Жаздық рапс сорттарын таңдау негіздемесі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Солтүстік Қазақстан облысы Еңбек ЖШС-гі жағдайында жаздық рапстың дәстүрлі өсіру технологиясы

Курстық жұмыстың жобалы мазмұны

беті
Кіріспе

1.
Курстық жұмысқа бастапқы деректер

1.1
Солтүстік Қазақстан облысының топырақ-климат жағдайлары

1.2
Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілер үшін және халық шаруашылығында жаздық рапстың тартымдылығы

1.3
Солтүстік Қазақстан облысында жаздық рапс өндірісінің жағдайы және оның болашағы

1.4
Еңбек ЖШС шаруашылығында жаздық рапсты өсірудің мақсаты

1.5
Жаздық рапс сорттарын таңдау негіздемесі

2.
Жаздық рапстың ботаникалық, морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері

2.1
Жаздық рапстың морфологиясындағы ерекшеліктері

2.2
Жаздық рапстың жылуға, ылғалға, жарыққа талаптары

2.3
Топыраққа және қоректену элементтеріне қажетсінуі

2.4
Солтүстік Қазақстан облысы Еңбек ЖШС жағдайында жаздық рапстың қоршаған орта факторларымен қамтамасыз етілуі

2.5
Жаздық рапстың жиынтық талаптары (өнім деңгейіне әсер ететін морфологиялық-биологиялық факторлар) және оның өсіп-даму ерекшеліктері (өнімнің құрылымдық элементтерінің қалыптасу динамикасы)

3.
Жаздық рапстың жобаланған (бағдарламаланған) өнімін өсірудегі агротехникалық шаралар жүйесі (техникалық карта)

3.1
Берілген технология бойынша өсіргенде дақылды танапқа орналастыруға қойылатын талаптар

3.2
Жаздық рапстың тыңайтқыш жүйесі (мерзімдері, NPK есептік мөлшерін енгізу тәсілдері, қоректену диагностикасы)

3.3
Өсіру технологиясы және оған сипаттама

3.4
Курстық жұмыс бойынша экономикалық тиімділікті есептеу жобасы

Түйіндеу. Қорытындылар мен ұсыныстар

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ

Солтүстік экономикалық аудан бойынша Қазақстандағы ең дамыған агроөнеркәсіптік кешенде орналасқан. Солтүстік Қазақстан - еліміздің ең ауқымды астықты ауданы болып саналады. Қаpa топырақты жерлердің мол болуы жағдайын ескере отырып, егін шаруашылығының дамуына оң әсерін енгізді. Негізгі мамандандырылғанған саласы (егістік жердің 80%-ы жуық ауқымда) - дәнді дақылдарды өсіру болып табылады.
Бұдан басқа, облыста сұлы, арпа, рапс және де қарақұмық өсірілуде. Жалпы астық жинау бойынша Қазақстанда алдыңғы орынға ие (67%), сонымен қатар оның басым бөлігі Ақмола және Қостанай облыстарының үлесіне тиеді. Техникалық дақылдардың үлесі(күнбағыс, зығыр, қыша т.б) шамалы мөлшерде, дегенмен күнбағыстан алынатын өнім республикадағы біршама жоғары деңгейді құрайды.

Сурет -1. Рапс дақылы
Қала сыртындағы шаруашылықтарда көкөніс, картоп және бақша дакылдары өсіру дамып келеді. Дақылдардың жалпы алғандағы жиынтық үлесі 15% болса, бұл көрсеткіш аймақтың бүкіл халқын қамтамасыз етуге жеткілікті екенін білдіреді. Аймақтың ауыл шаруашылық жерлерінің басым бөлігін 25% пайыздай азықтық дақылдар , соның ішінде көп жылдық шөптесін өсімдіктер, жүгері мен азықтық қызылша алып жатыр. Аймақта сүтті, етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал өсіруге болатын көптеген жайылымдық және шалғындық жерлер көптеп кездеседі, оған қоса қой, жылқы, құс және шошқа шаруашылықтары кеңінен дамыған.[1]
Облыста тамақ және жеңіл өнеркәсіптертің дамуына ауыл шаруашылық базасының бай әрі ауқымды болуы өз ықпалын тигізеді. Тамақ өнеркәсібі бойынша ет, ұн тарту-жарма, сүт, май шайқау салалары аймақ экономикасында алар орны ерекше.
Негізінен сүт және сары май, ірімшік, құрғақ сүт өндіруге маманданған жүйесі болып табылады. Аймақ бойынша орта есеппен адам басына есептегендегі орташа республикалық көрсеткіштен 2 есе көп мөлшерді құрайды. Барлық қалаларда тіпті кейбір ауылдық елді мекендерде жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары да бар. Өндіріс тері, тоқыма және тігін өнімдерін шығарады.[2]
Аймақтағы әрбір тасымалданатын жүктің 20% пайыздан астамы автомобиль көлігінің үлесіне есептеледі. Барлық шараның нәтижесінде Солтүстік Қазақстанда аумақтық өндірістік кешендер мен өндіріс тораптары қалыптасып келеді. Павлодар-Екібастұз агроөнеркәсіптік кешен ретінде экономикалық ауданның негізі болып табылады. Көмір, электр қуаты, ферроқорытпа және алюминий тотығын өндіретін орташа және ірі кәсіпорындардан тұрады. Трактор және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, химия және мұнай өңдеу өнеркәсіптері кең ауқымда дамып келеді. Ақсу феррокорытпа зауытының өнімі қазіргі кезде әлемдік нарықта үлкен сұранысқа ие болып табылады.[3]
Курстық жұмыстың мақсаты: Жаздық рапстың биологиялық ерекшеліктерін, өсіру технологиясын, шаруашылықтағы маңызын зерттеу.
Курстық жұмыстың міндеттер:
-Шаруашылық жағдайында жаздық рапстың қоршаған орта факторларымен қамтамасыз етілуі
- Дақылдың жиынтық талаптары және оның өсіп-даму ерекшеліктері
- Жаздық рапстың өсіру технологиясын жасау алдыңдағы алғы деректер
- Жаздық рапстың өсіру технологиясы және оған сипаттама
- Курстық жұмыс бойынша экономикалық тиімділікті есептеу

Курстық жұмысқа бастапқы деректер
Солтүстік Қазақстан облысының топырақ-климат жағдайлары
Облыс аумағы Батыс Сібір ойпатының оңтүстік бөлігінде орналасқан, негізінен рельефі жазықты және кәдімгі қара топырақты өңір, ылғалдану және жылумен қамтамасыз етілу жағдайлары бойынша облыста екі аймақ ажыратылған: орманды дала солтүстік және оңтүстік орманды дала және орташа құрғақшылықты далалы аймақ. Облыс климаты континенталды, қысы суық, қар қабаты орта есеппен 5 айға дейін жатады, күшті желді, жазы ыстық. Орташа жылдық жауын-шашын 317 ден (Петропавл маңы) 340 мм-ге дейін (Булаев маңы) және барынша көп мөлшері салыстырмалы түрде біркелкі түсе отырып жазғы кезеңге сәйкес келеді. Алайда облыстың оңтүстік аудандарында 300 мм-ден кем ылғал түседі де құрғақшылыққа ұрындырады. Тұрақты қар қабаты қараша айының бірінші жартысында қалыптасады және орташа қалыңдығы 20-30 см-ден аспайды, ауа бозқырауы 15-25 мамырда аяқталады, алайда маусым айында да қайталануы ықтимал. Аязсыз кезең ұзақтығы - 110-130 тәулікке тең. Жауын-шашынның барынша көп мөлшері жазғы кезеңге сәйкес келеді, ең жоғарғы деңгейі шілде айында байқалады.[4]
Айта кету керек, құрғақшылық жылдары жауын-шашын мөлшері күрт азайып кетеді, ал жауынды жылдары - көпжылғы орташа көрсеткіштен үш есеге дейін, тіпті одан да көп мөлшерде түседі. Арасында күзгі бозқыраулар қыркүйектің ортасына қарай, негізінен жекелеген жылдары тіпті тамыз айында түседі. Ерте күзгі бозқыраулар астық дақылдарының толысу кезеңінде дәнді аяз соғып зақымдауы мүмкін, біріншіден сапасын күрт төмендетуі мүмкін, екіншіден клейковина мөлшерінің азаюына әкеледі. Ауыл шаруашылығы дақылдарын ойдағыдай өсіріп, мол әрі сапалы өнім алу жолында климат ерекшеліктерімен қоса, топырақ жағдайларына да көңіл бөлген жөң. Жоғарыда атап өткендей, Солтүстік Қазақстан облысында кәдімгі қара топырақтар кең тараған. Мұнда топырақ түзуші жыныстарға ауыр саздақтар жатады. Кәдімгі топырақтар типшелерінің арасында карбонатты және сортаңды түршелері көптеп ажыратылады. Бұл топырақтар су өткізгіштік қасиетімен, нашар аэрациясымен және жоғары су сыйымдылығымен ерекшеленеді. Бұл көрсеткіштер көктемгі кезеңде жыртынды жерлердің ұзақ уақыт сазды күйде болуына ықпал ете отырып себу алдындағы және себу жұмыстарын уақытында жүргізуге кедергі келтіреді. Топырақты себуге дайындағанда дақылдардың аталған ерекшеліктері мен біршама көрсеткіштерін ескеруге тура келеді.
Солтүстік Қазақстан облысында негізінен жаздық бидай өсіріледі, ал соңғы жылдарды қарастыра келе диверсификация нәтижесінде майлы дақылдар егістігі (оның ішінде майлы рапс, күнбағыс) және басқа дақылдар кеңінен өсірілуде.[5]
Облыстың климаты күрт континенталды, ауаның орташа жылдық температурасы +10С-дан +30С-ға дейін, ең суық қантар айында орташа температура -20, -180С болса, ал ең жылы шілде айында +19, +240С болып есептеледі. Көктем уақытында жылу тез көтеріледі де, аймақтың солтүстігінде сәуірдің соңында, ал оңтүстік бөлігі ортасында тәуліктік орташа температура +50С-дан асады. Жекелеген жылдары кенеттен суытқанда сәуірде орташа тәуліктік температура -100С-ға дейін болса, ал мамырда 00С-ға дейін төмендейді.
Кесте - 1. Солтүстік Қазақстан облысының ауа-райы мәліметтері
Айлар
Аyа температyрысы, [о]С
Ай бойынша жаyын-шашын мөлшері, мм
Қаңтар
-9,4
28
Ақпан
-6,5
28
Наyрыз
-1,4
25
Сәyір
+9,3
21
Мамыр
+17,5
36
Маyсым
+16,7
17
Шілде
+21,7
35
Тамыз
+19,8
30
Қыркүйек
+11,4
30
Қазан
+5,3
26
Қараша
+5,4
15
Желтоқсан
-14,4
11

Аязсыз яғни үсіксіз, бозқыраусыз кезеңнің ұзақтығы шамамен 3,5 ай, осы кезеңде белсенді температура 100С-дан жоғары болатын жағдайда жиынтығы 1700-18000С-дан аспайды. Солтүстік Қазақстан аумағында мәдени өсімдіктер жылумен толық әрі жақсы қамтамасыз етілген. Белсенді температура жиынтығы бұл аймақта 2000 - 25500С-ға дейін өзгереді. Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері шамамен 200-350 мм аралығында өзгеріп отырады, ал жылы кезеңде жазға дейін орта есеппен 180-230 мм ылғал түседі. Аймаққа күшті желдер әсері жазда шаңды дауылға, қыста қарлы боранға ұласады. Қорыта айтқанда Солтүстік Қазақстанның климаты жиі қайталанатын құрғақшылықпен ерекшеленеді, ал мұның өзі танаптық дақылдарды аудандастырып орналастырғанда біріншіден олардың құрғақшылыққа төзімділігін, ал екіншіден жаздың екінші жартысында түсетін ылғалды, сонымен бірге күзгі, қысқы және көктемгі жауын-шашынды пайдалану мүмкіндігін ескеруді қажетсінеді.[6]

Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілер үшін және халық шаруашылығында жаздық рапстың тартымдылығы

Егіншілік шаруашылығы саласының негізгі міндеттердің бірі - еліміздің тұрғындарын жеткілікті мөлшерде сапалы әрі пайдалы өсімдік майымен қамтамасыз ету болып табылады. Ол үшін майлы дақылдардың егіс көлемін кеңейтіп қана қоймай, олардың жоғары өнімді түрлері мен сорттарын пайдалана отырып, тұқым шаруашылығы саласын жақсарту қажет. Ғылыми негізделген өсіру технологиясын кеңінен қолдана отырып, өнімділікті және оның сапасын жоғарылату керек. Бүгінгі таңда мал басының аз болуы мен мал өнімдерін оның ішінде жануар майын пайдаланудың азаюы, өсімдік майына деген сұранысты арттырып отыр. Елімізде өсімдік майына деген сұраныстың тек 15%-ы өзімізде өндіріліп жатса, 85%-ы сырттан әкелінеді екен. Сондықтан бұл өнім түрін пайдалана отырып мемлекеттік азық - түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажет. [7]

Сурет - 2. Рапс майын шетелге импорттау жүйесі, %
Қазіргі кезде республика халқының өсуіне байланысты азық-түлікке сұраныс қажеттілігі орасан зор қарқынмен артуда. Сондықтан ауыл шаруашылығы саласында дақылдардың өнімділігін көтеру, өсімдік шаруашылығын әртараптандыру, жаңа технологияны, жоғары және тұрақты өнім беретін, яғни өнімділік потенциалы жоғары дақылдар сорттарын аудандастырып, өндіріске енгізу өте қажет. Бұл бағытты соңғы жылдары облыс көлемінде бұрын егілмеген немесе жете зерттелмеген дақылдарды егу қолға алына бастады. Сондай дақылдардың бірі - рапс өсімдігі болып табылады. Елімізде рапс өсімдігі негізінен екі бағытта, бірі май алу үшін және екіншіден мал азығы үшін пайдаланылады. Осыған байланысты майлы дақылдардың ғылыми негізделген өсіру технологиясын зерттеу өзекті мәселе болып келеді. Өсірілетін майлы дақылдардың өнімділігі мен май шығымы 24-50% аралығында болса топырақ-климат, агротехника, сорт ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Өндірілетін өсімдік майы химиялық құрамы жағынан да, биологиялық қасиеттеріне және тауарлық сапасына қарай әртүрлі мақсаттарда пайдаланылады.
Қазақстанда жыл сайын ауылшаруашылық дақылдарын ауыстырып өсіруді әртараптандыру (диверсификация) үдерістері кең әрі ауқымды түрде жүзеге асырылуда. Осыған байланысты елімізде көптеген майлы дақылдардың егістік көлемдері қосылып жатыр. Майлы дақылдардың егістік аудандарының күрт өсуі елімізде 2010 жылдан басталды. 2016 жылы Қазақстандағы майлы дақылдар егістік ауданы рекордтық көрсеткішке жетіп, 1млн 981,5 мың га құрады, яғни соңғы 10 жылдың ішінде майлы дақылдардың жер көлемі 5-есе өскен екен. Мұның себебіне Қазақстанның әртүрлі аймақтарында рапс дақылын өсірудің оптималды технологиясы жүзеге асырылған, сонымен қатар рапс дақылы мен одан алынатын өнімдерді өткізу мәселелері толық шешілген және олардың бағалары бидайдың бағасына қарағанда өте жоғары. Бұл рапс дақылын өсірудің рентабелділігінің жоғары екендігін көрсетеді.[8]
Рапс - өте бағалы майлы әрі мал азықтық дақыл болып табылады, ол жоғары сапалы өсімдік майы мен ақуыз көзіне жатады. Рапс өсімдігін өсіру экологиялық экономикалық және агрономиялық көрсеткіштері жағынан пайдалы:
1. Экологиялық жағынан қарай келе бір гектар жаздық рапс егістігі 10,6 млн оттегіні бөліп, қант қызылшасынан кейін 2 орынға ие. Бір гектар орман алқабындағы 4 млн л. оттегіні бөледі, яғни бұл рапс егістігінің бір гектары бөлетін оттегінен 2,5 есе аз болады. Сонымен қатар топыраққа төгілген Рапс майы 7 күн ішінде 95%-ға дейін өздігінен ыдыраса да, қоршаған ортаны ластамайды, бірақ минералдық майлар осы мерзім ішінде бар болғаны 16% ғана ыдырап қоршаған ортаны ластауы мүмкін. Бір литр минералдық май 1 млн литр суды ауылшаруашылық дақылдарын суаруға жарамсыз етілсе, топырақты ластап, одан кейін өсімдік өсіру үшін көп жылдарға пайдалануға болмайтын жағдайға жетеді. Кейбір органикалық заттардан алынған бензин мен дизелдік жанармай тракторлар мен автомашиналардың қозғалтқыштарында жанып, содан қоршаған ортаға көптеген зиянды заттарды бөледі, кейін рапстық жанармай жанғанда экологиялық таза газдарға айналады. Сондықтан рапс майынан алынған жанармайға экологиялық тиімділігі жағынан тең келетін жанармай жоқ болып саналады.
2. Агрономиялық көрсеткіші - потенциалдық өнімділігі жоғары және ауыспалы егістікке жақсы алғы дақыл ретінде өзінен кейінгі егілген бидай мен арпаның өнімділігін 10-20%-ға арттырады, топырақты органикалық заттармен толықтырып, су және ауа өткізгіштік қасиетін жақсартады, яғни шикізат ретінде биожанармай немесе биомоторлық май шығаруда өте бағалы әрі сапалы мал азықтық жем ретінде қолдануға мүмкіндік береді.
3. Экономикалық тиімділігі - рапсты өсіру рентабельділігі 50%-ден кем емес болуы қажет, сату бағасы да тиімді болғандықтан ішкі және сыртқы нарықта техникалық шикізат ретінде транспорт пен өнеркәсіпте жүйелі түрде қолданылады. Тағамдық және техникалық өсімдік майы ретінде әлемдік нарықта жоғары сұраныста табылып отыр.
Ауыспалы егістерде аралық дақыл ретінде себілген рапс малдарға күз айларында және көктемде жақсы жайылым болары сөзсіз. Аталған қасиеттері жағынан рапс жақсы мал азықтық дақыл болып саналады. Май зауыттарында өңделген рапс күнжарасы малазықтық қасиеті жағынан сұлыға тең келеді, бірақ ондағы қорытылатын протеиін мөлшері сұлыдан үш есе көп болады. Рапс күнжарасын малға таза күйінде дайындамайды, азықтардың қоспасы ретінде берген дұрыс. Егіншілік саласында рапс көптеген өсімдіктерге жақсы әрі тиімді алғы дақыл болып есептелінеді.[9]

Солтүстік Қазақстан облысында жаздық рапс өндірісінің жағдайы және оның болашағы

Біздің еліміз рапстың жалпы егістік алқабының 12,5 пайызын құрап, күнбағыс пен мақтадан кейінгі орында тұр. Қазіргі кезде рапс Солтүстік Қазақстан облысында жан жақты өсіріледі. Жаздық рапсты пардан, дәнді, дәнді бұршақ, отамалы дақылдардан кейін арамшөптерден тазартылған құнарлы әрі суармалы жерлерге орналастырған дұрыс шешім болып табылады.
Жаздық рапстың әр гектарынан 10 ц өнім алынады. Оның белгілі сорттары: юбилейный, золотоновский, русич, руян. Осының ішінде ең жоғары сапалы юбилейный сорты болып табылады. Жаздық рапс (кольза) бал беруі жағынан күздік рапстан қалыспайды. Яғни жаздық рапстың шырын мен тозаң бөлетін қасиеті де бар. Оны Солтүстік Қазақстанда және Ақмола облыстарында өсіру тиімді болып саналады.
Бүгінгі күнде жаздық рапс майлы дақыл ретінде кеңінен өңделуде, әсіресе атап өтетін мұндай дақылдар көп өнім бере қоймайтын табиғи зоналарда кеңінен таралған. Екпе дақылы ретінде жаздық рапс кездеседі. Біраз мөлшерде май беретін шаршы гүлділер өсімдіктерінің ішінде рапс тұқымы майының көптігімен (45-50%) және сапасы жөнінен бірінші орынға ие. Солтүстік Қазақстанда ерте пісетін жаздық рапс өсіріледі. Аймақта соңғы жылдары оның егістігі 45 - 50 мың гектарға дейін жетті, ал Көкшетау аймағы мен Қостанай облысында жыл сайын 20-30 мың га жерге себіледі. [10]

Еңбек ЖШС шаруашылығында жаздық рапсты өсірудің мақсаты

Еңбек ЖШС шаруашылығы Солтүстік Қазақстан oблыcы, Ақжар ayдaны, Талшық ayылындa орналасқан. Шаруашылық бидaй, aрпa, cұлы, cyдaн шөбі, рaпc, зығыр, күнбaғыc, кaртoп, т.б. ayылшaрyaшылық дaқылдaрының oтaндық жәнe шeтeлдік coрттaрын cынaп, oлaрды өcірyмeн aйнaлыcaды. Өнімнің барлығы дерлік сапалы, әрі мемлекеттік стандарттарға сәйкес болып келеді. Oртaлық aктивіндe 5000 гeктaрдaн acтaм eгіcтік жeр, жaңa трaктoрлaр, кoмбaйндермен қоса ceпкіштeр жәнe ayылшaрyaшылық тexникaлaр бaр.
Кecтe - 2. Еңбек ЖШС шaрyaшылықтың жeр пaйдaлaнy жaғдaйы
Жeр aтayы
Гa
1.Жaлпы бeкітілгeн жeр ayмaғы
5000
2. Жыртынды жeрлeр
3500
3. Көпжылдық oрмaн aлқaптaры
700
4. шaбындықтaр
400
5. жaйылымдaр
400
6. Тoғaндaр мeн cy қoймaлaры
0
7. Үймaңы yчacкeлeрі, бay-бaқшa
0
8. Өзгe жeрлeр
0

кестеде көрсетілгендей, Еңбек ЖШС-нің жер көлемі 5000 га құрайды. жалпы жыртылатын жер аумағы 3500 га құрайды, бұл жалпы жер аумағының 70%-ын алады. Сонымен қатар, шаруашылық аймағында ормандық алқаптар, шабындық және жайылымдық жерлер бар.

Сурет - 3. 2001-2019 жылдар аралығындағы жаздық және күздік рапстың шаруашылықтағы егістік алаңы

Aғымдaғы жылы oблыcтa жaзғы eгiн eгy көлeмi 4,9 млн.гa құрaйды, oның iшiндe: acтық дaқылдaры -- 4,4 млн.гa, мaйлы дaқылдaр -- 254,0 мың гa, мaл aзығы дaқылдaры -- 181,0 мың гa. 16,1 мың гa aлқaптa кaртoп, 3,0 мың гa acтaм aлқaптa көкөнic oтырғызылды. Өңiрдe шaмaмeн 530 мың тoннa тұқым, oл қaжeттiлiктeн -- 100,1%. Aғымдaғы жылы элитaлы тұқым ceбy 23,3% ұлғaйтылып, 365 мың гa құрaйтын бoлaды.Өңiрдe тoпырaққa минeрaлды тыңaйтқыштaрды eнгiзy ayдaнын ұлғaйтy (1,0 млн.гeктaрдaн 1,6 млн.гa дeйiн) жәнe cyaрмaлы жeрлeрдiң ayдaнын кeңeйтy (24,1 мың гeктaрдaн 28,6 мың гa дeйiн) жoлымeн өнiм түciмiн aрттырyғa қoл жeткiзді. 2020 жылғы eгiн eгy нayқaнындa 14,3 мың трaктoр, 16,1 мың acтық дecтeгiшi жәнe 1,2 мың жoғaры өнiмдi кeшeн, oлaрмeн 70% acтық cынaмacынaн acтaм aлқaпқa eгiн ceбілді.[11]

Жаздық рапс сорттарын таңдау негіздемесі

Сорт дегеніміз-ботаникалық таскалар және басқа да сипаттамалар мен ерекшелейтін мәдени дақылдардың тобы. Жопарланған дақылдың сортын таңдау бір қарағанда оңай болып көрінгенмен, соншалықты жеңіл шаруа емес. Таңдап алынған сорт ең алдымен өсірілетін аумақтың климатына, ылғалдылық көрсеткіштеріне, топырақ типіне сәйкес келу керек. Сорт тазалығы жоғары, зиянкестермен зақымдалмаған ең бастысы ГМО-ға қатыссыз сорт болу керек.
Аймақтағы шаруашылықтың жаңартылған тәжірибелік танаптарында екі нолдік (00) сорттары, бір ноль (0) дәндегі эруктік қышқыл мөлшерін және екінші (00) - глюкозинолаттың мөлшерін көрсетеді. Жаздық рапстың осындай екі нөлдік (00) сорттарының дәнінен алынған май сапалы әрі тиімді тағамдық май тобына жатады. Құрамында пайдалы олеиндік және линолевтік қышқыл мөлшері көптеп кездеседі. [12]

Кесте - 3. Қазақстан Республикасында өсіруге рұқсат етілген жаздық рапс сорттары

№
Сорт және будан атауы
Шыға-рылған жылы
Облыстары
Бел-гілері
Өте ерте пісетін
1
КЛЕОПАТРА
2016
СҚО
с
2
СМИЛЛА
2015
Қостанай
F1
3
ТРАППЕР
2011
Ақмола, Алматы, ШҚО, Қостанай, СҚО
F1
Ерте пісетін
4
ЛЮМЭН
2020
Ақмола, СҚО
F1
5
МАЙЛЫ
2011
Алматы

6
МИРАКЕЛЬ
2015
СҚО
F1
7
МОБИЛЬ КЛ
2011
Ақмола, Алматы, ШҚО, Қостанай, СҚО, Павлодар
F1
8
ОЗОРНО
2012
Ақмола, Алматы, ШҚО, Қостанай, СҚО, Павлодар
F1
9
ПРОКСИМО
2016
Ақмола, Қостанай, СҚО

10
ПР46Х75
2016
Ақмола
F1
11
РУЯН
2020
ШҚО, СҚО, Павлодар

12
САЛЬСА КЛ
2011
Қостанай, СҚО
F1
Орташа ерте пісетін
13
ИНВ 115
2019
СҚО
F1
14
КАЛИБР
2011
Ақмола, ШҚО, Қостанай, СҚО, Павлодар
F1
15
КЛИК КЛ
2017
СҚО
F1
16
ЛАВИНА
2020
Ақмола, Қостанай
F1
17
ЛИЗОРА
2011
Қарағанды
F1
18
МАКРО
2015
Қостанай
F1
19
ОБРИЙ
2019
Ақмола, Қостанай, СҚО

Орташа пісетін
20
БИЛДЕР
2017
Ақмола, Қостанай, СҚО
F1
21
БРАНДЕР
2015
Ақмола, ШҚО, Қостанай, СҚО, Павлодар
F1
22
ДОКТРИН
2016
ШҚО
F1
23
ИНВ 100КЛ
2017
Қостанай, СҚО
F1
24
ИНВ 110КЛ
2018
Ақмола, СҚО
F1
25
ИНВ 105
2019
СҚО
F1
26
КЮРРИ КЛ
2018
СҚО
F1
27
ЛИПКАР 2014
2017
ШҚО, Қостанай
c
28
МАЙҚҰДЫҚ
2015
Ақмола, Қостанай, СҚО

29
МАЙЛЫ ДӘН
2016
Ақмола

30
ПР45Х73
2012
Ақмола, ШҚО, Қостанай, СҚО
F1
31
САНДЕР
2018
СҚО
F1
32
СОЛАР КЛ
2011
СҚО
F1
33
ХАНТЕР
2010
Ақмола, Қостанай, СҚО

34
ШАЛҚАР 39
2016
ШҚО

Кеш пісетін
35
ЧЕВИ КЛ
2019
Ақмола, ШҚО, СҚО
F1

Золотонивский сорты - Ресейдің Сібір АШҒЗИ-да сұрыптау тәсілімен спонтанды буданнан шығарылып негізделген. Орташа мерзімде піседі, 90-100 тәулік ішінде, құрғақшылыққа, ауруларға, зиянкестерге төзімді, әрі жапырылуға қарсы болады, тамырында ұзақ тұрып қалғанда шашылуға бейім болып келеді. Өнімді әрі сапалы сорт және тұқымының майлылығы 42-43 %.
Герос сорты - вегетациялық кезең ұзақтығы 85 күн. Орташа өнімділік-18,6 кгга, вегетациялық кезең стандарттан 5 күнге қысқа. Майлылығы 46%, стандарттан 3,8% жоғары. Орташа биіктіктегі дақыл.
Кавиар сорты - биіктігі орташа, өнімділігі 14 ц га, вегетациялық кезеңі 108 күн. Майдың орташа мөлшері 46,5 %, май жинау 6,8 цга құрайды .
Русич сорты - даму деңгейі әлсіз, гүлдену уақыты орташа мерзімде болса, биіктігі орташа болып келеді. Құрғақ заттардың өнімділігі-37,1 цга. 1000 тұқымның салмағы -3,2-3,9 г.өсімдіктердің биіктігі -84-105 см, төменгі бұтақты бекіту биіктігі -35-65 см. Сақтауға төзімділік -4,6-4,8 балл, төгілуге - 4,1-4,6 балл.[13]

Жаздық рапстың ботаникалық, морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері

Жаздық рапс - қырыққабат тұқымдасына (Brassicaceae) жатады. Тегі ертедегі еуропалық біржылдық майлы өсімдігі болып саналады. Ғалымдардың ескеруі бойынша мал азықтық қырыққабат пен қышабастың будандасуынан пайда болған делінген. Дүние жүзінде жаздық рапстың егістік аумағы 9 млн гектардан асады. Біздің елімізде оның егістігі 2015 жылы 170,7 мың га болды, жалпы майлы-тұқымының түсімі 118,3 мың тоннаға жетіп, орташа өнімі 7,4 цга құрады. Қазақстанда соңғы жылдары оның егістік аумағы артып келеді. Атап айтқанда - 2018 жылы - 173,6, ал 2019 жылы - 195,1 мың гектарға жетті. Негізгі егістік алқабы Қазақстанның солтүстігінде - Солтүстік Қазақстан, Қостанай және Ақмола облыстарында - шоғырланған. Өнімнің потенциалды мүмкіндігі үлкен, яғни суарылмайтын жағдайдың әр гектарынан 15-18 ц болса, ал суармалы егістікте - 22-25 ц және одан да жоғары тұқым өнімін бере алатыны сөзсіз.
Жаздық рапстаһың тұқымында 32-35 % жартылай кебетін май бар, оны тағамға, маргарин өндіруге, сонымен қатар лак-сыр, металлургия, полиграфия, сабын қайнату және басқа да пайдалы өнеркәсіп өнімдерін өндіруде пайдаланып келеді. Май құрамында 35-40 % эрук және 10-13 % линолен қышқылдары кездесуі мүмкін. Алайда, қазіргі кезде эруксіз сорттар шығарылғандықтан, олардың майлары жоғары сапалы өнімге айналуда. [14]
Жаздық рапс барлық жануарлардың жейтін жасыл балауса алу үшін кеңінен қолданылады. Құрғақ зат мөлшерінде есептегенде жасыл балаусада 31 % дейін ақуыз, көптеген дәрумендер мен минералды тұздар, аз мөлшерде клетчатка болады. Оны сүрлем немесе жасыл тыңайтқыш өсіру қолдансақ болады. Жаздық рапстың жасыл балауса өнімі - 300-400-ден 600-700 цга дейін өзгереді. Негізінен рапс жақсы бал әкелетін өсімдік қатарына жатады.
Биологиялық ерекшеліктері. Жаздық рапс өсіру жағдайларына күздік рапсқа қарағанда аз талап қояды, сондықтан ол кең таралған. Тұқымдары 1-20С жылылықта өне бастайды, ал +13-160С-да жақсы өсе бастайды, егін көгі - 3-50С болса, ал ересек өсімдіктері -100С жеңіл көтере алады. Вегетативті массаның өсуі үшін қолайлы температура +18-200С шамасында болады. Гүлдену және тұқымның пісу үшін оңтайлы температура 22-250С, ал жалпы өсіп-дамуына қажетті температура жиынтығы 1500-18000С. Өсімдіктері ылғал сүйгіш, барынша көп ылғалды бүрлену және гүлдену кезеңдерінде шығындайды. Транспирациялық коэффициенті - 550 - 650.[15]

Жаздық рапстың морфологиясындағы ерекшеліктері
Жаздық рапстың тамыры кіндікті, түйреуіш пішінді, топыраққа 1,6-1,8 м бойлайды, беткі қабатта тарамдалған. Сабағы тік өсетін, қатты бұтақтанған, биіктігі 0,6-1,6 м-ге жететін және балауыз тұтымен көмкерілген.

Сурет - 4.Рапстың морологиялық
Бұтасы жиі тармақты, кейде қомақты. Жапырақтары көкшіл-жасыл түсті, балауыз бен қапталған, төменгілері сағақты, ал жоғарғылары сағақсыз. Гүл шоғыры - болбыр шоқгүл, 20-40 ірі сарғыш-алтын түстес гүлдерден тұрады әрі қос жынысты. Жемісі - ұзын мұрыншасы бар бұршаққап (6-11 см), піскенде жарылады, онда 20-40 шар тәрізді, ұсақ ұялы беткі қабаты қара түсті тұқымдары бар, диаметрі 1,5-2,0 мм. 1000 тұқымның массасы 3-7 г.[2]

Жаздық рапстың жылуға, ылғалға, жарыққа талаптары

Coлтүcтік Қaзaқcтaнның бacқa дa көптеген aймaқтaрындa cияқты жaзық ayыл шaрyaшылықта тeмпeрaтyрaлық рeжим дaқылдaр өнімін қaлыптacy кeзіндeгі бacты фaктoр бoлып тaбылaды. Жaзғы мeрзім жaғдaйының тeрмиялық шaрты бойынша +100C-дaн жoғaры oртaшa тәyлікте тeмпeрaтyрa жиынын бeрeді. +100C-дaн жoғaры coмaны ескеретін болсақ oңтүcтіктeн coлтүcтік aймaққa қaрaй 155 күннeн 130 күнгe дeйін өзгeрeді. Аймаққа қoлaйлы тeмпeрaтyрa жиынтығы 130 күнгe дeйін өзгeріп отырады. Жылына ұтымды қoлaйлы тeмпeрaтyрa жиынтығы 17000C градусты құрaйды. Aca жoғaры ayытқy жылдaр бoйыншa қырaтты жәнe oрмaнды дaлa ayыл шaрyaшылық aймaқтaрдa көптеп бaйқaлды. Түрлі дaқылдaрды өндірy өсіру мүмкіндіктeрін бaғaлaп сынау үшін +50C жoғaры тeмпeрaтyрaлы кeзeңнің бacтaлy жәнe aяқтaлy yaқыты aca қызығyшылық тyдырaды. Көктeмдe +50C тeмпeрaтyрaғa көшy coлтүcтік-бaтыcтaн oңтүcтік-шығыcқa қaрaй бaғыттaлaды. Жaзық дaлaлы ayыл шaрyaшылық aймaқтaрынa бeлceнді тeмпeрaтyрa кеш байқалады. [4]
Coлтүcтік Қaзaқcтaн климaтының осы бір eрeкшeлігі күзгі cyықтың eртe түcyі болып тұр. Eгін oрyдaн қaлғaн қaлдықтaрдaн ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.