазақ әдебиеті сабағында әр
бөлімнің соңында еңбек туралы мақал-мәтелдер оқытылады. Себебі, оқылған әр
шығармалардың ішінде еңбек туралы айтылмауы мүмкін емес. Еңбексіз өмір –
сөнген көмір, Еңбек түбі – береке деп айтылған қазақтың мақалдары бекер
емес.
Көркем еңбек – еңбектің бір түрі болып табылады. Еңбекке оқушыларды
дайындаудағы бағыттың бірі көркем еңбектің түріне баулу болып табылады.
Пәнді оқытудағы мақсат – мектептегі оқу – тәрбие процесінде оқушыларды
қолөнерге баулуда болашақ мұғалімдерін қолөнердің педагогикалық
мүмкіндіктерін пайдалануға даярлығын қалыптастырады.
Әсіресе қазақ халқымыз өнерге, қолөнерге аса жақын халықтардың бірі. Біз,
яғни қазақ халқы, өзіміздің мәдениетімізді, дәстүрімізді, ата – бабалардан
қалған мұраларды аса құрметтейміз. Ал көркем өнер туындылары болатын болса,
дәл осы бізге дар ретінде қалған мұралардың бірі деп санаймыз.
Сондықтан, ұстаз, болашақ ұрпақты тәрбиелеп, білім беретін адамдар ретінде
– осы мұраларды болашақ ұрпаққа үйретіп, көрсетіп, жасауды үйрететін
адамдар. Қазіргі жаңа заманда, яғни технологиялар, гаджеттер заманында,
балалардың бүкіл зейіндері телефондар мен планшеттерде болғанымен, әсіресе
еңбекке үйрету қиынға соғады. Жаңа ұрпақ балаларының бар ойы телефондарда
ойын ойнау, басқа да нәрселермен араласу, осы себептен олардың өз
тамырларынан алыстап бару мәселесі туады. Тіптен қыз балалардың қолында ине
ұстай алмайтын халге жеттік. Осы мәселерді шешу үшін еңбек пәні
мұғалімдердің басты міндеттері – балалардың зейіндерін сабаққа аудару үшін
іздену, жаңа-әдістер қолдану, еңбексүйгіштікке, патриоттық сезімдерін
оятып, өз ұлтының өнеріне, қолөнеріне деген сүйіспеншіліктерін тәрбиелей,
шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру. Осы мәселелер, біздің дипломдық
жұмысымыздың өзектілігін құрайды.
Жұмыстың мақсаты – көркем еңбек сабақтарында шығармашылық заттарды жасау
арқылы, оқушылардың бойында шығармашылық қабілеттерін, қиял, ойлау
әрекеттерін дамыту, еңбексүйгіштікке, қолөнерге деген сүйіспеншіліктеріне
тәрбиелеу жолдарын құрастыру, шығармашылық заттарды, оның ішінде жастық
жасау технологиясымен танысу.
Осы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттерді шешу керек:
1) Психологиялық, ағартушылық және теориялық талдау жүргізу;
2) Көркем еңбек сабағында сыныпта жасөспірім тұлғаның шығармашылық
қабілеттерін дамыту үдерісін қадағалау;
3) Шығармашылық, шығармашылық қабілеттер санаттарын талдауды және
көркем еңбек сабағында тиімді үйрету әдіс-тәсілдерін талдау;
4) Орта жалпы білім беретін мектептердегі оқушылардың шығармашылық
жұмыстары мен іс-әрекеттерінің мәнін ашу, құрылымын анықтау;
5) Оқушыларды шығармашылық әрекетке даярлығын жетілдіруді педагогикалық-
психологиялық тұрғыдан негіздеу;
6) Орта жалпы білім беретін оқушылардың шығармашылық әрекеттерін
жетілдіруге арналған әдестемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі: Жалпы орта білім беретін мектептегі 6 сынып оқушыларының
көркем еңбек сабақтарындағы шығармашылық іс-әрекеттер.
Зерттеудің пәні: Жалпы орта білім беретін мектепте еңбек сабағындағы
оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін жетілдіру үрдісі.
Жұмыстың ғылыми болжамы: Егер де жалпы орта білім беретін мектептерде еңбек
сабағында оқушылардың қолөнерде шығармашылық іс-әрекеттері өз деңгейінде
жетіліп, мәні ашылып, құрылымы анықталса, онда қарастырылып отырған
шығармашылық іс-әрекетке даярлық, құдіреттілігі әлдеқайда тиімді жетілер
еді.
Дипломдық зерттеудің теориялық қайнар көзі. Жұмысты Қазақстанда
шығармашылық іс-әрекет мәселелерін Ж.Әбиев, С.Бабаев, А.Құдиярова,
Г.К.Ахметова, Б.А.Әбдікәрімов, Қ.Б.Жарықбаев, Ж.Қоянбаев, Р.Қоянбаев,
О.Саңғылбаев, Б.Айтмамбетова, М.М.Мұқанов, Г.Ж.Мендібаева, А.П.Сетешев,
Ресейдің В.С.Библер, С.М.Бондаренко, Л.С.Высоцкий, В.А.Сухомлинский және
басқа да ғалымдардың еңбектерінде көрініс табады. Бұл авторлардың негізгі
еңбектерінде шығармашылық іс-әрекеттің құрылысы мазмұны мен мәнінің,
мәселелері, мектептер мен жоғарғы оқу орындарындағы оқу-тәрбие жұмысында
шығармашылық амалды жүзеге асырудың әдіс-тәсілдері көрініс тапты. Сонымен
қатар жұмыста қазақ және басқа халықтардың көркем өнер туындылары туралы
жазған Ө.Жәнібек, Х.А.Арғынбаев, А.Марғұлан, Қ.Қасиманов, М.З.Мусаханова,
С.А.Асанова, Н.Ж.Шаханова, А.Т.Толеубаев, А.А.Мекебаева, И.В.Захарова,
Р.Д.Ходжаева,И.Д.Ковальченко, В.М.Фриче және т.б.
Дипломдық зерттеудің методологиялық негіздері. Дипломдық жұмыстың
әдістемелік негізі ретінде Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беру
мектептерінде қолданылатын:
1) Қазақтан Республикасының жалпыға міндетті білім беру стандарты;
Астана, 2006 жыл;
2) Әдістемелік нұсқау хат, Астана, 2018-2019 оқу жылына арналған;
3) Білім беру бағдарламасы, Технология бөлімі;
4) Технологияны оқыту әдістемелері, сонымен қатар әдістемелік журналдар,
озат тәжіребелі мұғалімдердің мақақалары, жұмыстары алынды.
Жұмыстың теориялық маңызы. Осы жұмыстың ішінде шығармашылық қабілеттер, оны
дамыту жолдары, сонымен қатар қолөнер туындылары туралы жазылған. Сондықтан
осы жұмыстың мәтінін педагогика, психология салаларында, мектепте қолдануға
болады.
Жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыста біз материалды қолдана отырып,
оқушылардың шығармашылық заттарды жасау технологиясын көрсетіп, сабақ
жоспарын құрастыру мен оны сабақта қолдану арқылы, оқушылардың көркем еңбек
сабақтарында шығармашылық қабілеттерін қалай дамыту керектігін ұсынамыз.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш бөлім, тоғыз бөлімшеден, қорытынды
мен қолданылған әдебиеттер тізімінен құралады.
1. Оқушыларды шығармашылыққа бейімдеудің теориялық негізі
1.1 Шығармашылық ұғымына жалпы сипаттама
Шығармашылық сөзінің төркіні, этимологиясы шығару, ойлап табу дегенге
келіп саяды. Демек, жаңа нәрсе ойлап табу деп түсіну керек. Философиялық
сөздікте шығармашылық қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар жоғары
сападағы жаңалық ашатын іс-әрекеті деп түсіндіріледі
[4].
Шығармашылық іс-әрекет, өзіндік жұмыс істеу шеберлігі мен дағдылары өзінен-
өзі пайда болмайды, ол мақсатты оқу қызметі мен шығармашылық, практикалық
сипаттағы әр түрлі тапсырмаларды, дербес жұмыстарды орындау үрдісінде
қалыптасады.
Бұл проблеманың кейбір қырлары көне замандардан бастау алған.
Оның маңыздылығы жөнінде көптеген қазақ ғұлама ағартушылары Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаев, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев т.б. өз еңбектерінде айтып өткен.
Шығармашылық іс-әрекет және тұлғаның тұрақты сапалық белгісі ретінде
оқушының жан-жақты дамуына жағымды ықпал етеді, ақыл-ой және адамгершілік
қуаты оның ерік-жігерін, ойлау, елестету қабілетін, эмоциясын білдіретін
интеллектуалдық іс-әрекетінде көрініс береді [5].
Сонымен қатар, шығармашылық іс-әрекет жеке тұлғаның тұрақты қасиетіне
айнала отырып, оның танымдық мүмкіндіктерін және қоғамдық бағытын болмысқа
деген көзқарасын қалыптастыратынын ескерсек, диплом жұмысының
көкейтестілігі нақтылана түседі.
Соңғы жылдары шығармашылық сөзімен жаңалықпен қатар бастамалылық ,
белсенділік ұғымдары астарласа қолданылып жүр.
Шығармашылық - өте күрделі психологиялық процесс. Ол іс -әрекеттің түрі
болғандықтан, тек адамға ғана тән.
Шығармашылық туралы зерттеулердегі ойлар мен тұжырымдарды, негізге ала
отырып, оны мына төмендегідей ерекшеліктермен сипатталатын адам іс-әрекеті
деген қортынды жасауға болады:
- шығармашылықты тудыратын қарама-қайшылықтың болуы.
- әлеуметтік немесе жеке адамға деген мәнінің болуы.
- шығармашылыққа арналған шарттардың, жағдайдың болуы.
- шығармашыл тұлғаның жекелік қасиеттерінің болуы.
- нәтиженің жаңалығы.
Шығармашылық деген қажеттілік – күрделі рухани қажеттілік. Әзірге ол барлық
адамдарда бірдей деуге болмайды. Ал қоғамдағы жаңару үрдістері әр адамнан
күнделікті шығармашылық қайтарымды талап етіп отыр.
Шығармашылық іс-әрекет – бүкіл болмыстың, қозғалыстың, дамудың, бір сөзбен
айтқанда, тіршіліктің көзі. Қоғам құбылыстарында, жеке адамның, ақыл –
санасында, іс-әрекетінде, ішкі жан дүниесінде шығармашылықтың табиғи
үрдістері үздіксіз жүріп, белгілі бір жүйемен дамиды. Ішкі шығармашылық
үрдістерін табиғат өзі басқарады. Ал сыртқы факторларды басқару, реттеу
жеке адамның ой- санасына, айналысатын сана байланысты [6].
Оқушының шығармашылық іс - әрекетке деген құлшынысы оның өз даралығын, өз
қабілеттерін іске асыруына жол ашады. Шығармашылықтың мәнін аша отырып оның
әрекет ұйымымен тығыз байланысты екенін анықтауға болады.
Шығармашылық және іс- әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды. Іс
-әрекет шығармашылықты тудырып, оны нақты болмыстыққа айналдырса, ал
шығармашылық іс -әрекетті реттеуді, оның амалдарын, тиімділігін анықтайды.
Шығармашылық іс-әрекет арқылы шығармашылық қабілеттер қалыптасады, әрі
қарай дамиды.
Яғни, шығармашылық – қайшылықтарды шешуге ынталанған, жеке тұлғаның
нәтижеде адамзатқа мәні бар.
Шығармашылық үрдісті ғалымдар әр кезеңге бөліп қарастырады. Әр кезеңде
баланың бойында әр түрлі сапалық қасиеттер қалыптасады. Алғашқы кезеңдерде
шығармашылыққа деген сенімсіздік, күдік білінуі мүмкін [7].
Ал келесі сәттерде біраз ойлану, іздену кезеңдерінде табандылық, танымдық,
белсенділік секілді қасиеттер қалыптасып, еңбектің нәтиже берер тұсында
оқушының көңіл күйі көтеріліп, жаға істерге жігерлене түседі. Әрине,
шығармашылық жұмыстардың түріне мақсатына қарай бұл кезеңдер бір-бірімен
астасып қабысып жатуы мүмкін.
Оларда қалыптасып, одан әрі дамып отыратын сапалардың бірі айқын көрініп,
бірі уақытта көмескіленуі ықтимал. Жалпы әр оқушының бойындағы
қайталанбайтын табиғи ерекше құбылыстар біріге жинақталып, керемет
шығармашыл тұлға жасап шығарады.
Бұл қазіргі білім беру жүйесін ізгілендіру, яғни білімді гуманистік
принциптегі бағытта дамыту идеясымен ұштасып жатыр.
- шығармашылық ізденістер, тапсырмалар арқылы оқушылардың қызығушылығын
арттыру;
- оқушылардың алған білімдерін, дағдыларын келешектегі өмірлерінде қолдана
алуларына көздерін жеткізу;
- оқушылардың істейтін жұмысының мақсатын айқын түсінуі, жұмыста өз
еркімен, қалауымен орындауы;
- мұғалімнің нақты тапсырмалар беруі, жұмысты орындаудың және аяқтаудың
уақытын жеке тұлғаны қалыптастыру, өздігінен дамуға жағдай жасау, сондықтан
оның өзіндік танымдық, шығармашылық іс - әрекеті белсенді болады.
Шығармашылық іс -әрекет мәселесі сан қырлы: оған философиялық – эстетикалық
мәдениеттанымдық, әлеуметтік және психологиялық аспектілер кіреді. Ал оның
өмір сүруінің өзегін табу үшін кешенді қатынас қажет. Педагогика жеке
тұлғаның шығармашыл қорының жетілу көзқарасын, шығармашыл бастамалардың
қалыптасу механизмдерін аудару әрекеттері барысында шығармашылықты
қарастырады [8].
Шығармашылық - оқушының танымдық іс - әрекетіне мотивациялық тұрғыда
басшылық жасау нәтижесінде туындайды.
Оқушының шығармашылық іс-әрекетінің пайда болуы оның орындаған
тапсырмасының нәтижесінен көрінеді. Оқушының шығармашылық дербестігі
қалыптасқанда баланың бүкіл болмысы жаңа сипатқа ие болады.
Шығармашылық іс-әрекет әртүрлі сапада көрінуі мүмкін. Оның күрделі
табиғатының өзі оның жеке адам дамуының түрткісі, қозғаушы күші екендігін
көрсетеді [9].
Шығармашылық іс-әрекеттің дамуы адамның өзін жеке тұлға ретінде сезінуі мен
айналасына өзіндік көзқарасы болуына байланысты. Шығармашылық іс-әрекеттің
дамуы денсаулығына, психикалық қызметінің дамуы, негізгі шарты - әлеуметтік
даму жағдайы негіз болады.
Шығармашылықпен тұрақты және саналы айналысатын және өз мүмкіндігін жүзеге
асыра алатын адам өмір талабына, өзгермелі еңбек шартына, өзін-өзі
тәрбиелеуге, өзін-өзі жетілдіруге тез бейімделеді.
Шығармашыл адам жаңашыл, ізденімпаз болады, өмірі қызық, мақсаттарын жүзеге
асыру барысында өз жолын әзі ашып, кедергілерді жеңе алады, үздіксіз алға
жылжып отырады.
Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруда:
- оқушылардың белсенділігінің болуы (ішкі және сыртқы);
- оның білім мен іскерлігі, яғни тәжірибесінің болуы;
- алған білімді белгісіз жағдайда тасымалдай алу мүмкіндігінің жоғары болуы
талап етіледі.
Оқушылардың шығармашылық іс – әрекетінің қалыптасуын 1 суреттен көруге
болады.
Сурет 1
1-сурет. Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру
Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыруда мына төмендегідей
бағыттарын білуі керек:
- жеке тұлғаның психикалық әрекеттеріне басшылық жасау;
- оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін ескеру;
- оқушыларға жаңа білімнің қажеттілігін түсінуіне жол ашу;
- оқушының танымдық мәселені шешуде қиындық келтіретіндей тапсырма
беріп, оның ойлау қызметін күшейту;
- бұрынғы білімдерін байытуына көмектесе отырып,
мәселені шешудің ұтымды жолын іздеуге бағыт беру;
- материалды оқушының өзіндік көзқарасын туғызатындай
деңгейде жүйелі беру;
- теориялық материалдарды практикамен байланыстыруда оқушылардың
дербестгін ескеру;
- оқушылардың оқу, тыңдау, өзіндік пікірін білдіру мәдениетін
меңгерту;
- оқушылардың өз жұмысын тексере білуіне, өзгенің еңбегін
бағалай білуге назар аудару;
- сыныпта әдеп және қарым-қатынас мәдениетін ұстану;
- шығармашылық қабілеттерін өз бетінше үздіксіз дамыту;
- жаңаша оқыту технологияларын пайдалану [10].
Осы бағыттарды 2 суреттен көруге болады .
Сурет 2
2-сурет. Оқушылардың шығармашылық іс-әрекетін қалыптастыру бағыттары
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдары мен құралдарын анықтау
психология мен педагогикалық ғылымдарда көптен бері зерттелді. Әлемдік
мәдениет ойшылдарының шығармашылығы - бұл шығармашылық теория бойынша
зерттеулердің көп болғандығын байқауға болады.
Шығармашылық педагогиканың негізгі мақсаты қазіргі қоғамның жаңа санасын
табу, рухани қасиеттерді қалыптастыру және жаңа жолдар мен шешімдерді іздеу
болып табылады.
Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытуды талдау қызмет, әрекет,
қабілет ұғымдарының мәнін терең түсінуді талап етеді.
Белсенділік - бұл адамның қажеттіліктері, көзқарастары мен мақсаттарынан
келетін қоршаған ортаны өзгерту мүмкіндігі [11].
Белсенділік объективті қажеттілік болған жерде жақсы дамыған. Сондықтан
мұғалімдер оқушылардың бойында туып жатқан шығармашылық белсенділіктерін
ары қарай дамытып отырулары керек.
Зерттеушілер шығармашылық әрекетке әр түрлі анықтама береді. Мысалы,
И.Лернер шығармашылық әрекет деп білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға
тасымалдай білуді, нысанның жаңа қызметін көтере білуді, жаңа шешім табуды
белгілейді.
А.Лук шығармашылық әрекетті мәселені шешудегі көрегендікке балайды,
идеаларды іске асыру (генерация жасай білу), болжай білу қабілеттерін
атайды.
Шығармашылық және әрекет диалектикалық біртұтастықты құрайды.
Әрекет шығармашылықты тудырып, оны нақты болмысқа айналдырса, ал
шығармашылық әрекетті реттейді, оның амалдарын, тиімділігін анықтайды.
Шығармашылық әрекет арқылы шығармашылық қабілеттер қалыптасады, әрі қарай
дамиды [12].
Еңбек сабағында оқушының шығармашылық дербес жұмыс істеу шеберлігі мен
дағдылары оқу қызметінің нәтижесі мен шығармашылық сипаттағы әртүрлі
тапсырмаларды орындау процесінде ғана қалыптасады. Еңбекке оқыту процесінде
оқушының шығармашылық белсенділігін дамытуда олардың қабілет дәрежесін
ескеру керек. Күрделі шығармашылық жұмыс түрлерін қабілет дәрежесі жоғары
оқушыларға берген дұрыс. Оқушыға, оның күшіне сәйкес келмейтін, мүмкіндік
деңгейінен анағұрлым жоғары тапсырмалар жүктеу оңды нәтиже беремейді.
Оқушылардың танымдық бағыттағы шығармашылық әрекеттерін дамытатын
тапсырмаларды жүйелілікпен беріп отыруды ұмытпаған жөн. Сонымен бірге
технология сабағында оқушының өзіндік дербес іс-әрекеті мұғалімнің
басшылығымен қатар олардың шығармашылық іздемпаздығын, белсенділігін, өз
ықыласымен жасайтын әрекетін де керек етеді. Оқушылар бұйым дайындауда
ғылыми негізге сүйене, іздене орындауы тиіс [13].
Ғылыми танымдық мәлеметтер тақырыптық, сәндік бұйымдар дайындауда, көркем
композиция құрастыруда шығармашылық жұмыстардығылыми негізде орындауға
мүмкіндік жасайды. Бұйымның сапалы болып шығуы бірден-бір осыған байланысты
екенін оқушының ұмытпағаны жөн.
Оқушы бұйым дайындаудың әрбір кезеңдерін бірізділікпен меңгеріп алуы тиіс,
өйтенң әрбір келесі кезең – өткен кезеңнің құрамдас кезеңінен туындайды.
Мәселен, бұйымның эскизін дайындауға қажетті білімді меңгермей оны жасауға
көшпеу керек. Өйткені бұйым эскизін жасау жүйелілікті талап етеді [14].
Бұйым дайындау барысында мәселен, кестелеу жұмысында қоршаған ортаның
шынайы көрінісін қабылдау кезеңін ғылыми негізде ұйымдастыру оқушының жеке
тұлғасын жан-жақты үйлесімді дамуына тигізетін әсері мол. Кесте суретінің
ғылыми негіздері перспектива, түстану, жарық-көлеңке, анатомия т.б.
ұғымдарға бағытталады. Сонымен қатар, кестеленетін бейненің суретін мата
бетіне түсіру, кеңістікті, көлемді көрсету, пропорцияны сақтау талаптары
қойылуы тиіс.
Оқушы заттың суретін мата бетіне бейнелеп кестелеместен бұрын, оның
құрылысын зерттеп алғаны жөн. Бұл кестеленген бұйымның эстетикалық және
ғылыми тұрғыдан сауатты орындалуына септігін тигізеді.
Әрбір бұйымның өзіндік ерекшелігіне орай, оны жасау техникасы алуан түрлі.
Сондықтан бұйым дайындау әдіс-тәсілдері салынатын сурет пен өрнектердің
композициясына байланысты.
Шығармашылық мүмкіндікті қалыптастырудағы маңызды міндеттердің бірі – оқушы
бойындағы жасырын қабілетті тани білу, оның қайнар көзін аша білу. Әрбір
баланың бойында шығармашылық баулуға өзек болардай өзіндік жасырын дарын
мен қабілет болады. Оқушының шығармашылық дербестігін қалыптастыруға
бағытталған жұмыс түрлері оларды ойлауға жетелеп, қызығушылығын оятып,
шығармашылық ізденістерін арттыруға, белсенділікке ынталандырады.
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін анықтау, ескеру және дербестік пен
іздемпаздығын дамыту бірден – бір мұғалімнің шеберлігіне байланысты [15].
Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту жұмыстарының мазмұны
оқушылардың жас ерекшелігіне, табиғи тума қасиеттеріне, қызығушылығына,
қабілет дәрежесіне сай болу керек:
- оқушыны бұйым дайындауға қажетті қосымша мәліметтерді өздігінен
жинауға дағдыландыру, ғылыми дүниетаным негіздерін қалыптастыру;
- шығармашылық жұмыс жасауына жағдай тудыру;
- оқушылардың шығармашылық іс-әрекетіне қызығушылығын таныту;
- белгілі бір нәрсені жаңа ғылыми тұрғыдан түсіндіруге, жеткізуге
үйрету;
- жан-жақты және үйлесімду дамуын жетілдіру;
- жіберген қателігі үшін кінәламау, өздігінен ойлауға жетелеу,
шығармашылық жұмыстың маңыздылығы мен оның тиімді жақтарын көтеру;
- қажетті бағыт-бағдар беріп отыруы тиіс;
- жасалатын жұмыс нысанын оқушылардың өз қалауымен таңдауды және олардың
ұсыныстарын әрдайым ескеріп отыруы тиіс [16].
Көркем еңбек сабақтарында оқушылардың шығармашылығын ұйымдастыруға
қойылатын талаптар:
- оқушы өзі орындайтын шығармашылық жұмыстың мақсатын түсінуі қажет;
- шығармашылық бағыттағы іс-әрекетті жүйелілік пен саналылықпен орындауы
тиіс;
- шығармашылық жұмысты жемісті аяқталуы [17].
Оқушының шығармашылық үрдісіне жататындар:
- жасалатын нысанның құрылымына ғылыми негізде зерттеу жұмыстарын жүргізу;
- бұрын меңгерілген техникалық әдістерді пайда болған мәселеге үйлесімді
пайдалану;
- бұйым дайындаудағы проблеманы көре білу және оны шешу жолдарын қарастыру;
- бұйым дайындаудың жаңа тәсілін ақпараттан іздеу, оны іс-жүзінде қолдану;
- дайындау техникасының баламасын өздігінен анықтау және оны ұсыну [18].
Көркем еңбек пәні бойынша когнитивті, креативтік, коммуникативті,
ұйымдастыру – қызметтік үлгідегі шығармашылық сабақтарды ғылыми негізде
ұйымдастырып отыру қажет.
Еңбекке оқыту сабақтарының шығармашылық сипаты оқушының дербес
белсенділігін оятып, ғылыми негізде танымдық ізденістерінің дамуына, жеке
тұлғасының дамуына әсер етеді.
Сонымен осы параграфта біз шығармашылық ұғымына талдау жасадық. Мектеп
оқушыларға тек қана білім бермей, сонымен қатар оқушы бойындағы барлық
қасиеттерді дамытқан дұрыс. Себебі алған білімді дұрыс қолдана білу,
оқушының бойындағы қасиеттер мен дамытылған қабілеттерімен тығыз байланысты
болады.
2. Қазақ және басқа ұлттардың көркем өнер түрлері
Көркем өнер – өмір құбылыстарын бейнелеп көрсететін, қоғамдық сананың
көркемдік ойлау тәсіліне негізделетін үлкен бір саласы. Шығармашылық
өнердің сан алуан түрлері бар. Олар: сурет, бейнелеу өнері, музыка, ән, ою-
өрнектер, тігу ісі, сәулет өнері және т.б. осылардың барлығы көркем өнер
дүниесіне жатады. Әр-түрлі жанрда жасалып тұрғанымен, олардың барлығы да
әдімілікті сезіну, дүниенің эстетикалық жолын көрсету болып табылады.
Көркем өнер адамдардың екінші өмірін бейнелейтін туындылар, олар адамның
өмірінің екінші жағын көрсетіп, олардың тұрмысының ажырамас бір бөлігі.
Олардың барлығы, түйсік, түсінік шығармашылық, көркемдік ойлау
қабілеттерінен туындайтын дүниелер. Қоршаған дүниені көркемдік жолмен
тануды, табиғат, қоршаған әлем бейнелерін келтіруге ұмтылу, көне заманнан
бастау алады. Тастағы таңбалар мен ауыз әдебиетіндегі туындылар осыны
дәлелдейді. Көркем өнердің барлық салаларына ортақ сипат дүниені, өмір
құбылыстарын жинақтап, типтік дәрежеге көтере, сонымен бірге нақтылы
қалпында бейнелеп көрсету болса, әр саладағы бейнелеу құралы, бейнелеу
тәсілдері өзінше бөлек болып келетінін айту қажет. Айталық, сурет өнерінде
бейнелеу құралы - бояу, түрлі түсті бояулардың мағыналық мол мүмкіндіктері.
Ал музыка, ән-күй шығармаларында өмір шындығы дыбыстық әуезділігі, әннің,
мелодияның ой-сезімді жеткізудегі мәнділігі арқылы көрінеді. Көркем
әдебиетте өмір құбылыстары, айтылған ой-сезім сөзбен мүсінделеді, сөздің
мағыналық байлығы, өсерлілігі аркылы жеткізіледі. Әрбір өнер саласының өз
тілі, өз бейнелеу тәсілдері бар. Сонымен қатар кейбір тәсілдер, жанрлық
түрлер бірнеше өнер саласына ортақ болып та келеді. Түгелдей алғанда көркем
өнердің барлық салалары тамырлас, түп негізі бір, қазіргі дәуірде де бір-
бірімен жалғаса дамып келеді [19].
Өнердің гүлденуі - халықтың гүлденуінің белгісі - дейді Н.К.Рерих.
Шынымен де солай болмақ. Себебі өз өнер туындыларын білу, осы өнер
туындыларын жасауды үйреніп, басқа халықтарға таныту, осы халықтың бір де
бір жетістігі болады.
Көркем өнерлік туындылар тарихи ақиқатты, шынайы болмысты көрсететін ерекше
формадағы деректер қатарына жатады. Бұл саладағы деректердің түрі мен
мазмұны өнер саласының жанры мен түріне қарай, әр адамның жеке басының
кәсіби деңгейі мен әдіс-тәсіліне қарай ерекшеленеді.
Тарихи дерек көздері ретінде көркем өнерлік туындыларды талдау барысында
зерттеуші деректану ғылымының незігдеріне сүйенеді. Ал деректануда
деректің әлеуметтік-гносеологиялық табиғаты, тарихи факт пен тарихи дерект
ара-қатынасы, әр түрлі деректердегі обьектілік пен субъектілік, оларды табу
принциптері мен интерпритациясы өте маңызды методологиялық мәнге ие болып
келеді.
Өнер өзінің түп-тамырымен болмысты, шындықты бейнелейтіндіктен, тарихи
дерек көзі ретінде көркемдік туындылар деректі талдаудың танымдық, яғни
гносеологиялық, тарихи-типологиялық тәсілі арқылы қоғамдық дамудың,
қоршаған ортаның әлеуметтік даму заңдылықтарын ашып көрсете алады [20].
Адам баласының кез – келген рухани байлығы нәтижелері, іс-әрекетінің жемісі
адамзат тарихи дерегі болуымен қатар, мәдениет пен өнер тарихының дерегі
болып табылады. Бұл туралы Г.Л.Ермаш Методология исторической науки атты
кітабында художественное творчество являеться частью культуры, а последняя
не отделима от общего исторического процесса, ...велико значение
художественного образа для исторической науки, то с другой – искусство не
может обоитись без исторического материала, необходимого для интерпритации
человеческого опыта деп тарих пен өнердің бір-бірімен тағыз байланысын
көрсетті [21].
Әл-Фараби өзінің Трактаты о канонах искусства и поэзии атты шығармасында
өнердің мақсаты-әр түрлі жолдар мен тәсілдер арқылы адамның қиялы мен
сезіміне әсер ете білуі [22] деп жазғандай, көркем өнер де ерекше бір
туынды ретінде қаралады.
Өнер туындылары арқылы сол қоғамның қажетіліктерін, мәдениеттің көпшілік
және жекелік формаларын айқындауға болады. Өнер туындыларындағы бейнеленген
заттар арқылы қоғамдағы әлеуметтік мінез-құлықты, тарихи генезисті анықтау
деректанулық жағынан зерттеудің маңызды тұсы болып табылады. Өнер
туындылары арқылы қоғамдық сананы, өзгерістерді айқындау, деректанулық
талдауды қажет етеді. Себебі, өнер қоғамдық сана айнасы деп бағаланғаны
белгілі.
Қазақ халқының көркем өнердің бір түрі – қолөнер болып табылды.
Қазақ халқының қолөнері – ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе жатқан ұлттық
мәдени мұраның ажырамас маңызды бөлігі. Қолөнер түрлерінің өз бойында
халықтың материалдық және рухани өмірі көрініс тапқан. Олай дейтініміз,
қолөнер туындылары материалдық мұра болып қана қоймай, ертедегі халықтың
тарихынан, таным-түсінігінен, эстетикалық талғамынан хабардар етеді.
Осындай ұлттық мәдениет үлгілерінің дәстүрлерін оқып үйрену – оларды
сақтауға және бүгінгі әлеуметтік жағдайларға сай пайдалана білуге мол
мүмкіндіктер береді [23].
Қолөнердің синкретикалық өнер түріне жатуының бір себебі, оларда
материалдық өндіріс пен рухани өмірдің ажыратылмай біртұтастықта берілуі
болып табылады. Бұл әрі халық шығармашылығының болмысына тән ерекшеліктің
бірі болып есептеледі. Қазақ халқының ата – бабасынан мұра болып келе
жатқан колөнер түрлеріне киіз үй тігу, кілем тоқу, халық музыкалық
аспаптарын дайындау, сонымен қатар ерекше қастерлейтін қолөнер туындысы –
Қыз жасауы. Қыз жасау – тұрмысқа аттандырып жатқан қыз баласының дүниесін
дайындау. Оған: құрақ көрпелер дайындау, төсек орын дайындау, көрпе, жастық
деген заттарды қолдан тігу.
Халық щеберлері өздерінің қолымен жасаған барлық бұйымдарына ерекше
эстетикалық талғаммен ою-өрнектер түсіріп отырған. Қазақ ою-өрнектерінің
жүйесінің құрылуына қоршаған ортаның, халықтың ұрпақтан-ұрпаққа жетіп
отырған салт – дәстүрінің әсері мол болды. Қазақ ою-өрнектері жүйесінің
зооморфтық, өсімдік тектес, геометриялық және т.б. мотивтері анық көрінеді
[24].
Қазақ халқының кеңінен қолданылып жүрген көркем өнердің бір түрі – сәндік
қолданбалы өнер. Сәндік- қолданбалы өнер түрлерін 3 суреттен көруге болады.
Сурет 3
Сурет 1 – Қазақ халқының сәндік – қолданбалы өнер түрлері
Сәндік- қолданбалы өнерді білім беру жүйесінде тиімді пайдалануды
институттық және ақпараттық тұрғыда қамтамасыздандыру :
- сәндік – қолданбалы өнердің халықтық сипатын мемлекет, қоғам, тұлға
мүддесімен тығыз байланыста сақтап қалу, халық дәстүрлерін қайта
жаңғырту және жетілдіру. Сәндік – қолданбалы өнердің эстетикалық,
педагогикалық мәнін бұқаралық ақпарат құралдары арқылы белсенді
насихаттау;
- ұлттық сипаттағы сәндік-қолданбалы өнер қоғам, өнер қайраткерлерінің
дәріптеуіне мүмкіндік жасау;
- мемлекет пен қоғамдық ұйымдар тарапынан халық шеберлерінің мәртебесін
көтеруге және олардың шығармашылық туындыларына қолдау көрсету.
Шебердің шәкірт тәрбиелеу дәстүрін қайта жаңғыртуға ат салысу [25].
Сәндік – қолданбалы өнерді үйретуді 4-суреттен көруге болады.
Сурет 4
4 суреттің жалғасы
Сурет 4 – Қазақ халық педагогикасында балалар мен жастарды сәндік-
қолданбалы өнерге үйрету моделі
Біздің осы дипломдық жұмыста көрпе, жастық тақырыптарына сай сабақты
ұйымдастыру болғандықтан, сәндік-қолданбалы өнерге тоқталып өткеніміз жөн.
Қазақ халқы сәндік-қолданбалы өнерге үйретуде балалар мен жастардың дара
ерекшеліктеріне де, (дарындылық, қабілеттілік) аса назар аударған, олардың
шығармашылығын дамытуға мүмкіндіктер жасаған.
Сәндік-қолданбалы өнерге балалар мен жастарды үйретуді әр түрлі әдістер
арқылы жүзеге асырған. Мектепте оларды бес топқа бөліп қарастырады.
1) Көрнекі (үлкендердің жеке, нақты ісі, көрсету және т.б.);
2) Ауызша (түсіндіру, әңгіме, әңгімелеу, иландыру, ишара және т.б);
3) Практикалық (марапаттау, тапсырма беру және т.б.);
4) Ынталандыру (қолдау, мақтап-марапаттау, түзету және т.б);
5) Қорытындылау (сынау, бағалау) [26].
Сәндік-қолданбалы өнерге үйретуде көрнекі әдісі ерекше мәнге ие болды. Ол
жасап жатқан бұйымды көрсету, сипап сезу, оны жасаудың әрбір әдіс-тәсілі,
қолданылатын құрал – сайманы, жабдығы, шикізаты және т.б. қолма-қол
көрсетілген.
Ауызша әдістердің бірі – түсіндіру теориялық білімдерді меңгертуде үлкен
маңыздылыққа ие болады. Өйткені ол сәндік-қолданбалы өнер негіздерін,
ондағы еңбек іс-әрекеттерінің мәні мен мағынасын, мазмұнын, еңбек
операцияларының түрлерін, еңбек құралдары мен олардың бөлек бір
бөліктерінің қолдану ережелері мен тәртібін қамтиды. Оны көрсету әдісімен
қатар қолдану үйретудің тиімділігін арттырады.
Сәндік - қолданбалы өнерге үйретудегі практикалық әдістің негізгісі –
жаттықтыру. Үйретуші – ұстаз жасау тәсілдерін түсіндіріп, көрсетіп болған
соң, оларды балаға қайта-қайта жасатып жаттықтырған. Бұл үйренушінің
белгілі бір іс-әрекеттерді саналы түрде қайталай отырып, қоғамдық тұрғыдан
маңызды нәтижеге қол жеткізуіне, білім іскерліктері мен дағдыларын
кеңейтуіне мүмкіндік береді.
Ынталандыру әдісінің үйренушінің қызығушылығын арттыруда маңызы үлкен. Оның
еркіндік беру тәсілін орынды қолдана білу балаға қанат бітіріп, шабыт
береді. Талап қою, тыйым салу, бақылау тәсілдерін де халық балалардың ар-
ұжданына нұқсан келмейтіндей етіп пайдаланған. Мәселен, қолөнерін
үйретудегі талап қою тәсілі олардың эстетикалық талғамын жетілдіру,
бастаған ісін аяқтау, өз еңбегінің нәтижесін көру, бағалай білу [27].
Сәндік-қолданбалы өнер түрлеріне үйрету процесі мынадай функцияларды
атқарады: білім береді (білім, іскерлік, дағды), тәрбиелейді (кешенді),
және дамытады (жетілдіру, өзін-өзі жетілдіру, психикалық тұрғыда дамуына
ықпал ету және т.б.).
Халық балалар мен жастарды сәндік-қолданбалы өнерге үйрету процесін
ұйымдастыруды нақты заңдылықтар арқылы анықтаған:
- үйретудің мақсаты, мазмұны, әдіс-тәсілдері қоғам талабына,
мүмкіндіктеріне тәуелді;
- үйретудің функциялары өзара байланысты;
- үйретудің сапасы ұстаздың беделіне, шәкірттің белсенділігіне, ұстаз
бен шәкірттің бірлестікте еңбек етуіне тәуелді;
- балалар мен жастарды үйретудің іс-әрекеттерін жас, жыныс, дара
ерекшеліктеріне қарай ұйымдастыру;
- бейнелеу, шығармашылық, техникалық іс-әрекеттері өзара байланысты;
- оқытудың тиімділігін қолма-қол көрсету;
- үйретудің мақсаты, мазмұны, әдіс-тәсілдері өзгеріп, толықтырылуына
байланысты [28].
Көркем өнерге үйрету процесінде балалар мен жастарды дамытып қалыптастыруда
халық нақты қағидаларды (ерте шағынан үйрету, қарапайымнан күрделіге көшу,
жеңілден ауырға, жалпыдан жекеге көшу, белгілі бір кәсіпке мамандандыру
және т.б.) және дидактикалық принциптерді (табиғилық, көрнекілік,
саналылық, белсенділік, түсініктілік, жүйелілік, бірізділік, өмірмен
байланыстылық, жас ерекшеліктерін ескеру, ұжым арқылы үйрету, іс-әрекетті
бағдарлау т.б.) негізделген.
Сонымен қатар көркем өнер туындылары тек қана қолдан жасауды емес, соған
қоса тәрбиелік маңызы зор. Мәселен, ұрпаққа тәрбие беру , кез келген істің
мақсаты болып келеді.
Қазақ халқының көркем өнер туындыларының тәрбиедегі мүмкіндіктерін 5
суреттен көруге болады.
Сурет 5
Ақыл-ой сәндік-қолданбалы өнерден, басқа да көркем өнердің
түрлерінен білімдерін кеңейтеді;
ақыл-ойын өсіреді;
логикалық ойлау қабілеттерін жетілдіру;
ойын ұшқырлайды, қиялын қанаттандырады.
Адамгершілік ұлттық өнерді сақтауға, бағалауға, дамытуға
ынта-ықыласын арттырады;
тыған елге, табиғатқа сүйіспеншілігінің артуына
септігін тигізеді;
патриоттық, интернационалдық сезімдерін
қалыптастырудың маңызды факторы болып табылады;
адамгершілік қасиеттері (сыпайылық, ізеттілік,
төзімділік, жауапкершілік т.б) мен құндылықтарын
(сыйластық, сүйіспеншілік, еңбекке құрмет, өнерге
құрмет, достық және т.б.) қалыптастырады;
өнер адамын сыйлауға, оларды құрметтеуге тәрбиелейді;
өзіне деген сенімін қалыптастырады;
ата-мұра дәстүріне аялы көзқарасын қалыптастырады.
Эстетикалық сұлулық, әсемдік сезімдерін оятады және тереңдетеді;
эстетикалық мәдениетінің қалыптасуының негізі болады;
балалардың шығармашылық жұмысқа, әдемі бұйымдар
жасауға талпыныстарын арттырады;
сезімінің, санасының дамуына, көзқарастарына,
сезімдеріне ықпал етеді;
сүйіспеншілік, қуаныш, сұлулық, асқақ сезімдерін
оятады;
ұлттық өнерге эстетикалық көзқарасын қалыптастырады;
эстетикалық қарым-қатынастар үйлесімділігін түзе
алады.
Еңбек еңбек ету қабілеттерін арттырып, шеберліктерін
шындайды;
еңбекке оң көзқарасын қалыптастырады;
әлеуметтік міндеттердің мәнін түсінуіне ықпалын
тигізе алады;
шыдамдылық пен төзімділігін шындайды;
ұйымдастырушылық сапаларын қалыптастырудың құралы
бола алады;
адамдардың көңіліне қарауға, зерек болуға, өзін-өзі
ұстай білуге, ұжымшылдыққа үйретеді;
еңбек дағдыларын ұйымдастырады.
Дене қол саусақтарының, бұлшық еттерінің шынығуына
септігін тигізеді;
дене бітімінің сұлу да сымбатты болып жетілуіне әсер
етеді;
ойларын сергітеді, физикалық тұрғыдан дамытады;
дене еңбегін түсіне, сүйе білуге дағдыландырады.
Экологиялық табиғатты аялай білуге үйретеді;
табиғи шикізаттарды бағалай білуге тәрбиелейді;
табиғат құбылысын дұрыс қабылдауға үйретеді;
қоршаған ортаны сақтай білуге, қадірлеуге үйретеді.
Экономикалық шикізаттарды, материалдарды, қорларды үнемді
пайдалануға, ысырап етпеуге тәрбиелейді;
үнемділікке тәрбиелей отырып жеке тұлғаның
ақыл-ойының тереңдеуіне, ойының, шығармашылығының
шындалуына да септігін тигізеді, ісмерлігін
арттырады.
Қазақ халқының көркем өнерінің мазмұндық ерекшеліктеріне жасаған талдау
бізге көркем өнер туындыларының атқаратын қызметін анықтауға:
1) Практикалық. Тұрмысқа қажетті заттар мен бұйымдарды жасау және
практикалық қолданыста пайдалану;
2) Эстетикалық. Тұрмысқа қажетті заттар мен әшекейлеп,безендіру, әсемдеу
арқылы сұлулықты қабылдауға баулу, қуанышқа бөлеу, шатыққа кеңелту,
жақсы эмоциялық, көңіл-күй кештіру;
3) Ақпараттық. Адам ойын, арман –тілегін, көзқарасын бейнелі түрде
кештіру;
4) Танымдық. Халықтың дүниетанымын, наным-сенімдерін көрсету, тұрмыс-
тіршілігін бейнелеу;
5) Естелік бұйымдық. Естелікке, сыйлыққа беруге арнау [29].
Осы жоғарыда айтылғанның бәрі, яғни қазақ халқының көркем өнер түрлеріне,
мән-мағынасына, өзіндік ерекшеліктеріне, ақпараттық қызметіне,
принциптеріне жасаған талдау бізге біріншіден, қазақ халқының көркем өнері
дегеніміз қолмен немесе құралдармен, техникамен өндірілетін қолданбалы,
сәндік, естелік бұйымдар түрлерін ұқсатып жасаудағы идеялар мен ойлардың,
материалдар мен көркемдік шешімдердің, техникалар мен технологиялардың,
ұлттық нақыштардың жиынтығын құрайтын өнер деп анықтама беруімізге
мүмкіндік берді, екіншіден оның әлуетінің жоғары екендігін дәлеледейді.
3. Көркем еңбек сабақтарында оқушыларды шығармашылыққа бейімдеу түрлері
Оқуға деген шығармашылық көзқарас дамыту - теориялық жағынан дамыған және
іс жүзінде дамымаған сұрақтардың бірі. Өз оқушыларында белгілі бір білім
мен дағдыларды ғана емес, өз бетінше білім алуды, осы білімді меңгеруді
және өмірге шығарылатын шығармашылық міндеттерді шешуге ұмтылатын мұғалімді
табу қиын. Біздің мектептегі және шетелдегі ғалымдар, педагогтар,
психологтар мен әлеуметтанушылар, оқушылардың оқу үрдісіне қызығушылығын
жоғалтып, сонымен қатар технология сабақтарына да қызығушылық пен
шығармашылық қабілеттерін жоғалта бастайды .
Мұғалімдер бұл теріс үдерісті жеңу жолдары мен тәсілдерін табу міндетіне
тап болды. Ойынның санының көбеюі және сабақтың дәстүрлі емес түрлерінің
көбеюі осы міндетті шешуге көмектеседі. Мұндай сабақтар балаларға
ұсынылатын материалдардың белсенділігін арттырады, оқушылардың психикалық
белсенділігін дамытады. Сабақтар барысында балалардың бір-бірімен ақпарат
алмасуы, кеңес беруі, талқылауы, бір-біріне көмектесуі және бірін-бірі
бағалауы мүмкін сабақтың түрлі сатыларында жағдай жасалуы мүмкін. Байланыс
барысында оқушылар оқу материалын тез және жақсы түсінеді, қателерді бірге
жояды [30].
Көркем еңбек сабақтары да сондай сабақтар қатарына жатады. Көбінесе
оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту, шығармашыл сабақтарында
мүмкін, ал көркем еңбек дәл сондай сабақтар қатарына жатады. Мәселен,
қиялдау, өз қалағанымен әшекейлеу, тиісті материалдарды өздігінен ойлау, ою-
өрнектерді зерттеп, мағынасы бойынша келетінін таңдау, эстетикалық тұрғыдан
да дұрыс, тиісті заттарды таңдау – осының бәрі шығармашылыққа жатады.
Л.В.Занков айтуы бойынша Оқушылардың тек қана санау мен оқуға емес,
сонымен қатар шығармашылыққа бейімдеу де өте маңызды. Оқу мен тәрбие
процессі қатар жүруі тиіс. Басты пәндер мен екінші рөлдегі, яғни маңызды
емес пәндер деп бөлген дұрыс емес. Адам өмірінде мектепте оқытылатын
пәндердің барлығы де маңызды болып келеді [31].
Оқу үрдісінде шығармашылықпен айналысуға тырысып, үнемі іздене отырып, мен
мұғалім ретінде өзімнің әрбір оқушымның ішіндегі ең жақсы, мейірімді,
жанашыр, сүйкімді адамның айналасында көретінін армандаймын. Балалар
шығармашылығы өте терең. Оның асыл тұқымы - жақсылық және сұлулықтың
шапшаңдығы, сондай-ақ, шын мәнінде, ашуға тырысатын құпияның сезімі.
Жасырын шығармашылықты шығарады - дейді А. Эйнштейн. Шығармашылық әрдайым
әуесқой, табысқа ынта негізінде қол жеткізіледі. Шығармашылықтың басты
ынталандырушысы мұғалімге де, оқушыға де үлкен қуаныш [32].
Шығармашылық ұғымы жөнінде Қазақстан Республикасы Орта білімді дамыту
тұжырымдамасында: Шығармашылық — бұл адамның өмір шындығында өзін — өзі
тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түюі,
өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет [33].
Шығармашылық сабақтардың оқушылар үшін мынадай маңызды жақтары бар:
- оқушының танымдық іздемпаздығы қалыптасады;
- сұрақтарды, мәселелерді терең талдауға үйренеді;
- шығармашылық ой — өрісі артады;
- кітаппен жұмыс, көркем және ғылыми әдебиеттер, баспа материалдармен
жұмыс істеу біліктерін қалыптастырады;
- ұжымдық ой — пікірлері жетіледі, топ мүшелерін пікірлерімен ортақ
тұжырым жасауға үйренеді;
- мұғаліммен оқушылардың қарым — қатынасы ынтымақтастыққа болып,
сенімділіктері артады;
- оқушы өз ойын еркін айтуға, сөз мәдениетіне үйренеді;
- білімін жүйелі түрде толықтыруға;
- өз әрекетіне сын тұрғысынан қарауға;
- тұжырым жасап қорытындылауға үйренеді;
- оқу міндеттерін тиімді шешу мүмкіндігін тудырады [34].
Сабақта балалардың шығармашылыққа деген қабілеттерін арттыру және
қызығушылығын ояту үшін келесідей жұмыстар өткізуге болады:
1) Сабақта көрнекі материалдарды көбірек қолдану;
2) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz