Үйсіндер тарихы

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЕЖЕЛГІ ЖӘНЕ ОРТА ҒАСЫРЛАР ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ

Диплом жұмысы

Үйсіндер тарихы (ІІІ - Y ғғ. )

Орындаған: 4 курс (Т, Қ ж Э-31 к)

студенті Қанабатырова А.

Ғылыми жетекші:

т. ғ. д., профессор О. Т. Омарбеков

Қорғауға жіберілді

кафедра меңгерушісі

т. ғ. д., профессор

« » 2007

Алматы 2007

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1. ЕЖЕЛГІ ҮЙСІНДЕРДІҢ ШЫҒУ ТЕГІ, ОРНАЛАСУЫ, КӨРШІ

ЕЛДЕРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ

1. 1 Мәселенің тарихнамасы және деректері . . . 7

1. 2 Ежелгі үйсін тайпаларының территориялық орналасуы мен

көрші елдермен қарым-қатынастары . . . 11

2. ЕЖЕЛГІ ҮЙСІН ТАЙПАЛАРЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МЕН

МӘДЕНИЕТІ

2. 1 Үйсін қоғамының материалдық және рухани мәдениеті:

жергілікті ерекшеліктері мен ұқсастықтары . . . 20

2. 2. Үйсіндердің шаруашылығы, оған табиғи орта әсері . . . 31

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 48

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 52

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Қазақ халқының ғасырлар бойы мемлекеттік дербестік және тәуелсіздік үшін жүргізген күресінің тарихи тәжірибесін объективті шындық тұрғысынан жүйелі түрде зерттеу Отандық тарихнамаға жүктеліп отырған күрделі де маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Бұл бағытта қол жеткізген ғылыми тұжырымдардың мемлекеттік идеологияны, жас ұрпақтың тарихи санасын қалыптастыруына, егеменді еліміздің іргетасын нығайтуға, жалпы алғанда халқымыздың болашаққа деген сенімінің артуына қосар үлесі зор.

Бүгінгі қазақ халқы өзінің өсіп-өнуін алғашқы қауымдық құрлыстағы ру-тайпалардан басталғандығын ешбір жоққа шығаруына болмайды. Халқымыздың тарихи кезеңдерін, оның көне замандағы тарихын білу үшін көп жағдайда археологиялық зерттеулер қажет болып отыр. Яғни, адамдардың тіршілік әрекетінен қалған заттарды зерделей келе, археология ғылымы өткен тарихымыз турасында мәліметтер тобын беріп отыр. Осы мәліметтер туралы ежелгі еліміздің территориясында орналасып, кейіннен қазақ елінің тайпаларының құрамында кездесетін тайпалар тобы да кездесірп отыр. Міне сондай тайпалардың бірі ретінде үйсін тайпаларын алуымызға болады.

Үйсін атуаы қытай деректері арқылы ортамызға сіңісіп, қазіргі қазақтың Ұлы жүзінің құрамында үйсін атауы кездесіп отыр. Сол себепті де Қазақстан территориясын ежелгі заманда мекен етіп, кейін бұл атауы ортамызда қайта кездесуі әрине заңдылық болып отыр. Сол себепті де ежелгі заманда елімізде мекен етіп, артында өзіндік тарихын қалдыра білген үйсін тайпасы туралы зерттеп, оның мәнін ашу жұмыстың өзектілігін байқатып отыр.

Қазақстан тұрғындарында тарихи сананы қалыптастырудың мемлекеттік консепциясында бұл мәселе кезек күттірмес маңызды мәселе ретінде қойылады. «Отан тарихының тағылымдары және Қазақстан қоғамының қайта жаңғыруы» атты ғылыми сессияда да: «Үшінші мыңжылдыққа аяқ басарда бізге өткен-кеткенімізді қайта сараптамасқа жағдай жоқ. Өйткені, тарихи жадымызды қалпына келтіріп, тағдырымызды қайта таразылау тәуелсіздігіміздің де мән-мағанасын ұғындыра түседі» делінген /1/.

Соған орай тарих ғылымында өткеніміз бен бүгінімізге көз жүгірткен болатынбыз. Өзінің 2500 жылға созылған ұзақ тарихын көптеген оқымыстылар зерттеулеріне көз жүгірте отырып, ежелгі үйсін тайпаларының қазақ халқының құрамына енген жергілікті Жетісулық тайпалар болғандығы қазіргі таңда айтылып жүргендігі белгілі. Олай болса, б. з. д ІІІ-І ғасырларында өмір сүрген үйсін тайпаларының тарихын зерттеу күні бүгінге дейін қазақ тарихында ерекше орны бар өзекті тақырып екендігін танытып отыр.

Диплом жұмысының зерттелуі Жазба деректер бойынша үйсін тайпалары туралы алғаш тарихи жазбалар немесе ғылымға таныс етушілер Н. В. Кюнер мен Н. Я. Бичурин болды /1, 2/. Олар қытай тілін өте жақсы меңгергендіктен, олардың аудармаларын және басқа деректерді пайдалана отырып В. В. Бартольд өзінің атақты «Жетісу тарихы очеркі» атты еңбегінде үйсін тайпаларының қысқаша тарихын жазды /3/. Сол сияқты қытай маманы Ю. А. Зуев та үйсін тайпасы туралы жаңа деректер тобын пайдалана отырып, қазақстан тарихын жазуда үйсіндер жайлы өз үлесін қосты /4/.

Үйсін тайпаларының тарихи өмір тіршілігін қалыптастыруда, археологиялық материалдарды жазба деректермен салыстыра отырып, зерттеуде еңбек сіңірген ғалымдар академик Ә. Марғұлан мен М. Бернштам болды /5/. Іле өзенінің орталық ағысының оң жақ жағалауында үйсін ескерткіштеріне археологиялық жұмыстар жүргізіп, алынған материалдар бойынша олардың өмір сүрген мезгілін дәуірлерге бөліп, даму кезеңдерін бір жүйеге келтірген А. Г. Кушаев болды 6/.

Сол сияқты сақ, үйсін тайпаларының тарихымен ұзақ уақыт айналысқан К. А. Акишев болды. Ол үйсін тайпаларының қоғамдық құрлысы мен әлеуметтік-экономикалық жақтарын бір жүйеге келтіріп, үйсін тайпаларының мемлекеттік дәрежеде - таптық құрлыста өмір сүргендігі туралы жазды /7/.

Ал қазақтың тұңғыш ғалымы Ш. Уәлиханов болса қазақ арасынан жинаған шежірелік жинақтарына қарай отырып, үйсін ұлы жүз қазақтарының түп атасы екендігін мәлімдеген болатын /8/

Сол сияқты әйгілі ғалым Е. С. Малов үйсін атауының 8 ғасырдағы Орхон-Енисей жазбаларында кездесіп, олардың сақ тайпаларымен туыс болғагдығын атап өтеді /9/.

Тарихшы Н. Мыңжанұлы Қытай елінің б. д. д. деректерінде кездесетін «Большой Ючежы», «Малый Ючежы» деген ұлыстарды Ұлы жүз және Кіші жүз деп оқуға болады десе, ғалым С. Жолдасбайұлының пікірі бойынша мүмкін Ұлы жүз деген сөзді қытай тілінде «Ючежи» деп атаған болар, ал оның өзі (ючеждер) түркі тілдес тайпалар болған соң, қайтадан бұрынғы Ұлы жүз сөзі жанданған деген ой туғызады дейді /10/.

Үйсін тайпаларның этникалық құрамы турасында зерттеушілерің екінші тобына Қазан төңкерісінен кейінгі Ю. А. Зуевты, С. Аманжоловты, В. В. Восторовты атауға болады.

Зерттеуші Ю. А. Зуев өз кезегінде үйсін титуылының есімін лингвистикалық жолмен анализ жасап, үйсіндердің түркі тілдес болғанын дәлелдесе, ал зерттеуші С. Аманжолов болса тайпалардың түркі тілдестігі жайлы зерттеуінде үйсін, дулат тайпаларының тілі туралы дау-таласты қарастырып өзіндік пікір ұстанады /12/. Сол сияқты В. Востровтың Ұлы жүз тайпаларын Жетісу аймағына XІХ ғасырдың аяғында келіп қоныстана бастаған деген пікірі ешқандай шындық тұрғысына келмейді /13/.

Сонымен тарихнамамызда, оның ішінде ғалымдарымыз Ш. Уәлиханов, А. И. Левшин, А. Н. Бернштам, К. А. Ақышев, К. Г. Кушаев, Ю. А. Зуев, А. Г. Максимова, С. Аманжолов және т. б. авторлар үйсін тарихы мәселесін зерттеуде үлкен үлес қосары сөзсіз.

Диплом жұмысының деректік негізін ежелгі үйсін тайпалыары туралы негізгі дерек көздерін қытай деректері береді. Яғни, Н. Мыңжан кітабына сүйене отырып, үйсін тайпалары турасында бірнеше деректер тобын атап өтуімізге болады. Мәселен, үйсін тайпалары туралы «Хан патшалығы тарихы, дуан шежірелерінде», «Хан патшалығы тарихы, Батыс өңір шежіресінде» «Үйсін елі» деген арнаулы тарау енгізіліп, үйсіндердің ьтарихы баяндалған. Сол сияқты «Тарихи жазбалар, Дуан шежіресінде» де үйсін тайпалары аталады.

Сондай-ақ жоғарыда аталынып өтілгендей жұмыстың негізгі дерек көздерін археологиялық материалдар тобы құрайды. Академик Ә. Х. Марғұлан Жетісу өңірін мекендеген тайпалардың тұрақты қоныс-жайларының даму тарихын сонау көне дәуірден бастап, архитектуралық қоныс жүйелері туралы мәліметтер берсе, археолог-тарихшы А. Н. Бернштамның Жетісудың оңтүстік және оңтүстік батыс аудандарына жүргізген зерттеу жұмыстарының арқасында археологиялық ескерткіштерді дәуірлерге бөліп, олардың этникалық жағына баса назар аударады. Ал К. А. Акишев Жетісу жерін мекендеген сақ-үйсіндердің материалдық жағын зерттей отырып, олардың мәдениетінің өзара ұқсас болғандығы туралы мәліметтер береді. Археолог ғалым Г. А. Кушаев Іле бойындағы сақ-үйсіндердің б. д. д. Y -ІY ғасыры мен б. д. ІІІ-ІY ғасырларына дейін тайпалық одақтар болғандығы туралы мәлімет береді. Бұл аталғандардың барлығы да бізе ежелгі үйсін тайпалары туралы негзгі дерек көздерін береді.

Сол сияқы үйсін тайпалары туралы тағы бір құнды мәліметтер тобын Шадыман Ахметұлының құрасытыруымен ҚХР Үрімжі қаласында басылып шыққан «Ежелгі үйсін елі» атты үйсін тарихына қатысты қытай деректері мен зерттеулерінің топтамасы беріп отыр /14/. Аталған зерттеуде 1960-1990 жылдар аралығында зерттеушілер назарында болған үйсін тайпаларының тарихы, деректері, археологиялық ескерткіштері туралы мәліметтер топтастырылған.

Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмысының негізгі мақсаты ІІІ-І ғасырлардағы ежелгі үйсін тайпаларның тарихын саралап, аталаған мәселе бойынша жарық көрген зерттеулерге тарихнамалық тұрғыдан шолу жасай отырып, мәселенің мәнін ашу болып отыр. Айқындалған мақсатымызға байланысты мынандай міндеттер тобын шешуді белгіледік:

- Үйсін тайпаларына қатысты мәселенің тарихнамасы және дерекік мәліметтеріне тоқталу;

- Ежелгі үйсін тайпаларының территориялық орналасуын айқындау;

- Үйсін тайпаларының көрші елдермен өзара болған қарым-қатынастарының мәнін ашу,

- Үйсін тайпаларының қалыптастырған материалдық және рухани мәдениетне тоқталу арқылы өзіндік ерекшеліктерін көрсету;

- Үйсіндердің тайпаларының шаруашылығы және оған табиғи ортаның әсерін баяндай болып отыр.

Жұмыстың методологиялық негізі: Бітіру жұмысын жазу барысында жан-жақтылық, нақтылық және объективтілік принциптері басшылыққа алынды. Дегенмен үйсін тайпаларын қарастыруда өркениеттік тұрғы басты назарда болды. Яғни, зерттеу жүргізу барысында этноцентристік, ұлтшылдық және этнониглистік көзқарастардан бас тартып, оларды айқындауға мүмкіндік береді және әртүрлі тайпалар мен мәдениеттердің, өркениеттердің, теңдігі мен әлем дамуының полимәдени және көпұлттық құндылықтарын оның дамуының негізгі шарты ретінде қабылдау туралы сананы қалыптастырады. Сондай-ақ бітіру жұмысында тарихи зерттеудің жалпы ғылыми әдістері мен талдау тәсілдері: тарихилық, құрылымдық-функциялық талдау, салыстыра талдау, жүйелілік т. б. басшылыққа алынды.

Жұмыстың хронологиялық шеңбері . Жұмыс б. з. д. ІІІ - б. з. Y ғасырлары аралығында тарих төсіне шығып, кейін түркі тайпаларының құрамына еніп, қазіргі қазақтың Ұлы жүзінің құрамына енген үйсін тайпаларының осы уақыт аралығындағы территориясы, саяси тарихы және көрші мемлекеттерімен мәдени байланыстары туралы жазылған отандық және шетелдік зерттеулерді талдауға арналған.

Диплом жұмысының құрылымы бітіру жұмысы кіріспе, қорытынды бөлімдермен қатар екі тараудан (әр тарау екі бөлімнен) және пайдаланған әдебиттер мен сілтемелер тізімінен тұрады.

1. ЕЖЕЛГІ ҮЙСІНДЕРДІҢ ШЫҒУ ТЕГІ, ОРНАЛАСУЫ, КӨРШІ

ЕЛДЕРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ

1. 1 Мәселенің тарихнамасы және деректері

Б. . б. ІІ ғасырда қытай жазба деректерінің хабарларына қарағанда Жетісу аймағында атақты үйсін тайпаларының өмір сүргендігі туралы мәліммметтер кездеседі. Үйсін тайпалары кейіннен сол атаумен қазақ халқының Ұлы жүз құрамына сіңген ру. Үйсін этносы қазақ халқының тарихында ерекше орны бар тарихи тақырып болғандықтан зерттеуді көп қажет етеді.

Мәселенің тарихнамалық қарына келер болсақ, зерттеуші Н. Я. Бичурин аударған қатай деректерінде үйсіндердің зерттелу тарихының негізгі деректік қорлары кездеседі. Үйсіндер тарихын зерттеген ғалымдар Н. Я. Бичурин, Н. В. Кюнер, В. С. Таскин, Ю. А. Зуев, Н. Мыңжан үйсіндер тарихына мол үлес қосқан. Бұл ғалымдардың еңбектері үйсіндердің зертттелу тарихнамасын толықтыра түседі.

Деректік мәліметтер бойынша Іле өзенінің оңтүстігіндегі Іле Алатауын қытай елінің б. д. д. жазба дерегінде Үйсін тауы беп атаған. Халқымыздың тарихына ерекше мән беріп, оны алғаш тарихшы ретінде жазған атақты ғалым А. И. Левшин өзінің еңбегінде бұл Қытай жеріне кіріп жатқан Алатау ма немесе Үйсін Алатауы ма деген сауалға нақты ешнәрсе айта алмайтындығын жазған /14/. Ал археологиялық зерттеулер бойынша Іле өзенінінің оң жағы болсын сол жағы болсын б. д. д. ІІІ ғасырларда ежелгі үйсін тайпаларының өмір сүргендігі толығымен дәлелденген. Көрнекті шығыстанушы ғалым, академик В. В. Бартольд үйсін атауына үлкен мән берген. Ғалым халқымыздың тарихына байланысты алғаш рет «Жетісу очеркі» атты көлемді еңбегін жазды. В. В. Бартольдтің пікірі бойынша Ыстық көлдің оңтүстік жағындағы Ферғана, Күшпен Шершинге дейінгі Қытай Түркістаны аралықтағы Манглай Сүбе облысының жері де Жетісудың бір бөлігіне жатқан. Ғалым бұл жерлер түріктенген моғол тайпаларының бірі дулаттардың жері деп көрсетеді /15/. В. В. Бартольд дулаттардың жері Жетісу аймағы деп көрсетеді.

Ал зерттеуші Н. А. Аристов өзінің пікірі бойынша дулу тайпасы шығыстан хундармен бірге Батысқа қарай жылжыр қоныстанғанын атап өтеді /16/.

С. Аманжолов болса «Менің ойымша бүгінгі дулаттар ертедегі орхон-енисей түріктерінің тура ұрпақтары (Y-YІІІ ғғ. ) деп көрсетеді /17/. Ертедегі үйсін, қаңлы, дулат және т. б. тайпалар қазіргі қазақ халқының құрамына сол атауман енген Ұлы жұздің рулары екендігі айқын.

Тарихшы Н. Мыңжанұлы Қытай елінің б. д. д. деректерінде кездесетін «Большой Ючежы», «Малый Ючежы» деген ұлыстарды Ұлы жүз және Кіші жүз деп оқуға болады дейді. Бұл тайпалар шығыста көршілес өмір сүріп ақыр аяғында олардан теперіш көріп, Жетісу жеріне келіп, мұнда сақ тайпасын ығыстырып, үйсін тайпасымен араласса керек //. Ғалым С. Жолдасбайұлының пікірі бойынша мүмкін Ұлы жүз деген сөзді қытай тілінде «Ючежи» деп атаған болар, ал оның өзі (ючеждер) түркі тілдес тайпалар болған соң, қайтадан бұрынғы Ұлы жүз сөзі жанданған деген ой туғызады дейді /18/.

Жетісу жерінде судың молдығына байланысты бұл өлкенің құрғақ табиғатына қарамастан отырықшылық күй кешкен. Бұл процесс турасында академик Ә. Х. Марғұлан Жетісу өңірін мекендеген тайпалардың тұрақты қоныс-жайларының даму тарихын сонау көне дәуірден бастап, архитектуралық қоныс жүйесінің бүгінге дейінгі өзгеріске ұшырағанын ашып көрсетеді /19/. Бұл кезеңде Жетісу аймағында ғылыми зерттеу жұмысын жүргізген археолог-тарихшы А. Н. Бернштамның қазақ халқының тарихына сіңірген еңбегі өте зор. А. Н. Бернштам Жетісудың оңтүстік және оңтүстік батыс аудандарына жүргізген зерттеу жұмыстарының арқасында археологиялық ескерткіштерді дәуірлерге бөліп, олардың этникалық жағына баса назар аударады /20/. Ғалым ескерткіштердің материалдық жағына сүйене отырып, ежелгі үйсіндердің шығыстан яғни Қытайдың Гонсу провинсиясынан келмегендігін олардың таза Жетісуды мекен еткен үйсіндер болғандығын дәлелдей отырып, қытай дерегінің негізсіз екендігін жазады.

1946 жылы қазақстанда ғылыми академия ашылады. Соған орай үйсіндер тарихын зерттеу мәселесі кеңейе түседі. Жетісу аймағына жүргізілген зерттеулердің барысында болған К. А. Акишев Жетісу жерін мекендеген сақ-үйсіндердің материалдық жағын зерттей отырып, олардың мәдениетінің өзара ұқсас болғандығын атап өтеді. Сондай-ақ үйсін тайпалары сақ тайпаларының заңды жалғасыт ұрпағы болғандығын да атап өтеді. Зерттеуші Алматы облысының Кеген ауданының Ақтас қыстағынан алынған материалдарға сүйене отырып, үйсін тайпаларының негізінен үш мезгілді баснан өткізгендерін дәлелдейді. Яғни, бірінші кезеңінде б. з. І-ІІІғасырында, екінші - ІY-YІ ғасырларында және үшінші кезеңі - ХYІІІ ғасырында қазақ халқының өмір кешкен кезеңі. Бұл кезеңдер қазба жұмыстарының кезінде табылған үйсіндердің тұтынған бұйымдарынан белгілі болған. Археолог ғалым Г. А. Кушаев Іле бойындағы сақ-үйсіндердің б. д. д. Y -ІY ғасыры мен б. д. ІІІ-ІY ғасырларына дейін тайпалық одақтар ғұмыр кешсе, ал одан кейін таптық жіктелулер болғандығын атап өтеді. Сол сияқты ғалымдар Г. А. Кушаев пен К. А. Акишев өз еңбектерінде үйсіндердің әдет-ғұрып, салт-санасына байланысты зираттардан алынған материалдарға талдау жасай отырып, үйсін тайпаларындағы салт-сана, әдет-ғұрыптардың қазақ халықнда да кездесетіндігін де дәлелдейді. Мәселен үйсін тайпаларының көкке (көк тәңірге), жерге (жер анаға), суға (су анаға), отқа (от анаға), күнге, айға және т. б. аспан дененлеріне сиыну салтының сақталғандығын жазады /21/.

Іле өзенінің сол жақ жағалауына зерттеу жұмысын жүргізген археолог Е. И. Агеева мен А. Г. Максимова зираттарға жұмыстар жүргізіп, жерлеу әдет-ғұрыптарының әртүрлі тәсілдерде болғандығын, сондай-ақ қорған оның шетін таспен қоршайды, осы тасқа дейін келеді ары қарай баруға болмайды, яғни үйінділерге ата-баба аруағына табынушылықтың болғандығын айтады /22/. Бұл қазақ халқына тән діни наным-сенімдер болып табылады. Яғни, қазақ халық ерте кезде қайтыс болған ата-баба аруақтарына сыйынған, ол аруақтар өзінің ұрпақтарын руластарын қолдайды деп сенген. Сондықтан соғы шайқасына кірген кезде немесе атй бәйгеге шапқанда қазақтың ру-тайпалары өзінің ата-бабаларын яки сол рудан шыққан батырлардың атын ұран етіп шақырып, олардың аруағынан медет күткен. Жетісу аймағ ынан табылған обалар ежелгі сақ-үйсін тарихының туындысы. Ғалым К. А. Ақышевтың Қазақстанның басқа жеріне қарағанда, әсіресе Жетісудағы қысаулар тұрақты болған деп дәлелдеген. Жетісу жерін мекен еткен тайпалардың әдет-ғұрпы, салт-санасы және мал шаруашылығымен қатар сондай-ақ этникалық құрамында ғалымдардың ғылыми зерттеу жұмыстарынан тыс қалмағаын.

Зерттеуші Ю. А. Зуев өз кезегінде үйсін титуылының есімін лингвистикалық жолмен анализ жасап, үйсіндердің түркі тілдес болғанын дәлелдейді. Ал зерттеуші С. Аманжолов болса тайпалардың түркі тілдестігі жайлы зертеуінде үйсін, дулат тайпаларының тілі туралы дау-таласты қарачстырып өзіндік пікір ұстанады /23/. Ал академик В. В. Бартольд дәне Н. А. Аристовтың еңбектерінде қаңлы, қыпшақ тайпаларынан басқа тайпалардың барлығы түркі тілдес емес деген қате пікірді дәлелдеген. Ғалым өз кезегінде түркі, қытай дерегі және қазақ шежіресіне сүйене отырып дәлелдер келтірген. Ғылыми жағынан күнбилердің есімдеріне, жер-су аттарына сұрыптама жасап, көз жеткізген. Сол сияқты В. Востровтың Ұлы жүз тайпаларын Жетісу аймағына XІХ ғасырдың аяғында келіп қоныстана бастаған деген пікірі ешқандай шындық тұрғысына келмейді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.